माननीय यायाधीश डा. Aी आन दमोहन भ राई माननीय यायाधीश Aी कु मार रे मी
िनण’य नं. १०७२४ - करार प रपालना गराई पाऊ
भाग: ६३ साल: २०७८ मिहना: मंिसर अंक: ८
फै सला िमित :२०७७/१०/१८ ७५०
सवmìच अदालत, संय इजलास
माननीय यायाधीश डा. Aी आन दमोहन भ राई माननीय यायाधीश Aी कु मार रे मी
फै सला िमित : २०७७।१०।१८
०६७-CI-१४२२
म ाः- करार प रपालना गराई पाऊ
पनरावेदक / ितवादी : काठमाडi िज ला, काठमाडi महानगरपािलका वडा नं. ३४ नयाँ बाने वर ब ने पवन
राजभ डारी
िव
यथी / वादी : काठमाडi िज ला, काठमाडi महानगरपािलका, वडा नं.७ xxxxxx x ने xxx Aे ठ
करारीय वत ता करार कानन
को एउटा मह वपण
िस ा त हो र यसको अिभ न स ब ध बजार अथ शा र समाजमा
िव मान वैयि क म य र मा यता (individualistic ethos), िसज ना मकता र स वि सँग छ भ ने कु रालाई
हामीह ले िबस न िम दन । सामािजक वाथ को लािग यि गत िहत तथा गितका यासह लाई छाड्नु नै पछ भ ने
मा यतालाई खला अथ त मा वीकार गन किठन ह¸ छ । करार गन ब दा पeले आ नो िहत हन
` हो । अमक
िवषयव त
वा सत ले आफू लाई फाइदा गछ र य तो ग रनु साव जिनक नीित वा कानन
को िव ह¸दन
भने य तो वाभािवक
फाइदालाई छाड्नप
छ भनी करार कानन
ले भ दन
। फरक कितस म हो भने करारीय वत ता सत रिहत छैन तर यसको
ता पय वत ता नै छैन भ ने होइन, स झौता गदा असल िनयतले गन पछ भ नको अथ य तो स झौताबाट फाइदा ह¸ने
कु रा गन` ह¸दन भिनएको कदािप नह¸ने ।
( करण नं.२८)
करार ऐन, २०५६ को दफा ८८ को यव था करार मा य ह¸ने वा नह¸ने यव था नभई य तो सत नपगेको िलखत
xxxx xxx x¸ने वा नह¸ने xx xxxxxx म स बि धत िवषय हो । हाल xxx xxxxx xxxxxx, २०७४ को दफा ५०७(३) र
दफा ५१९(२)(ख) मा उि लिखत “काननबमोिजम कु नै औपचा रकता, काय िविध परा गरी गन पन` वा कु नै िनकायमा
दता गन पन` यव था भएको करार य तो औपचा रकता, काय िविध परा नभई भएको वा दता नभएकोमा” य तो करार
काया वयन नह¸ने जन यव था ग रएको छ सो काय िविधको स म कु रा हो भ ने सो यव थाको अ ययनबाट दिखने ।
अव य पिन य तो करार काया वयन ह¸न मािथ उ लेख गरेको काय िविध परा ह¸नपछ , तर यसको मतलब करार नै
अवैध वा अमा य ह¸ने भ ने होइन । xxx x x¸ने भ ने या या करार ऐनको दफा ४ र हाल मलक दवानी संिहताको दफा
५०७ को अनकू ल नह¸ने ।
( करण नं.३२)
करारको यथावत् प रपालनालाई अदालतको विववेक य अिधकारको पमा ह र छ तर जहाँ नगद eितपित बाट
वादीलाई पण
याय िम ने अव था छैन यहाँ यथावत् प रपालनालाई इ कार गन िम ने पिन ह¸दन
। आफू समeको
िववादमा सके स म पण
याय गन`तफ नै अदालत अ सर रहनप
छ । यो उसको संवैधािनक दािय व पिन हो । सeम
यायपािलकाको संवैधािनक प रक पनािभ पण एवम् भावकारी याय पछ भ ने कु रालाई अदालतले िबस न xxx ने ।
( करण नं.३३)
पनरावेदक / ितवादीका तफ बाट : िव ान् अिधव ाह Aी प ु य साद पा डे, Aी लेखनाथ भ राई, Aी सरज
अिधकारी र Aी शिशलकु मार शमा सापकोटा
यथी / वादीका तफ बाट : अवलि बत निजर :
ने.का.प.२०४९, िन.नं.४४४७ ने.का.प.२०६२, िन.नं.७५८३ ने.का.प.२०६२, िन.नं.७६१० ने.का.प.२०६३, िन.नं.७६७३ ने.का.प.२०६६, िन.नं.८२६८ ने.का.प.२०७३, िन.नं.९७३६
x x xxxx :
नेपालको संिवधान
xxx xxxxx xxxxxx, २०७४
उपभो ा संरeण ऐन, २०७५
खा अिधकार तथा खा स भतास ब धी ऐन, २०७५
ित पधा व न तथा बजार संरeण ऐन, २०६३ भू तथा जलाधार संरeण ऐन, २०३९
फोहोर यव थापन ऐन, २०६८ करार ऐन, २०५६
स तहमा फै सला गन`ः
माननीय यायाधीश Aी राम साद ओली काठमाडi िज ला अदालत
पनरावेदन तहमा फै सला गन`ः
माननीय यायाधीश Aी दवे राज शमा
माननीय यायाधीश Aी ई&र साद खितवडा
पनरावेदन अदालत पाटन
फै सला
या.डा.xx xxxxx x xxx : याय शासन ऐन, २०४८ को दफा ९ बमोिजम यसै अदालतको अिधकारeे िभ परी
िनयमानसार पेस ह¸न आएको तत तèय ख ड
म ाको संिe तèय र अदालतको ठहर यस कार रहको छः
िवपeीका नाममा मालपोत काया लय, चाबिहलमा दता रहको काठमाडi िज ला, काठमाडi महानगरपािलका वडा नं.७
िस.नं. १०२७-२३ को िक.नं. ४१७ को १-८-१-० ज गाम ये पव िबचतफ बाट बाटो छु ने गरी ०-६-० ज गाको लट
कायम गरी सो लटको ज मा म य .१२,५०,०००।- िनधा रण गरी मबाट अि म बैना .१२,००,०००।- भ ानी
िलई ३ मिहनास ममा राजीनामा िलखत रिज ेसन ग रिदने सत र समयाविध िनि त गरी हामीिबच आपसमा करार भई मालपोत काया लय, चाबिहलमाफ त िमित २०६३।२।२२ मा र. नं. ८४२ को करारनामाको िलखत रिज ेसन गरी िलए
िदएकोमा यादिभ बाँक पैयाँ बझी िलई मैले पाउने लट िक ाकाट गरी िलखत रिज ेसन ग रिदनहोस् भनी
बार बार भ दा अ य बाँक ज गासमेत एकै पटक पास ग रिद छु भनी भ नभएको र म भ दा पिछ बैना गन` मािनसलाई ज गा पास ग रिदएको कु रा थाहा पाई पनःिवपeीसमe गई कु रा गदा बाँक ज गासँग साथ पास ग रिद छु , बार बार मालपोत धाउन सि दन, जानेको गर भनी जवाफ िदएकाले सा ै अ यायमा परी िफराद गन आएको
छु । अतः िवपeीले सत प रपालना नगरेकाले िवपeीलाई मैले िदनपन` बाँक .५०,०००।- िदन म तयार ह¸दा
िवपeीका नाममा मालपोत काया लय, चाबिहलमा दता रहको काठमाडi िज ला, काठमाडi महानगरपािलका वडा नं.७
िक.नं. ४१७ को eे.फ १-८-१ म ये करारको िलखतबमोिजमको मोठमा रो का जिनरहको पव िबचतफ बाट बाटो छु ने गरी ०-६-० ज गाका लट िक.नं. ४१७ बाट िक ाकाट ह¸दा कायमी िक.नं. ४२२ को १-२-२ ज गामा पन` भएकोले उ
िक.नं. ४२२ को eे.फ.१-२-२-० म येबाट eे.फ.०-६-० ज गा िक ाकाट गरी िवपeीबाट करार प रपालना गराई िलन
पाउने ग रपाउँ भ नेसमेत बेहोराको िमित २०६४।०४।०७ मा xxx Xx को िफराद दाबी ।
म ितउ रवालाले िवपeी िफरादीलाई िमित २०६३।२।२२ गते गरेको करारको कागज ज गा बेìन नभई िवपeीको आमा का छी Aे ले म ज गाधनी भएको मेरो नाममा एकलौटी हक भोगको काठमाडi िज ला, काठमाडi
महानगरपािलका वडा नं.७ िस.नं. १०२७-२३ िक.नं. ४१७ को १-८-१-० ज गाको मोही सखनारायण Aे को
म ृ यप ात् मोही नामसारी मागेको अव थामा िववाद िसज ना ह¸न गई नटुङ् िगने अव थामा भएको ह¸नाले मैले
ज xxxxxxx हिसयतले दवै पe लाटी Aे का तफ बाट मङ् गलदास Aे र ितथ Aे , का छी Aे र xxx Aे सँग
सरस लाह, छलफल गरी का छी Aे लाई दाबी छोड्न लगाउने सोबापतको eितपित .१४,००,०००।- िदनेमा िमित
२०६२।५।१८ गते िदई बाँक .१२,००,०००।- िमित २०६३।२।२२ गते बझी िलई भिमसधार काया लय, काठमाडiमा
मोही लगत क ा ह¸ने गरी िमलाप गरेको यथाथ बेहोरालाई िवपeी राम Aे को आमा का छी Aे लाई िदनपन` रकम
.१२,००,०००।- को स ब धमा तयार भएको करार कागजलाई िवपeीले .१२,००,०००।- बझी िलई उ करार कागज फ ा ग रिद छु भनी िव&ास िदलाएको अव थामा करार कागज फ ा नगरी यित लामो समयपिछ आएर ज गा ख रद गन िदएको रकमको अनसार करार प रपालना गराइपाउँ भनी औिच य र अथ समा भइसके को कागजलाई टेके र म ज गाधनीलाई दःु ख र हरानी िदन दायर ग रएको िफराद प अ.बं.१८० नं.xxxxxx xxxxx ग रपाउँ भ नेसमेत बेहोराको िमित २०६४।११।०६ को पवन राजभ डारीको ितउ र ।
िफराद प को माण कागज ख डको ‘ख’ मा उि लिखत िमित २०६३।२।२२ र.नं. ८४२ ‘क’ को पा रत िलखतको
मािणत ितिलिप स बि धत मालपोत काया लयबाट िझकाई आएपिछ िनयमानसार पेस गन ु भ ने काठमाडi िज ला अदालतको िमित २०६४।१२।३ को आदशानसारको िलखतको मािणत ितिलिप िमिसल संल न रहको ।
अचल स पि को ह ता तरण स ब धमा मलक ऐन, रिज ेसनको महलअ तग त अिनवाय पमा िलखत पा रत
ह¸नपदछ, अथा त् करार ऐन, २०५६ को दफा ८८ अनसार अचल स पि को स ब धमा रिज ेसनको महलमा
उि लिखत भएबमोिजम िलखत पा रत नभएको अव थामा य तो िलखतबाट अचल स पि प दाबी गन िम दन । अतः वादी दाबीबमोिजमको ज गा िब ग रिदने िलने स ब धमा भएको स झौताको यथावत् प रपालना गराइिदन
तत म ाबाट स भव दिख न । यसथ िमित २०६३।०२।२२ को करारको प xxxxxx xxxxxxxx भ ने वादी दाबी प ु न
xx ने ठहछ भ ने काठमाडi िज ला अदालतको िमित २०६५।२।२२ को फै सला ।
िवपeी र मिबच िमित २०६३।२।२२ मा मालपोत काया लय, चाबिहलबाट करारको िलखत रिज ेसन भएअन प
िवपeीका तफ बाट अिनवाय पमा आ नो दािय व पालना गन प
न`मा िववाद नह¸दानह¸द
ै पालना नग रिदएको कारण
परेको िफरादमा उ टो वादी दाबी प ु न नस ने ठहर गरी स काठमाडi िज ला अदालतबाट िमित २०६५।२।२२ मा
भएको फै सला ऐन, कानन र ितपािदत िस ा तसमेतको िवपरीत ह¸ने गरी भएको फै सला बदरभागी छ । सो फै सला
िटपण ह¸दा वदर गरी िफराद दाबीअनसार िमित २०६३।२।२२ मा मालपोत काया लय, चाबिहल काठमाडiबाट िलखत
रिज ेसन भएको करार िवपeीबाट प रपालना गराई िलन पाउने ठहर गरी इ साफ गरी याय पाउँ भ नेसमेत बेहोराको
पनरावेदन प ।
यसमा करारनामाको िलखत रिज ेसन पा रत गरेको स दभबाट स
को फै सला फरक पन स ने दिखदा मल
क ऐन,
अ.बं.२०२ नं. तथा पनरावेदन अदालत िनयमावली, २०४८ को िनयम ४७ बमोिजम छलफलको लािग िवपeी िझकाई
हािजर भएपिछ वा अविध नाघेपिछ िनयमानसार पेस गन ु भ ने पनरावेदन अदालत पाटनको िमित २०६६।२।४ को
आदश ।
काननी पमा करार स प न भइसके पिछ सो करारबमोिजमको दािय व करारका दवै पeबाट परा ग रनपन` ह¸ छ । वादी
ितवादीिबच करार ह¸दा काठमाडi िज ला, काठमाडi महानगरपािलका वडा नं.७ को िक.नं. ४१७ को eे.फ.१-८-१-० ख ड (ङ) म ये पव िबचतफ बाट बाटो छु ने गरी ०-६-० ज गा .१२,५०,०००।- िलने िदने गरी सत उ लेख गरी करारनामाको िलखत भएको दिख छ । वादी ितवादीिबच सत उ लेख गरी भएको करारनामाको िलखत िमित २०६३।
२।२२ मा रिज ेसन पा रत भएको यस ि थितमा काननले िनधा रण गरेको ि या परा गरी भएको करारनामाको
िलखतलाई अ यथा मा न िमलेन । अतः पनरावेदक वादीको दाबीबमोिजम िमित २०६३।२।२२ को मालपोत
काया लयमा रिज ेसन भएको करारनामा िलखतबमोिजमको ०-६-० ज गा भ ानी गन बाँक रकम भ ान गरी साथै आव यक काननी ि या परा गरी वादीले करारबमोिजमको सत प रपालना गराई पाउने ठहछ । वादी दाबी प ु न नस ने
ठहर गरेको स
काठमाडi िज ला अदालतको िमित २०६५।२।२२ को फै सला उ टी ह¸ने ठहछ भ ने पन
रावेदन
अदालत पाटनको िमित २०६६।११।१७ को फै सला ।
नयाँ नापीमा उि लिखत काठमाडi िज ला, काठमाडi महानगरपािलका वडा नं. ७ िक.नं. ७ को eे.फ. १-९-२-२ को
ज गामा िवपeीका िपता एवम् पित मोही सक
x xxxxxx Aे उ लेख भई म पन
xxxxxx ज गाधनी रहको अव थामा
िवपeीह ले िनज मोही xxx xxxxxx Aे को मोही हक छोड्न म जरी िमित २०६२।५।१८ गते आ नो िह साको
ज गाको म य .१४,००,०००।- कायम गरी ज गा स ाप ा पिछ कायम भएको िक.नं. ४१७ को eे.फ. १-८-१-०
ज गाको भाग ०-६-० ज गा होइन, परू ै आधा हक म य नै नितरी पाउने ज गा ह¸ èयो । आ नै हकमा आउने ज गा
अ लाई हकछाडी करार गरेर रकम बझाई िलनप
न` अव था नै ह¸दन
। िमित २०६२।५।१८ मा गरेको बैना, िमित २०६३।
२।२२ मोिह xxx xxxxxx Aे यथावत् राखी भएको करार र सोिह िमितमा मोही हक छोडप , एउटै ज गा िक.नं. ७
eे.फ.१-९-२-२ ज गा िमित २०६३।१।१३ को स ाप ा पिछ कायम िक.नं. ४१७ को eे.फ. १-८-१-० ज गा अ
कोही नभएर उही मोही र म पनरावेदक ज गाधनीिबच भई .१२,००,०००।- िलने िदने गरी भए गरेको यवहार दिखन
आएबाट िवपeी र म पनरावेदकिबच यथाथ पले नभई कृ ि म पले रकमको याभितको लािग कागज गरे भएको
तèय सोबाट पि ह¸ छ । िमित २०६३।२।२२ मा मोही छोडप गन अगावै िवपeीले मोहीको दाबी x xxxxx अव थामा
उ कागज भएको ह¸दासमेत यथाथ मा ज गा िलने िदने बेहोरा नभई उ .१२,००,०००।- को सरु eाका लािग सो करार ग रएको कागज भएको अव था छल ङ् गै
ह¸ छ । िवपeीह ले मोही हक छोडप गन` सहमितअन प िमित २०६२।५।१८ मा .१४,००,०००।- म ये
.२,००,०००।- मबाट बझ
ेको होइन छैन भनी नकारेको अव था छैन । साथै म पन
रावदक
ले पिन उ िमित २०६२।५।
१८ को बैना कागजबमोिजम िनज िवपeीह ले काम नगरेबापत िदएको बैना रकम .२,००,०००।- िफता पाउँ भनी
िनज िवपeीह का नाममा कारबाही अगािड बढाएको छैन । यही ँ ज गामा य तै करारका अका िवपeी xxxxxxx Aे ले दायर गरेको करारबमोिजम eितपित िदलाइपाउँ र करारबमोिजम ग रपाउँ भ ने म ा माग दाबी नपगेको भनी िमित
२०६५।२।२१ मा खारेज गरेको र िमित २०६५।४।१० मा पनरावेदन गन जा न भनी रो का राखेको ज गासमेत फु कु वा
ग रिदएको अव था छ । िवपeी वादी र म पनरावेदकिबच भएको भनी दाबी िलएको िमित २०६२।२।२२ को करार चल
व तस ब धी नभई अचल ज गा पा रत गरी िलने िदनेस ब धी रहकोले करार ऐन, २०५६ बमोिजम ह¸नै नस ने करारका
आधारमा दाबीबमोिजम फै सला गन कदािप पिन िम दन
। अतः उपय
करणह मा विणत
ग रएका तèय एवम
कानन
का आधारमा स
काठमाडi िज ला अदालतको फै सलालाई उ टी ह¸ने गरी भएको स मािनत पन
रावेदन
अदालत पाटनको िमित २०६६।११।१७ गतेको फै सला बदर ग रपाउँ भ नेसमेत बेहोराको िमित २०६८।१।१२ मा िनज
xxx xxxx xxxxxx यस अदालतमा पेस गेरको पनरावेदन प ।
यसमा तत म ासँग मेल खाने कृ ितका ०६६-DF-००१९, ०६६-DF-००२०, ०६६-DF-००२१, ०६६-
DF-००२२, ०६६-DF-००२३ नं. का म ाह पण इजलासमा िवचाराधीन अव थामा रहको दिखन आएकोले
उपय
म ाह को िनणय
भएपिछ फै सलाको ितिलिपसमेत साथै राखी िनयमानसार पेस गन ु भ नेसमेत बेहोराको िमित
२०७५।२।११ मा भएको यस अदालतको आदश ।
यस अदालतको ठहर
िनयमबमोिजम दिनक पेसी सचीमा चढी िनणयाथ इजलाससमe पेस ह¸न आएको तत
म ामा पन
रावेदक ितवादी
पवन राजभ डारीको तफ बाट उपि थत ह¸नभएका िव ान् अिधव ाह Aी प ु य साद पा डे, Aी लेखनाथ भ राई, Aी सरज अिधकारी र Aी सिशलकु मार शमा सापकोटाले मेरो पe पवन राजभ डारीले िवपeी राम Aे लाई िमित २०६३।
२।२२ मा गरेको करारको कागज ज गा बेìन नभई िवपeीको आमा का छी Aे ले मेरो पe ज गाधनी भएकोमा िनजको एकलौटी हक भोगको काठमाडi िज ला, काठमाडi महानगरपािलका वडा नं.७ िस.नं. १०२७-२३ िक.नं. ४१७ को
१-८-१-० ज गाको मोही सख
xxxxxx Aे को म ृ यप
ात् मोही नामसारी मागेको अव थामा िववाद िसज ना ह¸न गएको
कारण म ा िमलाउने स दभमा भएको हो । सो मोही म ामा िववाद नटुङ् िगने अव था भएको ह¸नाले मेरो पeले ज गाधनीको हिसयतले सर स लाह, छलफल गरी का छी Aे लाई दाबी छोड्न लगाउने सोबापतको eितपित
.१४,००,०००।- िदनेमा िमित २०६२।५।१८ गते िदई बाँक .१२,००,०००।- िमित २०६३।२।२२ गते बझी िलई
भिमसधार काया लय, काठमाडiमा मोही लगत क ा ह¸ने गरी िमलाप गरेको करार कागज फ ा गन पन`मा नगरी
िवपeीले ज गा बेìन ग रएको करार भनी झ ा दाबी िलएकोमा वादी दाबी प ु ने गरी भएको पनरावेदन अदालत पाटनको
फै सला िटपण
दिखएकोले सो फै सला बदर ग रपाउँ भनी बहस गन भ
यो ।
उपय
अनसार तत
भएको बहस िजिकर सनी पन
रावेदन प सिहतको िमिसल कागजात अ ययन गरी िनणयतफ
िवचार गदा दहायका नह को िन पण गन पन` ह¸न आयो ।
क. वादी र ितवादीिबच भएको करारको कृ ित के हो ?
ख. करार ऐन, २०५६ को दफा ४ मा विणत अवधारणाका सीमा के ह¸न् ?
करारीय वत ताको ऐितहािसक स दभ र अवधारणा मक पe के हो; यो
ग. करारीय वत ता र हाeो यावहा रक योग के क तो छ ? सवmìच अदालतबाट ितपािदत िस ा तह ले हामीलाई के कसरी िनदिशत गन स छन् ?
घ. करारीय वत ताबारे भिव यको रेखा कोदा हाeो ि कोण के क तो रहनु वा छनीय ह¸ छ ? ङ. के िववािदत िलखतले करार ऐन, २०५६ को दफा ४ र दफा ८८ को सत परा गछ ?
च. वादी दाबीबमोिजम करारको प रपालना गराउनप
न` हो वा होइन; पन
रावेदन अदालतको िनणय
िमलेको छ वा छैन ।
पनरावेदक ितवादीको पनरावेदन िजिकर प ु न स ने हो वा होइन ?
िन पण ग रनपन` पिहलो ः वादी र ितवादीिबच भएको करारको कृ ित के हो ?
२. वादी राम Aे (दो ो पe भिनएको) र ितवादी पवन राजभ डारी ( थम पe भिनएको) िबच िमित २०६३।२।२२।
२ मा ितवादीका नाममा मालपोत काया लय, चाबिहलमा दता रहको काठमाडi िज ला, काठमाडi महानगरपािलका वडा नं. ७ िसट नं. १०२७-२३ िक.नं. ४१७ को १-८-१-० म ये पव िबचतफ बाट बाटो छु ने गरी ०-६-० (छ आना)
ज गा िब गन` स ब धमा एउटा करार भई र. नं. ८४२ बाट रिज ेसन पा रत भएको रहछ
। सो करारका म
य म य
सत ह दहायबमोिजम रहछन् -
१. “हामी दई पeिबच ख रद िब गन` तय ग रएको उि लिखत िक.नं. ४१७ को ज गाम ये ०-६-० (छ आना ज गा
मा ) ज मा म य .१२,५०,०००।- अe पी बा लाख पचास हजार पैयाँ िनधा रण गरेका छi ।
२. उि लिखत िनधा रत म यम ये आजका िमितमा म दो ो पeका तफ बाट अि म .१२,००,०००।- अe पी बा
लाख पैयाँ भ ानी िदएको र म थम पeले उ पैयाँ बिझिलएको छु । सो पैयाँ िलए िदएबापत दो ो कागज गरेको छैन ।
३. बाँक रकम .५०,०००।- अe पी पचास हजार पैयाँ उि लिखत ज गा तपाइँ थम पeको तफ बाट दो ो पeको
िनिम राजीनामा िलखत रिज ेसन ग रिददाको अव थामा भ ानी एवम् च ा गन` कु रामा हामी दवै पe सत म जरु गदछi ।
४. यो करार आजको िमितदिख लागु भई तीन मिहनास म कायम रहने छ र सो समयाविधिभ म थम पeको तफ बाट
तपाइँ दो ो पeलाई राजीनामा िलखत रिज ेसन ग रिदनपन` र म दो ो पeले पिन बाँक पैयाँ भ ानी िदई िलखत
रिज ेसन ग रिलने कु रामा हामी दवै पe सत म जर
।
गदछi । सो यादिभ दो ो पeले दता पजा को यव था गन प
न` छ
५. यो करारका कु नै कु रामा फे र बदल गन पन` भएमा दो ो करार गन सिकने छ ।
६. यो करारनामामा लेिखएका सत ह दवै पeका लािग बा यकारी ह¸नेछन् । कु नै पeले उ लङ् घन गरेमा मका पन` पeले स बि धत िनकायबाट उपचार ा गन` हक सरु िeत रहने छ । यो करारनामा दवै पeको सहमित एवम् म जरीमा भएको छ ।
७. यो करारनामामा लेिखएका सत परा भएपिछ यो करार वतः िनि य ह¸ने छ” ।
३. करारबमोिजम िलखत पा रत ग रिदनहोस् भ दा भाखािभ (अथा त् २०६३।५।२२ िभ ) पा रत नग रिदएबाट करार
ऐन, २०५६ को दफा २, ८२, ८६, ८८ र ८९(२) (घ) अनसार बाँक .५०,०००।- िवपeीलाई िदनपन` ह¸दा
करारबमोिजम िलई िवपeीबाट करार प रपालना गराई िलन पाउने ठहर इ साफ गरी याय पाउँ भ ने वादीको िफराद दाबी दिख छ । ितउ रप हदा िववािदत करार भएको हो भ ने कु रालाई ितवादीले वीकार गरेको तर वादीले
भनेज तो अव था नभई आ नो ज गाको मोही सख
xxxxxx Aे भएको र िनजको म ृ यप
िछ िनजको नामको मोिहयानी
हक नामसारी ग रपाउँ भनी िवपeीको आमा का छी Aे समेतले िनवेदन िदएको म ा िम ने ममा का छी Aे लाई दाबी छाड्न लगाएबापतको eितपित .१४,००,०००।- तय भई सोम ये .२,००,०००।- िमित २०६२।५।१८ मा
बैनाबापत िदएकोमा बाँक .१२,००,०००।- िमित २०६३।२।२२ मा नै िदएकोमा रकम िलनभ दा अगािड िवपeीले
उ िदनमा नै भएको करारको कागज फ ा नगरी बदिनयतपण त रकाले करारको प रपालना ग रपाउँ भनी िफराद
गरेकोले िफराद खारेज ग रपाउँ भ ने िजिकर िलएको पाइ छ । यसरी िववािदत िलखत हदा वादी र ितवादीिबच ज गा
पा रत ग रिदने िवषयमा करार भएको, पा रत ग रिदने ज गाको िववरण रा ने, म
य तय गन`, तय भएको म
यम ये
अिधकांश रकम करारको िमितमा नै िदइएको र बाँक रकम िलखत पा रत ग रिदने िमितमा िदने कु रामा दवै पeले म जर
गरेको दिखयो । य तो करार गन पeह वत छन् वा छैनन् भ नेबारेमा कु नै कु रा बो नअिघ ितवादीले उठाएको
तèयस ब धी िववादको िन पण गन पन` ह¸न आयो ।
४. िलखत हदा सो िलखतले वादी ितवादीिबचको अ य यवहार वा िववादलाई कु नै पमा पिन उ लेख गरेको पाइदन
। ब सो िलखतको सत नं. २ मा “सो पैयाँ िलए िदएबापत दो ो कागज गरेको छैन” भ ने उ लेख भएको छ । अकm कु रा, ितउ रमा आफू ले वादीलाई पिहला नै .२,००,०००।- िदएको र िलखत ह¸दाको िदनमा .१२,००,०००।-
िदएको कु रा गरेको छ तर सो कु रा िववािदत िलखतमा परेको छैन । ब ज गाको म य नै .१२,५०,०००।- कायम
भएको कु रा उ लेख ग रएको दिख छ । यसबाट पिन रकमबारे करारको िलखत र ितउ रमा लेिखएको कु रा िम न
आउँदन । ितवादीले भने ज तो मोहीको िवषयमा िमलाप गन` स दभमा करार भएको हो भने सो कु रा पिन करारको
पेटबोलीमा ले न कु नै कु राले रो ने दिखदन । मोही नामसारी।छोडप को कु रा भिमसधारमा ह¸ छ भने िववािदत करार
पा रत गन` काय मालपोत काया लयमा ग र छ । य तो दई-दई
वटा काया लय संल न रहने जिटल यवहार िकन गन प
यो,
यवहार नै गन परेपिछ सम त कु रा करारको िलखतमा िकन खलाइएन सो कु रा ितवादीले प गन सके को पाइएन ।
यस ि थितमा ितवादीले िजिकर िलएज तो यवहार वादी र ितवादीका िबच भएको रहछ दिखएन ।
भ न सिकने अव था
५. करार पeह ले सहमितमा खडा गन` द तावेज ह¸दा करारमा उ लेख भएभ दा बािहरका सङ् गह उठाई करारको
यव थालाई िन तेज पान` तक गन िम दन । करारको या याको बारेमा अङ् ेजीको एउटा भनाइ चलन च तीमा छ ।
भिन छः A contract is contract because it is contract.” पढ्दा अनौठो पिन ला छ, तर यो भनाइले थल पमा
करारलाई करारकै पमा ब नपछ र यसको या या ग रँदा सो िलखतको सम तामा र वाभािवक पमा के अथ
िन क छ सोही अथ ग रनप
छ भ छ । हाल मल
क दवानी संिहताको, दफा ५१५ मा करारको या या ग रँदा क)
पeह को सामिहक मनसाय, ख) सामा य समझको यि को ि बाट करारको या या, ग) पeको आचरणबाट
िन कने िन कष घ) करारमा य
श&दावली तथा अिभ यि , ङ) स पण
श&दावलीह लाई भावकारी बनाउने
या या ग रनप
न` भनी जन
कु राह उ लेख ग रएको छ । यसले पिन करारको या यामा उ लेख ग रने मािथ विणत
थल
पमा करारमा नै आधा रत भई या या ग रनप
न` शा&त् मा यतालाई नै प रपि गछ । यस ि बाट पिन
िववािदत िमित २०६३।२।२२ को िलखतको या या गदा करारमा लेिखएदिखबाहकका बा कु राह तफ कु नै ि
निदई र करारको िलखतलाई सम तामा हरी िलखतले के भ न खोजेको हो, के गदा पeह ले करारमाफ त य गरेको सहमितलाई भावकारी पमा काया वयन गन सिक छ सोबारे िवचार गन ु वा छनीय ह¸ने र करारको कृ ितलाई यसरी नै
ब नु आव यक दिख छ ।
िन पण ग रनप
न` दो ो ः करार ऐन, २०५६ को दफा ४ मा विणत
करारीय वत ताको ऐितहािसक स दभ र
अवधारणा मक पe के हो; यो अवधारणाका सीमा के ह¸न् ?
६. तत
म ाको पन
रावेदन सवmìच अदालतमा दता भएपिछ इजलाससमe पेस ह¸दा सोपव नै “०६६-DF-००१९,
०६६-DF-००२०, ०६६-DF-००२१, ०६६-DF-००२२, ०६६-DF-००२३ नं. का म ाह पण इजलासमा
िवचाराधीन अव थामा रहको दिखन आएकोले उपय
म ाह को िनणय
भएपिछ फै सलाको ितिलिपसमेत साथै
राखी िनयमानसार पेस गन ”
भ नेसमेत बेहोराको िमित २०७५।२।११ मा आदश
भएको रहछ
। हाल मािथ उि लिखत
म ाह मा बह
त् पण
इजलासबाट फै सला भइसके को अव था छ । सो फै सलाले तत
म ाको िववादलाई कसरी
िनदिशत गछ भ नेबारे के ही पिछ िववेचना गन`छi तर करारस ब धी िववादह अदालतमा धेरै आई नसके को र
अदालतबाट पिन यित धेरै या या भई नसके को अव था हाल िव मान छ । तत म ा र मािथ उि लिखत
म ाह को साथै अ य कै यi म ाह मा ज गा िकनबेच स ब धमा करार ह¸न स छ वा स दन भ ने अ यौल अदालतिभ
रही यस िवषयमा गिहरो मता तर रहको दिख छ । ज गा िकनबेचको िवषयमा करार ह¸न स छ र य तो करारको
काया वयन ह¸न स छ भ ने िनणय
गदा दफा ४ मा विणत
“करारीय वत ता” को नजरबाट िववािदत िवषयव तलाई
नहरी ज गाको िवषयलाई “व तु िब स ब धी करार” को पमा बझी या या गरेको पिन दिखयो । यो ह¸नको मखु कारणह म ये करारीय वत ताको िवषयमा नै हाeो अदालतको प धारणा ब न नस नु हो भ ने यस इजलासको ठ याइ छ । तसथ , यस प रि थितमा करारीय वत ता र यसका सीमाह बारेमा प िषकोणको िनमा ण ग रनु
आिथ क, सामािजक र काननी ि बाट आव यक दिखयो । यसैले कारारीय वत ताको अवधारणा मक पeमा चचा गदा यो ख डलाई क) करारीय वत ताबारे काननी यव था र श&द चयनबारे प ीकरण; ख) करारीय वत ताको
अवधारणा र ऐितहािसक स दभ; ग) करारीय वत ताका सीमा गरी तीन उपख डमा िवभाजन गरी चचा ग रएको छ ।
क. करारीय वत ताबारे काननी यव था र श&द चयनबारे प ीकरण
७. नेपालमा वत काननी यव थाको पमा करार ऐन, २०२३ जारी ग रए पिन “करारीय वत ता” को अवधारणाको औपचा रक वेश भने २०५६ मा करार ऐन, २०५६ को दफा ४ माफ त भएको दिख छ । सो दफामा
“यस ऐनको अधीनमा रही करारको व प तथा िवषयव तु छनौट गन , ितफल, ितफलको मा ा, करारका सत तथा करार उ लङ् घन भएबापत उपचारको कृ ित िनधा रण गन र करारबमोिजमको िववाद समाधान गन` उपाय िनि त गन
करारका पeह वाय ह¸ने छन”
भिनएको छ । क रब क रब य तै यव था मल
क दवानी संिहता, २०७४ को दफा
५०७ मा पिन ग रएको छ । य िप दवै यव थाह मा करारको स ब धमा पeह “ वत ह¸ने” भ ने श&द योग नभई “ वाय ह¸ने” भ ने श&द योग भएको छ । शाि&दक पमा हदा वत (Free) र वाय (Autonomous) ह¸ने भ नु फरकफरक कु रा हो । पिहलोले सीमारिहततालाई सङ् के त गछ भने दो ोले िनि त सीमािभ को वत तालाई जनाउँछ
। अवधारणा मक पमा करारीय वत तािभ “करारीय स ब धमा वेश गन` वा नगन`” भ ने वत ताको कु रासमेत
पछ । करारमा वेश गरेपिछ यसको िवषयव तु छनौट गन` वा करारका सत ह माफ त के कसरी बाँिधने, लाभ हािनको अनमान गरी करारको अकm पeसँग स ब ध िनधा रण गन` र िववाद परेमा सोको समाधान गन` कु रा करारीय
वाय तासँग स बि धत
दिख छन् । तर करारमा वेश गन` वा नगन` वत ता र वेश गरेपिछ करारको िवषयव तु छनौट गन` तथा सत ह
िनधा रण गन` वाय ताले पिन व ततः पeह को वत तालाई नै इङ् िगत गन` ह¸दा “ वत ता” भ ने श&दको
यापकतािभ “ वाय ता” श&द पिन पन` दिख छ । तसथ , यसपिछका बाँक ख डह मा “करारीय वत ता” भ ने श&दावली नै योग ग रएको छ ।
८. सै ाि तक पमा करारीय वत तािभ करार गन` वा नगन` वत ता; को कससँग करार गन` भ ने वत ता; र
करारको िवषयव तको छनौट तथा सत ह तय गन` वत तासमेत समािव ह¸ छन् । यसैले करारस ब धी काननको
या या ग रँदा यी सम त कु राह को के के आयाम र सीमा ह¸न स छन् भ नेबारेसमेत चचा ग रनु आव यक दिख छ ।
ख. करारीय वत ताको अवधारणा र ऐितहािसक स दभ
९. व ततः करारीय वत ता र करारको बा यकारी शि लाई करारको एउटा आधारभत
िस ा त मािन छ । यसोभ दा
करारीय स ब धका िस ा त, करारको व तिन ता र या याका िस ा तह लाई पिन आधारभत िस ा तका पमा
हन नसिकने होइन तर दई अ तरस बि धत िस ा तह अथा त् “करारीय वत ता” र “करारको बा यकारी शि ”
लाई अ भ दा मािथ उठाएर अङ् ेजी कानन
ले करार “कानन
ले बा यकारी मह व िदएको, काया वयन गन` त परता
दखाएको र पeह ारा वत तापव क ग रएको छनौटह को अिभ यि हो” भनी करारीय वत ताबारे एउटा प
ि कोणसिहतको थान िव दु तत
गरेको छ । थान िव दु के कारणले भने यो अिभ यि मह वपण
ह¸दाह¸द
सत रिहत भने छैन, अथा त् कमन ल र िवधाियका िनिमत काननह मा य ता के ही सत ह उि लिखत ग रएका छन
जसले काल ममा “करारीय वत ता” लाई सीमाव गरेका छन् । यी सीमाह लाई समेत ि गत गरी करारीय
वत ताको योग ग रनपछ भ ने यसको शा ीय मा यता हो ।
१०. ऐितहािसक पमा करारीय वत तालाई १७औँ र १८औँ शता&दीमा िवकिसत राsयको सामािजक करारका
िस ा तका णेता दाशिनक थोमस ह स र जोन लकको यि गत वत ता र अथ शा ी एडम ि मथको
स पि स ब धी िस ा त ारा प रपोिषत, प र कृ त एवम् उ नाइसौ ँ शता&दीको वत बजारस ब धी िच तनको उपज
हो भिन छ । सो समयमा यि ले स पि ख रद गन`, यव थापन गन`, उपयोग गन` जन वत ता योग गरयो यससँगै
सो बारेमा करार गन` वत ताको खोिज ह¸न था यो । काल मले करारीय वत ता एउटा मह वपण
पमा िवकिसत ह¸न प ु यो ।
िस ा तको
११. परंपरागत पमा करार स ब धी िस ा तमा तीनवटा अ तरस बि धत त वह समािव रहको मािन छ; सोम ये पिहलोले करार पeह ले आपसी िहतको लािग गन` अिधकार र दािय वको मोलतोल (bargain) हो भ छ, अथा त
करार ह¸न के ही न के ही गन` वा नगन` िनणय गरेको
दिखनपछ । दो ो, करार वत ईìछाह को अिभ यि हो, अथा त करार ह¸न पeह ले वेìछापव क एक-आपसमा
बाँिधने िनणय
गरेको ह¸नप
छ । ते ो, करारमा “करारीय वत ता” अिभ य भएको
ह¸नप
छ । अथा त हरेक यि करार गन` वा नगन`, गन` भए को कससँग गन`, र के सत मा गन` भ नेमा पण
तः आ व त
दिखनपछ । अकm पबाट भ दा करारीय वत ता िभ पeको वत ता (party’s freedom) र िवषयव तको
वत ता (content freedom) दवै पछ । वचनव ताहको साटासाट (exchange of promises), करार गरेको
िमितबाटै वतः काया वयन ह¸ने (self-executory nature) यसको कृ ित रहने, दवै पeलाई के ही न के ही फाइदा ह¸ने अपेeा रहने (existence of consideration), पिछबाट हदा करार क तो दिख छ भ ने नहरी करार गदा को समयमा के कु रामा सहमित गरे भनी ह रनु पन` आिद िवशेषता रहने ह¸दा सके स म पeह को करारीय ईìछा कसरी अिभ य
गरेका छन् सो हरी यसलाई स मान ग रनपछ भ ने करारीय वत ताको पर परागत मा यता हो ।
१२. यि लाई करार गन` वा नगन` बारेमा पण वत ता ह¸न पछ भ ने उ नाइसौ ँ शता&दीको सोच हो भ ने कु रा मािथ
संके त ग रयो । सो समयमा यो वत तामा कु नै अंकु श लगाइने कु रा क रब क रब अ वीकाय ज तै िथयो । स भवतः
बजार अथ शा को उदार मा यताको भाव नै होला काननिवद, यायाधीश, दाशिनक र अथ शा ीह ले, करारीय
वत तालाई आफै ँमा एउटा अिभ (end in itself) मा थे । अथा त् पeह आ ना छनौटका मािलक ह¸न, उनीह
आ ना वाथ ह के ह¸न् भ ने कु रा आफै ँले यिकन गन स छन् र यिद उनीह ले आ ना वाथ ह यी ह¸न् र ियनको
काया वयन गन ु मेरो िहतमा छ भनी आ नो मत प सँग अिभ य गरेका छन् भने काननको काम ती वाथ ह को
काया वयन गन` मा हो; पeह का मोलतोल गन` शि (Bargaining power) असमान िथयो वा करारको प रणाम अनिचत (Unfair) वा सामािजक पमा अवाि छत (Socially undesirable) िथयो भ ने आधारमा करारमा
ह तछेप गन ह¸दन भ ने कु रालाई पर परागत पमा जोड िदइ èयो ।
१३. अवधारणा मक पमा करारीय वत ता दईवटा अ तरस बि धत कु राह मा आधा रत छ । थमतः करारमा पeह ले आ नो यापा रक वा अ य स ब धलाई भिव यमा के कसरी यवि थत गन` भनी एक आपसमा
वत तापव क सहमित गछ न् । अथा त् उनीह तािक क पमा आ ना वाथ ह (rational self-interest) हछ न् र
सहमित गछ न् । रचड पो नरको श&दमा भ ने हो भने करार आ नो स पि कसरी बढ्छ भनी हन` समझदार मािनसह
(wealth maximizing rational men) िबचको समागम हो । दो ो, यो समागम वा सहमित गदा करारका पeह ले
मलतः जोिखमह को िवतरण
गछ न् । अथा त् वत मान र भिव यमा पन` स भािवत लाभ, हािन र जोिखमबारे छलफल गरी आ-आ ना दािय वबारे र
बा वा आ त रक कारणले िववाद आएमा िववादको के कसरी समाधान गन` भनी सहमित गछ न् । यसो गदा उनीह ले
वाय ता (Autonomy) को योग गछ न् र यसमा कु नै बा पeको ह तeेप ग रएको ह¸दन । यसैले करारलाई
स भािवत आिथ क जोिखमह बारे ग रएको िबमाको द ताबेज (instrument of insurance against calculated economic risk) भ ने ग रएको पिन पाइ छ । बा ह तछेप बेगर ग रएको जोिखमह को िवतरण वा िबमालाई
स मान ग रनपछ भ ने करारीय वत ताको मा यता हो ।
१४. करारीय वत तािभ काननले नै अयो य भनेका अथा त् नाबािलग, शारी रक वा मानिसक पमा अस , वा
कानन
ले नै अस भनेकाबाहक
करार गन` यो यता भएका पeह िबच समान काननी हिसयत र eमता ह¸ छ भ ने
िव&ास ग र छ । यसैगरी साव जिनक नीितले रोके को, करकाप वा जालसाझी भएको अव था, झ
याई वा कानन
ले नै
सत तोके को अव था मा बाहक करारका पeह ले आ नो काय को कृ ित, यसमा आउने जिटलता र आ नो िहतको
बारेमा पण
पमा सस
िचत रही असल िनयतले समझदारी गछ न् भिन छ ।
१५. यो स य हो िक “करारीय वत ता” को िस ा तको मह व १९ औँ शता&दीमा जे ज तो िथयो, हाल य तो छैन । तथािप यो िस ा तलाई वत मानले अ वीकार ग रसके को अव था भने होइन । अिहले पिन करारीय वत ता खला
अथ यव थाको सामािजक आदश हो र पeह को मोलतोलको शि िठकठाक नै छ भ ने अनमानअन प र
सामािजक नीितको िव नह¸ने गरी करार ग रएको छ भने यसमा अिभ य करारीय वत तालाई स मान नै ग र छ
। बेलायती अदालतह अिहले पिन करारीय वत ताको िस ा तलाई वीकार गछ न् भ ने Lord Diplock को दहायको भनाइले पि गछ ः
“A basic principle of the common law of contract …is that parties to a contract are free to determine for themselves what primary obligations they will accept.”
यितमा होइन यरोपेली समदायमा पिन करारीय वत तालाई मह व िदइएको भ ने कु रा यरोपेली अदालतले िदएको फै सलाबारे A.G. Kokott ले य गरेको दहायको भनाइले प गछ ः
“Contractual freedom is one of the general principles of Community law. It stems from the freedom to act for persons. It is inseparably linked to the freedom to conduct a business [protected by Art. 16 of the EU Charter of Fundamental Rights]. In a community which must observe the principle of an open market economy with free competition, contractual freedom must be guaranteed.”
१६. १९९० को दशकमा िव& यापीकरण र खला बजार अथ यव थाले अ तरा ि य यापार र वािणsयको िवकासमा नयाँ उ साह थपेको
छ । यापार वािणsयको मख
काननी साधन करार कानन
नै हो । पिछ लो समयमा करार कानन
को िव& यापी
एक करणको पिन कु रा उठ्न थालेको
छ । यो प रि थितले पिन करारीय वत ताका मल
मा यताह मा गिहरो छलफल र िव ेषण गन ु ज री भएको छ ।
ग. करारीय वत ताका सीमा
१७. करारीय वत तािभ मलू
तः अ) करार गन` वा नगन` वत ता; आ) को कससँग करार गन` भ ने वत ता, र इ)
करारको िवषयव तु छनौट गन` तथा सत ह तय गन` वत ता पछ न् भनी मािथ उ लेख ग रसिकएको छ । तर
वत मानको अव था हदा यी कु राह सीमारिहत छैनन् भ ने दिख छ । मलु क सत वा सीमा तोके को छ जसलाई दहायबमोिजम या या गन सिक छ ।
मा रहको काननी संरचनाले यी कु राह मा
अ. करार गन` वा नगन` वत ता
१८. एउटा यि ले अकm यि सँग गन` िनजी यवहारमा करार गन` वा नगन` वत ता रह छ भ न सिकएला तर कु नै साव जिनक उपयोगको स भावना भएको यवसाय गन` सं थाह ज तो, होटल रे टुराँ, वा पवको स चालक, यसै गरी साव जिनक यातायातका साधन (बस, रेल वा हवाई जहाज आिद) स चालन गन` यि वा सं था, यसै गरी पानी,
िबजली वा दध
वा औषिध ज ता अ याव यक व तु वा सेवाको दायकले सेवाको तर वा समय तो नेबाहक
करारीय
वत ताको नाममा सेवा नै दान गिदन भ न
िम दन
। उदाहरणको लािग नेपाल िव त
् ािधकरणले िबजली जडान गिदन
र नेपाल खानेपानी सं था वा काठमाडi
उप यका खानेपानी िलिमटेडले अमक
यि सँग सेवा दान गन` स झौता नै गिदन
भ ने कु रालाई करारीय वत ताको
नाममा वीकार गन सिकँ दन
। तल
ना मक िविधशा मा भएको िवकास हदा पिन य िप साव जिनक उपयोगका व त
बेìने र स भािवत ख रदकता को िबचमा करारीय स ब ध रह छ भनी अदालतह ले भनेका छैनन, तर व तु वा सेवा
दान गन पन` दािय वबाट य ता व तु वा सेवा दायकले छु ट पाएको अव था भने दिखदन ।
आ. को कससँग करार गन` भ ने वत ता
१९. यो वत ताको पिन सीमा छ । उदाहरणको लािग मलक
को संिवधानमा याभत
समानता तथा िवभेदहीनताको
हकलाई कु नै पिन व तु वा सेवाको स चालकले स मान गन पछ । उनीह ले सेवा स चालनको समय, eे , वा सेवा
िदने ाहकको शारी रक वा मानिसक अव था (ज तै: जहाजमा चढ्नको लािग) तो न स छन् तर अमक यि लाई
सेवा िद छु , अमक
यि लाई सेवा िद न वा साव जिनक उपयोगको व तु अमक
जात वा वग को यि लाई बेिìदन भ न
स दन
न् । नेपालको संिवधानको धारा २४(२) ले "कु नै व त,
सेवा वा सिवधा उ पादन वा िवतरण गदा य तो व त,
सेवा वा सिवधा कु नै खास जात वा जाितको यि लाई ख रद वा ा गन बाट रोक लगाइने वा य तो व त, सेवा वा
सिवधा कु नै खास जात वा जाितको यि लाई मा िब िवतरण वा दान ग रने छैन” भनी व त, उ पादन र िवतरणमा िवभेदकारी यवहार गन प पमा रोक लगाएको
सेवा वा सिवधाको
छ । यसको अित र व तु वा सेवाको िनयमनस ब धी काननले पिन कोसँग करार गन` वा नगन` भ ने यि को
वत तालाई सीमाब गन स छ । कृ ि म कारका सेि टगेट बनाएर सेवा वाहलाई भािवत पान` काय लाई काननले नै रोके को दिख छ ।
इ. करारको िवषयव तु छनौट गन` तथा सत ह तय गन` वत ता
२०. सामा यतः करारको िवषयव तु छनौट गन` तथा सत ह तय गन` वत ता पeह लाई ह¸द
ै ह¸दन
भ न िम दन ।
यसो भिनयो भने करारीय वत ताको िस ा त नै मन प ु छ । ह¸नत १९ औं शता&दीमा नै पिन करारीय वत ता पणतः
सत रिहत िथएन, यस बखत पिन साव जिनक नीितको िव रािखने सत लाई वीकार ग रँदनèयो । तर सो समयमा
यसलाई जसरी बिझ èयो, सत तो नेबारे पeह लाई जे ज ता वत ताह उपल&ध िथए, हाल सो छैनन् । वत मानमा करारको िवषयव तु छनौट गदा साव जिनक नीितले नरोके को कु नै पिन िवषयव तु छनौट गन मा पeह वत नै ह¸ छन
। य तो साव जिनक नीित मलक
को संिवधान र कानन
माफ त कट ह¸ छ र सामा य समझको यि ले पिन ब
न स ने
िकिसमको ह¸ छ । यसरी सव जिनक नीितले िनषेिधत गरेको अव थामा बाहक करारको िवषयव तु छा न पe वत नै
ह¸ छन् । तर जहाँस म करारका सत ह को कु रा छ यसलाई िविभ न पबाट सीमाङ् कन ग रएको अव था वत मानमा छ
। उदाहरणको लािग यापार यवसायमा संल न क पनीह ले, आफू ले नै पिहले सत ह तोक िनि त ढाँचामा ग रने करार (Standard form of contract) पिहले नै तयार गरी यवहारमा ितनै सत ह वीकार गन अकm पeलाई बा य पारेका ह¸ छन् । यसो ह¸दा करारको अकm पe अथा त् व तु वा सेवाको े तालाई वत पव क करारका सत ह बारे
िवचार गन`, वाता गन` अवसर नै ा ह¸दन । पeलाई पिहले नै तयार ग रएका करारका सत मा टाँिसन बा य पान` करार
(adhesion contract) गराउने प रि थित आम पमा बिनरहको कारण पिन करारका सत ह वत पमा रा ने प रि थितमा यापक सीमाङ् कन भएको अव था छ ।
२१. करारीय वत तामा अकm कारको ब धन करारको िवषय व तसँग स बि धत िनयमनकारी काननह ज तो
जलाधार संरeण, मोिहयानी हकको संरeण, वातावरण संरeण वा फोहर यव थापन काननको कारण पिन पन स छ ।
य ता िनयमनकारी काननले सत तोके को अव थामा ती सत ह परा गरेर मा करारको काया वयन ह¸न स ने ह¸दा
ितनलाई करार परोe सत (Implied terms of contract) भ ने ग र छ । कितपय दशह मा घर बहालस ब धी
यव थालाई काननले यसरी िनयमन गरेको ह¸ छ िक करारीय वत ता एउटा नाम मा को िचज रह छ । यसैगरी ब क,
फाइना स, सहकारी तथा िबमा यवसायलाई काननले नै िनयमनकारी िनकायको मातहत राखेको ह¸ छ र तीनको
वीकृ ितबेगर कितपय eे मा करारका पeह अिघ बढ्न स दन
न् । य तैगरी जहाँ कु नै मलक
eे ीय सङ् गठनको
सद य ह¸ छ य ता दशह को हकमा eे ीय सङ् गठनह ले पिन कयi Aम, वातावरण, व तु वा सेवास ब धी िविभ न मानकह तोके का ह¸ छन् जसलाई अनशरण गन स बि धत ित ानह बा य ह¸ छन् । उपभो ाको संरeण िनि त
अनिचत सत रा न रोके र, Aम काननमाफ त यनतम sयाला र Aिमकको वा èय तथा सरु eाका यव था तोके र एवम
अवाि छत सत रा न रोके र करारीय वत तालाई प रसीमन ग रएको ह¸ छ । यसको अलावा करारिभ ै पिन
वाभािवक पमा अ तरिनिहत रहने भिनएका के ही मा यताका कु राले करारीय वत तालाई परोe पमा प रिसमन
गन स छ । य तो कु राह करारमा प पमा लेिखएको त ह¸दनन् तर यित कु रा त वाभािवक पमा करारमा समािव
भएको मा नपछ भनी सामा य समझको यि ले भ न स छ । उदाहरणको पमा कु नै गाडी वा जहाज भाडामा िलने
िदने करार भएको छ भने सो साधन गड्न वा उड्न ािविधक पले सeम छ भ ने मािन छ । अदालतह ले पिन य ता
परोe सत लाई करारकै अङ् गको पमा या या र काया वयन गन` कारण पिन करारीय वत तामा यापक सङ् कु चन आएको ह¸ छ ।
२२. नेपालको स दभमा हदा , करारीय वत ताको अवधारणा र यसको सीमाबारे यायाधीशह िबच यापक अ यौल
र मता तर दिखएको, यी िवषयह मा प नभएकै कारण अमक
िवषयमा करार ह¸न स छ वा स दन
भ ने िवषयमा
िविवधखाले फै सलाह अदालतबाट ह¸न पगेका, जहाँ करार ह¸न स छ भिनएको छ यहाँपिन सै ाि तक प तासिहत
िववादको िन पण गरेको पाइदन । हाल नेपालको संिवधानमा स पि को हकलाई मौिलक हकको पमा वीकार
ग रएको र मलकले खला अथ त को मा यमबाट स वि हािसल गन` माग मा अिघ बिढरहको स दभमा
अवधारणा मक पe र यसको सीमाबारे प ह¸नु यायको लािग वा छनीय दिखएकोले पिन करारको अवधाराणा मक पeबारे प ह¸नु यायको रोहमा आव यक दिख छ ।
िन पण ग रनपन` ते ो ः करारीय वत ता र हाeो यावहा रक योग के क तो छ? सवmìच अदालतबाट
ितपािदत िस ा तह ले हामीलाई के कसरी िनदिशत गन स छन् ?
२३. करारीय वत ताको अवधारणा सव थम २०५६ सालको करारस ब धी ऐनबाट नेपालमा वेश गरेको ह¸दा यी
िवषय अझै पिन नौलो नै छ । यसबारेमा धेरै या याह भएका छैनन् । तथािप के ही निजरह भने फे ला पछ न् । यहाँ दईवटा य ता निजरह को बारेमा चचा ग रनेछ ।
२४. नेपाल कानन पि कामा कािशत निजरह को अ ययन गदा करारीय वत ताको या या भएको पिहलो ऐभरे
ब क िल. को म ा हो भ ने दिख छ । यो िववादमा चाट ड एकाउ टे टस् प रषदल
े चाट ड एकाउ टे टसह
को यनतम
श क तोके को िवषयलाई अदालतमा उठाइएको िथयो । जहाँ चाट ड एकाउ टे स् प रषदल
े चाट ड एकाउ टे टसह
को
यनतम श
क तो न र सोभ दा कम रकम िलने गरी कु नै पिन चाट ड एकाउ टे सल
े स झौता गन स छ वा स दन
भ ने
न उठेको िथयो । प रषदको तफ बाट यसमा सेवाको गण
तर कायम रा न यनतम श
क तोिकएको हो भ ने िजिकर
रहकोमा यस अदालतले करार ऐन, २०५६ को दफा ४ मा विणत
करारीय वत ताको िवषयमा िव तत
या या गद
प रषदल
े यनतम श
क तो न नस ने िन कषमा पगेको पाइ छ । अदालतका अनसार “लेखा परीeणको सेवा करारीय
स झौतामाफ त दान ग रने सेवा ह¸दा सेवा िलने वा िदने िवषयमा करारका सत ह तो न पeह वत रहने ह¸ छन् ।
आ-आ ना सं थासँग स बि धत ऐनह ले सेवा िदने िवषयमा सामा य माग दशन गरे पिन करारीय स झौता र यसका
बारेमा पeह मा रहने वाय तालाई अंकु श लगाएको मा न िम ने ह¸दन” । तर यित भ दाभ दै पिन अदालतले करारीय
वत तालाई पण पमा यि को वेìछामा भने छाडेको
दिखदन । अदालतका अनसार य तो वत ताले उपभो ा संरeण ऐन, २०५४ र ित पधा व न तथा बजार संरeण
ऐन, २०६३ ले लगाएका सीमाङ् कनलाई भने िबस न िम दन । ... “उपभो ाह ठिगने वा उनीह ले वत तापव क
पण स-ु सिचत र ित पधा मक पमा व तु वा सेवा ख रद गन स ने अिधकारको िवपरीत ह¸ने प रि थित िसज ना गन
कसैले पिन िम दन” । यसैगरी अदालतले ित पधा व न तथा बजार संरeण ऐन, २०६३ को प रìछेद २ तथा दफा
३(१)(क) को यव था उ लेख गद` य िप चाट ड एकाउ टे सह को सेवा श क तो दा यहाँ कु नै स झौता गन` यास
ग रएको छैन तथािप यनतम श
क तो ने जन
काय भयो सो काय को कृ ित हदा उ काय ित पधा को िव नै ह¸ने
दिखन आयो” भ ने या या गरेको छ । यसबारेमा अ प गद` अदालतले भनेको छः “उपभो ाको िहतलाई यानमा
राखी िवशेष प रि थितमा यनतम श कभ दा पिन कममा सेवा िलन / िदन स ने गरी सो स ब धमा माग दशन
यव थास म िवपeी प रषदबाट ह¸न स ने दिखदा एकांक पमा सेवा श सिकँ दन” ।
क तोके को िवषय काननस मत् रहको भ न
२५. करारीय वत ता र यसका सीमाबारे या या भएको अकm म ा मािथ उ त
बहत् पण
इजलासबाट फै सला
भएको ०६६-DF-००१९ समेतको तलार न बwाचाय को म ा हो । य िप यो म ा करारीय वत तासँग सोझ
स बि धत नभई घरज गा िब गन` स ब धमा भएको करार रिज ेसन गन` गरी अदालतले िनणय गन र य तो िनणय
काया वयन ह¸न स छ वा स दन
भ ने मल
नसँग स बि धत िथयो, तर करारको िवषयव तु छनौट र सत को कु रा पिन
सो म ामा समावेश भएको ह¸दा कारा तरले करारीय वत ताबारे चचा गरेको सो फै सलाको अ ययनबाट दिख छ ।
२६. सो म ामा करारीय वत ताबारे वह
त् पण
इजलास भ छः “सै ाि तक पमा करारको काय िविध, व प र
िवषयव तु छनौट गन करारका पeह लाई वाय ता ा ह¸ने भए पिन य तो वाय ता करारको िनरपेe िनयम नभई सामा य िनयम मा हो” । यहाँ “सामा य िनयम” भ दा इजलासको यान करार स प न गन` त रकातफ गएको दिख छ
जसअनसार जन
करारको काया वयन गन अ य कु नै काननी ि या परा गन ु पदन
यसलाई सामा य र जनमा
“पeह िबच भएको स झौताले अ औपचा रक एवम् काननी ि या परा गरेपिछ मा करारको पमा मा यता पाउन स छ” यसलाई इजलासले औपचा रक भ न खोजेको दिख छ । यसोभ दा इजलासको यान करार ऐन, २०५६ को दफा ४ मा कम र दफा ८८ मा बढी गएको दिख छ । स भवतः दफा ४ मा “यस ऐनको अधीनमा रही” भ ने र दफा ८८
मा “मा य ह¸ने छैन” भ ने श&दावली योग भएबाट बह
त् पण
इजलास करारीय वत ता करारको सामा य िनयम हो
भ ने िन कषमा पगेको ह¸नपछ । तर ज गा िब गन` िवषयमा भएको करारलाई मा यता िदई वादीलाई सावाँ &याज
भराएबाट करार ऐन, २०५६ को दफा ८८ बमोिजम रिज ेसन नग रएको करारलाई बह
त् पण
इजलासले मा यता नै
निदएको भ ने नभई यवहारतः काया वयन नह¸ने भ ने नै िन कषमा पगेको दिख छ । यसै प रि थितमा करार ऐन,
२०५६ को दफा ४ र ८८ को या या के ह¸न स छ, नयाँ मलक दवानी संिहताको दफा ५०५(३) र ५१९ (२) (ख) ले
काननबमोिजम कु नै खास औपचा रकता, वा काय िविध परा गरी गन पन`मा य तो औपचा रकता परा नभई भएको करार
काया वयन नह¸ने यव था गरेको स दभमा “करारीय वत ता” को अवधारणाको भिव यमखी या या के ह¸न स छ
भ ने सा दिभक न हाeो साम ु ने उ प न भएका छन् ।
िन पण ग रनप ह¸ छ ?
न` चौथो ः करारीय वत ताबारे भिव यको रेखा कोदा हाeो ि कोण के क तो रहनु वा छनीय
२७. करारीय वत ता करारको मा िवषयव तु नभई खला अथ त को मे द ड हो । खला अथ त को िवकास नै
यि ह आफू खसी कारोबार गन , कारोबारको िवषयव तु छा न र कारोबारको सत ह तो न र िववाद परेमा कसरी
समाधान गन` भ ने तय गन िनजी पमा सeम ह¸ छन् भ ने हो । करार कानन
लाई िनजी कानन
भ नको ता पय पिन यही
हो । करार ऐन, २०५६ माफ त करारीय वत ताको िस ा तले औपचा रक पमा नेपालमा वेश पाएको भए पिन सोअिघ ग रएका या याह ले पिन करारीय वत ताको िस ा तलाई परोe पमा भए पिन समथ न र प रपि गरेको अ ययनबाट दिख छ । ितथ राज कु मारी राणाको म ा यसको िजउँदो जा दो उदाहरण हो ।
२८. यो स य हो िक करारीय वत तालाई १९ औं शता&दीको ज तो सत रिहत अवधारणाको पमा हन सिकने
अव था आज छैन । तर आज पिन करारीय वत ता करार कानन
को एउटा मह वपण
िस ा त हो र यसको अिभ न
स ब ध बजार अथ शा र समाजमा िव मान वैयि क म य र मा यता (individualistic ethos), िसज ना मकता र
स वि सँग छ भ ने कु रालाई हामीह ले िबस न िम दन । सामािजक वाथ को लािग यि गत िहत तथा गितका
यासह लाई छाड्नु नै पछ भ ने मा यतालाई खला अथ त मा वीकार गन किठन ह¸ छ । करार गन ब दा पeले
आ नो िहत हन
` हो । अमक
िवषयव तु वा सत ले आफू लाई फाइदा गछ र य तो ग रनु साव जिनक नीित वा काननको
िव ह¸दन
भने य तो वाभािवक फाइदालाई छाड्नप
छ भनी करार कानन
ले भ दन
। फरक कितस म हो भने करारीय
वत ता सत रिहत छैन तर यसको ता पय वत ता नै छैन भ ने होइन, स झौता गदा असल िनयतले गन पछ भ नको
अथ य तो स झौताबाट फाइदा ह¸ने कु रा गन` ह¸दन भिनएको कदािप होइन ।
२९. करारीय वत ताको िस ा त मलक
ले बजारको यवहारलाई कसरी िनदिशत गरेको छ भ नेमा पिन िनभर
रह छ ।
प श&दमा भ दा बजार िव े ता वा े ता कसको हो ? मलकको काननी संरचनाले कसलाई समथ न गछ , के गदा
साम ज य एवम् यायपण यव था कायम ह¸न स छ भ ने सै ाि तक स दभलाई पिन अदालतह ले िबस न िम दन ।
पिछ लो समयमा उपभो ास ब धी काननको िवकाससँगै करारीय स ब ध (privity of contract) मा िवचलन
आएको र यसले यeतः करारको पe नै नभएको यि को स ब धमा पिन व तु वा सेवा दायकले दािय व बेहोन पन`
प रि थित पारेको छ । य तै भाव मानव अिधकार काननले पिन पारेको छ । करारीय वत ताको नाममा साव जिनक
नीितले वीकार नगन` कु राह मा य ह¸द आिद स दभमा पिन परेको छ ।
नन । य तै प रि थित कामदारह को हकिहतको सरु eा, वातावरणको संरeण
३०. सै ाि तक पमा हदा करारीय वत तािभ यि गत उ नयनलाई मह व िदने वत बजार के ि त यि वादी (Market individualism) धार र अकm उपभो ाको िहत (consumer welfarism) स ब धी धार गरी दईवटा प धारह ले िनर तर पमा अ तरि या ग ररहको भेिट छ । पिहलो अथा त् बजार के ि त यि वादी धारअ तग त करार
कानन
ले बजारको वत वाह, ित पधी य िव यलाई मजबत
पाछ । य तो यव थाले करारका प िनयमह ,
कारोबारको सरु eा र यापा रक eे मा चलेका यवहारह लाई मा यता ह¸नप
न` कु रामा जोड िदद
ै ती म
यह को
जगेना को लािग करारीय वत ता (Freedom of Contract) र करारको पिव ता (sanctity of contract) लाई
मह व िदनप
छ भ छ । बजार के ि त यि वादी धारको म
य आधार करारीय वत ताको िस ा त हो । यसले
यि ह लाई करारको िवषयव तु छनौट गन , करारको सत तो न र आ नो िहतमा मोलमोलाई गन पण वत ता
दान ग रनपछ र यि ह ले करार गरेका छन् भने यसको काया वयन गराउनु नै यायपािलकाको सवmप र कत य
ब छ भ छ । यसको िवपरीत उपभो ा िहतस ब धी धारले करोबारमा तक सङ् गतता र वìछता (reasonableness
and fairness) खोsछ । कसैले पिन आ नो ग ती वा कमजोरीबाट उ टो फाइदा िलन खोsनु ह¸दन; अ यायपव क र
अ वìछ पमा धनी ब नु ह¸द
न; करार उ लङ् घनबापतको eितपित उ लङ् घनको कृ ित र ग भीरताअन
पको
ह¸नपछ ; करारमा उपचार व प eितपित िदइने हो द ड िदइने होइन; करारको शाि&दक या या गदा सोझै अ याय पछ
भने यायाधीशले यायको बाटो नै प नपछ भ ने कु रामा उपभो ा िहतस ब धी धारले जोड िद छ । यो धारलाई
वत मान उपभो ा तथा मानव अिधकारस ब धी िविधशा को समथ न ा छ । हाeो करार कानन
याियक या यामा हामीह ले यी आयामह को पिन राeो परख गन ु आव यक दिख छ ।
को िवकास र
३१. करारीय वत ताको िस ा त र यसको योगमा १९औं शता&दीदिख अिहलेस म जन प रवत न भएको छ सो
अदालतको मा कारणले नभई राजनीितक िस ा त, अथ शा , यव थापन, िविधमा आएको प रवत नका साथै
मानव अिधकार कानन र यसले उपेिeत वग मा िसज ना गरेको अिधकार ितको सचेतना पिन िज मेवार छ । यी
कु राह सँगै अदालतको पिन भिमका बदिलएको छ; अदालत पिन करारमा ह तछेप गन ु ह¸दन भ नेबाट करारमा असल
िनयत, वìछता, तक सङ् गतता र याियक विववेकको योग गन` अव थामा पगेको छ । यो सही हो िक अदालतले
पिन सधै ँ एउटै धार प े को छैन । यसले किहले करारका यव थाह लाई कडाइका साथ हन` िनयमिन ि कोण
(formalistic approach) र किहले करारको प रणामलाई हरी यायको पeमा उिभने यथाथ वादी सोच (realist
approach) लाई प े को दिख छ । िवगत पचास वषको प रवत नलाई हन` हो भने करारीय यवहारमा अनेकi
जिटलताह थिपएका छन् । अब करार एउटा िकसानले गन` गो7 भ सी वा घोडाको िब गन` ज तो छोटो, सरल र
त तै टुङ् िगने कृ ितको छैन । यसको उदाहरणको लािग एउटा ठूलो पवा धार संरचनाको िनमा णमा भएको करारलाई
हरे े प ु छ जहाँ एउटा करारिभ वा सोसँगै Aङ् खलाब पमा जोिडएका अनेकi करारह फे लापछ न् । अदालतले
करारको या या गदा यी सम करारह को अ तरस ब तालाई समेत हरी या या गन पन` ह¸ छ । बजारका करारीय
वि ह पिन एकै खाले छैनन् । जसम ये ढाँचावाला करार (Standard form) को बढी योग, करारको पe,
िनयामकको पमा सरकारको संल नता, करारको संरचनामा यि वादी (Market individualism) सोच र उपभो ाको िहतवादी सोच (Consumer welfarism) िबचको , व तु र सेवाको उ पादक र उपभो ाको हिसयतमा रहको खाडल, िविधले याएको प रवत न आिद िवचारणीय पe ह¸न स छन् । यस अव थामा उपय
करारीय यवहार के ह¸न स छ ? करारीय वत तालाई कसरी हन सिक छ ? भ ने बारेमा हामीह ले गिह रएर िवचार
गन ु आव यक छ । मलक
ले अङ् गीकार गरेको संवैधािनक यव था, यसले वीकार गरेको समाजवाद उ मख
राsय
यव था, खला अथ त , िनजी स पि मािथको यि को अिधकार, बजारको िनयमनमा राsयको दािय व, िविधको
शासनको आधारभत ढाँचा र िव& यापीकरणको स दभमा हामीले आ नो सरु eा, स वि र िदगो िवकासको लािग
यायपण यव था कसरी कायम गन स छi भ नेबारेमा समेत एउटा थायी सोच बनाउनु आव यक छ । यसो गरेमा
मा अिहले करार कानन
को या याको स दभमा दिखएको अ त य त अव थाबाट हामीह म
ह¸न स छौ ँ । तत
िववादको िन पण गदा करार कानन
को यो बह
त् भावभिम र करारीय वत ताको अवधारणा मक पeबारे प ि
राखेर नै अिघ बढ्नु वा छनीय ह¸ छ ।
िन पण गन पन` पाँचi ः के िववािदत िलखतले करार ऐन, २०५६ को दफा ४ र दफा ८८ को सत परा गछ ?
३२. तत
म ामा ग रएको िववािदत िलखत ज गा िब स ब धी कु रा म जर
गरी ग रएको करार (agreement to
sale) हो । यो आफै ँमा िब नामाको कागज (Sale deed)
होइन । ितथ राज कु मारी राणाको म ादिख यी दई कारका िलखतह को िभ नताबारे अदालतको ि कोण प रहद
आएको छ । तलार नको म ामा पिन िववािदत िलखतलाई अदालतले िववािदत िलखत ज गा िब गन म जरी
ग रएको करार िलखत (Agerement to sale) हो भ ने मानेको पाइ छ । सो म ाको िलखत र तत म ाको िववािदत
िलखतमा फरक यित छ िक सो िलखत रिज ेसन पा रत भएको िथएन, यसमा पा रत भएको छ । तर यित भ दमा करार
ऐनको दफा ४ र दफा ८८ को स ब ध बारेमा बो नै नपन` ह¸दन
। मल
पमा यस इजलासको ठ याइ के छ भने करार ऐन,
२०५६ को दफा ४ ले “करारको व प तथा िवषयव तु छनौट गन , ितफल, ितफलको मा ा, करारका सत तथा करार उ लङ् घन भएबापत उपचारको कृ ित िनधा रण गन र करारबमोिजमको िववाद समाधान गन` उपाय िनि त गन
करारका पeह वाय ह¸नेछन” भ ने यव था गरेको स दभमा करारको िवषयव तु ज गा िब गन` रहको, ितफल
रकममा िनि त ग रएको, दवै पeले पालन गन पन` सत उ लेख ग रएको र करारको उ लङ् घन भएबापत उपचारको
कृ ितसमेत पeह ले नै िनधा रण गरी साeीह को रोहवरमा सहीछाप गरेकोबाट िववािदत कागजले करार ऐनको दफा
४ को सत ह पण
पमा पालन गरेको दिख छ । अब उ दफा ४ को स
मा “यस ऐनको अधीनमा रही” भ ने वा यांश
परेबाट यसले दफा ८८ को यव थालाई संके त गन खोजेको मानेमा पिन सो दफामा “ चिलत काननले कु नै खास
कारको करार गन कु नै खास काय िविध परा गन पन` यव था गरेको वा कु नै सरकारी काया लयमा रिज ेसन गन पन`
यव था गरेको रहछ
भने य तो रीत परा नगरी भएको करार मा य ह¸ने छैन” भिनएको र तत
िलखत िमित २०६३।२।
२२ मा मालपोत काया लय चाबिहलमा रिज ेसन ग रएकोबाट सो सत परा भएको नै
दिख छ । एकिछनको लािग िलखत रिज ेसन नगरेको अव था रहछ भने पिन उ दफामा उि लिखत “मा य ह¸ने छैन”
भ ने श&दको अथ करार नै वैध ह¸ने छैन भ ने ला दन
। तलार न बwाचाय को म ामा बह
त् पण
इजलासमा वादीलाई
वैनाबापत िदएको रकम र सोको काननबमोिजम ह¸ने याज भराएबाट सारांशमा करारलाई वैध मानेको नै िन कष
िन क छ । सै ाि तक पमा हदा करार ऐन, २०५६ को दफा ८८ को यव था करार मा य ह¸ने वा नह¸ने यव था नभई
य तो सत नपगेको िलखत काया वयन ह¸ने वा नह¸ने कु रासँग स म स बि धत िवषय हो । हाल मलक दवानी संिहता,
२०७४ को दफा ५०७(३) र दफा ५१९(२)(ख) मा उि लिखत “काननबमोिजम कु नै औपचा रकता, काय िविध परा
गरी गन प
न` वा कु नै िनकायमा दता गन प
न` यव था भएको करार य तो औपचा रकता, काय िविध परा नभई भएको वा
दता नभएकोमा” य तो करार काया वयन नह¸ने जन यव था ग रएको छ सो काय िविधको स म कु रा हो भ ने सो
यव थाको अ ययनबाट दिख छ । अव य पिन य तो करार काया वयन ह¸न मािथ उ लेख गरेको काय िविध परा
ह¸नपछ , तर यसको मतलब करार नै अवैध वा अमा य ह¸ने भने होइन । अमा य ह¸ने भ ने या या करारको दफा ४ र हाल
मलक दवानी संिहताको दफा ५०७ को अनक
ू ल ह¸ने दिखदन
। करार ऐन, २०५६ को दफा ८८ कै स दभमा पिन सो
काय िविध पeह ले चाहमा जिहले पिन परा गन स छन, यायको लािग आव यक दिखएमा अदालतले मका पन`
पeको िनवेदनमा रिज ेसन गन ु भनी आदश पिन िदन
स छ । मल
क दवानी काय िविध संिहता, २०७४ को दफा १२ ले अदालतलाई य तो आदश
िदन स ने काननी
आधार दान गरेकै छ । य तो काननी यव था रहनपव नै पिन ितथ राज कु मारी राणा लगायत करार ऐन, २०२३
अ तग तका कै यi म ाह मा यस अदालतले य तो आदश िदएको पिन छ । तर दफा ८८ अ तग तको रिज ेसनको
काय िविध परा नगरेको करार मा य करार ह¸दन
भ दा पिछबाट य तो सत परा गन` स पण
स भावनाह ब द ह¸ छन् र
य तो या या करार ऐन, २०५६ को दफा ४ र दवानी संिहताको दफा ५०७ को मल जा छ भ ने करारीय वत ताको मािथ उि लिखत या या र िववेचनाबाट
मा यता र ममको िवपरीत ह¸न
दिख छ । तत म ामा करार रिज ेसन गरेको अव था ह¸दा करार ऐन, २०५६ को दफा ४ को सत र दफा ८८ को
काय िविध परा गरेको दिख छ । तसथ , तत म ामा उ प न िवषयव तु तलार नको म ामा ज तो पेिचलो बनेको
अव था छैन । यसैले वादी र ितवादीिबच भएको िमित २०६३।२।२२ को करार उ दफा ४ वा दफा ८८ को
यव थाको कारण काया वयनबाट रोिकनपन` अव था दिखदन ।
िन पण ग रनप
न` छैठi तथा अि तम ः वादी दाबीबमोिजम करारको प रपालना गराउनप
न` हो वा होइन; पन
रावेदन
अदालतको िनणय
िमलेको छ वा छैन । पन
रावेदक ितवादीको पन
रावेदन िजिकर प ु न स ने हो वा होइन ?
३३. िमित २०६३।२।२२ को करारका मािथ उि लिखत सत ह हदा िववािदत ज गाको म य .१२,५०,०००।- म ये
.१२,००,०००।- वादीले ितवादीलाई त कालै िदएको र बाँक .५०,०००।- पा रत गन` समयमा िदने भ ने सत
रहको दिख छ । य तो सत राखी करार गन चिलत काननले वादी ितवादीलाई रोक नलगाएको, िववािदत िलखत
करार ऐन, २०५६ को दफा ४ अनकू ल रहको र िलखतले दफा ८८ को काय िविधसमेत परा गरेको कु रा मािथ उ लेख
भइसके को छ । करार ऐन, २०५६ को दफा ७४ बमोिजम करार गन` हरेक पeले आ नो दािय व परा गन पन` ह¸ छ ।
िववािदत करारबमोिजमको बाँक पैयाँ करारका सत बमोिजम ितन वादी तयार रहको र ितवादीले ज गा पा रत
ग रिदने कु रालाई इ कार गरेकोबाट ितवादीले करारको सत परा नगरेको प दिखन आयो । अब य तो ि थितमा वादी दाबीबमोिजम करार ऐन, २०५६ को दफा ८६ बमोिजम ग रिदन ितवादी बा य छ वा छैन भनी हदा सो दफाको उपदफा (१) मा “करार उ लङ् घन भएको कारणबाट मका पन` पeलाई प ु न गएको वा तिवक हािन नो सानीबापत नगद eितपित मनािसब र पया नह¸ने भएमा यसरी मका पन गएको पeले eितपित को दाबी गन को स ा करारको यथावत् प रपालनाको दाबी गन स ने छ” भ ने यव था रहको दिख छ । सोही दफाको उपदफा (२) को ख ड (क) मा उ लेख भएबमोिजम “करार उ लङ् घन भएबापतको eितपित नगद नै पया ह¸ने” वा (ख) मा उ लेख भएबमोिजम
“करारबमोिजमको काम भए नभएको कु रा अदालतले सपरीवेeण गन नस ने भएमा” भ ने अव था यो हो वा होइन
भनी हदा तत
िववादमा वादीको िफराद िमित २०६४।४।७ मा दता रही साढे चौध वषभ
दा बढी समयदिख वादीले
यायको याचना गद` अदालतको ढोका घचघìयाइरहको पाइ छ । िववािदत िलखत हदा पिन वादीले करारबमोिजम
त काल परा गन पन` दािय व परा गरेको दिख छ भने, ितवादीले करारको दािय व परा गन तयार छु वा नगद eितपित
िदन तयार छु भ नेस मको पिन िजिकर िलएको अव था यहाँ दिखदन । वादीले नगद िवक प ह¸न स छ भ ने कु रालाई
िफरादमा अ वीकार गरेको, िलखतले पिन नगद eितपित लाई करार उ लङ् घनबापत भ रभराउको आधार ह¸न स छ भ ने कु रालाई वीकार नगरेको र म ा अदालतमा िवचाराधीन रहको अविधमा ज गाको भाउ जे जसरी बढेको छ
सोलाई ि गत गदा नगद eितपित बाट वादीलाई ह¸न गएको वा तिवक हािनको भ रभराउ ह¸न स ने अव था दिखदन ।
अब जहाँस म अदालतले यो कु राको सप
रीवेeण गन स छ वा स दन
भ ने कु रा छ िववािदत िवषय ज गा पा रत
ग रिदने कु रासँग स बि धत रही सप
रीवेeण ग ररहनप
न` अव थाको िववाद नै दिखदन
। नेपालको संिवधानको धारा
१२६(२) बमोिजम म ा मािमलाको रोहमा अदालतले िदएको आदश
वा िनणय
को सबैले पालना गन प
न` यव था
रहको र फै सला काया वयन गन ितवादी तयार नरहमा वादीको िनवेदनबाट िलखत पा रत ग रिदनु भ नेलगायतका
आदश
गन फै सला काया वयनको चरणमा गन स
िज ला अदालत सeम नै रहको दिख छ । य िप करारको यथावत
प रपालनालाई अदालतको विववेक य अिधकारको पमा ह र छ तर जहाँ नगद eितपित बाट वादीलाई पण याय
िम ने अव था छैन यहाँ यथावत् प रपालनालाई इ कार गन िम ने पिन ह¸दन । आफू समeको िववादमा सके स म पण
याय गन`तफ नै अदालत अ सर रहनपछ । यो उसको संवैधािनक दािय व पिन हो । सeम यायपािलकाको
संवैधािनक प रक पनािभ पण
एवम् भावकारी याय पछ भ ने कु रालाई अदालतले िबस न िम दन
। तल
ना मक
कानन
को ि थित हदा पिन कमन ल र िसिभल ल प रपाटीको अनशरण गन` मल
कह मा नगद eितपित पया उपचार
नह¸ने अव थामा करारको यथावत् प रपालना वा िविश प रपालनाको आदश
िदनबाट इ कार ग रँदन
भ ने नै दिख छ ।
हाeो अदालतले अनशरण गरेको प रपाटीलाई हदा पिन ितथ राज कु मारी राणादिख तलार न बwाचाय स म करारको यथावत् प रपालनालाई अदालतले िस ा ततः वीकार गरेको नै पाइ छ । यस अव थामा मािथ िविभ न ख डह मा उ लेख भएबमोिजम िववािदत करारको िलखतले करार ऐन, २०५६ को दफा ४ र दफा ८८ को सत परा गरेको, दफा
७४ बमोिजमको दािय वलाई ितवादीले इ कार गन पाउने अव था नदिखएको र दफा ८२ र ८६ समेतको
यव थाह समेतलाई तत
िववादको रोहमा हदा वादीलाई पण
याय िदलाउन करारको यथावत् प रपालना गराउनु नै
यायोिचत ह¸ने दिख छ । यस ि थितमा करारको यथावत् प रपालना गराउनप
न` ठह याएको त कालीन पन
रावेदन
अदालतको फै सलालाई अ यथा भ नपन` दिखएन ।
३४. अतः मािथ िववेिचत आधार कारणह बाट िववािदत िमित २०६३।२।२२ को करार काया वयन यो य करार दिखई वादी दाबीबमोिजम वादीले करारको प रपालना गराई िलन पाउने दिखदा वादी दाबी नप ु ने गरी भएको िमित २०६५।
०२।२२ को स फै सला उ टी गरी वादी दाबीबमोिजम िमित २०६३।०२।२२ को मालपोत काया लयमा रिज ेसन
भएको करारनामा िलखतबमोिजमको ०-६-० ज गा भ ानी गन बाँक रकम भ ान गरी साथै आव यक काननी
ि या परा गरी वादीले करारबमोिजमको सत प रपालना गराई पाउने ठह याई पनरावेदन अदालत पाटनबाट िमित
२०६६।११।१७ गते भएको फै सला िमलेको दिखदा सदर ह¸ने ठहछ । पनरावेदक ितवादी पवन राजभ डारीको
पनु स
रावेदन िजिकर प ु न स दनै अदालतलाई लेखी तत
। फै सलाबमोिजम गन ितवादी र स बि धत मालपोत काया लयसमेतलाई ले नु भनी
म ाको दायरीको लगत क ा गरी िमिसल िनयमानसार अिभलेख शाखामा बझाइिदनू ।
उ रायमा सहमत छु ।
या.कु मार रे मी
इजलास अिधकृ त: िविनता भारती; अनस धान सहयोगी शा.अ. िकित थापा
इित संवत् २०७७ साल माघ १८ रोज १ शभम् ।
भख’रै कािशत निजरह7
१०७३९ - यान मान` उ ोग (https://nkp.gov.np/full_detail/9790)
फै सला िमित : २०७८/०३/२९ | मु ा नं : ०७४-CR-०५०३
१०७३० - उ ेषण / परमादेश (https://nkp.gov.np/full_detail/9789)
फै सला िमित : २०७७/०९/१२ | मु ा नं : ०६९-WO-११५८
१०७२९ - उ ेषण / परमादेश (https://nkp.gov.np/full_detail/9788)
फै सला िमित : २०७६/१०/०१ | मु ा नं : ०७२-WO-०३९०
१०७२८ - कत’ य यान (https://nkp.gov.np/full_detail/9787)
फै सला िमित : २०७७/१२/३१ | मु ा नं : ०७४-CR-०९७१
१०७२७ - उ ेषण (https://nkp.gov.np/full_detail/9786)
फै सला िमित : २०७६/०६/०१ | मु ा नं : ०७०-WO-०७१८
धेरै हे रएका निजरहv
िनण’य नं: # ९३४६ - मानव बेचिबखन, बालिववाह, जबज’ ती करणी (https://nkp.gov.np/full_detail/8389)
फै सला िमित : २०७१/१०/१९ | मु ा नं : ०६७-CR-१२८८
िनण’य नं: # ९३१७ - हालैदेिखको बकसप िलखत बदर (https://nkp.gov.np/full_detail/8316)
फै सला िमित : २०७१/०७/१९ | मु ा नं : ०६७-CI-०९०३
िनण’य नं: # ९२७४ - लागु औषध (नरिफन) (https://nkp.gov.np/full_detail/8080)
फै सला िमित : २०७१/०५/०५ | मु ा नं : २०६७-CR-०९९२
िनण’य नं: # ९२७३ - मानाचामल (https://nkp.gov.np/full_detail/8079)
फै सला िमित : २०७१/०५/०५ | मु ा नं : ०६८-CI-०२१६
िनण’य नं: # ९३१९ - उ ेषण (https://nkp.gov.np/full_detail/8363)