CRNA GORA

Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost1 je, shodno članu 8 Zakona o elektronskim komunikacijama2 (,,Sl. list Crne Xxxx” broj 40/13, 56/13, 2/17 i 49/19) nezavisni regulatorni organ koji, u vršenju javnih ovlašćenja u sektoru elektronskih komunikacija, obavlja regulatorne i druge poslove utvrđene ZEK-om. Agencija, shodno članu 11 xxxxx 18 ZEK-a, između ostalog, sprovodi analizu relevantnih tržišta, utvrđuje operatore sa značajnom tržišnom snagom i preduzima regulatorne mjere za sprečavanje negativnih efekata značajne tržišne snage operatora.

Osnovni cilj postupka analize tržišta je da se utvrdi da li postoji na određenom tržištu efikasna tržišna konkurencija ili na xxx tržištu postoji operator ili više operatora koji imaju značajnu ili zajedničku značajnu tržišnu snagu na relevantnom tržištu. Na osnovu rezultata sprovedene analize Agencija će odrediti, zadržati, izmijeniti ili ukinuti regulatorne obaveze navedene u članovima od 71 do 78 ZEK-a.

Agencija je u sprovođenju postupka analize tržišta, koji je propisan članom 64 ZEK-a, uzela u obzir preporuke, mišljenja i smjernice odgovarajućih organa i organizacija Evropske unije, odnosno drugih relevantnih međunarodnih organa ili organizacija. S xxx u vezi Agencija je polazila od Preporuke Evropske komisije o relevantnim tržištima proizvoda i usluga u sektoru elektronskih komunikacija podložnim prethodnoj (lat. ex ante) regulaciji (2014/710/EC) i Smjernica Evropske komisije o analizi tržišta i utvrđivanju značajne tržišne snage shodno zajedničkom regulatornom okviru za elektronske komunikacione mreže i usluge.

U martu 2010. godine, saglasno odredbama tada važećeg ZEK, Agencija je u prethodnom krugu analiza relevantnih tržišta sprovela postupak analize (2017. godine) i odredila dimenziju usluga i geografsku dimenziju relevantnog veleprodajnog tržišta centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište. Nakon što je definisala relevantno tržište, Agencija je, na osnovu kriterijuma potrebnih za procjenu operatora sa značajnom tržišnom snagom, odredila Crnogorski Telekom za operatora sa značajnom tržišnom snagom i naložila mu regulatorne obaveze na osnovu utvrđenih nedostataka na tržištu, što je i detaljno obrazloženo u ovom dokumentu.

Agencija sprovodi analizu veleprodajnog tržišta centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, u skladu sa članom 64 ZEK-a kao i Direktivom 2009/140/EC. Utvrđivanje relevantnog tržišta predstavlja osnov za sprovođenje analize tržišta, koja se sastoji od definisanja relevantnog tržišta i procjene postojanja jednog ili više operatora sa značajnom tržišnom snagom na xxx tržištu kao i određivanja regulatornih obaveza operatorima sa značajnom tržišnom snagom.

1 u daljem tekstu Agencija

2 u daljem tekstu ZEK

Smisao procesa određivanja relevantnog tržišta je utvrđivanje ograničenja i prepreka na koje nailaze operatori elektronskih komunikacionih mreža. U procesu određivanja relevantnog tržišta, odnosno granica samog tržišta, Agencija je odredila dimenziju usluga i geografsku dimenziju relevantnog tržišta i na osnovu rezultata sprovedene analize odredila relevantno veleprodajno tržište centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište.

Na bazi sprovedene analize Agencija je zaključila da relevantno tržište veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište obuhvata sledeće usluge:

- bitstream uslugu, sa podrazumijevanim sljedećim tačkama preuzimanja saobraćaja:

o tačka pristupa na IP nivou,

o tačka pristupa na Ethernet nivou,

o tačka pristupa na DSLAM-u/OLT-u .

- uslugu širokopojasnog pristupa koju Crnogorski Telekom pruža za sopstvene potrebe, nezavisno od toga da li se radi o pristupnoj tehnologiji na bazi bakarne parice, optičkog vlakna ili hibridnog rješenja (koje podrazumjeva korišćenje i bakarne parice i optičkog vlakna).

Takođe, na bazi sprovedene analize Agencija je odredila da je relevantno tržište veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, u geografskoj dimenziji, nacionalna teritorija Crne Xxxx.

Agencija je poslije definisanja relevantnog tržišta, na osnovu kriterijuma potrebnih za procjenu operatora sa značajnom tržišnom snagom shodno članu 64 ZEK-a, odredila Crnogorski Telekom za operatora sa značajnom tržišnom snagom na veleprodajnom tržištu centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište.

Nakon određivanja operatora sa značajnom tržišnom snagom, na osnovu prepreka koje se mogu pojaviti na veleprodajnom tržištu centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište i na pripadajućem maloprodajnom tržištu na koje operator sa značajnom tržišnom snagom može prenijeti svoju značajnu tržišnu snagu, Agencija je u skladu sa članovima od 71 do 78 ZEK-a, Crnogorskom Telekomu kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom odredila sljedeće regulatorne obaveze:

- Obaveza objavljivanja podataka;

- Obaveza obezbjeđivanja nediskriminatornosti;

- Obaveza odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija;

- Obaveza pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja;

- Obaveza kontrole cijena i vođenja troškovnog računovodstva.

2. UVOD ‌

2.1.Regulatorni okvir Evropke unije za elektronske komunikacije ‌

Regulatorni okvir Evropske unije iz 2002. godine, koji je dopunjen i izmijenjen 2009. i 2018. godine, rezultat je dugog i kontinuiranog procesa rasprava i analiza o načinima ostvarivanja najprikladnijeg okruženja za razvoj efikasne konkurencije u sektoru elektronskih komunikacija.

Regulatorni okvir Evropske unije danas predstavlja regulatorni model koji je prihvaćen kao najbolji poznati model i u mnogim zemljama koje nijesu članice Evropske unije, među xxxxxx xx i Crna Gora. Regulatorni okvir je u skladu sa tendencijom konvergencije i obuhvata sve mreže i usluge elektronskih komunikacija. Regulatorni okvir Evropske unije iz 2002. godine, sadrži sljedeće direktive:

▪ Direktiva Evropske komisije o zajedničkom regulatornom okviru za elektronske komunikacione mreže i usluge („Okvirna direktiva“)3;

▪ Direktiva Evropske komisije o pristupu i interkonekciju elektronskih komunikacionih mreža i pripadajućih kapaciteta („Direktiva o pristupu“)4;

▪ Direktiva Evropske komisije o odobrenju na području elektronskih komunikacionih mreža i usluga („Direktiva o odobrenju“)5;

▪ Direktiva Evropske komisije o univerzalnom servisu i pravima korisnika vezanim za elektronske komunikacione mreže i usluge („Direktiva o univerzalnom servisu“)6;

▪ Direktiva Evropske komisije o zaštiti privatnosti i povjerljivosti komunikacija u sektoru elektronskih komunikacija („Direktiva o privatnosti u elektronskim komunikacijama“)7.

Regulatorni okvir Evropske unije iz 2002. godine, dopunjen je i izmijenjen 2009. godine, donošenjem jednog pravilnika i dvije direktive. Regulatorni okvir izmijenjen je i dopunjen sljedećim dokumentima:

▪ Uredba 1211/2009 o uspostavljanju Tijela evropskih regulatora za elektronske komunikacije (BEREC)8;

▪ Direktiva 2009/136/EC kojom se mijenjaju Direktiva 2002/22/EC о univerzalnom servisu, Direktiva 2002/58/EC o korišćenju podataka o ličnosti i Pravilnik 2006/2004 о saradnji

3 Directive 2002/21/EC Framework Directive (OJ of the EC L 108/33 from 24.04.2002). 4 Directive 2002/19/EC Access Directive (OJ of the EC L 108/7 from 24.04.2002).

5 Directive 2002/20/EC Authorisation Directive (OJ of the EC L 108/21 from 24.04.2002).

6 Directive 2002/22/EC Universal Service Directive (OJ of the EC L 108/51 from 24.04.2002).

7 Directive 2002/58/EC Directive on Privacy and electronic communications (OJ of the EC L 201/37 from 31.07.2002).

8 Regulation (EC) No 1211/2009 of the European Parliament and of the Council of 25 November 2009, establishing the Body of European Regulators for Electronic Communications (BEREC) and the Office.

nacionalnih organa nadležnih za primjenu propisa o zaštiti prava potrošača – Direktiva o pravima građana9;

▪ Direktiva 2009/140/EC, kojom se mijenjaju Direktiva 2002/21/EC о zajedničkom okviru, Direktiva 2002/19/EC о pristupu i interkonenciji i Direktiva 2002/20/ EC о izdavanju odobrenja za mreže i usluge – Direktiva o boljoj regulaciji10.

Evropska komisija je u decembru 2018. godine usvojila Direktivu (EU) 2018/1972 Evropskog parlamenta i Savjeta od 11. decembra 2018. godine11 o zajedničkom regulatornom okviru za elektronske komunikacione mreže i usluge, koja predstavlja trenutno važeći regulatorni okvir na području elektronskih mreža i komunikacionih usluga. U uvodnom dijelu Direktive pod stavkom

(125) stavljaju xx xxx xxxxx Direktive 2002/19/EC, 2002/20/EC, 2002/21/EC, 2002/22/EC, a pri tome se upućivanja na direktive stavljene van snage smatraju upućivanjima na ovu Direktivu i čitaju se u skladu s korelacionom tablicom xxxx xx definisano u Prilogu XIII navedene Direktive.

Evropska Komisija je na osnovu navedenih direktiva, preporuka i smjernica dodatno definisala regulatorni okvir. 2002. godine Evropska komisija je objavila Smjernice za nacionalna regulatorna tijela o definisanju i analizi relevantnih tržišta12, utvrđivanju statusa operatora sa značajnom tržišnom snagom i nametanju regulatornih obaveza. Osnovna svrha Smjernica je doprinos harmonizaciji primjene regulatornih načela, i konzistentnosti regulacije. Korišćenjem iste metodologije definisanja i analize tržišta obezbjeđuje xx xx xxxxxx tržišta definisanih za potrebe sektorski specifične regulacije odgovaraju definicijama koje bi bile primjenjene saglasno propisima o zaštiti konkurencije.

Na osnovu člana 15 Okvirne direktive (Direktiva 2002/21/EC), Evropska komisija je usvojila sljedeće preporuke o relevantnim tržištima na području elektronskih komunikacija:

− Preporuku (2003/311/EC)13 o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija xxxx xx sadržala 18 tržišta koja podliježu ex ante regulaciji, a xxxx xx zamijenjena i

9 Directive 2009/136/EC of the European Parliament and of the Council of 25 November 2009, amending Directive 2002/22/EC on universal service and users’ rights relating to electronic communications networks and services, Directive 2002/58/EC concerning the processing of personal data and the protection of privacy in the electronic communications sector and Regulation (EC) No 2006/2004 on cooperation between national authorities responsible for the enforcement of consumer protection laws.

10 Directive 2009/140/EC of the European Parliament and of the Council of 25 November 2009, amending Directives 2002/21/EC on a common regulatory framework for electronic communications networks and services, 2002/19/EC on access to, and interconnection of, electronic communications networks and associated facilities, and 2002/20/EC on the authorisation of electronic communications networks and services.

11 Directive (EU) 2018/1972 of the European Parliament and of the Council of 11 December 2018 establishing the European Electronic Communications Code

12 Commission quidelines on market analysis and the assessment of significant market power under the Community regulatory framework for electronic communications networks and services (OJ of the EC C 165/6 from 11.07.2002).

13 Commission recommendation on relevant product and service markets within the electronic communications sector suscepti ble to ex ante egulation in accordance with Directive 2002/21/EC of the European parliament and of the Council on a common regulatory framework for electronic communication networks and services (OJ of the EC L 114/456 from 08.05.2003.

− Preporuku (2007/879/EC)14 o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja sadrži 7 tržišta koja podliježu ex ante regulaciji.

− Preporuku (2014/710/EU)15 o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja sadrži 4 tržišta koja podliježu ex ante regulaciji.

Na osnovu direktive iz 2018. godine (Direktiva (EU) 2018/1972), Evropska komisija je usvojila sljedeću preporuku o relevantnim tržištima na području elektronskih komunikacija:

− Preporuku (EU) 2020/2245 o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja sadrži 2 tržišta koja podliježu ex ante regulaciji.16

Preporuka iz februara 2003. godine (2003/311/EC) je sadržala 18 tržišta podložnih prethodnoj regulaciji (Tabela 1), što znači da je Evropska komisija zaključila da su na xxx tržištima istovremeno zadovoljena tri kriterijuma (Test tri kriterijuma), te na xxx xxxxx utvrdila da su navedena tržišta podložna prethodnoj regulaciji u većini zemalja Evropske unije. Navedena Preporuka o relevantnim tržištima izmijenjena je na način da umjesto 18 relevantnih tržišta, na osnovu nove Preporuke o relevantnim tržištima iz decembra 2007. godine (2007/879/EC), postoji 7 relevantnih tržišta koja su podložna prethodnoj regulaciji. Tržišta koja više nisu sastavni dio Preporuke o relevantnim tržištima iz 2007. godine, nacionalna regulatorna tijela i dalje mogu tretirati, ali na način da prethodno dokažu da su na xxx tržištima istovremeno zadovoljena tri kriterijuma (Test tri kriterijuma).

Evropska komisija je 9. oktobra 2014. godine usvojila Preporuku (2014/710/EC) o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja podliježu ex ante regulaciji u skladu sa Direktivom Evropskog parlamenta i Evropskog savjeta o zajedničkom regulatornom okviru za elektronske komunikacione mreže i usluge. Preporukom su definisana sljedeća tržišta usluga i to:

1) Veleprodajno tržište završavanja (terminacije) poziva u sopstvenoj telefonskoj mreži koji se pružaju na fiksnoj lokaciji;

2) Veleprodajno tržište završavanja (terminacije) poziva u mobilnoj telefonskoj mreži;

3) a) Veleprodajni lokalni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji;

b) Veleprodajni centralni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište;

4) Veleprodajni visokokvalitetni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji.

14 Commission recommendation of 17 December 2007 on relevant product and service markets within the electronic

communications sector susceptible to ex ante regulation in accordance with Directive 2002/21/EC of the European Parliament and of the Council on a common regulatory framework for electronic communications networks and services.

15 Commission recommendation on relevant product and service markets within the electronic communications sector susceptible to ex_ante regulation in accordance with Directive 2002/21/EC of the European parliament and of the Council on a common regulatory framework for electronic communication networks and services (OJ of the EC 2014/710 from 9 October 2014).

16 COMMISSION RECOMMENDATION (EU) 2020/2245 of 18 December 2020 on relevant product and service markets within the electronic communications sector susceptible to ex ante regulation in accordance with Directive (EU) 2018/1972 of the European Parliament and of the Council establishing the European Electronic Communications Code

Tržišta obuhvaćena Preporukom (2014/710/EC) su relevantna tržišta koja su podložna ex ante regulaciji, s obzirom na činjenicu da su na istim istovremeno zadovoljeni svi uslovi iz Xxxxx tri kriterijuma. Međutim, nacionalna regulatorna tijela imaju ovlašćenja sama da utvrde, imajući u vidu specifičnosti nacionalnih tržišta, da su pojedina tržišta van liste od četiri xxxx navedena relevantna tržišta, podložna ex ante regulaciji, ali uz uslov da se dokaže da su na xxx tržištima istovremeno zadovoljeni uslovi Xxxxx tri kriterijuma.

Evropska komisija je 29. decembra 2020. godine usvojila Preporuku (EU) 2020/2245 o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja podliježu ex ante regulaciji u skladu sa Direktivom (EU) 2018/1972 Evropskog parlamenta i Savjeta od 11. decembra 2018. godine o Evropskom elektronskom komunikacionom kodu. Preporukom su definisana sljedeća tržišta usluga i to:

1. Veleprodajni lokalni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji;

2. Veleprodajni garantovani kapaciteti.

Kako ZEK Crne Xxxx nije usklađen sa odredbama Direktive (EU) 2018/1972, niti je Evropska komisija donijela smjernice za primjenu Preporuke (EU) 2020/2245, a države Evropske unije xxx uvijek nijesu počele sa njenom primjenom, iz tih razloga nijesu xx xxxxxx preduslovi za primjenu navedene Preporuke Evropske komisije o relevantnim tržištima usluga u Crnoj Gori.

Naziv relevantnog tržišta	Preporuke Evropske komsije
Naziv relevantnog tržišta	2003/311/E3	2007/879/E3	2014/710/EU	(EU) 2020/2245
Maloprodajno tržište pristupa javnoj telefonskoj mreži na fiksnoj lokaciji	1-2	1
Maloprodajno tržište javno dostupne telefonske usluge	3-6
Maloprodajno tržište osnovnog xxxxx iznajmljenih linija	7
Veleprodajno tržište originacije poziva u javnoj telefonskoj mreži	8	2
Veleprodajno tržište terminacije poziva u javnoj telefonskoj mreži	9	3	1 Veleprodajno tržište terminacije poziva u javnoj telefonskoj mreži na fiksnoj lokaciji
Veleprodajno tržište usluge tranzitiranja saobraćaja u fiksnoj javnoj telefonskoj mreži	10
Veleprodajno tržište (fizičkog) pristupa infrastrukturi mreže (uključujući zajednički ili potpuno razvezeni pristup na utvrđenoj lokaciji)	11	4	3a) Veleprodajno tržište lokalnog pristupa mreži na fiksnoj lokaciji	1 Veleprodajno tržište lokalnog pristupa mreži na fiksnoj lokaciji
Veleprodajno tržište širokopojasnog pristupa	12	5	3b) Veleprodajno tržište središnjeg pristupa za masovno tržište
Veleprodajno tržište iznajmljivanja završnih segmenata telekomunikacione mreže	13	6	4)Veleprodajno tržište visokokva-litetnog pristupa	2 Veleprodajni garantovani kapaciteti
9	ANALIZA TRŽIŠTA VELEPRODAJNOG CENTRLANOG XXXXXXXX XXXX SE PRUŽA NA FIKSNOJ LOKACIJI ZA PROIZVODE ZA MASOVNO TRŽIŠTE– NACRT

U tabeli 1 dat je pregled svih tržišta podložnih ex ante regulaciji u skladu sa odredbama preporuka Evropske komisije o relevantnim tržištima iz 2003, 2007, 2014. i 2020. godine.

			koji se pruža na fiksnoj lokaciji
Veleprodajno tržište iznajmljivanja prenosnih segmenata telekomunikacione mreže	14
Veleprodajno tržište pristupa i originacije poziva u mobilnoj mreži	15
Veleprodajno tržište terminacije poziva u mobilnoj mreži	16	7	2 Veleprodajno tržište terminacije poziva u mobilnoj mreži
Veleprodajno tržište za međunarodni roming	17
Veleprodajno tržište usluga emitovanja prenosa	18

Tabela 1: Tržiša podložna prethodnoj regulaciji (ex ante) prema preporukama Evropske komsije

2.2.Pravni osnov za sprovođenje analize tržišta usluga elektronskih komunikacija ‌

Prethodno navedene directive (osim poslednje iz 2018. godine) implementirane su u crnogorsko zakonodavstvo kroz ZEK, xxxxx xx u članu 11 utvrđena, između ostalih, nadležnost Agencije da sprovodi analizu relevantnih tržišta, utvrđuje operatore sa značajnom tržišnom snagom i preduzima regulatorne mjere za sprečavanje negativnih efekata značajne tržišne snage operatora.

U cilju obezbjeđenja konkurencije na tržištu elektronskih komunikacija prema ZEK-u u Poglavlju VI (članovi 63 – 78) definisan xx xxxxxxxx analize tržišta usluga elektronskih komunikacija, određivanja i analize relevantnih tržišta, određivanje operatora sa značajnom snagom i nalaganje obaveza, kao i skup obaveza koje se mogu naložiti operatoru sa značajnom tržišnom snagom. Osnovni cilj postupka analize tržišta je utvrđivanje efikasnosti tržišne konkurencije na xxx tržištu, tj. postojanje jednog ili više operatora koji imaju značajnu ili zajedničku značajnu tržišnu snagu na relevantnom tržištu. Na osnovu rezultata sprovedene analize ili Xxxxx tri kriterijuma određuju se, zadržavaju, mijenjaju ili ukidaju mjere iz članova 71 do 78 ZEK-a, pri čemu Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost uzima u obzir načelo racionalnosti i proporcionalnosti, uz obrazloženje naređenih mjera.

ZEK-om je propisano da se prilikom određivanja relevantnih tržišta iz člana 64 uzima u obzir praksa Evropske unije, što znači da se bez dokazivanja kumulativne ispunjenosti tri kriterijuma (Test tri kriterijuma), može vršiti ex ante regulacija samo onih relevantnih tržišta iz Preporuke.

Ostala tržišta se mogu regulisati ukoliko se utvrdi da su su na xxx tržištima istovremeno zadovoljena sljedeća tri kriterijuma:

1. Postojanje snažnih i trajnih barijera za ulazak na tržište, strukturne, pravne i regulatorne prirode;

2. Struktura tržišta ne pokazuje tendencije razvoja efikasne tržišne konkurencije u odgovarajućem vremenskom periodu, ne dužem od tri godine;

3. Primjena propisa kojima se uređuje zaštita konkurencije ne obezbjeđuje efikasno otklanjanje nedostataka na tržištu.

Shodno navedenom, u slučaju istovremene ispunjenosti sva tri kriterijuma, u skladu sa članom 66 ZEK-a, Agencija je u mogućnosti da vrši ex ante regulaciju, kako preostalih tržišta koja su bila sastavni dio stare Preporuke o relevantnim tržištima, tako i bilo kojih drugih tržišta koja su specifična za područje elektronskih komunikacionih mreža i usluga u Crnoj Gori.

U cilju određivanja relevantnog tržišta, ovim dokumentom Agencija će utvrditi relevantno tržište usluga, kao i geografsku dimenziju utvrđenog relevantnog tržišta. Ovaj xxxxxxxx xx se sprovesti shodno Smjernicama Evropske komisije o analizi tržišta i utvrđivanju značajne tržišne snage, a u skladu sa zajedničkim regulatornim okvirom za elektronske komunikacione mreže i usluge, kao i relevantnom pravnom praksom Evropske unije iz područja tržišne konkurencije.

Nakon određivanja prethodno navedenih dimenzija relevantnog tržišta, Agencija će, u saradnji s Upravom za zaštitu konkurencije, ocijeniti efikasnost tržišne konkurencije na xxx tržištu.

Agencija će u slučaju nedostatka efikasne tržišne konkurencije, a u skladu sa ZEK-om, procijeniti postoji xx xx xxx relevantnom tržištu jedan ili više operatora sa značajnom tržišnom snagom.

Shodno članu 69 ZEK-a, Agencija rješenjem određuje operatora, odnosno operatore sa značajnom tržišnom snagom na xxx tržištu, pri čemu nalaže preduzimanje najmanje jedne od mjera iz članova 71 do 78 ZEK-a, uz primjenu načela racionalnosti i proporcionalnosti.

Predmetno tržište veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište (Tržište broj 3b), navedeno je Preporuci (2014/710/EU), što znači da je Evropska komisija zaključila da su na ovom tržištu zadovoljena sva tri kriterijuma, i da je podložno ex ante regulaciji u većini zemalja Evropske unije. Iz tog razloga Agencija je u mogućnosti ovo tržište prethodno regulisati, a xxxxx xxx i utvrditi bez dokazivanja da su istovremeno zadovoljena tri kriterijuma navedena u članu 65 stav 3 ZEK-a.

Savjet Agencije je na sjednici od 18.03.2021. godine usvojio Odluku o pokretanju ponovnog postupka analize relevantnih tržišta („Sl. list Crne Xxxx“, broj 32/21) za sljedeća relevantna tržišta:

⮚ Veleprodajno tržište završavanja (terminacije) poziva u sopstvenoj telefonskoj mreži koji se pružaju na fiksnoj lokaciji;

⮚ Veleprodajno tržište završavanja ( terminacije) poziva u sopstvenoj mobilnoj telefonskoj mreži;

⮚ a) Veleprodajni lokalni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji;

⮚ b) Veleprodajni centralni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište;

⮚ Veleprodajni visokokvalitetni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji.

Agencija sprovodi ponovni postupak analize xxxx navedenih relevantnih tržišta u 2021. godini, shodno članu 64 stav 4 ZEK-a kojim se propisuje obaveza Agencije da sprovodi xxxxxxxx xxxxxxx relevantnih tržišta najmanje jednom u tri godine, a saglasno Odluci o relevantnim tržištima (“Sl.list Crne Xxxx“, broj: 02/17) iz 2017. godine.

2.3.Saradnja sa Agencijom za zaštitu konkurencije ‌

Imajući u vidu činjenicu da član 65 ZEK-a propisuje da Agencija u saradnji sa organom nadležnim za zaštitu konkurencije određuje, prati i preispituje relevantne usluge i relevantna geografska tržišta u Crnoj Gori u sektoru usluga elektronskih komunikacija, kao i da shodno članu 66 ZEK-a Agencija sprovodi postupak određivanja relevantnog tržišta u skladu sa propisima kojima se uređuje zaštita konkurencije, xxxx 28.04.2009. godine Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost i Uprava za zaštitu konkurencije su potpisale Sporazum o saradnji na području obezbjeđenja konku- rencije i predupređenja štetnih efekata nedostatka konkurencije na tržištu usluga elektronskih komunikacija.

Agencija je 2021. godine, po pribavljenom Mišljenju Agencije za zaštitu konkurencije broj: 01‒354/21‒177/4 od 15.03.2021. godine xxxxx xx Agencija za zaštitu konkurencije iskazala saglasnost na predloženi tekst Odluke (poglavlje 9. ovog dokumenta ‒ 9.1. Prilog 1.), donijela Odluku o pokretanju ponovnog postupka analize relavantnih tržišta („Sl. list Crne Xxxx“, broj 32/21) na osnovu prvog stava člana 15 Okvirne direktive, te preporuke Evropske komisije iz 2014. godine o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja su podložna prethodnoj regulaciji.

2.4.Hronološki redosljed aktivnosti Agencije u postupku analize relevantnih tržišta ‌

Evropski regulatorni okvir (Okvirna Direktiva Evropske komisije17) upućuje da se prilikom određivanja relevantnih tržišta usluga i relevantnih geografskih tržišta uvažavaju nacionalne okolnosti i specifičnosti.

Nakon sagledavanja više faktora koji se odnose na veličinu i strukturu tržišta Crne Xxxx, postojeći nivo razvoja tržišta elektronskih komunikacija, kao i ciljeve regulatorne politike, Agencija je odredila četiri relevantna tržišta, saglasno Preporuci Evropske komisije (2014/710/EU) o relevantnim tržištima.

− Savjet Agencije je na sjednici od 28.01.2021. godine usvojio Nacrt Odluke o pokretanju postupka ponovne analize na relevantnim tržištima usluga, saglasno Odluci o relevantnim tržištima iz 2017. godine (“Sl.list Crne Xxxx“, broj: 02/17), a na osnovu člana 64 stav 4 ZEK-a koji propisuje obavezu da Agencija sprovodi postupak analize relevantnih tržišta najmanje jednom u tri godine.

17 Directive 2002/21/EC of 7 March 2002 on a common regulatory framework for electronic communications networks and services (Framework Directive)

− Tokom javnog konsultativnog postupka o Nacrtu Odluke o pokretanju postupka ponovne analize na relevantnim tržištima usluga, koji je trajao do 01.03.2021.godine, Crnogorski Telekom je jedini dostavio komentare na Nacrt Odluke.

− Savjet Agencije je, na sjednici održanoj 18.03.2021. godine, po pribavljenom Mišljenju Agencije za zaštitu konkurencije broj: 01‒354/21‒177/4 od 15.03.2021. godine godine (u prilogu dokumenta) xxxxx Odluku o pokretanju postupka ponovne analize na relevantnim tržištima usluga („Sl.list Crne Xxxx“, broj 32/21 оd 26. 03. 2021. godine).

− Pripremljen je upitnik koji se odnosi na relevatno tržište veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji. Upitnikom su specificirani tehnički, statistički, operativni i finansijski podaci koji se odnose na period od poslednje tri godine od 2018. do 2020. (na polugodišnjoj osnovi) neophodni za sprovođenje postupka definisanja i analize relevantnih tržišta;

− Agencija je dostavila operatorima, xxxx 27. 05. 2021. godine, Upitnik uz obavezu da se traženi podaci po Upitnicima dostave najkasnije do 10. 06. 2021. godine.

Upitnik je upućen sljedećim operatorima:

1. Crnogorski Telekom. a.d., Xxxxxxxxx 00, Xxxxxxxxx

2. Telenor d.o., Xxxxxx xxx 0, Xxxxxxxxx

3. M:tel do.o.o., Bulevar Xxxxxx Xxxxx Xxxxxxxxxx 000, Xxxxxxxxx

4. Radio-difuzni centar d.o.o. , Bulevar Svetog Petra Cetinjskog 000/X, Xxxxxxxxx

5. Telemach a.d., Xxxxxxx xxxxxxxxxx 00/0, Xxxxxxxxx

6. WiMAX Montenegro d.o.o., Ulcinjska br 7D, Gorica C, Podgorica

7. Crnogorski elektrodistributivni sistem CEDIS, Ulica Ivana Milutinovića br. 12, Podgorica;

8. Crnogorski elektroprenosni sistemi, Bulevar Svetog Petra Cetinjskog xx.00, Xxxxxxxxx

9. ORION TELEKOM d.o.o., Ulcinjska 7D,Gorica C, Podgorica

10. Siol d.o.o., Xxxxxxx Xxxxxxxxxx 000/00X, Xxxxxxx Xxxxx, Xxxxxxxxx,

11. Komunalne usluge d.o.o. - Zetskih vladara bb, Podgorica

12. CPA d.o.o., Podgorica, Džordža Vašingtona 312, Podgorica

13. IP Mont d.o.o., Mitra Bakića bb, Podgorica

14. SBSNet Montenegro d.o.o., Ulica Kralja Xxxxxx br. 202, Podgorica

15. Wireless Montenegro d.o.o., II Crnogorskog bataljona 2/4, Podgorica

16. IT-desk d.o.o., Kralja Xxxxxx 27/VI, Podgorica

17. Cogent Communications Montenegro d.o.o., Ul.Bratstva i jedinstva br.6/VII, Podgorica

18. TeleEye - Montenegro d.o.o., Bulevar Revolucije bb,kula A,sprat 5, Biznis centar, Bar

19. Željeznička infrastruktura Crne Xxxx a.d., Trg golootičkih žrtava br. 13, Podgorica

20. FIBERCOM d.o.o., Bohinjska bb, Stari aerodrom, Podgorica

21. MDS NETWORK d.o.o., Tuzi bb, Podgorica

22. ASP CO d.o.o., Podi bb, Herceg Novi

23. Netmont d.o.o., Jovana Tomaševića 30, Bar

24. SIMES NET d.o.o., Bul.Džordža Vašingtona ¾, Podgorica

25. Infosistemi d.o.o., Bohinjska 1A, Podgorica

Na osnovu prikupljenih podataka Agencija je uradila analizu u skladu sa članom 64 ZEK-a na relevantnom tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji. Iako neki od operatora nisu dostavili tražene podatke, Agencija smatra da podaci koji nedostaju nisu materijalno značajni ne utiču na zaključke iznesene u dokumentu. Naime, podaci koje su operatori dostavili u ovom postupku su reprezentativni i pružaju dovoljan nivo informacija za donošenje zaključaka u ovom postupku.

Popunjene upitnike dostavili su sledeći operatori:

1. Crnogorski Telekom. a.d., Xxxxxxxxx 00-Xxxxxxxxx

2. Telenor d.o., Xxxxxx xxx 0, Xxxxxxxxx

3. M:tel do.o.o., Kralja Xxxxxx 27a, Podgorica

4. Telemach a.d., Xxxxxxx xxxxxxxxxx 00/0, Xxxxxxxxx

5. IP Mont d.o.o., Mitra Bakića bb, Podgorica

6. TeleEye - Montenegro d.o.o., Bulevar Revolucije bb,kula A,sprat 5, Biznis centar, Bar

7. Crnogorski elektrodistributivni sistem CEDIS, Ulica Ivana Milutinovića br. 12, Podgorica;

8. Crnogorski elektroprenosni sistemi, Bulevar Svetog Petra Cetinjskog xx.00, Xxxxxxxxx

2.5.Pregled dosadašnjih aktivnosti i osvrt na trenutno važeću odluku o Analizi veleprodajnog tržišta centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište ‌

Primjenom propisa iz ZEK-a, Agencija vrši analizu relevantnih trţišta i utvrđivanje značajne tržišne snage, uzimajući u obzir preporuke, mišljenja i smjernice odgovarajućih organa i organizacija Evropske unije, odnosno drugih relevantnih međunarodnih organa ili organizacija i to najmanje jednom u tri godine. Osnovni cilj postupka analize tržišta je da se utvrdi da xx xx određenom tržištu postoji efikasna tržišna konkurencija ili na xxx tržištu postoji operator ili više operatora koji imaju značajnu tržišnu snagu.

Agencija je 2013. sprovela postupak analize tržišta i u skladu s navedenim odredila dimenziju usluga i geografsku dimenziju relevantnog tržišta širokopojasnog pristupa na nivou veleprodaje. Nakon što je odredila relevantno tržište, Agencija je, na osnovu kriterijuma potrebnih za procjenu operatora sa značajnom tržišnom snagom a u skladu sa ZEK-om, Crnogorskom Telekomu, kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom, odredila regulatorne obaveze na osnovu utvrđenih prepreka na tržištu. Navedeno je detaljno obrazloženo u dokumentu „Analiza relevantnog tržišta širokopojasnog pristupa na nivou veleprodaje“18.

Na osnovu Analize relevantnog Tržišta širokopojasnog pristupa na nivou veleprodaje, koji je Agencija sprovela u okviru prvog kruga 2010. godine, utvrdjeno je da je Crnogorski Telekom operator sa značajnom tržišnom snagom na xxx relevantnom tržištu. Shodno utvrđenim nedostacima na xxx relevantnom tržištu, Agencija je, u skladu sa ZEK-om, Crnogorskom Telekomu odredila regulatorne obaveze, koje su detaljno opisane i obrazložene u dokumentu „Analiza relevantnog tržišta širokopojasnog pristupa na nivou veleprodaje“ iz 2010. Nakon određivanja

18 xxxx://xxx.xxxx0.xx/xxxxxxxx/xxxxxxxxxxx/xxxxx/0Xxxxxxx%00xxxxxxxxxxxxxx%00%00xxxxxxxx%00%00%00xxxxxxxxxxxx

%20nivo/Analiza%20trzista%205.pdf

regulatornih obaveza, objavljena je Referentna ponuda Crnogorskog Telekoma sa određenim cijenama za usluge širokopojasnog pristupa na nivou veleprodaje.

Nadalje, Agencija je sprovela drugi xxxx analize relevantnog Tržišta širokopojasnog pristupa na nivou veleprodaje 2013. godine, za period 2010-2012. godine. U drugom krugu analize utvrđeno je da je Crnogorski Telekom operator sa značajnom tržišnom snagom na xxx relevantnom tržištu. Shodno utvrđenim nedostacima na xxx relevantnom tržištu, Agencija je, u skladu sa ZEK-om, Crnogorskom Telekomu zadržala regulatorne obaveze na osnovu ponovo utvrđenih nedostataka na ovom tržištu, koje su detaljno opisane i obrazložene u dokumentu „Analiza relevantnog tržišta širokopojasnog pristupa na nivou veleprodaje“ iz 2013. Nakon određivanja regulatornih obaveza, objavljena je Referentna ponuda Crnogorskog Telekoma sa određenim izmjenama, koje su se odnosile na omogućavanje širokopojasnog pristupa operatorima na nivou veleprodaje, nezavisno od upotrebljene tehnologije, xxxx xx u obzir uzet razvoj optičke infrastrukture Crnogorskog Telekoma.

Agencija je 2017. godine sprovela analizu relevantnih tržišta definisanih odredbama iz Preporuke (2014/710/EU) iz 2014. godine. Predmetno tržište, odnosno Tržište širokopojasnog pristupa na nivou veleprodaje mijenja naziv u Veleprodajno tržište centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište. Nakon određivanja relevantnog tržište, Agencija je, na osnovu kriterijuma potrebnih za procjenu operatora sa značajnom tržišnom snagom u skladu sa ZEK-om, Crnogorskom Telekomu, kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom, na osnovu utvrđenih prepreka na tržištu zadržala regulatorne obaveze. Navedeno je detaljno obrazloženo u dokumentu

„Analiza tržišta centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište“.

3. DEFINISANJE RELEVANTNOG TRŽIŠTA 3.1.Opis postupka definisanja tržišta‌‌‌

Definisanje relevantnog tržišta je prvi korak u postupku sprovođenja analize relevantnog tržišta. Prilikom definisanja određenog relevantnog tržišta uzimaju se u obzir očekivani ili predviđeni tehnološki ili ekonomski razvoj u nekom budućem vremenskom periodu koji se obično podudara sa rokom za sprovođenje narednog kruga analize relevatnog tržišta. Xxxxx, sagledavanje operativnih podataka i performansi, koji se odnose na raniji vremenski period, omogućava Agenciji projekciju razvoja i trendova na relevantnom tržištu do očekivanog roka za sprovođenje sljedeće analize relevantog tržišta.

Relevantno tržište xx xxxx svih javno ponuđenih elektronskih komunikacionih usluga, koje su po svojim karakteristikama i namjeni međusobno supstitutivne na određenom geografskom području, pri datom nivou cijena. Osnovna načela definisanja relevantnih tržišta odnose se na analizu stepena supstitucije na strani tražnje, stepena supstitucije na strani ponude i analize potencijalnih konkurentskih pritisaka. Definicija relevantnih tržišta se može mijenjati i mijenja se sa promjenom osobina usluga i mogućnostima supstitucije kod ponude i tražnje. Saglasno propisima Evropske unije o zaštiti konkurencije, relevantna tržišta imaju dvije dimenzije i to: relevantno tržište usluga i relevantno geografsko tržište.

Relevantno tržište usluga čine one usluge, koje su, posmatrano sa pozicije krajnjeg korisnika, međusobno supstitutivne zbog svojih karakteristika, cijena ili namjene. Drugim riječima, dimenziju relevantnog tržišta usluga čine sve ponuđene usluge koje su po svojim karakteristikama, namjenama i cijenama međusobno supstitutivne, tako da postoje efekti supstitucije na strani tražnje, na strani ponude ili mogućnost ulaska potencijalne konkurencije.

U svrhu definisanja tržišta, pri određivanju supstituta, može se koristiti se tehnika hipotetičkog monopolističkog xxxxx (eng. SSNIP test – Small but Non Transitory Increase in Price) koja, počevši od najuže moguće definicije tržišta koje se analizira, određuje da li hipotetički monopolista može da sprovede xxxx xxx značajno trajno povećanje cijena, a da xxxxxx ne izgubi dio xxxxxxx, usljed preorjentacije krajnjih korisnika ka supstitutivnim uslugama. Primjena pomenutog xxxxx ogleda se u postavljanju pitanja i traženju odgovora šta se događa u situaciji malog, ali značajnog i trajnog povećanja cijena usluge uz pretpostavku da cijene svih drugih usluga ostanu iste, pri čemu se po pravilu u obzir uzima trajni rast cijena od 5–10%.

Pri definisanju tržišta usluga određuju se usluge koje korisnik smatra supstitutima u pogledu, namjene, funkcionalnosti i cijena na datom tržištu. Xxxxxx supstitucije se određuje pomoću:

• Stepena supstitucije na strani tražnje (eng. Demand side supstitutability), i

• Stepena supstitucije na strani ponude (eng. Supply side supstitutability).

Kod analiza stepena supstitucije na strani tražnje utvrđuje se asortiman usluga koje krajnji korisnik može smatrati supstutivnim uslugama na relevantnom tržištu. Xxxxxx supstitucije na strani tražnje predstavlja xxxxxx supstitucije javno dostupnih elektronskih komunikacionih usluga na relevantnom tržištu zbog kojih krajnji korisnici mogu odgovoriti na povećanje cijene jedne usluge

prelaskom na korišćenje druge usluge istog operatora ili iste, odnosno supstitutivne usluge drugih operatora na relevantnom tržištu. Supstitucija na strani tražnje dešava se u trenutku kada korisnik određene usluge prelazi na druge, supstitutivne usluge kao odgovor na relativno povećanje cijene usluge koju koristi. Ukoliko operator xxxx xxxx određenu uslugu, poveća cijenu te usluge, korisnici su u mogućnosti da pređu na supstitutivne usluge drugih operatora, pa na xxx xxxxx operatora koji je povećao cijenu svoje usluge prisile da cijene vrati na nivo na koji su bile prije povećanja, iz razloga što će početi da gubi svoje korisnike, a samim xxx x xxxxxxx. Primjena ovog argumenta zavisi od supstitucije na strani tražnje, odnosno, što je supstitucija na strani tražnje jače izražena, operatori su više ograničeni u povećanju cijena svojih usluga krajnjim korisnicima.

Kod supstitucije na strani ponude vrši se xxxxxxx xxxx xxxxx da pokaže da li potencijalni pružalac javnih elektronskih komunikacionih usluga, koji pruža druge usluge, a koje ne pripadaju istom tržištu usluga, može brzo (u kratkom, odnosno srednjem roku) i uz relativno male troškove ponuditi konkretnu uslugu na relevantnom tržištu kao odgovor malom, ali značajnom, trajnom povećanju cijena usluge xx xxxxxx hipotetičkog monopoliste. Kod supstitucije na strani ponude operator xxxx xxxx uslugu odmah reaguje na povećanje cijene, dok je potencijalnim konkurentima potrebno više vremena i ulaganja nenadoknadivih troškova (eng. sunk costs) za pružanje istovjetne usluge na tržištu.

Prilikom procjene postojanja potencijalne tržišne konkurencije potrebno je utvrditi njen nivo i uslove na relevantnom tržištu pod kojima novi tržišni učesnici mogu ući na dato relevantno tržište. Postojanje potencijalne tržišne konkurencije utvrđuje se na osnovu razmatranja predviđenih promjena postojećih tržišnih uslova, koje se odnose na strukturu relevantnog tržišta, ponašanja postojećih učesnika na relevantnom tržištu i uticaja na ostale stvarne i potencijalne učesnike na tržištu, ekonomske i finansijske snage učesnika na tržištu, ekonomskih, pravnih i drugih prepreka pristupa relevantnom tržištu, tržišnih trendova, i dr.

Geografsku dimenziju relevantnog tržišta čini područje na kojem su određeni operatori ili pružaoci usluga uključeni u ponudu i tražnju za proizvodima i uslugama, a na kojem su uslovi konkurencije dovoljno homogeni da se to područje razlikuje od susjednih područja gdje su uslovi konkurencije bitno drugačiji.

3.2. Pregled tržišta širokopojasnog pristupa internetu u Crnoj Gori na maloprodajnom nivou ‌

Za pružanje usluge širokopojasnog pristupa internetu na nivou maloprodaje, operatori ili imaju izgrađenu sopstvenu infrastrukturu ili koriste veleprodajne usluge ostalih operatora kako bi osigurali pristup do krajnjeg korisnika.

Ponašanje potrošača na maloprodajnom tržištu utiče na komercijalne odluke pružalaca usluga pri razmatranju najboljeg načina pružanja maloprodajnog širokopojasnog pristupa.

Na kraju 2020. godine ukupan broj korisnika (fizička i pravna lica) širokopojasnog pristupa internetu putem fiksne mreže u Crnoj Gori iznosio je 184.173, od čega su 169.049 fizička lica, a penetracija na ukupnom nivou (fizička i pravna lica) u odnosu na broj domaćinstava je iznosila 94,50%, dok je penetracija korisnika –fizička lica u odnosu na broj domaćinstava iznosio 86,78%. U istom trenutku broj korisnika širokopojasnog pristupa internetu putem data SIM kartica u mobilnim mrežama u

Crnoj Gori iznosio je 47.631, a penetracija u odnosu na broj stanovnika je iznosila 7,7%. Broj korisnika mobilnih usluga koji su pristupili internetu putem 2G/3G/4G mreže putem mobilnih telefona i modema iznosi 539.547, što predstavlja penetraciju na kraju 2020. godine u iznosu od 87,02%.

Kretanje broja korisnika širokopojasnog pristupa u fiksnim i mobilnim mrežama kao i odgovarajućih xxxxx penetracije na kraju 2018, 2019. i 2020. godine prikazano je na slikama od 1 do 6.

175,000

170,000

165,000

160,000

155,000

150,000

145,000

140,000

135,000

130,000

169,049

164,140



145,783

2018 2019 2020

56,000

54,000

52,000

50,000

48,000

46,000

44,000

54,484

49,804

47,631

2018 2019 2020

Slika br. 1: Broj korisnika širokopojasnog pristupa Slika br. 2: Broj korisnika širokopojasnog pristupa u fiksnim mrežama u mobilnim mrežama 19

Izvor: Podaci koje su dostavili operatori Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

560,000

540,000

520,000

500,000

480,000

460,000

440,000

420,000

539,547


505,535


462,022

2018 2019 2020

Slika br. 3: Broj korisnika mobilnih usluga koji su pristupili internetu putem 2G/3G/4G mreže20 Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

Kretanje penetracije širokopojasnih priključaka u fiksnim i mobilnim mrežama u odnosu na broj domaćinstava na kraju 2018, 2019. i 2020. godine prikazano je na slikama 4 - 6.

19 putem SIM kartica

20 Putem mobilnog telefona i modema

88.00%

86.00%

84.00%

82.00%

80.00%

78.00%

76.00%

74.00%

72.00%

70.00%

68.00%

86.78%


84.25%



74.84%

2018. 2019. 2020.

Slika br. 4: Penetracija širokopojasnog pristupa u fiksnim mrežama

u odnosu na broj domaćinstava Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

9.00%

8.80%

8.60%

8.40%

8.20%

8.00%

7.80%

7.60%

7.40%

7.20%

7.00%

8.79%

8.03%

7.68%

2018 2019 2020

Slika br. 5: Penetracija širokopojasnog pristupa putem SIM kartica

u mobilnim mrežama

u odnosu na broj stanovnika Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

88.00%

86.00%

84.00%

82.00%

80.00%

78.00%

76.00%

74.00%

72.00%

70.00%

68.00%

87.02%



81.53%


74.50%
74.50%

2018 2019 2020

Slika br. 6: Penetracija širokopojasnog pristupa putem mobilnih telefona i modema u mobilnim mrežama u odnosu na broj stanovnika

Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

U Crnoj Xxxx xx prisutna značajna razlika u penetraciji priključaka širokopojasnog pristupa internetu u fiksnoj mreži u odnosu na broj domaćinstava po opštinama i na kraju 2020. godine kreće se od 15,54% u opštini Šavnik do 281,86% u opštini Tuzi, a kretanje istog po opštinama je prikazano na Slici 7.

Ukupno

Xxxxxxx Xxxxxx Xxxx Xxxxx Xxxxxx Rožaje

Podgorica Plužine Pljevlja

Plav Petnjica Nikšić Mojkovac

Kotor Kolašin Herceg Novi

Gusinje

Danilovgrad

Cetinje Budva Bijelo Polje

Berane

Bar Andrijevica

86.78%

46.43%

109.00%

281.86%

130.54%

15.54%

44.83%

102.94%

21.93%

37.86%

46.79%

18.85%

73.34%

40.43%

114.03%

21.12%

102.62%

45.55%

62.60%

69.62%

224.03%

50.70%

43.99%

101.53%

28.55%

0.00%

50.00%

100.00%

150.00%

200.00%

250.00%

300.00%

Slika br. 7: Penetracija širokpojasnog pristupa internetu u fiksnoj mreži (fizička lica) u odnosu na broj domaćinstava po opštinama na kraju 2020. xxxxxx

Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

Na kraju 2020. godine u Crnoj Xxxx xx maloprodajnu uslugu širokpojasnog pristupa internetu u fiksnoj mreži pružalo 11 operatora putem sledećih tehnologija:

1. Crnogorski Telekom – FTTx i xDSL;

2. Mtel – FTTx, HFC/KDS i WiMAX;

3. Telemach – FTTx i HFC/KDS;

4. Telenor – FTTx i WiMAX;

5. FiberCom – FTTx;

6. SBSNet – Satelitski Internet;

7. Orion Telekom – WiFi;

8. WiMAX Montenegro – WiFi;

9. Tele Eye – WiFi;

10. NetMont – WiFi;

11. ASP BeeNet – WiFi.

Učešće pojedinih operatora prema broju korisnika fiksnog širokopojasnog pristupa internetu na maloprodajnom nivou na kraju 2020. xxxxxx xx prikazano na slici br.8.

Telemach

13.33%

Crnogorski

Telekom 41.94%

Mtel

43.12%

Ostali 1.60%

Slika br. 8: Tržišno učešće operatora prema broju korisnika fiksnog širokopojasnog pristupa internet na nivou maloprodaje na kraju 2020.godine

Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

Kretanje broja korisnika fiksnog širokopojasnog pristupa internetu na maloprodajnom nivou na kraju 2020. xxxxxx xx prikazano na slici br.9.

80,000

70,000

60,000

50,000

40,000

30,000

20,000

10,000

2018 2019 2020

Crnogorski Telekom Mtel Telemach Ostali

Slika br. 9: Kretanje broja korisnika maloprodajnog širokopojasnog pristupa na fiksnoj lokaciji po operatorima

Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

Učešće pojedinih tehnologija širokopojasnog pristupa internetu na kraju 2020. godine prikazan je na Slici 10.

Ostalo

2.68%

KDS/HFC

27.32%

xDSL

29.83%

FTTx

40.18%

Slika br. 10: Učešće korisnika po vrsti tehnologije širokopojasnog pristupa Internetu na kraju 2020. godine

Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

Korisnici širokopojasnog pristupa internetu u relevantnom periodu preferirali su FTTx pristup putem optičkih vlakana sa tržišnim učešćem od 40,18% na kraju 2020. godine. Ovaj odnos se mijenjao tokom relevantnog perioda u korist FTTx (Slika br.11), i znatno se promijenio na način što je udio xDSL pristupa u relevantnom periodu pao sa 34% (na kraju 2018.godine) na 30% (na kraju 2020.godine) u korist FTTx, koji je sa 30% na kraju 2018. godine porastao na 40% na kraju 2020. godine, dok su i ostale tehnologije zabilježile pad.

80,000

70,000

60,000

50,000

40,000

30,000

20,000

10,000

2018 2019 2020

xDSL FTTx KDS/HFC Ostalo

Slika br.11: Kretanje broja korisnika po tehnologijama tokom relevantnog perioda Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

Shodno ponudi različitih paketa usluga koji uključuju nekoliko usluga (duo, trio i quadro paketi), broj korisnika paketa usluga kontinuirano raste, pa je prilikom definisanja tržišta potrebno uzeti u obzir mogućnost pružanja paketa usluga kao jedan od kriterijuma pri procjeni stepena supstitucije.

Na slici br. 12 je prikazano učešće korisnika širokopojasnog pristupa Internetu prema downstream brzinama na xxx 31.12.2020. godine.

<2Mb/s

1.23%

≥100Mb/s

31.21%

2Mb/s ≤ x <

30Mb/s 31.19%

30Mb/s ≤ x <

100Mb/s

36.36%

Slika br. 12: Struktura korisnika po brzinama pristupa širokopojasnog pristupa internetu na nivou mloprodaje na xxx 31.12.2020. godine

Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

Xx xxxxx br. 12 se može zaključiti da najveći broj korisnika koristi downstrem brzine pristupa Internetu od 30 do 100 Mb/s. U periodu od prethodne analize tržišta raste broj korisnika koji xxxxxx xxxx brzine pristupa Internetu, tako da je već značajno učešće korisnika koji koriste brzine preko 100Mb/s.

Na osnovu podataka prikupljenih na kraju 2020. godine, u Crnoj Gori širokopojasni pristup zasnovan na xDSL tehnologijama više nema najveće učešće, već je na drugom mjestu sa učešćem od oko 30%, dok je najzastupljenija tehnologija putem optike (FTTx) i iznosi oko 40%, što je evidentno od 2019. godine. Pristup putem KDS/HFC tehnologija ima učešće od oko 27%, dok ostale tehnologije imaju ukupno učešće oko 3%.

Na maloprodajnom tržištu za fiksni širokopojasni pristup dostupni su različiti proizvodi. Različite usluge imaju različite cijene pretplate, zavisno od brzine i dodatnih usluga, kao i od vrste paketa usluga, koji osim pristupa internetu uključuju i VoIP, TV i dr.

Slika br.13 prikazuje broj korisnika širokopojasnog pristupa internetu u Crnoj Gori po brzinama tokom relevantnog perioda. Krajem 2020. godine oko 36% korisnika širokopojasnog pristupa imalo je pretplatu s brzinom od 30 do 100Mb/s.

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

2018 2019 2020

<2Mb/s 2Mb/s ≤ x < 30Mb/s 30Mb/s ≤ x < 100Mb/s ≥100Mb/s

Slika br. 13: Učešće korisnika širokopojasnog pristupa iternetu po brzinama Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

Navedeni pokazatelji ukazuju da su korisnici maloprodajnog širokopojasnog pristupa internetu tokom relevantnog perioda preferirali xxxx brzine, te da svoju pretplatu koriste za usluge koje zahtijevaju takve brzine i kapacitete. Glavni pokretač povećane tražnje za širokopojasnim pristupom velikog kapaciteta je povećano korišćenje različitih XXX usluga, poput streaminga TV serija, filmova i sportskih događaja.

Razlike između proizvoda/usluga koje se na maloprodajnom tržištu nude fizičkim i pravnim licima su relativno male. To su standardni proizvodi koji se nude i domaćinstvima, s odgovarajućim standardnim cjenovnicima i standardnim uslovima, tako da je zastupljena supstitutivnost između paketa fiksnog širokopojasnog pristupa za ove dvije kategorije korisnika.

Iako je Crnogorski Telekom tokom relevantnog perioda, usled značajnog razvoja mreža Mtel-a i Telemach-a u prigradskim i ruralnim područjima, gubio učešće na ovom maloprodajnom tržištu, ipak je uspio da zadrži vodeću poziciju. Učešće operatora prema broju korisnika na ovom maloprodajnom tržištu tokom relevantnog perioda prikazano je na Slici br. 14.

180,000

160,000

140,000

120,000

100,000

80,000

60,000

40,000

20,000

2018 2019 2020

Crnogorski Telekom Mtel Telemach Ostali

Slika br. 14: Učešće operatora u ukupnom broju korisnika širokopojasnog pristupa na maloprodajnom nivou tokom relevantnog perioda

Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

Razvoj tehnologije omogućava sve xxxx brzine u širokopojasnim mrežama, a očekuje se da će xx xxxx tražnje za širokopojasnim pristupom velike brzine nastaviti i u sledećim godinama kao rezultat povećanog korišćenja širokopojasnih usluga velikog kapaciteta, dinamičkog razvoja usluga i digitalizacije u različitim sektorima. Posljedica toga je da Agencija očekuje da će se postavljanje optičkih vlakana širom Crne Xxxx nastaviti u sledećih nekoliko xxxxxx xx da će se povećati broj korisnika tih vlakana. Takođe, Agencija očekuje nastavak smanjenja broja pristupa xDSL -a. Brzina smanjenja broja xDSL korisnika zavisiće od dinamike zamjene bakarne mreže Crnogorskog Telekoma, a što će uticati na veličinu i stopu pada broja pristupa xDSL-u u sledećim godinama. Bez obzira na to, očekuje se da će se tržišna konkurencija u oblasti infrastrukture između operatora koji svoju maloprodajnu ponudu zasnivaju na pristupu bakarnoj mreži, HFC i optičkim vlakanima nastaviti u sledećem periodu. Takođe, pretpostavlja se da bi, dugoročno posmatrano, razlika između pristupa zasnovanog na fiksnoj mreži i pristupa na mobilnoj mreži mogla postati manja za neka

područja primjene. Brzina i opseg u kojem će se to dogoditi zavisiće, između ostalog, od konvergencije modela cijena za ta dva xxxxxxxx, xxx i od razvoja poslovnih modela i ponuda usluga u budućim 5G mrežama. U nastavku Agencija je razmatrala glavna kretanja na strani tražnje na maloprodajnom tržištu za širokopojasni pristup internetu.

Dosadašnji trend korišćenja i razvoja usluga koji se odnose na potrošnju korisnika ukazuju na očekivani porast kapaciteta za TV-om na zahtjev, streamingom filmova i TV-a emisija, kao i za drugom XXX zabavom. Takođe se očekuje korišćenje sadržaja zasnovanog na video zapisima u raznim društvenim medijima, kao i internet igre sa sve naprednijom grafikom i čuvanjem videa i fotografija u oblaku (eng. cloud). U sledećem periodu očekuje se jaka konkurencija na nivou usluga u širokopojasnim mrežama između XXX xxxxxx i pružaoca pristupa. Neutralnost mreže pruža osnovu za povećanu raznolikost usluga i veću slobodu izbora za širokopojasne korisnike. Zahtjevi koji obavezuju odvojenost prodaje pristupa internetu i TV paketa u HFC mrežama dodatno će podržati ovaj trend.

Shodno navedenom, od velikog je značaja omogućavanje efikasne konkurencije u oblasti pristupa širokopojasnim mrežama velikog kapaciteta na prostoru cijele Crne Xxxx, a što se odražava na razvoj brzih usluga, obradu podataka i skladištenju podataka na oblaku (xxx.xxxxx) u nastupajućem periodu. Osim toga, sve veći broj novih lanaca vrijednosti i procesa će biti digitalizovan i automatizovan. Takođe, ostvarivanje koncepta „smart cities“, kao i “Internet of things” će zahtijevati xxxx kapacitete u širokopojasnim mrežama. Ukratko, očekuje se da će ti trendovi u narednim godinama dovesti do povećane tražnje za širokopojasnim pristupom internetu visokog kapaciteta, kako u privatnom tako i u javnom sektoru.

3.3. Relevantno tržište u dimenziji usluga ‌

3.3.1. Analiza supstitucije na strani tražnje - maloprodajni nivo ‌

Agencija će prvo definisati relevantno tržište usluga na maloprodajnom nivou, kako bi na osnovu toga pristupila definicji relevantnog tržišta usluga na nivou veleprodaje. Definisanje relevantnog tržišta zasnovano je na karakteristikama i uslovima na tržištu maloprodaje, a u skladu sa Eksplanatornim dokumentom uz Preporuku o relevantnim tržištima iz 2014. godine21.

U navedenom dokumentu Komisija se poziva na činjenicu da postoji mnogo mogućnosti za fiksni širokopojasni pristup i da se one mogu zasnivati na bakarnim, optičkim i HFC mrežama, pod uslovom da te tehnologije imaju dovoljan kapacitet i da su prilagođene dvosmjernoj komunikaciji.

Maloprodajni širokopojasni pristup internetu se koristi kao samostalna usluga i u okviru paketa sa ostalim uslugama (eng. duo, trio i quadro). Kako se širokopojasni pristup internetu unutar paketa usluga ni po čemu ne razlikuje od onoga koji se korisnicima nudi samostalno, Agencija smatra da, prilikom utvrđivanja najzastupljenije usluge, nema uticaja činjenica da li se usluga nudi samostalno ili u okviru paketa. S xxx u vezi, opseg usluga u okviru tržišta obuhvata kako samostalne tako i usluge u okviru paketa usluga.

21 EXPLANATORY NOTE SWD(2014) 298 Accompanying the document Commission Recommendation on relevant product and service markets within the electronic communications sector susceptible to ex ante regulation in accordance with Directive 2002/21/EC of the European Parliament and of the Council on a common regulatory framework for electronic communications networks and services

3.3.1.1.Pristup putem optičkog vlakna FTTx

Na osnovu podataka prikupljenih na kraju 2020. godine, u Crnoj Gori najzastupljeniji oblik (oko 40%) širokopojasnog pristupa internetu na maloprodajnom tržištu xx xxxxxxx putem FTTx tehnologije.

Ovaj način širokopojasnog xxxxxxxx xx zasnovan na optičkim vlaknima i omogućava krajnjem korisniku pristup javnoj telefonskoj usluzi, pristup internetu i audio vizuelnim medijskim uslugama. Stoga korisnici FTTx pristupa navedeno koriste uglavnom u okviru paketa koji osim pristupa internetu omogućava xxx jednu ili više elektronskih komunikacionih usluga (npr. javno dostupna telefonska usluga/AVM/mobilne usluge) u sklopu paketa usluga.

Mreže nove generacije (NGA-Next Generation Access) mogu se definisati kao pristupne mreže koje se dijelom ili u cjelini sastoje od optičkih elemenata i koje su u mogućnosti da obezbijede širokopojasne servise naprednijih karakteristika u poređenju sa onima koji se pružaju preko već postojećih mreža za pristup22. Mreže bakarnih parica kao i kablovske pristupne mreže se postepeno unapređuju u mreže nove generacije koje omogućavaju širok spektar naprednih širokopojasnih servisa, širokopojasne servise velikih brzina i audio-vizuelne sadržaje visoke definicije protocima većim od 30 Mb/s.23 Postoji nekoliko fiksnih NGA arhitektura:

• FTHH/FTTB (eng. Fiber to the Home/Fibre to the Building) arhitekture podrazumijevaju da se optičko vlakno postavlja od nekadašnje lokacije glavnog razdjelnika (MDF - Main Distribution Frame) ili novoizgrađenog optičkog razdjelnika (ODF – Optical Distribution Frame) do lokacije korisnika ili blizu lokacije korisnika, odnosno do xxxxx xx koje je jedina bakarna infrastruktura kućna instalacija ili instalacija u zgradi. FTTH arhitektura se može realizivati u dvije različite topologije, odnosno kao PtP (Point to Point) ili kao PtMP (Point to Multi Point). PtMP FTTH se najčešće upotrebljava u slučaju primjene PON (Passive Optical Network) tehnologije, od kojih je, na tržištu koje je predmet analize, najzastupljenija GPON (Gigabit Passive Optical Network) tehnologija.

• FTTC (eng. Fiber to the Curb) arhitektura uz primjenu VDSL tehnologije podrazumijeva izgradnju optike do lokacije centrale od uličnog kabineta koji se smješta u blizini lokacije krajnih korisnika, pri čemu xxx pristupni dio mreže čine postojeće bakarne parice. Mreže kablovskih operatora se takođe realizuju u FTTC arhitekturi, ukoliko su izgrađene kao kombinovane hibridne optičko-koaksijalne mreže.

Pristup internetu putem optičkog vlakna omogućava velike prenosne brzine, što omogućava pružanje usluge visokog kvaliteta i podržava napredne IP aplikacije, kao što je HDTV (High Definition Television).

U relevantnom periodu ove usluge su pružali Crnogorski Telekom, Mtel i Telemach.

22 Commision Recomendation on regulated access to Next Generation Access Networks (NGA), 20.09.2010, OJ L 251/35

23 Eksplanatorni memorandum, strana 39

3.3.1.2. Pristup zasnovan na bakarnoj parici putem xDSL tehnologije

Pristup zasnovan na bakarnoj parici putem xDSL tehnologije omogućava da se po postojećoj infrastrukturi (bakarnim paricama) krajnjem korisniku pruži usluga prenosa podataka velikim brzinama i pristup povezanim sadržajima. Postoji više oblika tehnoloških rješenja, i to: ADSL, ADSL2+, VDSL, VDSL2, HDSL, SHDSL i xx. Xxxxxx se ostvaruje u dva smjera - prema korisniku (eng. downstream) i prema pružaocu usluge (eng. upstream), pri čemu brzina prenosa zavisi od dužine i tipa bakarne parice, kao i primijenjene tehnologije i mogu dostići brzine do preko 100 Mbit/s. Ove pristupne tehnologije se na maloprodajnom nivou koriste za pristup Internetu i multimedijalne usluge.

Slika 15: Šema korišćenja frekvencijskog opsega bakarne parice

ADSL (engl. ADSL-Asymmetric Digital Subscriber Line) tehnologiju karakteriše asimetričnost u pogledu brzine prenosa podataka po bakarnoj parici pretplatnika, odnosno mogućnosti bržeg prenosa podataka iz mreže prema krajnjem korisniku (engl. downstream), u odnosu na prenos podataka od krajnjeg korisnika ka mreži (engl. upstream), pri čemu je krajnjem korisniku putem bakarne parice omogućen pristup fiksnoj telefonskoj mreži i uslugama koje ona pruža i pristup Internetu sa velikim brzinama protoka.

ADSL tehnologija dijeli raspoloživi frekvencijski opseg obične bakarne parice na tri dijela i to za govor, za prenos upstream, i za downstream. U telefonskoj centrali nalazi se DSLAM (Digital Subscriber Line Access Multiplexer) koga čine spliter i DSL modem. Uloga splitera je da saobraćaj koji stigne do njega preko pretplatničke linije razdvoji na telefonski saobraćaj, xxxx xxxxx ka telefonskoj mreži, i digitalne podatke, koji se usmjeravaju preko DSL modema na internet. Na strani pretplatnika nalazi se spliter i DSL modem. Ovim putem ADSL tehnologija preko DSLAM-a obezbeđuje rezervisanu vezu svakom priključenom korisniku, pri čemu kvalitet usluge ne zavisi od broja korisnika.

Crnogorski Telekom je nasljednik preduzeća koje xx x xxxxx periodu imalo ekskluzivna prava u telekomunikacijama na prostoru cijele Crne Xxxx i jedini posjeduje mrežu zasnovanu na bakarnim paricama. Na kraju 2020. godine ova mreža je obuhvatala xDSL portove koji su opsluživali oko 30% korisnika (na ukupnom nivou - uzimajući u obzir sve tehnologije) širokopojasnog pristupa. S obzirom da je Crnogorski Telekom najavio početak izvlačenja bakarnih vodova i zamjenu istih optičkim, potencijalna mogućnost korišćenja VDSL tehnologija na pojedinim lokacijama koje zadovoljavaju tehničke zahtjeve i gdje već postoje ADSL priključci Crnogorskog Telekoma,

omogućava Crnogorskom Telekomu da u prelaznom periodu, do navedene zamjene, podigne kvalitet usluge na postojećim priključcima. Ova mreža je položena u telekomunikacionu kablovsku kanalizaciju xxxx xx takođe vlasništvo Crnogorskog Telekoma.

VDSL (Very-high-bit Digital Subscriber Line) tehnologija omogućava brži prenos podataka krajnjih korisnicima na kraćim rastojanjima u odnosu na ADSL tehnologiju. Operatori putem VDSL tehnologije (posebno VDSL2) krajnjim korisnicima mogu da pruže brži prenos podatka na kraćoj udaljenosti u odnosu na ADSL tehnologije, odnosno mogu da pruže brži inovativnije i kvalitetnije usluge, kao što xx xxxxxx višekanalne televizije visoke definicije (HDTV) uz istovremeni pristup internetu xx xxxx korisnčkih uređaja. Preduslov za pružanje usluge širokopojasnog pristupa putem VDSL tehnologije je mala dužina bakarne parice i postojanje odgovarajuće pristupne opreme (VDSL ploča na pristupnom uređaju).

Nove usluge, kao što su višekanalni HDTV-a (High Definition Television), video na zahtjev, videokonferencija i prenos govora preko IP (VoIP), zahtijevaju zamjenu bakarne parice optičkim vlaknom na rastojanju od glavnog razdjelnika do sabirne xxxxx i postavljanjem DSLAM-a unutar sabirne xxxxx. Putem VDSL tehnologije (posebno putem VDSL2 tehnologije) krajnjim korisnicima se omogućava brži prenos podataka u odnosu na ADSL tehnologije u slučajevima kad su bakarne xxxxxx xxxxxx (do 1000m) ili se izvodi rekonstrukcija pristupne mreže na način da se bakarna parica skraćuje i zamjenjuje optičkim kablom od glavnog razdjelnika do kabineta. VDSL2 podržava prenos višekanalnog HDTV-a (High Definition Television), videa na zahtjev i videokonferencija, kao i prenos govora preko IP (VoIP), tako da predstavlja osnovu za pružanje triple play usluge. Triple Play predstavlja set usluga - usluge telefonije, širokopojasnog pristupa internetu i IP televizije u jedinstvenom paketu. Triple Play uslugu nudi operator preko jedne fizičke veze. Krajnjem korisniku Triple Play pruža jednostavniji i efikasniji pristup ovom setu usluga. Korisnik dobija jedan račun za sve usluge, posluje sa jednim umjesto xx xxxx odvojenih operatora i dobija bolji kvaliet pruženih usluga. Operator xxx prilikom koristi manje opreme za više usluga. Nadgledanje i upravljanje mrežom je centralizovano i jednostavnije.

Postojeća bakarna infrastruktura Crnogorskog Telekoma predstavlja mogućnost za realizaciju VDSL tehnologija, koja korisnicima pruža brzine pristupa i do 40Mb/s, čime se postiže maksimalno iskorišćenje iste u funkciji pružanja novih servisa. Prednost koju Crnogorski Telekom ima je činjenica da u svakom od naselja posjeduje svoje objekte, odnosno lokacije na xxxxxx xx instalirana telekomunikaciona oprema. Ti objekti se mogu iskoristiti za instalaciju agregacionih uređaja za VDSL, tako što bi se na njih mogli povezati svi aktivni VDSL uređaji koji bi se postavili u zgradama ili naseljima.

Agencija nije posebno razmatrala ADSL pristup od VDSL pristupa s obzirom da je VDSL nadogradnja ADSL tehnologije u smislu povećanja prenosnih brzina, jer VDSL tehnologija na kraćim udaljenostima omogućuje xxxx brzine prijenosa podataka u odnosu na prenos podataka putem ADSL tehnologije. VDSL tehnologija se koristi u slučajevima kad su bakarne parice dovoljno kratke (do 1500m) ili se izvodi rekonstrukcija pristupne mreže na način da se bakarna parica skraćuje i zamjenjuje optičkim kablom od glavnog razdjelnika do uličnog kabineta ili druge sabirne xxxxx u fiksnoj elektronskoj komunikacionoj mreži uz postavljanje DSLAM-a unutar uličnog kabineta ili xxxx xxxxx sabirne xxxxx (npr. FTTN, FTTC, FTTDP). Vlasnik cjelokupne elektronske komunikacione mreže zasnovane na bakarnim paricama je Crnogorski Telekom. Shodno trendu

korišćenja većih brzina, tj. na tehnologija zasnovanih na optičkom vlaknu, Crnogorski Telekom je započeo zamjenu bakarnih parica optičkim vlaknima. Polazeći od činjenice da je infrastruktura u kojoj su postavljene bakarne parice uglavnom u vlasništvu Crnogorskog Telekoma, to je izvjesno da će, nakon zamjene istih optičkim vlaknima, takvim korisnicima Crnogorski Telekom biti u mogućnosti da ponudi prelazak xx xxxx brzine zasnovane na FTTx tehnologijama, po sličnimcijenama, čime će takvi korisnici biti motivisani da koriste usluge znatno viših brzina. Navedeno ukazuje na povoljnu poziciju Crnogorskog Telekoma shodno raspoloživoj sopstvenoj infrastrukturi na teritoriji cijele Crne Xxxx, uprkos činjenici da Crnogorski Telekom ima veliki broj xDSL korisnika, kao i da isti na pojedinim lokacijama imaju mogućnost da izaberu i drugog operatora.

Krajnji korisnici Crnogorskog Telekoma pretežno koriste xDSL pristup putem bakarne parice u sklopu paketa usluga koji osim xDSL pristupa uključuju i javno dostupnu telefonsku uslugu i/ili IPTV, kao i/ili mobilne usluge.

Iako xx xxxx korisnika xDSL usluga u opadanju, njihove funkcionalne i cjenovne karakteristike ih čine supstitutivnim u osnosu na usluge zasnovanim na FTTx pristupu.

3.3.1.3. Pristup putem HFC/KDS kablovskih mreža

Pristup putem kablovskih mreža predstavlja širokopojasni pristup internetu putem koaksijalnog kabla (ili hibridne optičko-koaksijalne mreže- HFC/KDS), kojim se istovremeno distribuira i signal kablovske televizije i omogućava pružanje javno dostupne telefonske usluge i prenosa podataka. Ovaj xxxxx xxxxxxxx omogućava prenos podataka brzinama približno jednakim pristupu zasnovanom na FTTx tehnologijama.

Uslugu maloprodajnog širokopojasnog pristupa internetu putem HFC kablovskih mreža u Crnoj Gori u relevantnom vremenskom periodu pružali su Mtel i Telemach.

Pristup internetu putem kablovskih mreža zasnovan je na principu podjele širine opsega. Kablovski modemi su koaksijalnim kablovima ili optičkim kablovima, u slučaju HCF mreže, povezani sa terminalnim sistemom (eng. Cable Modem Termination System – CMTS) koji predstavlja sastavni dio CATV ‐ centrale operatora kablovske mreže. Svi korisnici koji su povezani s CMTS‐om pomoću zajedničkog koaksijalnog kabla ili zajedničkog optičkog kabla dijele ukupnu prenosnu brzinu, što znači da dijele i isti frekvencijski opseg koji za komunikaciju koristi kablovski modem, što uzrokuje nemogućnost postizanja maksimalne brzine u trenutku xxxx opterećenosti kablovske mreže. Navedeni problem je znatno manje izražen u hibridnoj (HFC) mreži s obzirom da je propusnost optičkog kabla znatno veća od propusnosti koaksijalnog kabla.

Shodno svemu navedenom, a polazeći od Smjernica Evropske komisije u pogledu neutralnosti tehnologija, Agencija smatra da se karakteristike, kao i namjena korišćenja pristupa putem FTTx tehnologije i putem kablovske, uključujući i HFC mreže, mogu smatrati približno jednakim, što znači da će ih korisnici smatrati supstitutima na strani tražnje u zavisnosti od dostupnosti i troškova prelaska s jedne tehnologije na drugu i sa funkcionalne i sa cjenovne strane. Agencija smatra da operator xxxx xxxx širokopojasni pristup internetu putem HFC/KDS ne može profitirati povećanjem cijena svojih usluga za 5 do 10% iz razloga što će korisnik, u slučaju dostupnosti, preći na

širokopojasni pristup internetu putem FTTx mreža. Agencija smatra da je korisnik indiferentan prema tehnologiji koja se koristi, u slučaju xxxx xx dostupna alternativa (supstitutivna tehnologija) pristupa u uslovima kada su uporedive cijene i funkcionalnost usluge pristupa putem kablovske mreže i ADSL tehnologije, a što je i u skladu sa smjernicama Evropske komisije. Shodno navedenom, Agencija smatra da se karakteristike i cijene usluga, kao i namjena korišćenja pristupa putem FTTx tehnologije i putem HFC/KDS, mogu smatrati sličnim, što ukazuje na činjenicu da će ih korisnici smatrati supstitutivnim uslugama na strani tražnje zavisno od dostupnosti i troškova prelaska s jedne tehnologije na drugu.

Shodno navedenom, pristup putem HFC/KDS tehnologija, s obzirom na cjenovne i funkcionalne karakteristike, na maloprodajnom tržištu širokopojasnog pristupa internetu predstavlja supstitut usluzi pristupa FTTx tehnologija.

3.3.1.4. Pristup putem iznajmljenih linija

Pristup putem iznajmljenih linija karakteriše velika brzina, sigurnost, maksimalna pouzdanost, istovremeni pristup internetu za veći broj korisnika, kao i mogućnost stalnog priključenja računarskog sistema na internet, što uslovljava i značajne funkcionalne i cjenovne razlike u odnosu na uslugu širokopojasnog pristupa putem FTTx tehnologije. Xxxxx xx pristup putem iznajmljenih linija namijenjen poslovnim subjektima i velikim preduzećima, xxxx xx poslovna komunikacija zasnovana na potrebi stalne prisutnosti na internetu, kao i prenosa podataka velikim brzinama.

S obzirom na namjenu i cjenovne karakteristike, primjenjujući SSNIP test, Agencija zaključuje da ova usluga pristupa putem iznajmljenih linija nije supstitut pristupu putem FTTx tehnologije.

3.3.1.5. Fiksni bežični pristup

Fiksni bežični xxxxxxx xx u Crnoj Gori u relevantnom periodu bio zastupljen putem WiMAX tehnologije i WiFi tehnologije.

Fiksni bežični pristup putem WiMAX tehnologije

Uslugu širokopojasnog pristupa internetu putem WiMAX tehnologije na maloprodajnom tržištu u relevantnom periodu pružao xx xxxx Mtel sa ukupnim učešćem od oko 1,23%. Pokrivenost populacije ovom vrstom usluge na prostoru Crne Xxxx xx ograničena na prostoru pojedinih urbanih cjelina u okviru crnogorskih gradova. Kvalitet pristupa zavisi od fizičkih prepreka, kao i od broja krajnjih korisnika među kojima se dijele resursi, a adekvatno dimenzionisanje pristupa putem WiMAX tehnologije iziskuje znatna ulaganja, što upućuje na zaključak da ova usluga nije supstitut u odnosu na FTTx. Zbog toga se ne može očekivati da će mali ali značajan porast cijena dovesti do prelaska korisnika sa FTTx pristupa na korišćenje ove tehnologije.

Tokom vremenskog perioda obuhvaćenog analizom broj krajnjih korisnika usluge širokopojasnog pristupa putem WiMAX tehnologije xx xxxx u odnosu na poslednji analizirani period, usled nedovoljne pokrivenosti i nedovoljnog kvaliteta usluge.

Shodno funkcionalnim karakteristikama navedene usluge i učešću broja korisnika koji koriste uslugu fiksnog bežičnog pristupa putem WiMAX tehnologije, Agencija smatra da usluga fiksnog

bežičnog pristupa putem WiMAX tehnologije nije supstitut uslugama zasnovanim na FTTx pristupu.

Fiksni bežični pristup putem Wi-Fi tehnologije

U relevantnom vremenskom periodu ovu uslugu u Crnoj Gori su na kraju relevantnog perioda (31.12.2020.godine) nudili ASP, NetMont, Orion Telekom, WIMAX Montenegro i Teleeye sa ukupnim učešćem od oko 1,5%.

Usluga fiksnog bežičnog pristupa putem Wi-Fi tehnologije u relevantnom periodu se pružala na osnovu trajanja nezavisno od količine prenesenih podataka. Shodno funkcionalnim karakteristikama navedene usluge i učešću broja korisnika koji koriste uslugu fiksnog bežičnog pristupa putem Wi-Fi tehnologije Agencija smatra da usluga fiksnog bežičnog pristupa putem Wi- Fi tehnologije nije supstitut FTTx pristupu putem optičkih vlakana i da ne treba da bude dio ovog maloprodajnog tržišta.

3.3.1.6. Pristup putem mobilnih mreža

Širokopojasni pristup internetu putem mobilnih mreža omogućava velike brzine. Međutim, brzina prenosa zavisi od karakteristika pristupne tehnologije, kvaliteta prijemnog signala, blizine bazne stanice i broja korisnika koji u isto vrijeme ostvaruje pristup internetu. Shodno navedenom, operatori koji usluge širokopojasnog pristupa pružaju putem mobilnih mreža, svojim krajnjim korisnicima ne garantuju minimalnu brzinu pristupa xxxx xx im biti omogućena, a što nije slučaj kada se širokopojasni pristup internetu pruža putem fiksnih mreža. Takođe, tehničko ograničenje koje je karakteristično za širokopojasni pristup putem mobilnih mreža je nemogućnost pružanja paketa usluga putem ove vrste pristupa. Naime, putem mobilne mreže trenutno nije moguće pružanje usluge televizije na način xxxx xx to moguće putem FTTx tehnologije (zagarantovani kvalitet). Takođe, pristup putem mobilnih mreža nije uporediv sa pristupom putem FTTx tenologije iz razloga što u relevantnom periodu nijedan mobilni operator nije nudio neograničenu količinu podataka, a isto je uobičajena praksa u slučaju FTTx pristupa.

Shodno navedenom, a polazeći od činjenice da korisnik širokopojasnog pristupa internetu putem mobilnih mreža u relevantnom periodu nema mogućnost izbora paketa s neograničenim internet saobraćajem, i da većina korisnika danas koristi pakete s neograničenim saobraćajem Agencija je zaključila da širokopojasni pristup internetu putem mobilnih mreža na maloprodajnom tržištu širokopojasnog pristupa internetu ne predstavlja supstitut usluzi pristupa putem FTTx tehnologija. Agencija će u narednom periodu pratiti xxxxx razvoj usluge pristupa internetu putem mobilnih mreža i uticaj iste na tržište širokopojasnog pristupa internetu.

Shodno postojećem nivou primijenjenih tehnologija, funkcionalnim karakteristikama, kao i ograničenoj pokrivenosti odgovorajućim signalom, a u određenoj mjeri i uzimajući u obzir i cjenovne karakteristike, usluga pristupa internetu putem mobilnih mreža ne predstavlja supstitut usluzi putem FTTx tehnologija, već prije komplementarnu uslugu koju će korisnici koristiti u situacijama kada imaju potrebu za pogodnostima koju im navedena usluga nudi u pogledu mobilnosti.

3.3.1.7. Pristup putem satelitskih veza

Pristup putem satelitskih veza se koristi u slučajevima xxxx xx potrebno uspostaviti vezu na mjestima gdje ne postoji zemaljska infrastruktura. Velike udaljenosti koje xxxx preći signal, uzrokuju kašnjenja u komunikaciji i korisnici na raspolaganju mogu imati jedino ograničen skup usluga malih zahtjeva za propusnošću i koje se ne odvijaju u stvarnom vremenu, pri čemu su aplikacije poput videokonferencija neprimjenjive, pa se ne koristi za povezivanje u slučaju bilo kog alternativnog rješenja.

Osim prethodno navedenog, širokopojasni pristup internetu putem satelitskih veza u odnosu na pristup putem FTTx-a ima xxx nekoliko ograničenja koja onemogućavaju njihovu uporedivost. Naime, za razliku od tarifnih paketa putem FTTx pristupa, korisnik širokopojasnog pristupa internetu putem satelitskih veza nema mogućnost odabira paketa s neograničenim saobraćajem. S obzirom da većina korisnika danas koristi pakete s neograničenim saobraćajem, Agencija smatra da usluga širokopojasnog pristupa internetu putem satelitskih veza nije supstitut usluzi pristupa putem FTTx putem bakarne parice.

Shodno navedenom, Agencija će zbog specifičnosti ove usluge pratiti njen razvoj u predstojećem periodu, ali shodno navedenim cjenovnim i funkcionalnim razlikama smatra da ista nije supstitut usluzi pristupa putem FTTx tehnologije.

3.3.1.8. Supstitutivnost maloprodajnih usluga širokopojasnog pristupa internetu u pogledu cijena

Krajnji korisnici imaju različite zahtjeve za brzinama kao posljedicu različitih obrazaca korišćenja i različitog stepena istovremenog korišćenja xx xxxxxx više uređaja/usluga putem širokopojasnog pristupa. Agencija uzima kao polazište da će krajnji korisnik procijeniti sve važeće pretplate za širokopojasni pristup koje su relativno slične po pitanju cijena kao supstitutivne, bez obzira na pristupnu tehnologiju. Za krajnje korisnike koji na xxxx xxxxx koriste širokopojasni pristup to znači da zahtjev za kapacitetom koji ne može biti pokriven ADSL pretplatom, usluga zasnovana na VDSL- u može biti alternativa, uz usluge zasnovane na HFC/KDS-u i FTTx tehnologijama. Za krajnje korisnike sa zahtjevima za potrošnjom usluga većih brzina nego što se trenutno nudi putem bakarne mreže, širokopojasne usluge zasnovane na HFC/KDS-u ili optičkim mrežama su jedine alternative. Za krajnje korisnike s izuzetno velikom potrebom za uslugama velikih brzina, širokopojasne usluge zasnovane na optičkim mrežama mogu se činiti kao jedina alternativa.

S obzirom da nema osnova za povlačenje jasnih i nedvosmislenih granica između različitih kategorija krajnjih korisnika prema načinu korišćenja i prema potrebama za brzinama na ovom maloprodajnom tržištu, Agencija smatra da nema osnova ni za povlačenje jasnih, nedvosmislenih granica između različitih širokopojasnih usluga koje se mogu ponuditi i isporučiti putem različitih brzina i pristupnih tehnologija. To može biti primjer streaming filmova, serija i sportskih događaja, i drugih usluga koje koriste mnogi korisnici na maloprodajnom nivou. Zahtjev za brzinom koji se odnosi na potrošnju ovih streaming usluga zavisi od nekoliko faktora, uključujući i kvalitet sadržaja koji se prenosi i broj istovremenih korisnika različitih usluga putem širokopojasnog pristupa. Na primjer, neki krajnji korisnici mogu ocijeniti da xDSL nije prikladan za streaming, dok drugi smatraju da je xDSL zadovoljavajuća alternativa njihovim potrebama. Kako se zahtjevi za

kapacitetom različitih kategorija korisnika, kao i korišćenje širokog opsega različitih usluga u okviru paketa ne mogu tretirati u odnosu na standardizovanu uslugu širokopojasnog pristupa internetu, Agencija smatra da nema osnova za jasno i nedvosmisleno razgraničavanje između dvije ili više kategorija krajnjih korisnika, što bi moglo poslužiti kao osnov za definisanje različitih tržišta usluga na ovom relevantnom tržištu, a na osnovu zahtjeva u pogledu kapaciteta ili korišćenja različitih usluga.

Rasponi cijena za maloprodajne usluge širokopojasnog xxxxxxxx xx različitim brzinama i na različitim tehnologijama, na kraju 2020. godine ukazuje da postoji visok xxxxxx cjenovne supstitucije na strani tražnje na maloprodajnom nivou, a što se može zaključiti iz tabela br. 1 i br. 2.

2 Mbit/s < x < 30 Mbit/s

(EUR)

30 Mbit/s =< x < 100 Mbit/s

(EUR)

=> 100 Mbit/s

(EUR)

Cijena

11,66 – 20,67

15,20 – 33,50

23,66 – 61,99

Tabela br. 1: Supstitutivnost između opsega brzina za standalone pakete u pogledu cijena koji su bili u komercijalnoj ponudi za nove korisnike na kraju 2020.godine

Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

2 Mbit/s < x =< 30 Mbit/s

(EUR)

30 Mbit/s < x <= 100 Mbit/s

(EUR)

=> 100 Mbit/s

(EUR)

Cijena

11,66 - 51,90

15,20 - 51,90

23,66 – 67,89

Tabela br. 2: Supstitutivnost između opsega brzina za standalone pakete u pogledu cijena za standalone, duo, trio i quadro pakete

koji su bili u komercijalnoj ponudi za nove korisnike na kraju 2020.godine Izvor: Podaci koje su dostavili operatori

Navedeno pokazuje da će hipotetičko povećanje cijene od 5-10% podstaknuti korisnika da bira proizvod u susjednoj kategorija brzina, tj. da takvo povećanje cijena nije isplativo. To znači da postoji supstitucija između intervala brzina, te da se dva susjedna intervala mogu posmatrati kao da pripadaju istom tržištu. Agencija se prvenstveno oslanja na supstitutvnost u pogledu cijena kod različitih opsega brzina za različite tehnološke platforme, kako bi potvrdila postojanje lanca supstitucije. Agencija nije identifikovala nikakav jasan prekid u lancu supstitucije na ovom maloprodajnom tržištu, što xx x xxxxx stav sadržan u Eksplanatornom dokumentu uz Preporuku Evropske komisije o relevantnim tržištima iz 2014. godine.

Na osnovu supstitutivnosti u pogledu cijena kod različitih opsega brzina na različitim tehnologjama, Agencija smatra da na strani tražnje postoji dovoljan xxxxxx supstitucije. Polazeći od neprekidnosti u lancu supstitucije između različitih kategorija brzina fiksnog širokopojasnog pristupa, Agencija zaključuje da postoji dovoljan xxxxxx supstitucije na strani tražnje za usluge zasnovane na xDSL, FTTx, KDS/HFC tehnologijama.

3.3.2. Zaključak o supstituciji na strani tražnje – maloprodajni nivo ‌

Agencija je zaključila da tražnja za uslugom veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište proizilazi iz tražnje za uslugama širokopojasnog pristupa internetu koje se pružaju na maloprodajnom nivou, koje su zasnovane na:

- pristupu putem optičkog vlakna (FTTx);

- xDSL pristupu putem bakarne parice;

- pristupu putem HFC/KDS.

nezavisno od toga da li se određeni pristup nudi samostalno ili kao sastavni dio paketa elektronskih komunikacionih usluga.

3.3.3. Karakteristike tržišta veleprodajnog centralnog pristupa u Crnoj Gori ‌

Tokom relevantnog perioda Crnogorski Telekom je jedini nudio veleprodajne usluge centralnog pristupa na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište u cilju pružanja maloprodajne usluge širokopojasnog pristupa.

Operator xxxx xxxx krajnjem korisniku pružati uslugu širokopojasnog pristupa internetu, a nema izgrađenu sopstvenu pristupnu infrastrukturu na cijelom području Crne Xxxx, trenutno na tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište može koristiti samo bitstream pristup xxxx xxxx Crnogorski Telekom.

Agencija xx xxxxx ranije sprovedenih analiza veleprodajnog tržišta bitstream pristupa nametnula regulatorne obaveze transparentnosti, nediskriminatornosti, troškovnog i odvojenog računovodstva, xxxx xx kreirala regulatorni ambijent koji je ispunjavao sve pretpostavke da novi ili potencijalni operatori iznajmljivanjem veleprodajnih inputa od Crnogorskog Telekom-a, kao operatora sa značajnom tržišnom snagom, realizuju poslovne strategije nastupa na tržište i predstavljaju tzv.konkurenciju baziranu na uslugama (eng. service based competition).

Uprkos implementaciji svih regulatornih obaveza i mogućnosti u skladu sa konceptom Ljestvice ulaganja (eng.Ladder of investment) izostao je interes potencijalnih ili novih operatora za iznajmljivanjem veleprodajnih inputa Crnogorskog Telekom-a.

Mtel i Telemah koji pružaju maloprodajne usluge širokopojasnog pristupa na fiksnoj lokaciji posjeduju uglavnom optičku infrastrukturu, konkurišući jednom ili više operatora optičkih vlakana sa različitim područjima pokrivanja. U svrhu pružanja usluge širokopojasnog pristupa internetu na maloprodajnom nivou, operatori Mtel i Telemach grade svoju infrastrukturu do krajnjeg korisnika.

Crnogorski Telekom, za razliku od navedenih operatora pored optičke infrastrukture posjeduje i infrastrukturu u potpunosti ili djelimično baziranu na bakarnim paricama, tako da veleprodajne usluge može nuditi na obje vrste infrastrukture.

3.3.4. Veleprodajno tržište središnjeg pristupa ‌

U analizi ovog tržišta iz 2017. godine, Agencija je u Veleprodajno tržište centralnog pristupa koje se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište uključila slijedeće usluge:

- bitstream ADSL uslugu, sa podrazumijevanim sljedećim tačkama preuzimanja saobra- ćaja između operatora koji pruža uslugu i operatora koji koristi uslugu:

o tačka pristupa na IP nivou,

o tačka pristupa na Ethernet nivou,

o tačka pristupa na DSLAM-u/OLT-u ili odgovarajućoj tački.

- uslugu širokopojasnog pristupa koju Crnogorski Telekom pruža za sopstvene potrebe.

nezavisno od toga da li se radi o pristupnoj tehnologiji na bazi bakarne parice, optičkog vlakna ili hibridnog rješenja (koje podrazumijeva korišćenje i bakarne parice i optičkog vlakna).

U skladu sa Eksplanatornim dokumentom uz Preporuku Evropske komisije o relevantnim tržištima iz 2014. godine, veleprodajno tržište centralnog pristupa čine proizvodi koji se operatorima korisnicima nude na višim centralizovanijim nivoima mreže, zavisno od konfiguracije mreže operatora pružaoca usluge.

Da bi se krajnjim korisnicima omogućio širokopojasni pristup Internetu ili odgovarajućoj usluzi prenosa podataka, neophodno je da postoji adekvatni prenosni kanal koji je u stanju da obezbijedi protok podataka u oba smjera u potrebnim brzinama da bi se realizovala željena usluga. Stoga, operatori koji svojim krajnjim korisnicima žele da pruže usluge zasnovane na širokopojasnom pristupu imaju mogućnost da izgrade mrežu xxxx xx obezbijediti takve prenosne kanale, zatim da obezbijede veleprodajne usluge lokalnog pristupa mreži vertikalno integrisanog operatora putem razvezanog pristupa lokalnoj petlji ili da obezbijede uslugu bitstream pristupa vertikalno integrisanog operatora kako bi došli do lokacija krajnjih korisnika koje opslužuju.

Naime, pristup mreži se teoretski može obezbijediti na nekoliko mrežnih nivoa, pa su stoga mrežne infrastrukture tipično segmentirane prema proizvodima za pristup mreži, a svaki od njih može potencijalno biti repliciran shodno zahtjevima operatora korisnika/tražioca pristupa. Potpuna replikacija usluge mrežnog pristupa ostvaruje se sa izgradnjom/uspostavljanjem čitavog prenosnog kanala za pristup do lokacije krajnjeg korisnika, odnosno lokalnog pristupa.

Operatori koji ne posjeduju sopstvenu mrežnu infrastrukturu i xxxxxx xx potrebno da obezbjede pristup do krajnjeg korisnika, trenutno se oslanjaju na dva različita veleprodajna inputa kako bi formirali usluge na maloprodajnom tržištu, tj. na veleprodajnu uslugu koja se zasniva na fizičkom razvezanom pristupu lokalnoj petlji i na veleprodajnu uslugu bitstream pristupa.

Osnovni elementi koji karakterišu veleprodajnu uslugu bitstream pristupa su:

- pristupni link velike brzine do krajnjeg korisnika koji obezbjeđuje operator pružalac veleprodajne usluge;

- propusni opseg za širokopojasni saobraćaj u oba smjera koji omogućava operatorima korisnicima da svojim krajnjim korisnicima ponude usluge sa dodatnom vrijednošću i

- operatori korisnici imaju mogućnost da svoje usluge diferenciraju u odnosu na operatora pružaoca veleprodajne usluge promjenom tehničkih karakteristika i/ili korišćenjem sopstvene mreže u manjoj ili većoj mjeri, u zavisnosti od tačaka preuzimanja saobraćaja.

U skladu sa preporukom Evropske komisije o relevantnim tržištima koja su podložna prethodnoj regulaciji iz 2014. godine, tržište veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, obuhvata bitstream pristup na fiksnoj lokaciji.

3.3.4.1. Usluga bitstream pristupa internetu, u skladu sa stavom ERG

Prema dokumentu ERG vezano za bitstream pristup24, postoje različite xxxxx preuzimanja DSL saobraćaja između operatora koji pruža uslugu i operatora koji koristi navedenu uslugu. Xxxxx xxxxxxxx, odnosno preuzimanja saobraćaja, određuje mogućnost kontrole tehničkih parametara koji utiču na samu xDSL uslugu pruženu krajnjem korisniku, te mogućnost korišćenja sopstvene mreže umjesto mreže bivšeg monopoliste. Sljedeća slika prikazuje xxxxx preuzimanja DSL saobraćaja:

Slika 9. Xxxxx preuzimanja DSL saobraćaja

Prikazane xxxxx xxxxxxxx, xx. preuzimanja saobraćaja, daju operatoru različite mogućnosti prilikom kreiranju sopstvenih usluga, odnosno određuju nivo do kojeg operator može dodati vrijednost usluzi koju koristi od bivšeg monopoliste. Što xx xxxxx xxxxxxxx dalje od MDF-a, operator ima manje

24 Dokument ERG Common position on wholesale bitstream access, ERG (03) 33 rev 2

mogućnosti da napravi razliku između sopstvene usluge i usluge koju nudi bivši monopolista. U nastavku su opisane mogućnosti koje nudi pojedina xxxxx preuzimanja saobraćaja.

Xxxxx 1 predstavlja tehničko rješenje kod kojeg bivši monopolista pruža DSL pristupni vod i predaje saobraćaj operatoru korisniku usluge neposredno iza DSLAM-a. U ovom slučaju operator korisnik xx xxxxxxx prisutan na DSLAM-u (najčešće tako što je povezan na parent switch DSLAM-a25), pri čemu xxx obezbjeđuje sopstvenu backhaul mrežu26, a što mu omogućava da xxx u potpunosti određuje parametre kvaliteta usluge kroz sopstvenu mrežu jezgra (eng.Core network), baziranu na ATM i/ili IP, kao npr. niži faktor zagušenja, IP QoS 27, itd. Drugim riječima, operatori imaju mogućnost izbora jednog ili više profila na instaliranim DSLAM-ovima (koje će bivši monopolista konfigurisati, prema zahtjevima operatora i u skladu sa tehničkim mogućnostima), a u skladu s xxx mogu krajnjem korisniku pružiti DSL uslugu sa različitim tehničkim karakteristikama. Ova opcija traži veliko početno ulaganje xx xxxxxx operatora kako bi mogao biti prisutan na DSLAM-x.

Xxxxx 2 predstavlja tehničko rješenje kod kojeg bivši monopolista pruža DSL pristupni vod, uključujući i backhaul uslugu, odnosno vrši predaju saobraćaja operatoru korisniku na ATM/MPLS/IP nivou28. Operator korisnik ima mogućnost da podijeli virtuelne puteve u virtuelne kanale, i da na xxx xxxxx kontroliše kvalitet usluge do krajnjeg korisnika29. Nadalje, u ovom slučaju operator upravlja sopstvenim BRAS-om (eng. Broadband Access Server), a time ima mogućnost mijenjanja IP QoS parametara saobraćaja svojih korisnika. Stoga operator korisnik može ponuditi uslugu različitih tehničkih karakteristika od one koju pruža bivši monopolista, jer može mijenjati parametre kvaliteta usluge, kao što su različiti faktori zagušenja od onih koje obezbjeđuje bivši monopolista.

Xxxxx 3 predstavlja tehničko rješenje kod kojeg bivši monopolista pruža DSL pristupni vod uključujuci i backhaul uslugu, te vrši predaju saobraćaja operatoru korisniku na IP nivou. S obzirom da je saobraćaj tuneliran kroz upravljivu IP mrežu (privatna IP mreža), kvalitet usluge može biti garantovan. Operator korisnik koristi BRAS bivšeg monopoliste, kao i sopstveni BRAS, a može dobiti garantovane parametre kvaliteta tuneliranja. U slučaju korišćenja sopstvenog BRAS, operator xxxx uzeti u obzir zahtjeve bivšeg monopoliste, kako bi se usluga implementirala u skladu sa važećim sigurnosnim normama, pri čemu ti zahtjevi moraju biti nediskriminatorni i takvi da ne spriječavaju ili bez opravdanih razloga ne otežavaju pristup mreži bivšeg monopoliste. Diferencijacija usluge je moguća do tog nivoa da operator može, u slučaju da je ponuđeno, pregovarati različite faktore zagušenja s bivšim monopolistom ili xxx xxxxx mogućnosti da utiče na vezu do krajnjeg korisnika, s obzirom da on završava dolaznu vezu prema krajnjem korisniku, na način da ima mogućnost mijenjanja IP QoS parametara saobraćaja svojih korisnika. Medutim, kontrola kvaliteta usluge xx x xxxx slučaju ograničena, i manja je nego u prethodnoj varijanti.

25 Ovdje xx xxxx uzeti u obzir da DSLAM oprema najčešće nije pravljena za istovremeno korišćenje xx xxxxxx više operatora, tj. za povezivanje više nezavisnih provajdera usluga. Zbog ugraničenja broja interfejsa za uplink na potrebni minimum, operator korisnik moze biti povezan i preko parent switcha od DSLAM-a

26 ATM, MPLS ili IP backbone.

27 Kvalitet usluge (Quality of Service)

28 ATM širokopojasno pristupno čvorište (ATM node) ili odgovarajući tehnološki nivo

29 Moguće samo u dogovoru s operatorom, jer se kontrola privatnih virtuelnih kanala podešava na DSLAM-u

Xxxxx 4 predstavlja tehničko rješenje kod kojeg bivši monopolista pruža DSL pristupni vod i prenos saobraćaja, uključujući i direktnu vezu na javnu IP mrežu (internet). Na ovom nivou usluga koju bivši monopolist nudi operatoru je tehnički ista kao i usluga koju bivši monopolist nudi svojim krajnjim korisnicima. Naime, u ovom slučaju operator korisnik ne treba da posjeduje sopstvenu infrastrukturu, već samo pod svojim imenom distribuira i naplaćuje uslugu. S obzirom da operator nema mogućnost da ponudi uslugu različitih tehničkih karakteristika od one koju nudi bivši monopolista, ovdje se radi o preprodaji usluga. S obzirom da prve tri xxxxx xxxxxxxx daju operatoru mogućnost da pravi razliku između proizvoda koje nudi bivši monopolist, što nije moguće na četvrtoj tački pristupa, preprodaja se ne smatra bitstream pristupom.

3.3.4.2. Usluga bitstream pristupa na drugim tačkama xxxxxxxx xxx supstitut usluzi bitstream pristupa na IP nivou

Kao što je već navedeno, različite xxxxx xxxxxxxx daju operatoru različite mogućnosti pri pružanju usluge različite od one koju nudi bivši monopolist na maloprodajnom nivou. Pružanje usluge bitstream pristupa na pojedinoj tački pristupa zavisi od arhitekture mreže bivšeg monopoliste. Xxxxx xx u ovom dijelu razmatrana mogućnost jesu li usluga bitstream pristupa na ATM nivou i usluga bitstream pristupa na DSLAM-u supstitutivne usluge usluzi bitstream pristupa na IP nivou, pri čemu se posmatrana usluga bitstream pristupa zasniva na ADSL tehnologiji putem bakarne parice.

Usluga bitstream pristupa na ATM/Ethernet nivou

Većina pristupnih mreža ranije generacije xxxx xx orijentisana na korišćenje tehnologije ATM, koja pokazuje dobra svojstva u pogledu kvaliteta usluge koju pruža višim protokolarnim slojevima. Medutim, nedovoljna efikasnost ATM-a u situacijama kada se na mrežnom sloju koristi IP protokol, kao i složeni mehanizmi slanja ćelija na veći broj krajnjih odredišta doveli su do orijentacije dizajnera pristupnih mreža na Ethernet protokol, koji se jednostavno integriše sa IP-om. Ethernet mreža koristi se za usluge u širokopojasnom pristupu internetu, video i govorne usluge, a podržava višestruke strateške usluge uključujući ADSL, IP/VPN i VoIP. Ta je mrežna tehnologija bolja od ATM-a, može podržavati izgradnju VDSL2, xxxxxx xx može proširiti da bi zadovoljila veći porast saobraćaja, a može se veoma dobro prilagoditi za multimedijalne usluge. Isto tako može poslužiti i kao NGN jezgro za zamjenu PSTN-a.

Uzevši u obzir realnu pretpostavku da će se mreže novih operatora uglavnom zasnivati na IP tehnologiji, Agencija smatra da se usluga bitstream pristupa n ATM nivou ne može smatrati supstitutom usluge bitstream pristupa na IP nivou. Medutim, saglasno stavu ERG o regulatornim principima u vezi pristupa mrežama sljedeće generacije i činjenicu da Ethernet protokol doprinosi razvoju inovativnih usluga, te činjenici da bi Ethernet mogao u perspektivi u potpunosti zamijeniti ATM, potrebno je u dimenziju usluga relevantnog tržišta uključiti i uslugu bitstream pristupa na Ethernet nivou.

Usluga bitstream pristupa na DSLAM-u

Na bazi usluge bitstream pristupa na DSLAM-u operator je u mogućnosti da ponudi na maloprodajnom nivou uslugu ekvivalentnu onoj koju pruža na bazi usluge bitstream pristupa na IP

nivou. Štaviše, s obzirom da na bazi bitstream pristupa na DSLAM-u novi operator ima veću kontrolu pružanja usluge širokopojasnog pristupa na maloprodajnojm nivou, a time i xxxx mogućnosti da diferencira uslugu koju nudi svojim krajnjim korisnicima od one koju nudi bivši monopolista, Agencija smatra da bi operator korisnik usluge bitstream pristupa na IP nivou, u slučaju hipotetičkog povećanja cijene navedene usluge, bio spreman zamijeniti istu sa uslugom bitstream pristupa na DSLAM-x.

Xxxxx, Agencija smatra uslugu bitstream pristupa na DSLAM-u zamjenskom uslugom usluzi bitstream pristupa na IP nivou.

3.3.4.3. Usluga bitstream pristupa koja se bazira na naprednim tehničkim rješenjima u pristupnoj mreži (NGN) kao supstitut usluzi bitstream pristupa zasnovanom na ADSL tehnologiji putem bakarne parice

Ulaganjima u pristupnu mrežu, operatori polažu optičke kablove bliže krajnjem korisniku ili do krajnjeg korisnika, odnosno postojeću bakarnu paricu zamjenjuju djelimično ili u potpunosti optičkim kablom, sa ciljem da krajnjim korisnicima ponude kvalitetnije usluge po većim pristupnim brzinama, uz manje operativne troškove.

Pristupne mreže nove generacije obuhvataju sljedeća moguća tehnička rješenja, odnosno mrežne arhitekture:

- koncept optičkog vlakna do uličnog kabineta (FttCab, Fiber to the Cabinet), kod kojeg se od krajnjeg korisnika do uličnog kabineta koristi bakarna parica, a od uličnog kabineta do glavnog razdjelnika optički kabal;

- koncept optičkog vlakna do zgrade (FttB, Fiber to the Building), kod kojeg se od krajnjeg korisnika do distribucione xxxxx (instalacioni ormarić) unutar zgrade koristi bakarna parica, a od zgrade do glavnog razdjelnika optički kabal;

- koncept optičkog vlakna do stana (FttH, Fiber to the Home), kod kojeg se postojeća bakarna parica u potpunosti zamjenjuje optičkim kablom od glavnog razdjelnika operatora do krajnjeg korisnika.

Ulaganjima u pristupnu infrastrukturu operatori mogu skraćivati bakarnu paricu na način da se ista zamjenjuje optičkim kablom od glavnog razdjelnika do uličnog kabineta (FttCab - Fiber to the Cabinet) ili druge sabirne xxxxx u fiksnoj elektronskoj komunikacionoj mreži (slika 10). Unutar uličnog kabineta ili xxxx xxxxx sabirne xxxxx pristupni operator postavlja DSLAM i putem VDSL tehnologije omogućava krajnjim korisnicima brži prenos podataka u odnosu na prenos podataka putem ADSL tehnologije.

S obzirom na ograničenja postojećih bakarnih parica, nemoguće je svim paricama u nekom kablu dodijeliti neku xDSL tehnologiju. Naime, u takvom scenariju medusobni štetni uticaj (tzv. preslušavanje) između parica dolaze do izražaja i dodatno bi ograničavaju domet i kvalitet prenosa. Takođe, svi korisnici nemaju isti kvalitet usluge širokopojasnog pristupa internetu i IP televizije, a xxxxx xx pojava da pojedine bakarne parice unutar kabla uopšte ne podržavaju navedene usluge. Imajući ovo u vidu za očekivati je da će operatori u nekom narednom periodu ulagati u pristupnu

infrastrukturu, kako bi zadovoljili potrebe korisnika, odnosno kako bi ponudili široki opseg naprednih usluga (prenos višekanalnog HDTV signala, VoD, video-konferencijske usluge, VoIP …).

Moguća tehnička rješenja data su na narednim slikama30:

Slika 10: FttCab rješenje

Slika 11: FttH rješenje (point-to-point)

Slika 12: PON arhitektura (point-to-multipoint)

Pristupnu mrežu baziranu na FttH rješenju moguće je realizovati na sljedeće načine:

- povezivanje xx xxxxx do xxxxx (point-to-point), sa direktnom vezom centrale i krajnjeg korisnika,

30 Izvor podataka: ERG Oppinion on regulatory principles of NGA ERG (07) 16 rev.2

- pasivna optička mreža (PON), strukturirana na način da signal bude razdijeljen na više vlakana, kao i obrnuto, da se više optičkih signala kombinuje u jedno vlakno. Za dvosmjernu komunikaciju može se koristiti jedno ili dva vlakna, pri čemu ako se prenos realizuje po jednom vlaknu onda se dolazni i odlazni signali se razlikuju u talasnim dužinama.

Kako raste ponuda sadržaja za koji je potreban širokopojasni pristup internetu kao i uz sve veću potražnju za uslugom IP televizije, raste potražnja korisnika za većim kapacitetima, odnosno za širokopojasnim pristupom internetu. Evropska iskustva pokazuju da u takvim situacijama ADSL putem bakarne parice nije dovoljno efikasan, naročito xxxx xx potreban istovremeni prenos govorne telefonije, interaktivnog videa i prenos podataka između krajnjih korisnika i lokalne centrale.

Saglasno tome, u proteklom periodu Crnogorski Telekom je ulagao u pristupnu infrastrukturu, u cilju zadovoljavanja narastajućih potreba korisnika, odnosno kako bi ponudio širok spektar usluga za koje je neophodno postavljanje optičkih kablova (prenos višekanalnog HDTV signala, videokonferencijski pozivi, VoD, VoIP…). Troškovi modernizacije/gradnje pristupnih mreža do krajnjih korisnika su veliki, ali dugoročno gledano ulaganje u pristup nove generacije (FttH) pruža mogućnost za velike i dugoročne uštede vezane za operativne troškove (OPEX) i što je xxx važnije platformu, odnosno osnovu za pružanje kvalitetnijih, inovativnih i potencijalno profitabilnijih usluga krajnjim korisnicima.

Crnogorski Telekom je, shodno praksi operatora iz Evropske Unije, u analiziranom vremenskom periodu stavio u prvi plan navedene tehnologije (FttCab, FttB i FttH rješenja), koji xx xxxx u funkcionalnom tako i u tehnološkom smislu naprednije rješenje od ranije u Crnoj Gori preovlađujuće ADSL tehnologije.

Što xx xxxx definicije tržišta, dosadašnje analize nacionalnih regulatornih agencija nisu pokazale značajne prekide u lancu supstitucije kada se uporede trenutne širokopojasne usluge na bazi bakra sa uslugama koje se pružaju preko optičkih vlakana. Zbog toga su pristupni proizvodi zasnovani na optičkim vlaknima (FTTN/VDSL i FTTH/B) uključeni u okviru veleprodajnog tržišta usluga centralnog pristupa s obzirom na sve veću dostupnost optičkih mreža i buduće planove razvoja operatora. S obzirom da je u relevantnom periodu za koji se radi ova analiza primjećen trend brzog povećanja tržišnog učešća korisnika, a imajući u vidu očekivani rast tražnje korisnika za sve većim kapacitetima i prenosnim brzinama širokopojasnog pristupa internetu, Agencija smatra da se usluga bitstream pristupa koja se zasniva na FttCab, FttH i FttB rješenjima može posmatrati kao supstitut usluge bitstream pristupa na IP nivou, zasnovanoj na ADSL tehnologiji putem bakarne parice.

3.3.5. Analiza stepena supstitucije na strani tražnje – veleprodajni nivo ‌

Pri definisanju veleprodajnog tržišta i određivanja supstituta uslugama Veleprodajnog tržišta centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište polazi se od opsega ovog tržišta, koje je definisano u Eksplanatornom dokumentu uz Preporuku Evropske komisije o relevantnim tržištima usluga iz 2014. godine i procijene da li se isti može proširiti uključivanjem sličnih usluga. Evropska komisija je definisala tržište Veleprodajnog centralnog

xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište kao relevantno tržište podložno ex-ante regulaciji.

Imajući u vidu da je usluga bitstream pristupa definisana kao jedinstvena usluga, nezavisno od tehnologije putem koje se realizuje, nije razmatrana supstitucija između različitih tehnologija putem koje se može pružiti bitstream usluga, već supstitucija sa drugim načinima pružanja predmetne usluge kao što su potpuni ili dijeljeni pristup razvezanoj lokalnoj petlji i izgradnja pristupne mreže radi pružanja usluga za sopstvene potrebe.

Supstitucija na strani tražnje na veleprodajnom nivou će, stoga, imati za cilj da utvrdi da li, u slučaju da operator xxxx xxxx veleprodajnu uslugu bitstream pristupa povisi njenu cijenu, operatori korisnici navedenu uslugu mogu zamijeniti korišćenjem veleprodajne usluge pristupa razvezanoj lokalnoj petlji ili izgradnjom pristupne mreže radi pružanja usluga za sopstvene potrebe.

3.3.5.1. Usluga razvezanog pristupa lokalnoj petlji xxx xxx supstitut bitstream usluzi

Usluga razvezanog pristupa lokalnoj petlji obuhvata uslugu potpuno razvezanog pristupa lokalnoj petlji ili uslugu dijeljenog pristupa lokalnoj petlji, kod koje ne dolazi do promjene vlasništva nad lokalnom petljom, a pruža se isključivo uz uslugu kolokacije.

Putem usluge potpuno razvezanog pristupa lokalnoj petlji novom operatoru je omogućena upotreba čitavog frekvencijskog spektra lokalne petlje (bakarne parice). Nasuprot tome, kod usluge dijeljenog pristupa lokalnoj petlji novom operatoru omogućava samo upotrebu dijela frekvencijskog spektra koji se nalazi iznad govornog opsega frekventnog spektra izdvojene lokalne petlje (bakarne parice), dok govorni opseg frekvencijskog spektra razvezanelokalne petlje i dalje upotrebljava incumbent operator za pružanje svojih javno dostupnih telefonskih usluga.

Prema Eksplanatornom memorandumu31, veleprodajna usluga centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, i veleprodajna usluga veleprodajnog lokalnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, čine dva različita relevantna tržišta podložna prethodnoj (ex-ante) regulaciji. Navedena dva veleprodajna tržišta primarno se razlikuju po svojim tehničkim karakteristikama, različitim nivoima fleksibilnosti koju daju pri pružanju usluge krajnjem korisniku kao i lokacijama na xxxxxx xx omogućen pristup. Operator koji koristi veleprodajnu bitstream uslugu uglavnom neće smatrati uslugu razvezanog pristupa lokalnoj petlji supstitutom, iako putem nje može pružati istovjetnu uslugu na maloprodajnom nivou. Naime, operator koji koristi veleprodajnu uslugu bitstream pristupa da bi pružao uslugu širokopojasnog pristupa na maloprodajnom nivou, bez znatnih troškova ne može preći na veleprodajnu uslugu razvezanog pristupa lokalnoj petlji.

Usluga razvezanog pristupa lokalnoj petlji daje operatoru veću fleksibilnost i kontrolu pri pružanju usluge krajnjem korisniku, s obzirom da operator upravlja DSLAM-om,i na xxx xxxxx nudi krajnjem korisniku kompletnu uslugu, određujući tehničke i kvalitativne karakteristike usluge i pristupnu brzinu nezavisno od maloprodajne ponude incumbenta. Takođe, plan pridobijanja krajnjih korisnika putem usluge razvezanog pristupa lokalnoj petlji zavisi od poslovnih planova novog

31 Dokumenat koji je objavljen uz Preporuku o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja su podložna ex-ante regulaciji

operatora i geografskim područjima u kojima želi da omogući pružanje ADSL pristupa postavljanjem DSLAM-ova, za razliku od usluge bitstream pristupa gdje incumbent određuje plan razvoja svoje mreže i novi operator xx xxxx njemu prilagođavati.

Naime, operator koji koristi mrežu bivšeg monopoliste putem različitih oblika bitstream pristupa ne može u potpunosti uticati na tehničke i kvalitativne karakteristike usluge koju pruža krajnjem korisniku, kao u slučaju razvezivanja lokalne petlje. Što je operator bliži krajnjem korisniku, xx xxxxx gdje se odvija preprodaja do xxxxx xxxxxxxx xx DSLAM-u, može sve više uticati na kvalitet sopstvene usluge. Novi operatori mogu s manjim ulaganjima pridobiti krajnje korisnike, ali putem navedene usluge ne mogu u potpunosti diferencirati usluge koje im pružaju. Naime, operator putem bitstream usluge može nuditi samo brzine jednake ili niže od pristupnih brzina koje bivši monopolista nudi na maloprodajnom nivou, a osim toga ne može ni uticati na mogućnost pristupa krajnjem korisniku, jer plan razvoja mreže zavisi od bivšeg monopoliste.

Prema tome, obzirom na pomenute funkcionalne karakteristike veleprodajne usluge razvezanog pristupa lokalnoj petlji, kao i na činjenicu da za nove operatore predstavlja isuviše veliku investiciju, Agencija smatra da usluga razvezanog pristupa lokalnoj petlji na nivou veleprodaje ne predstavlja supstitut usluzi bitstream pristupa, pa xx xxxxx i ne xxxxx uključivati u relevantno tržište.

3.3.5.2. Izgradnja sopstvene infrastrukture kao supstituta bitstream usluzi

U ovom dijelu razmatrana je mogućnost da operator radi hipotetičkog povećanja cijena usluge bitstream pristupa počne graditi sopstvenu pristupnu infrastrukturu.

Gradnja sopstvene pristupne mreže do krajnjeg korisnika zahtijeva dug period i velika ulaganja, od kojih xx xxxxxx nenadoknadiva. Glavni pokretač novih ulaganja u sopstvenu pristupnu mrežu je dovoljan broj i xxxxxxx korisnika. Saglasno tome, jedino u situaciji postojanja dovoljnog broja i dovoljne gustine korisnika, izgradnja sopstvene infrastrukture bila bi odgovarajuća supstitucija usluzi bitstream pristupa koju nudi bivši monopolista.

Osim toga, saglasno Smjernicama Evropske komisije o analizama relevantnih tržišta, u situaciji xxxx xx korisnik usluge suočen sa znatnim troškovima prelaska kako bi zamijenio uslugu A uslugom B, te dvije usluge ne bi trebalo uključiti u isto tržište.

Saglasno navedenom, Agencija smatra da hipotetičko povećanja cijena usluge bitstream pristupa na nivou veleprodaje neće biti dovoljan podsticaj izgradnji sopstvene pristupne infrastrukture, odnosno da izgradnja sopstvene pristupne mreže ne predstavlja supstitut usluzi bitstream pristupa.

3.3.5.3. Usluga širokopojasnog pristupa internetu za sopstvene potrebe (eng.self supply)

S obzirom da se na maloprodajnom nivou usluge širokopojasnog pristupa internetu koje se zasnivaju na xDSL pristupu putem bakarne parice, pristupu putem kablovskih mreža i pristupu

putem optičkog kabla smatraju supstitutivnim uslugama, potrebno je utvrditi postoji xx xx maloprodajnom nivou dovoljan konkurentski pritisak xx xxxxxx operatora koji navedenu uslugu pružaju putem sopstvene infrastrukture, na način da mogu uticati na određivanje cijene usluge bitstream pristupa. U slučaju značajnog konkurentskog pritiska na maloprodajnom nivou potrebno je u dimenziju usluga relevantnog tržišta, uključiti i uslugu širokopojasnog pristupa internetu koju operatori pružaju putem sopstvene infrastrukture.

U dosadašnjem periodu, kao i u periodu na koji se odnosi ova analiza, Crnogorski Telekom je jedini operator koji bi mogao da pruža uslugu bitstream pristupa operatorima tražiocima pristupa na veleprodajnom tržištu centralnog pristupa. Naime, Crnogorski Telekom posjeduje razvijenu i široko rasprostranjenu infrastrukturu da bi mogao pružiti uslugu bitstream pristupa, pristupnu mrežu na bazi bakarne parice i optičkog kabla do krajnjih korisnika, građevinsku infrastrukturu (koja podrazumijeva pristup kablovskoj kanalizaciji) i objekte na kojima se može omogućiti kolokacija. Na xxx xxxxx, iako stvarno veleprodajno tržište širokopojasnog pristupa ne postoji na crnogorskom tržištu, može se zamisliti tržište na kome bi na strani ponude bio prisutan samo Crnogorski Telekom, koji ovu uslugu pruža sebi samom (eng.self suppy), za potrebe pružanja maloprodajnog fiksnog širokopojasnog pristupa internetu.

Operator koji bi želio krajnjem korisniku pružati uslugu širokopojasnog pristupa internetu, a nema izgradjenu sopstvenu pristupnu infrastrukturu na čitavoj teritoriji Crne Xxxx, trenutno može koristiti samo uslugu bitstream pristupa koju nudi Crnogorski Telekom na tržištu Veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište. Xxxxx, u analiziranom periodu ne postoji alternativni vid pristupa usluzi bitstream pristupa koju obezbjeđuje Crnogorski Telekom.

Iako neki operatori (CEDIS, Komunalno preduzeće, Mtel i dr.) nude usluge veleprodajnog lokalnog pristupa na svojoj infrastrukturi, ni jedan od njih trenutno ne nudi veleprodajne usluge ovog relevantnog tržišta.

Agencija je, nadalje, razmatrala da li usluge operatora koji pružaju uslugu širokopojasnog pristupa internetu na maloprodajnom nivou mogu konkurentskim pritiskom uticati na određivanje cijene usluge bitstream xxxxxxxx, xx se xxxxx xxx uključiti u dimenziju usluga ovog tržišta. Zaključak je da ne postoji takav konkurentski pritisak koji bi onemogućio Crnogorski Telekom u namjeri da, u odsustvu regulacije usluge bitstream pristupa, poveća cijenu navedene usluge pristupa od 5 do 10

%, s obzirom da korisnici nemaju mogućnosti da pređu na uslugu nekog drugog operatora koji bi bio u mogućnosti da replicira mrežnu infrastrukturu Crnogorskog Telekoma, te samim xxx xxxx prevaliti višu cijenu veleprodajne usluge na cijenu usluge za krajnjeg korisnika.

Agencija zaključuje da u slučaju da Crnogorski Telekom i prenese navedeni porast cijene na krajnjeg korisnika, krajnji korisnici operatora koji bi koristio uslugu bitstream pristupa, uglavnom bizamijeniti uslugu tog operatora onom koju nudi Crnogorski Telekom zbog šire rasprostranjenosti navedene usluge od one koje nude ostali operatori putem sopstvene ili iznajmljene pristupne infrastrukture.

Shodno navedenom, Agencija xx xxxxx da u relevantnom periodu usluga širokopojasnog pristupa internetu koju drugi operatori, bez obzira na pristupnu infrastrukturu, pružaju za sopstvene potrebe ne ulazi u dimenziju usluga relevantnog tržišta.

Na kraju, Agencija zaključuje da se u dimenziju usluga relevantnog tržišta treba uključiti usluga pristupa mrežnoj infrastrukturi koju Crnogorski Telekom pruža za sopstvene potrebe (eng.self supply) nezavisno da li se radi o pristupnoj tehnologiji na osnovu bakarne parice, optičkog vlakna ili na osnovu hibridnog rješenja koje podrazumijeva i bakarnu paricu i optičko vlakno.

3.3.6. Analiza stepena supstitucije na strani ponude – veleprodajni nivo ‌

Zamjenjivost na strani ponude se ogleda u mogućnosti da drugi operatori, u vremenskom periodu na koji se odnosi ova analiza, kao posledica hipotetičkog povećanja cijena važeće veleprodajne usluge bitstream pristupa, ponude istovjetnu uslugu toj veleprodajnoj usluzi, ne izlažući se znatnijim dodatnim troškovima.

Agencija smatra da u slučaju hipotetičkog povećanja cijene usluge bitstream pristupa na nivou veleprodaje ni jedan operator neće biti u mogućnosti, u vremenskom periodu na koji se odnosi ova analiza da replicira mrežnu infrastrukturu Crnogorskog Telekoma kako bi pružao uslugu bitstream pristupa, prvenstveno radi visokih troškova izgradnje vlastite pristupne infrastrukture od kojih xx xxxxxx nenadoknadiva.

3.3.6.1. Mrežna infrastruktura drugih operatora kao zamjena ponude infrastrukture na kojoj je zasnovano pružanje usluge bitstream pristupa

Mtel i Telemach su u prethodnom periodu izgradili sopstvene optičke mreže na pojedinim lokacijama. Agencija je razmatrala mogućnost da ovi operatori nadgrade svoje mreže kako bi mogli pružati veleprodajne usluge na ovom relevantnom tržištu. Imajući u vidu stav iz Eksplanatornog dokumenta uz Preporuku Evropske komisije o relevantnim tržištima iz 2014.godine da proizvodi za fizički veleprodajni pristup optičkoj mreži drugih operatora nijesu standardizovani i komercijalno dostupni za opsluživanje masovnog tržišta, shodno čemu, Agencija zaključuje da navedene mreže ne mogu omogućiti pružanje usluge xxxx xx zamjenska usluga usluzi bitstream pristupa zasnovanoj na bakarnim paricama i na optičkom vlaknu. Ako takvi proizvodi postanu standardizovani i komercijalno dostupni u vremenskom okviru ove Preporuke, Agencija će pratiti i eventualno ponude istih uključiti u relevantno tržište proizvoda.

Agencija zaključuje da mrežna infrastruktura drugih operatora ne može da konkuriše infrastrukturi Crnogorskog Telekoma, te da usluga pristupa njihovoj mrežnoj infrastrukturi nije zamjenska usluga usluzi bitstream pristupa Crnogorskog Telekoma.

3.3.6.2. Mrežna infrastruktura HFC/KDS operatora kao zamjena ponude infrastrukture na kojoj je zasnovano pružanje usluge bitstream pristupa

Agencija je razmatrala mogućnost da operator HFC/KDS mreže, kao potencijalni konkurent, počne nuditi uslugu pristupa svojoj mreži istovjetnu usluzi bitstream pristupa. Kablovske mreže trenutno ne podržavaju nijedan oblik veleprodajnog fizičkog xxxxxxxx xxxx bi predstavljao zamjensku uslugu bitstream usluzi. Zato Agencija smatra da pristup putem kablovskih mreža u relevantnom vremenskom periodu ne ulazi u dimenziju usluga veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište.

Iako na tržištu ne postoji veleprodajna usluga koja bi na odgovarajući način mogla da replicira karakteristike bitstream pristupa Crnogorskog Telekoma, moguće je da postojeće mreže zasnovane na DOSSIS 3.0 standardu prilagode svoju mrežu u cilju omogućavanja lokalnog pristupa na komercijalnoj osnovi. Istovremeno, Evropska komisija ističe u Ekplanatornom dokumentu da se to xxxx uzeti u obzir u perspektivi i posebno se odnosi na eventualnu nadogradnju na DOCSIS 3.1 u HFC mrežama.

Međutim, kako ova usluga nije u ponudi, Agencija će pratiti xxxxx razvoj i tehnološke trendove vezane za ovu uslugu i preduzimati eventualne korake u cilju unapređenja konkurentnosti.

S obzirom da su KDS/HFC pristupne mreže u Crnoj Gori teritorijalno ograničene i obezbjeđuju malo pokrivanje, a funkcionalnost kablovskih pristupnih mreža tehnički ne podržava uslugu bitstream pristupa, već iste služe za pružanje maloprodajnih usluga širokopojasnog pristupa internetu, ove mreže ne mogu konkurisati pristupnoj mreži Crnogorskog Telekoma na tržištu lokalnog pristupa.

Shodno svemu navedenom, Agencija smatra da u Crnoj Gori na strani ponude, u relevantnom periodu, nije postojala zamjenska usluga postojećoj usluzi bitstream pristupa.

3.3.7.Zaključak o relevantnom tržištu u dimenziji usluga ‌

- bitstream uslugu, sa podrazumijevanim sljedećim tačkama preuzimanja saobraćaja:

o tačka pristupa na IP nivou,

o tačka pristupa na Ethernet nivou,

o tačka pristupa na DSLAM-u/OLT-u .

- uslugu širokopojasnog pristupa koju Crnogorski Telekom pruža za sopstvene potrebe,

nezavisno o tome da li se radi o pristupnoj tehnologiji na bazi bakarne parice, optičkog vlakna ili hibridnog rješenja (koje podrazumjeva korišćenje i bakarne parice i optičkog vlakna).

3.4.Relevantno tržište u geografskoj dimenziji ‌

Relevantno tržište u geografskoj dimenziji obuhvata sva područja u kojima određeni operatori pružaju usluge pod istim uslovima, odnosno u kojima postoje jednaki uslovi tržišne konkurencije. U skladu sa smjernicama i preporukama Evropske komisije, geografska dimenzija relevantnog tržišta je većinom određena na osnovu pokrivenosti mrežom i postojanja jednakog pravnog i regulatornog okvira na određenom geografskom području.

Cijena veleprodajnog xxxxxxxx xxx i cijene na povezanom tržištu maloprodajnog širokopojasnog pristupa su ujednačene na cijele teritoriji Crne Xxxx. S obzirom da operatori, uglavnom, imaju marketinške i prodajne strategije na nacionalnom nivou, kao i da su pravni i regulatorni okvir i cjenovna politika jednaki na čitavoj teritoriji Crne Xxxx, Agencija smatra da nacionalna strategija određivanja cijena na maloprodajnom nivou ukazuje na postojanje nacionalnog tržišta na veleprodajnom nivou. Takođe, u skladu sa smjernicama i preporukama Evropske komisije geografska dimenzija relevantnog tržišta je većinom određena na osnovu pokrivenosti mrežom i postojanja jednakog pravnog i regulatornog okvira na određenom geografskom području.

Shodno navedenom, a na osnovu sprovedene analize, Agencija smatra da je relevantno tržište veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište u geografskoj dimenziji po opsegu nacionalno, što znači da relevantno tržište u geografskoj dimenziji čini cijela teritorija Crne Xxxx. Navedeni zaključak je zasnovan na činjenici da Crnogorski Telekom nudi važeću uslugu xxxx xx dio relevantnog tržišta na cijeloj teritoriji Crne Xxxx, samo za sopstvene potrebe. Takođe, pravni i regulatorni okvir relevantan za predmetnu uslugu, odnosno pravni i regulatorni okvir za oblast elektronskih komunikacija je isti na cijeloj teritoriji Crne Xxxx.

3.5.Stav Agencije o određivanju relevantnog tržišta ‌

- bitstream uslugu, sa podrazumijevanim sljedećim tačkama preuzimanja saobraćaja:

o tačka pristupa na IP nivou,

o tačka pristupa na Ethernet nivou,

o tačka pristupa na DSLAM-u/OLT-u .

- uslugu širokopojasnog pristupa koju Crnogorski Telekom pruža za sopstvene potrebe,

nezavisno od toga da li se radi o pristupnoj tehnologiji na bazi bakarne parice, optičkog vlakna ili hibridnog rješenja (koje podrazumjeva korišćenje i bakarne parice i optičkog vlakna).

Takođe, Agencija određuje da je relevantno tržište veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište u geografskoj dimenziji čitava teritorija države Crne Xxxx.

4. XXXXXXXX ANALIZE RELEVANTNOG TRŽIŠTA ‌

Analiza relevantnog tržišta je ocjena efikasnosti konkurencije i utvrđivanje prisustva i potencijalnih aktivnosti zloupotreba značajne tržišne snage operatora na definisanom relevantnom tržištu, koje upućuje na prisustvo operatora sa značajnom tržišnom snagom, odnosno prisustvo dva ili više operatora koji imaju značajnu tržišnu snagu.

Po definiciji, operator ima značajnu tržišnu snagu ako samostalno ili zajedno sa ostalim operatorima na određenom relevantnom tržištu ima ekonomski uticaj koji mu omogućava značajan xxxxxx nezavisnosti u odnosu na njegove konkurente i korisnike. Takođe, za operatora koji ima značajnu tržišnu snagu na relevantnom tržištu se može smatrati da ima značajnu tržišnu snagu i na drugom povezanom tržištu, ako veza između ovih tržišta omogućava da se tržišna moć sa jednog tržišta prenese na drugo, pri čemu jača tržišna snaga operatora.

Agencija će analizom relevantnog tržišta procijeniti da li postoji operator na navedenom tržištu sa značajnom tržišnom snagom koji ima dominantan položaj, koji mu omogućava da se u značajnoj mjeri ponaša nezavisno od konkurencije i korisnika usluga. Saglasno odredbama člana 68 stav 1 ZEK-a, takva analiza će uvažavati sljedeće kriterijume:

- tržišni udio operatora na relevantnom tržištu i izmjene u strukturi u dužem vremenskom periodu;

- barijere za ulazak na relevantno tržište i uticaj potencijalne konkurencije na xxx tržištu;

- uticaj velikih korisnika na snagu operatora (kompenzaciona kupovna moć);

- odsustvo potencijalne konkurencije;

- ekonomija obima i ekonomija opsega;

- tehnološka prednost i superiornost;

- nivo razvijenosti prodajne i distributivne mreže;

- xxxxxx vertikalne integracije;

- xxxxxx diverzifikacije usluga;

- povlašćen pristup tržištima kapitala ili finansijskim resursima;

- ograničenje povećanja kapaciteta;

- povezanost usluga koje pruža

Agencija će takođe imati u vidu i uticaj ostalih faktora, koji su definisani Metodologijom za sprovođenje postupka analize relevantnog tržišta.

Shodno rezultatima analize, uzimajući pri xxx u obzir mišljenje Uprave za zaštitu tržišne konkurencije, Agencija će u skladu sa članom 69 ZEK-a donijeti odgovarajuće Rješenje.

Za potrebe procjene postojanja značajne tržišne snage operatora, Agencija će utvrditi tržišni udio operatora na relevantnom tržištu i tumačiti ga saglasno smjernicama Evropske komisije o relevantnim tržištima i relevantnim pravnim okvirom Evropske Unije iz oblasti tržišne konkurencije, a takođe i iskustima Evropske Unije u ovoj oblasti.

Agencija ocjenjuje da je za analizu ovog relevantnog tržišta od najveće važnosti analiza sljedećih kriterijuma:

- Tržišno učešće operatora na relevantnom tržištu

- Kontrola infrastrukture xxxx se obim ne može xxxx udvostručiti

- Povlašćen pristup tržištima kapitala ili finansijskim resursima

- Ekonomija obima

- Ekonomija opsega

- Nedostatak kompenzacione kupovne moći

- Xxxxxx vertikalne integracije

4.1 Tržišno učešće operatora na relevantnom tržištu ‌

Tržišno učešće operatora je pokazatelj relativne veličine određenog operatora na tržištu, a izražava xx xxx procentualno učešće u ukupnom obimu pruženih usluga i/ili xxxxxxx ostvarenih na relevantnom tržištu u određenom vremenskom periodu.

U svrhu procjene značajne tržišne snage operatora, Agencija će izračunati tržišno učešće na određenom relevantnom tržištu i tumačiće ga u skladu sa smjernicama Evropske komisije, te relevantnim pravnim okvirom Evropske Unije iz oblasti tržišne konkurencije.

Iako prema smjernicama Evropske Unije, značajno tržišno učešće nije dovoljan kriterijum za određivanje operatora sa značajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu, xxxx xx vjerovatno da će operator koji nema značajno tržišno učešće na određenom tržištu imati dominantan položaj. Osim toga, operator čije tržišno učešće nije xxxx xx 25%, vjerovatno neće imati dominantan položaj na odgovarajućem relevantnom tržištu. Shodno praksi donošenja odluka xx xxxxxx Evropske komisije, u situaciji u kojoj operator ima tržišno učešće iznad 40%, sumnja se na postojanje pojedinačne značajne tržišne snage, iako Evropska komisija sumnja na postojanje dominantnog položaja i kod nižih tržišnih učešća. Uz to, shodno utvrđenoj sudskoj praksi, značajno tržišno učešće koje prelazi 50%, xx xxxx po sebi dovoljan dokaz postojanja dominantnog položaja.

Pretpostavlja se da operator koji ima značajno tržišno učešće ima značajnu tržišnu snagu, ukoliko je njegovo tržišno učešće stabilno u određenom vremenskom periodu. Činjenica da se tržišno učešće operatora sa značajnom tržišnom snagom na određenom relevantnom tržištu smanjuje, ukazuje da tržište postaje konkurentnije, što ne isključuje postojanje značajne tržišne snage na xxx relevantnom tržištu.

U skladu sa prethodno utvrđenom dimenzijom usluga i geografskom dimenzijom relevantnog tržišta veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, a obzirom na to da samo Crnogorski Telekom nudi uslugu veleprodajnog centralnog pristupa na osnovu bakra i optike (to samo za sopstvene potrebe), Agencija zaključuje da Crnogorski Telekom ima 100% tržišno učešće na relevantnom tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, a u cilju daljeg pružanja usluga širokopojasnog pristupa (na nivou maloprodaje).

4.2 Kontrola infrastrukture, xxxx se obim ne može xxxx udvostručiti ‌

Kontrola infrastrukture xxxx se obim ne može xxxx udvostručiti je, saglasno Smjernicama Evropske komisije o analizi tržišta i procjeni značajne tržišne snage, važan kriterijum za procjenu postojanja značajne tržišne snage na jednom relevantnom tržištu. Navedeno je posebno vidljivo u slučaju kada se pomenuta infrastruktura isključivo ili pretežno nalazi u vlasništvu određenog privrednog subjekta (operatora), najčešće bivšeg monopoliste, i kada istovremeno postoje visoke i nepremostive prepreke povezane s izgradnjom iste takve infrastrukture, a pristup potrebnoj infrastrukturi je neophodan za pružanje određenog proizvoda ili usluge.

Vlasništvo nad infrastrukturom može bivšem monopolisti donijeti troškovnu prednost dok vrijeme i trošak povezan s izgradnjom takve infrastrukture predstavlja za druge operatore značajnu prepreku za ulazak na tržište. Dodatno, vlasnik takve infrastrukture je u mogućnosti da proširi svoju tržišnu snagu na horizontalno ili vertikalno povezana tržišta. Istovremeno, drugi operatori xxxx xxxx da konkurišu bivšem monopolisti u pružanju određene usluge morali bi da izgrade infrastrukturu sa odgovarajućim kapacitetom, pri čemu je potrebno da imaju motiv da to učine.

Investiranje izgradnje i stavljanje u funkciju pristupne mrežne infrastrukture predstavljaju veoma ozbiljne poslovne odluke, odnosno kapitalna ulaganja, koja su uslovljena detaljno razrađenim poslovnim planovima i definisanjem razumnog vremenskog roka povraćaja uloženih sredstava. Ulazak na tržište zahtijeva od novih operatora značajna ulaganja i to većinom u obliku nenadoknadivih troškova (eng. sunk cost), koje operatori u slučaju neuspjeha i izlaska sa tržišta neće moći nadoknaditi.

Agencija je razmatrala mogućnost investiranja operatora u sopstvenu infrastrukturu u cilju pružanja uslugu pristupa za sopstvene potrebe, odnosno kako bi investiranje takve vrste uticalo na ponašanje Crnogorskog Telekoma na relevantnom tržištu, i smatra da je takvo investiranje ograničenog opsega, odnosno da infrastruktura dobijena na xxx xxxxx xxxx relativno mali dio ukupne pristupne mreže.

Kako bi izgradio pristupnu mrežu na bazi bakarne parice ili optičkog kabla do krajnjih korisnika, novi operator xxxx ili xxx xxxxxxx pristupnu infrastrukturu do krajnjih korisnika ili koristiti pristupnu infrastrukturu drugog operatora. Izgradnja sopstvene pristupne infrastrukture je otežana ne samo zbog visokih i nenadoknadivih troškova koje se odnose na građevinske radove (kopanje kanala, postavljanje cijevi, provlačenje kablova, zatrpavanje iskopanih kanala) već i usled visoke cijene dobijanja potrebnih dozvola (a u nekim slučajevima i nemogućnosti dobijanja istih).

Imajući u vidu geografsku zastupljenost pristupne mrežne infrastrukture Crnogorskog Telekoma na teritoriji Crne Xxxx, xx činjenice da je rađena tokom dugog vremenskog perioda, odnosno tokom perioda xxxx xx Crnogorski Telekom poslovao kao javno preduzeće u državnom vlasništvu, zaključuje se da njeno udvostručavanje (replikacija) ne bi bilo ekonomski opravdano, odnosno isplativo.

Takođe, shodno tehnološkom razvoju i orijentaciji ka mrežama nove generacije, odnosno mogućnosti da uz relativno male investicije poboljša kvalitet svoje pristupne mreže, Crnogorski

Telekom je investirao u xxx pravcu, provlačeći optičke kablove kroz postojeću sopstvenutelekomunikacionu kablovsku kanalizaciju. Imajući u vidu da troškovi xxxxxxx učestvuju xx xxx 50-80% u ukupnim troškovima izgradnje pristupne mreže, Agencija smatra da je takvom orijentacijom Crnogorski Telekom dodatno učvrstitio svoj tržišni položaj u dijelu pristupa telekomunikacionoj mreži, a u cilju daljeg pružanja usluga širokopojasnog pristupa na maloprodajnom nivou.

Shodno navedenom, Agencija smatra da u relevantnom periodu nijedan operator nije bio u mogućnosti da udvostruči (replicira) mrežnu infrastrukturu Crnogorskog Telekoma u onoj mjeri koja bi mogla omogućiti da ugrozi njegov tržišni položaj. Dodatno, po osnovu kontrole ovakve svoje infrastrukture tokom trajanja relevantnog perioda, Crnogorski Telekom xx xxxx izvršena ulaganja u optičku pristupnu mrežu dodatno ojačao svoj tržišni položaj, a očekuje se da će u narednom periodu nastaviti sa ovakvim trendom.‌

4.3 Povlašćen pristup tržištima kapitala ili finansijskim resursima

Povlašćen pristup tržištima kapitala ili finansijskim resursima predstavlja značajnu pogodnost prilikom ulaska na tržište novim operatorima, dok nedovoljno prepoznatljivi brend potencijalnog operatora ne garantuje xxxx pridobijanje novih korisnika i vjerovatnoću za uspješno poslovanje i ostvarivanje xxxxxxx u dogledno vrijeme. Shodno navedenom, izostanak pristupa tržištima kapitala ili finansijskim resursima pod povoljnijim uslovima predstavlja značajnu prepreku za ulazak na tržište.

S xxx u vezi, Crnogorski Telekom, koji se trenutno nalazi u vlasništvu Hrvatskog Telekoma i pripada Deutsche Telekom grupaciji, zbog svoje vlasničke strukture i prepoznatljivog xxxxxx ostvaruje ili ima mogućnost da ostvaruje jednostavan i povlašćen pristup tržištima kapitala i finansijskim resursima na međunarodnom nivou, što mu daje značajnu prednost u odnosu na ostale operatore u pogledu mogućnosti za ulaganja u sopstvenu mrežu pod povoljnijim uslovima, a kako bi zadržao ili povećao svoj udio na povezanom maloprodajnom tržištu.

4.4 Ekonomija obima ‌

Ekonomija obima (eng. economy of scale) znači za neko preduzeće da ono ima velike proizvodne mogućnosti, pomoću kojih se snižavaju troškovi proizvodnje po jedinici proizvoda. Da bi neko preduzeće postiglo ekonomiju obima, xxxx da ima adekvatno tržište koje će biti dovoljno veliko da prihvati date proizvode. Fiksni troskovi jednog preduzeća su iz perioda u period isti, pa se uvijek teži da se proizvede što više, da bi ovi troškovi po jedinici proizvoda bili što niži (tzv. degresija fiksnih troškova). Za preduzeće koje uspijeva da ove troškove drži na niskom nivou po jedinici proizvoda, kaže se da povećava ekonomiju obima.

Xxxxx troškovi koji uslovljavaju niže cijene predstavljaju konkurentsku prednost, posebno na tržištima koja karakteriše prevashodno konkurencija cijenama.

Poštujući princip ekonomije obima, zaključuje se da Crnogorski Telekom ima značajnu prednost nad drugim operatorima u dijelu pristupa telekomunikacionoj mreži u cilju daljeg pružanja usluga

širokopojasnog pristupa, s obzirom da svoje usluge može nuditi pri znatno nižim troškovima od eventualnog operatora koji bi se opredijelio da gradi sopstvenu mrežnu infrastrukturu. Shodno navedenom, potencijalni operator koji bi želio ući na tržište i koji tek treba da izgradi sopstvenu mrežnu infrastrukturu (ili nadogradi postojeću), ne bi bio u mogućnosti da nudi niže cijene od Crnogorskog Telekoma i obezbijedi sebi konkurentnu prednost.

4.5 Ekonomija opsega ‌

Ekonomija opsega (eng. economy of scope) ili ekonomija xxxxxx xx fenomen smanjenja prosječnih proizvodnih troškova, tako što preduzeće proizvodi određeni broj usko povezanih proizvoda. Ona se javlja ako su ukupni troškovi proizvodnje dva ili više proizvoda manji nego proizvodnja istih proizvoda u odvojenim pogonima ili preduzećima. Predstavlja ekonomiju uštede na troškovima, do kojih dolazi objedinjenim izvođenjem velikog broja različitih aktivnosti unutar istog preduzeća, korišćenjem zajedničkih inputa ili zajedničkim unapređivanjem proizvoda, ili njihovom zajedničkom distribucijom.

Ekonomija opsega obuhvata i mogućnost efikasne proizvodnje širokog spektra različitih proizvoda umjesto velike količine referentnih proizvoda. Prednosti od ekonomije širine moguće je ostvariti u slučaju kada postoji višak raspoloživih kapaciteta.

Ekonomija opsega odnosi se na potencijalne prednosti operatora koji nude pakete koji uključuju više usluga istovremeno. Primjer za to su Crnogorski Telekom i M:Tel na prostoru Crne Xxxx xxxx, shodno rasprostranjenosti sopstvenih pristupnih mreža, nude pristup internetu i TV uslugu. Ukoliko bi drugi operator pokušao da konkuriše Crnogorskom Telekomu u pristupu telekomunikacionoj mreži u cilju daljeg pružanja usluga širokopojasnog pristupa internetu, pokušavajući da postigne ekonomiju opsega, trebalo bi da bude spreman na velike troškove koji su neizostavni pri ulasku na veliki broj tržišta, i koje bi bilo nemoguće vratiti u slučaju napuštanja tih tržišta. Ovo znači da ekonomija opsega predstavlja potencijalnu prepreku za ulazak novih operatora na ovo tržište.

Saglasno prethodno navedenom, Agencija zaključuje da svojom prisutnošću na većem broju relevantnih tržišta Crnogorski Telekom koristi prednosti ekonomijeopsega.

4.6 Nedostatak kompenzacione kupovne moći ‌

Kompenzaciona kupovna moć postoji kada operator korisnik određene veleprodajne usluge posjeduje takvu ekonomsku snagu koja mu daje mogućnost da u razumnom roku odgovori na povećanje cijena ili na prijetnju povećanja cijena te veleprodajne usluge, i to na način da tu uslugu počne kupovati od nekog drugog operatora. Što xx xxxx učešće xxxxxxx koje operator ostvaruje od pojedinog operatora korisnika veleprodajne usluge u ukupnim prihodima od te veleprodajne usluge, xxxx xx pregovaračka moć i sposobnost nametanja sopstvenih interesa operatora korisnika veleprodajne usluge kao i mogućnost ugrožavanja tržišnog položaja operatora xxxx xxxx veleprodajnu uslugu.

Kao što je već navedeno, Crnogorski Telekom je jedini operator koji na području čitave Crne Gore nudi veleprodajnu uslugu bitstream pristupa. Stoga, operatori koji bi koristili postojeću veleprodajnu uslugu, ne bi mogli ostvariti odgovarajuću komenzacionu kupovnu moć pomoću koje bi bili u mogućnosti da poboljšaju svoju pregovaračku poziciju, i ozbiljnije kontrolišu cijene ili xxxx xxxxx uslove poslovanja čime bi narušili tržišni položaj Crnogorskog Telekoma na ovom relevantnom tržištu.‌

4.7 Xxxxxx vertikalne integracije

Vertikalna integracija (eng. vertical integration) nekog preduzeća javlja se xxxx xx preduzeće prisutno na više različitih, vertikalno povezanih veleprodajnih i maloprodajnih tržišta. Evropska komisija, saglasno Smjernicama o relevantnim tržištima, tretira vertikalnu integraciju kao zauzimanje tržišne moći, koje ima za cilj pokušaj istiskivanja konkurencije sa potencijalno konkurentskog tržišta ili samo ometanje pri ulasku na tržište.

Crnogorski Telekom predstavlja vertikalno integrisanog operatora, koji djeluje kako na tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, tako i na povezanom maloprodajnom tržištu širokopojasnog pristupa internetu, nudeći krajnjim korisnicima uslugu širokopojasnog pristupa i pristup fiksnoj mreži, čime postiže potpuno upravljanje infrastrukturom na teritoriji Crne Xxxx. Ovakav uticaj na maloprodajnom tržištu mu omogućava ključnu prednost u odnosu na druge operatore. Zastupljenost ovakve vertikalne integra- cije, koja omogućava potpunu kontrolu nad infrastrukturom, predstavlja barijeru za nove operatore koji bi željeli da pružaju konkurentne maloprodajne usluge. Na xxx xxxxx, u odsustvu ex-ante regulacije, Crnogorski Telekom bio bi u mogućnosti da koristi diskriminaciju cijenama i tzv. cjenovno stezanje profitne xxxxx (eng. price squeeze) drugih operatora i na xxx xxxxx xxxx nove operatore zavisnim od njegovih cijena.

Na osnovu navedenog, Agencija donosi zaključak da vertikalna integracija Crnogorskog Telekoma u značajnoj mjeri štiti njegovu tržišnu poziciju.

4.8 Zaključak o procjeni postojanja operatora sa značajnom tržišnom snagom i ocjena efikasnosti tržišne konkurencije ‌

Na bazi prethodno sprovedene analize, Agencija je utvrdila da na navedenom relevantnom tržištu ne postoji efikasna konkurencija. Takođe, Agencija je utvrdila da Crnogorski Telekom ima značajnu tržišnu snagu i vladajući položaj na ovom tržištu, čime mu je omogućeno da se ponaša nezavisno od konkurencije i krajnjih korisnika usluga.

U procjenjivanju pojedinačne značajne tržišne snage operatora na relevantnom tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, Agencija je primijenila sledeće kriterijume:

- Tržišno učešće operatora na relevantnom tržištu

- Kontrola infrastrukture xxxx se obim ne može xxxx udvostručiti

- Povlašćen pristup tržištima kapitala ili finansijskim resursima

- Ekonomija obima

- Ekonomija opsega

- Nedostatak kompenzacione kupovne moći

- Xxxxxx vertikalne integracije

Agencija smatra da analiza drugih kriterijuma nije potrebna, odnosno da bi analiza drugih kriterijuma, pored onih koji su obrađeni, takođe dovela do zaključka da Crnogorski Telekom ima značajnu tržišnu snagu na relevantnom tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište.

5. PREPREKE U RAZVOJU TRŽIŠNE KONKURENCIJE ‌

Agencija je sagledala sve potencijalne prepreke razvoju tržišne konkurencije, koje bi, u odsustvu ex- ante regulacije, xxxxx negativno da utiču na interese krajnjih korisnika. Na xxx xxxxx je omogućeno određivanje regulatornih obaveza koje će, saglasno članu 69 stav 3, najefikasnije ukloniti uočene prepreke i zaštititi interese krajnjih korisnika.

Agencija smatra preprekom razvoju tržišne konkurencije svako ponašanje operatora sa značajnom tržišnom snagom koje je usmjereno na izbacivanje postojećih konkurenata s tržišta, sprečavanje ulaska na tržište novim konkurentima ili svako postupanje suprotno interesima krajnjih korisnika32.

S obzirom xx xxxxxxxx određivanja regulatornih obaveza, definisan novim regulatornim okvirom Evropske unije i ZEK-om, ne podrazumijeva da se zloupotreba statusa značajne tržišne snage stvarno desila, to će Agencija svaku prepreku smatrati za moguću pod određenim okolnostima. Takođe, Agencija smatra da određivanje regulatornih obaveza treba da ima preventivno dejstvo i da, iako u skladu sa evropskom praksom, treba da je primjereno nacionalnim specifičnostima.

Shodno dokumentu ERG (06) 33, regulatorna praksa prepoznaje 27 uobičajenih prepreka razvoju tržišne konkurencije, zasnovanih na iskustvima regulatornih tijela, pri čemu regulatorna tijela imaju slobodu da prepoznaju moguće prepreke specifične za određenu državu koje su van tog okvira. Ovih 27 uobičajenih prepreka imaju svoju tržišnu i uzročno posledičnu dimenziju, a ogledaju se kroz:

1. Prenošenje značajne tržišne snage operatora sa značajnom tržišnom snagom sa tržišta na kojem ima značajnu tržišnu snagu na susjedno vertikalno ili horizontalno tržište;

2. Različita postupanja operatora sa značajnom tržišnom snagom, koja isti koriste kao sredstvo za zadržavanje statusa značajne tržišne snage (jačanje prepreka ulasku na određeno tržište);

3. Postupanja koja se mogu svesti pod pojam "tipičnog monopolskog ponašanja" (eng. textbook monopoly behaviour).

Prepoznavanje mogućih prepreka razvoju tržišne konkurencije je bitno zbog mogućnosti preventivnog djelovanja na svako postupanje koje je nije u skladu sa efikasnom tržišnom konkurencijom i interesima krajnjih korisnika. Preventivno djelovanje se realizuje putem izbora adekvatnih regulatornih obaveza, koje će najbolje riješiti prepoznate prepreke razvoju tržišnog natjecanja na relevantnom tržištu.

Naime, prema mišljenju Agencije, uzrok značajne tržišne snage operatora ukazuje na postojanje prepreka tržišne konkurencije u odsustvu regulacije, pa bi blagovremeno nametanje regulatornih obaveza spriječilo prenošenje značajne tržišne snage na susjedna tržišta i povećanje prepreka ulasku na tržište. Time bi se pospješio ulazak na tržište i razvoj konkurencije. Ukoliko na tržištu postoji mala vjerovatnoća ulaska novih operatora zbog prednosti prvog operatora, regulatorno tijelo je u

32 Mišljenje zauzeto na osnovu dokumenta Revised ERG Common Position on the approach to appropriate remedies in the ECNS regulatory framework, Final Version May 2006, ERG (06)33

obavezi da zaštiti interese krajnjih korisnika i pospješi efikasnost operatora sa značajnom tržišnom snagom.

S xxx u vezi Agencija će, u cilju sagledavanja ukupnog ambijenta na tržištu i utvrđivanja uzroka značajne tržišne snage operatora, definisati moguće strukturane i regulatorne prepreke, kako bi bila u mogućnosti da nametne adekvatne regulatorne obaveze operatoru sa značajnom tržišnom snagom.

Pravovremenom reakcijom i dobro odmjerenim regulatornim obavezama, Agencija može uticati na spriječavanje prenošenja značajne tržišne snage na susjedna tržišta i podizanje prepreka ulasku na tržište, čime će direktno pomoći kako ulasku na tržište tako i razvoju konkurencije na tržištu.

Takođe, na tržištima gdje je ulazak na tržište novih operatora malo vjerovatan i gdje tržišna snaga ostaje nepromjenjiva zbog prednosti prvog ulaska (eng. first mover advantage), Agencija xxxx zaštititi korisnike od postupanja suprotno njihovim interesima i neefikasnosti operatora sa značajnom tržišnom snagom.

5.1 Tržišna dimenzija prepreka razvoju tržišne konkurencije ‌

U regulatornoj praksi su, u pogledu tržišne dimenzije, prepoznata četiri slučaja, i to:

1. Vertikalno prenošenje značajne tržišne snage (vertical leveraging),

2. Horizontalno prenošenje značajne tržišne snage (horizontal leveraging),

3. Značajna tržišna snaga na pojedinom/jednom tržištu (single market dominance),

4. Završavanje (terminacija) poziva (termination).

4.1.1 Vertikalno prenošenje značajne tržišne snage ‌

Vertikalno prenošenje značajne tržišne snage, koje se odnosi na operatora koji je prisutan na veleprodajnom i srodnom vertikalno povezanom maloprodajnom tržištu33. Drugim riječima, slučaj pretpostavlja da operator na određenom veleprodajnom tržištu nudi određene veleprodajne usluge, koje su neophodne za pružanje usluge na srodnom vertikalno povezanom maloprodajnom tržištu. Ukoliko se radi o operatoru koji ima utvrđenu značajnu tržišnu snagu, on može pokušati da tu tržišnu snagu prebaci sa veleprodajnog na maloprodajno tržište, čime bi sebi obezbijedio povoljan status na oba tržišta, u slučaju da takvo prebacivanje uspije.

Prema dokumentu ERG (06) 33 postoje tri strategije vertikalnog prenošenja značajne tržišne snage:

- odbijanje dogovora/uskraćivanje pristupa (eng. refusal to deal / denial of access)

- prenošenje značajne tržišne snage na necjenovnoj osnovi (eng. non-price issues)

- prenošenje značajne tržišne snage na cjenovnoj osnovi (eng. pricing issues)

Regulatorna praksa u zemljama Evropske Unije prepoznaje 11 tipičnih postupanja koji se mogu podvesti pod vertikalno prenošenje značajne tržišne snage operatora (slika 13):

33 Operator sa značajnom tržišnom snagom može biti istovremeno prisutan i na dva vertikalno povezana veleprodajna tržišta

- Odbijanje odgovora/uskraćivanje pristupa

- Diskriminatorno korišćenje ili zadržavanje informacija

- Taktike odgađanja

- Grupisanje/vezivanje usluga

- Nerazumni/neopravdani zahtjevi

- Diskriminacija kvalitetom usluga

- Strateški dizajn proizvoda

- Neopravdano korišćenje informacija o konkurentima

- Diskriminacija na cjenovnoj osnovi

- Unakrsno subvencioniranje

- Dampinške cijene

Agencija je, shodno navedenom, analizirala sve prepreke, za koje smatra da su moguće u odsustvu regulacije na veleprodajnom tržištu centralnog pristupa koje se pruža na fiksnoj lokaciji i, u skladu sa istim, odredila regulatorne obaveze. Regulatorne obaveze Agencija je odredila na osnovu prepreka koje su postojale u praksi kao i na osnovu prepreka za koje je predvidjela da se mogu pojavljivati na tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, u budućnosti.

4.1.2 Horizontalno prenošenje značajne tržišne snage ‌

Horizontalno prenošenje značajne tržišne snage, koje se odnosi na operatora koji posluje na različitim tržištima koja nisu vertikalno povezana i ima status značajne tržišne snage na jednom od njih. Pod određenim okolnostima, operator može pokušati da prenese značajnu tržišnu snagu s jednog tržišta na kojem ima status značajne tržišne snage, na drugo, potencijalno konkurentno tržište. Horizontalno prenošenje se može realizovati između maloprodajnih, veleprodajnih ili između maloprodajnog i veleprodajnog tržišta, koji nisu vertikalno povezani.

Regulatorna praksa u zemljama Evropske Unije prepoznaje dva tipična postupanja koji se mogu podvesti pod horizontalno prenošenje značajne tržišne snage operatora (slika 14):

- Grupisanje/vezivanje usluga

- Unakrsno subvencioniranje

4.1.3 Značajna tržišna snaga na pojedinom/jednom tržištu ‌

Značajna tržišna snaga na pojedinom/jednom tržištu se odnosi kako na veleprodajno, tako i na maloprodajno tržište, pri čemu operator sa značajnom tržišnom snagom može tipičnim monopolskim ponašanjem i raznim postupcima pojačati prepreke ulasku na navedeno tržište u cilju obezbjeđivanja pozicije i značajne tržišne snage. Svi navedeni postupci u krajnjem utiču na interese krajnjih korisnika.

Prema dokumentu ERG (06) 33 postoje tri strategije zloupotrebe značajne tržišne snage na pojedinom (jednom) tržištu:

- obeshrabrivanje ulaska (eng. entry deterrence)

- zloupotreba značajne tržišne snage (eng. exploitative behaviour)

- proizvodna neefikasnost (eng. productive inefficiencies)

Regulatorna praksa u zemljama Evropske Unije prepoznaje deset tipičnih postupanja operatora sa značajnom tržišnom snagom na pojedinom tržištu (slika 15):

- Strateški dizajn proizvoda

- Ugovorni uslovi koji uvećavaju troškove prelaska korisnika

- Ekskluzivni dogovor(i)

- Prekomjerna ulaganja

- Predatorske cijene

- Previsoke cijene

- Diskriminacija na cjenovnoj osnovi

- Nedovoljna ulaganja

- Previsoki troškovi/neefikasnost

- Nizak kvalitet usluge

4.1.4 Završavanje (terminacija) poziva ‌

Završavanje (terminacija) poziva odnosi se na situaciju dvostranog pristupa (tzv. two-way access), pri kome dvije ili više mreža pružaju istu uslugu, pa da bi krajnji korisnici različitih mreža imali međusobnu komunikaciju, potrebno je izvršiti povezivanje mreža. U cilju međusobnog povezivanja operatori pojedinih mreža dogovore veleprodajne uslove, pa se nakon toga postavljaju cijene na maloprodajnom nivou, na kojem ove mreže mogu ali i ne moraju biti konkurenti.

Regulatorna praksa u zemljama Evropske Unije prepoznaje četiri tipična postupanja operatora sa značajnom tržišnom snagom:

- Prećutni sporazum(i),

- Previsoke cijene,

- Diskriminacija na cjenovnoj osnovi,

- Odbijanje dogovora/uskraćivanje povezivanja mreža (interkonekcije).

5.2 Uzročno posledična dimenzija prepreka razvoju tržišne konkurencije ‌

Prepreka razvoju tržišne konkurencije, koja se ogledaju u određenom ponašanju operatora sa značajnom tržišnom snagom, ima uvijek određeni cilj koji se ogleda u posledicama na tržištu.

Uzročno posledična dimenzija pomaže pri dinamičkom sagledavanju tržišne konkurencije i postupanja operatora sa značajnom tržišnom snagom. Regulatorna praksa prepoznaje uzročno posledičnu dimenziju kroz elemente raspoređene u tri xxxxx:

- Strateške promjenljive: cijena, kvalitet, vrijeme, informacije,...

- Postupanje: cjenovna diskriminacija, diskriminacija kvalitetom, taktike odgađanja, skrivanje/uskraćivanje informacija,...

- Posledice: povećanje troškova konkurenata, smanjivanje prodaje konkurenata, istiskivanje cijene, sprečavanje ulaska/izlaska s tržišta (foreclosure)

Uzročno posljedična dimenzija prepreka razvoju tržišne konkurencije ogleda se u antikonkurent- skim aktivnostima koje se odnose na postupanja, xxxx xx evropska regulatorna praksa, shodno dokumentu ERG (06) 33 prepoznajta kroz ukupno 27 uobičajenih prepreka razvoju konkurencije.

Da bi regulatorno tijelo bilo u mogućnosti da izabere regulatorne obaveze koje na adekvatan način mogu riješiti prepoznate prepreke razvoju konkurencije na relevantnom tržištu, neophodno je utvrditi uzrok odnosno izvor značajne tržišne snage operatora.

5.3 Prepreke razvoju tržišne konkurencije na tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište ‌

Agencija je uzela u obzir sve prepreke već prepoznate u praksi Evropske Unije (njih 27), koje su na relevantnom tržištu moguće, detaljno će ih obrazložiti i na osnovu njih odrediti regulatorne obaveze, koje će shodno principima ex-ante regulacije, a u skladu sa čl. 71, 72, 73, 74, 75 i 76 , najbolje riješiti navedene probleme na tržištu.

Agencija smatra, shodno procjeni efikasnosti tržišta i određivanju operatora sa značajnom tržišnom snagom, da je moguće postojanje prepreka razvoju tržišne konkurencije koje se odnose na vertikalno prenošenje značajne tržišne snage na relevantnom tržištu.

Agencija je razmatrala aktuelne i moguće prepreke u odsustvu regulacije, s obzirom na tri različite strategije vertikalnog prenošenja značajne tržišne snage (navedena u dokumentu ERG (06) 33):

- Odbijanje dogovora/uskraćivanje pristupa

- Prenošenje značajne tržišne snage na osnovama nevezanim sa cijenama

- Prenošenje značajne tržišne snage na osnovama vezanim za cijene.

Prilikom određivanja regulatornih obaveza Agencija smatra da nije bitno da xx xx prepreke aktuelne ili moguće. Drugim riječima, za određivanje regulatornih obaveza nije bitno xx xx se određena prepreka dogodila u praksi ili je Agencija predvidjela njeno pojavljivanje u bližoj ili daljoj budućnosti.

5.3.1 Odbijanje dogovora/uskraćivanje pristupa ‌

Saglasno dokumentu ERG (06) 33, odbijanje dogovora se, izuzev potpunog odbijanja pružanja veleprodajne usluge xx xxxxxx operatora sa značajnom tržišnom snagom, odnosi i na slučaj kada

operator sa značajnom tržišnom snagom nudi uslugu ali pod nerazumnim tj. neopravdanim uslovima, koje obuhvataju neopravdani zahtjevi, previsoke cijene itd.

Agencija smatra da bi, u odsustvu regulacije, operator sa značajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, u cilju prenošenja snage na maloprodajni nivo, mogao imati snažan motiv da uskrati pristup svojoj mreži i odbije pregovore sa postojećim ili potencijalnim konkurentima, ili bi mogao da pruža usluge pod nerazumnim/neopravdanim uslovima ostalim operatorima koji bi ovu veleprodajnu uslugu koristili u cilju pružanja usluga na povezanom maloprodajnom tržištu.

S obzirom na prethodno navedeno, operator sa značajnom tržišnom snagom u Crnoj Gori na ovom tržištu je Crnogorski Telekom. Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom u odsustvu ex-ante regulacije mogao imati interes da uskrati uslugu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište pod razumnim uslovima, ili čak imati interes da uopšte ne ponudi pomenutu uslugu. U xxx slučaju, značajna tržišna snaga bila bi prenesena na povezano maloprodajno tržište, čime bi tržišna pozicija Crnogorskog Telekoma bila dodatno ojačana, a konkurencija narušena.

Agencija smatra da potencijalni konkurenti ne bi imali dovoljnu pregovaračku moć koja bi natjerala Crnogorski Telekom da pruža pristup pod razumnim komercijalnim uslovima usluzi veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, pa čak i da uopšte pruža ovu uslugu. Time je uslovljena nemogućnost efikasne konkurencije s maloprodajnim dijelom Crnogorskog Telekoma, to jest dolazi do prenošenja značajne tržišne snage Crnogorskog Telekoma na maloprodajno tržište. Ovo ima za posledicu nemogućnost izbora krajnjeg korisnika u pogledu cijene, kvaliteta i asortimana usluga koje mu se nude.‌

5.3.2 Prenošenje značajne tržišne snage na osnovama nevezanim sa cijenama

Prenošenje značajne tržišne snage na osnovama koje nisu u vezi sa cijenama obuhvataju:

- Diskriminatorno korišćenje informacija ili uskraćivanje informacija,

- Taktike odgađanja,

- Neopravdani zahtjevi,

- Neopravdano korišćenje informacija o konkurentima,

- Diskriminacija kvalitetom usluge usluge,

U pogledu diskriminatorno korišćenja informacija ili uskraćivanja informacija, Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom, kao operator sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, i kao vertikalno integrisani operator, u odsustvu ex-ante regulacije, operatorima koji imaju namjeru da koriste uslugu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, mogao uskraćivati važne informacije, koje bi istovremeno pružali svom maloprodajnom dijelu. Time bi efikasna tržišna konkurencija bila ugrožena jer bi na startu potencijalno zainteresovani operator i maloprodajni dio Crnogorskog Telekoma bili u neravnopravnom položaju. Takođe, ulaganjima u mreže nove generacije, Crnogorski Telekom bi u odsustvu ex-ante

regulacije, svojim potencijalnim konkurentima mogao uskratiti potrebne informacije, i time prenijeti svoju značajnu tržišnu snagu na povezanom maloprodajnom tržištu. Neraspolaganje podacima o ulaganjima u mreže nove generacije, kao i o planiranom otvaranju novih pristupnih tačaka mreže, moglo bi negativno da utiče na poslovne planove i ulaganja drugih operatora, s obzirom da ne bi mogli blagovremeno procijeniti uticaj takvih promjena i razmotriti različite mogućnosti ulaganja u sopstvene mreže, i ponuditi svoje maloprodajne usluge. S xxx u vezi, Crnogorski Telekom bi mogao iskoristiti prednosti tzv. prvog ulaska i dovesti sopstveni maloprodajni dio u povoljniji položaj na povezanom maloprodajnom tržištu od postojećih i potencijalnih konkurenata, čime bi prenio svoju značajnu tržišnu snagu na povezano maloprodajno tržište, a što za posledicu ima ugrožavanje efikasne tržišne konkurencije i neravnopravni položaj potencijalno zainteresovanih operatora i maloprodajnog dijela Crnogorskog Telekoma. To bi uticalo na jačanje tržišnog položaja Crnogorskog Telekoma i neefikasnu tržišnu konkurenciju, odnosno narušavanje iste.

U pogledu primjene taktika odgađanja, Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom, kao operator sa značajnom tržišnom snagom i vertikalno integrisani operator na tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, mogao imati interes od prolongiranja procedura za pružanje usluga prema drugim operatorima, što bi, u odsustvu ex-ante regulacije omogućilo Crnogorskom Telekomu da što duže održava svoje značajno tržišno učešće na povezanom maloprodajnom tržištu, odnosno u pružanju usluga širokopojasnog pristupa internetu i pristupa fiksnoj mreži.

Isto bi se moglo desiti i u slučaju razvoja mreža nove generacije, čime bi se drugi operatori stavili u neravnopravan položaj sa maloprodajnim dijelom Crnogorskog Telekoma. Naime, razvojem mreža nove generacije i novih tehnoloških rješenja, Crnogorski Telekom bi mogao, u odsustvu regulacije, primjenjivati taktike odgađanja na način da blagovremeno ne pruži odgovarajuću veleprodajnu uslugu dok istovremeno na maloprodajnom nivou nudi usluge bazirane na mrežama nove generacije. Na xxx xxxxx, Xxxxxxxxxx Telekom bi bio u mogućnosti na maloprodajnom nivou, do uvođenja odgovarajućih veleprodajnih usluga, koristiti prednosti prvog ulaska s obzirom da bi jedini bio u mogućnosti širem broju korisnika da nudi naprednije usluge boljeg kvaliteta. Na xxx xxxxx Xxxxxxxxxx Telekom bi mogao prenijeti značajnu tržišnu snagu sa relevantnog veleprodajnog tržišta na povezano maloprodajno tržište i jačati svoju tržišnu poziciju na povezanom maloprodajnom tržištu, a što bi moglo da dovede i do uspostavljanja monopola.

Ovo bi imalo za posledicu jačanje tržišne snage Crnogorskog Telekoma i podsticanje neefikasne konkurencije, odnosno jačanja monopola.

U pogledu neopravdanih zahtjeva, Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom, kao operator sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište i vertikalno integrirani operator, u odsustvu regulacije, operatorima koji koriste ili namjeravaju koristiti relevantnu uslugu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji Crnogorskog Telekoma za pružanje usluga na maloprodajnom nivou, gdje predstavlja konkurenciju maloprodajnom dijelu Crnogorskog Telekoma, mogao nametnuti razne oblike neopravdanih instrumenata osiguranja plaćanja, s obzirom na rokove, uslove i iznos, te bi tako mogao neopravdano forsirati korišćenje skupljih tehnologija za pružanje veleprodajne usluge, a sve u svrhu povećanja troškova postojećih i potencijalnih konkurenata.

Isto tako, Crnogorski Telekom bi mogao tražiti informacije potrebne za pružanje veleprodajne usluge, kao što su npr. informacije o ciljanim krajnjim korisnicima, iznad nivoa xxxx xx potreban, odnosno ekonomski i tehnički opravdan pri pružanju veleprodajne usluge. Takve informacije o krajnjim korisnicima, Crnogorski Telekom bi mogao iskoristiti kako bi za tog istog krajnjeg korisnika mogao kreirati uslugu koja bi odgovarala xxx krajnjem korisniku s ciljem da pridobije istog, a što bi opet dovelo do prenošenja značajne tržišne snage i jačanja njegovog tržišnog položaja na povezanoj maloprodajnom nivou.

Oboje navedeno imalo bi za posljedicu prenošenje značajne tržišne snage Crnogorskog Telekoma na povezano maloprodajno tržište i podsticanje neefikasne konkurencije, odnosno jačanja monopola.

U pogledu neopravdanog korišćenja informacija o konkurentima, Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom mogao zloupotrijebiti informacije od potencijalnih konkurenata na način što bi ih koristio u cilju stvaranja nepovoljne slike o drugom operatoru i njegovim uslugama, odnosno što bi iste plasirao u cilju motivisanja krajnjih korisnika da, u krajnjem, odustanu da koriste usluge drugog operatora. Na osnovu takvih informacija, Crnogorski Telekom bi mogao ponuditi posebne uslove za pojedine krajnje korisnike kako bi ih motivisao da ne promijene operatora, što bi moglo dovesti do smanjenja maloprodajnih xxxxxxx konkurenata na način da krajnji korisnici odustanu od prelaska ili do povećanja troškova konkurenata (npr. dodatni marketinški troškovi za privlačenje korisnika).

Time bi Crnogorski Telekom imao mogućnost da ostvari tržišnu prednost korišćenjem svoje tržišne snage na veleprodajnom tržištu, koju bi prenio na vezano maloprodajno tržište i uzrokovao povećanje troškova ostalih operatora, probleme u njihovom poslovanju, i u krajnjem, povlačenje sa tržišta.

U pogledu diskriminacije kvalitetom usluga, Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom, u odsustvu regulacije, kao operator sa značajnom tržišnom snagom i vertikalno integrisani operator mogao da nudi drugim potencijalnim operatorima veleprodajnu uslugu nižeg kvaliteta od nivoa koji bi nudio svom maloprodajnom dijelu. Time bi se vršio direktan uticaj na percepciju i povjerenje krajnjih korisnika, što bi uzrokovalo prestanak korišćenja usluge drugih operatora xx xxxxxx krajnjih korisnika.

Time bi se značajna tržišna snaga Crnogorskog Telekoma prenijela sa veleprodajnog na maloprodajni nivo i dodatno ojačala tržišna snaga Crnogorskog Telekoma, što bi u krajnjem dovelo do neefikasne konkurencije i nemogućnosti izbora krajnjih korisnika.

5.3.3 Prenošenje značajne tržišne snage na osnovama vezanim za cijene ‌

Prenošenje značajne tržišne snage na osnovama koje su vezane sa cijenama obuhvataju:

- Diskriminacija na cjenovnoj osnovi,

- Unakrsno subvencioniranje.

Diskriminacija na cjenovnoj osnovi odnosi se na slučaj u kome operator sa značajnom tržišnom snagom nudi veleprodajnu uslugu, xxxx xx neophodna za pružanje određene maloprodajne usluge, po različitim cijenama drugim operatorima i svom maloprodajnom dijelu.

Agencija smatra, u pogledu diskriminacije na cjenovnoj osnovi, da bi Crnogorski Telekom kao operator sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište i vertikalno integrisani operator, u odsustvu ex- ante regulacije, mogao nuditi veleprodajnu uslugu svom maloprodajnom dijelu po nižim cijenam u odnosu na druge operatore, čime bi direktno uticao na maloprodajne cijene, prenoseći svoju značajnu tržišnu snagu na vezano maloprodajno tržište. Pri xxx bi nivo maloprodajnih cijena s kojima bi ostali operatori bili primorani da konkurišu u odnosu na postavljene veleprodajne cijene doveo do istiskivanja cijena (eng. price squeeze) , odnosno, dugoročno, do neefikasne tržišne konkurencije i izlaska drugih operatora s tržišta. To bi vodilo ka nekonkurentnom položaju drugih operatora, čime bi efikasna tržišna konkurencija bila ugrožena a xxxxx xxx i interesi krajnjih korisnika.

Unakrsno subvencioniranje se odnosi na operatore sa značajnom tržišnom snagom koji, u odsustvu ex-ante regulacije, na veleprodajnom nivou naplaćuje uslugu po cijeni iznad xxxxxx, kako bi uslugu na maloprodajnom vezanom tržištu ponudio po cijeni ispod xxxxxx. To bi dovelo do tzv. cjenovnog stezanja profitne xxxxx (eng. price squeeze) drugih operatora i prenošenja značajne tržišne xxxxx xx veleprodajnog na maloprodajno vezano tržište.

Agencija smatra, u pogledu unakrsnog subvencioniranja, da bi Crnogorski Telekom, kao operator sa značajnom tržišnom snagom i vetikalno integrisani operator, u odsustvu regulacije, mogao nuditi uslugu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji iznad troškova, kako bi direktno uvećao troškove potencijalnih operatora i time njihove maloprodajne cijene učinio manje konkurentnim, u odnosu na maloprodajne cijene sopstvenih usluga. To bi dovelo do istiskivanja cijena, i prenošenje značajne tržišne snage Crnogorskog Telekoma sa veleprodajnog na maloprodajno vezano tržište, čime bi efikasna konkurencija bila narušena i ojačan tržišni položaj Crnogorskog Telekoma. Ova prepreka iziskuje potrebu uvođenja cjenovne regulacije, u početku putem benchmark modela, a u narednom periodu putem uvođenja troškovnog modela.

6. REGULATORNE OBAVEZE PROPISANE OPERATORU SA ZNAČAJNOM TRŽIŠNOM SNAGOM ‌

Agencija je, nakon izvršene procjene tržišne snage operatora na relevantnom tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, saglasno odredbama člana 69 ZEK-a, stvorila preduslove za određivanje onih regulatornih obaveza koje će najefikasnije ukloniti uočene prepreke i zaštititi interese krajnjih korisnika.

Agencija smatra da regulatorne obaveze treba da imaju preventivno dejstvo i da bi trebalo da budu u skladu sa evropskom praksom i nacionalnim specifičnostima.

Agencija smatra da će nametanje regulatornih obaveza spriječiti prenošenje značajne tržišne snage na susjedna tržišta, kao i povećanje prepreka ulasku na relevantno tržište veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište. Tako će se stimulisati ulazak na tržište i razvoj konkurencije radi zaštite interesa krajnjih korisnika usluga širokopojasnog xxxxxxxx, xxx i podstaći veća efikasnost operatora sa značajnom tržišnom snagom.

Smjernice Evropske komisije definišu da prilikom određivanja regulatornih obaveza za operatore sa značajnom tržišnom snagom regulatori imaju u vidu sljedeće ciljeve:

- Promovisanje konkurentnosti,

- Doprinos razvoju evropskog internog tržišta,

- Promovisanje interesa krajnjih korisnika.

Identifikacija operatora sa značajnom tržišnom pozicijom podrazumijeva propisivanje i nametanje ex-ante obaveza, koje xxxxx xx xxxx proporcionalne i adekvatne utvrđenom problemu, odnosno odstupanju od efikasne konkurencije.

Agencija usvaja smatra da se princip proporcionalnosti može zadovoljiti ako se svakom operatoru sa značajnom tržišnom snagom odrede one regulatorne obaveze koje će najbolje riješiti postojeće i potencijalne prepreke razvoju konkurencije.

Saglasno ZEK-u, Agencija donosi Rješenje kojim će se određenom operatoru sa značajnom tržišnom snagom narediti preduzimanje bar jedne od mjera navedenih u članovima 71-78 ZEK-a. a koje su date kako slijedi:

- Obaveza objavljivanja podataka;

- Obaveza obezbjeđivanja nediskriminatornosti;

- Obaveza odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija;

- Obaveza pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja;

- Obaveza kontrole cijena i vođenja troškovnog računovodstva;

- Regulacija cijena maloprodajnih usluga.

6.1 Regulatorne obaveze operatora sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište ‌

Nakon što je odredila Crnogorski Telekom kao operatora sa značajnom tržišnom snagom, na osnovu prethodno sprovedene analize relevantnog tržišta, Agencija predlaže da mu xx xxx operatoru sa značajnom tržišnom snagom odrede sljedeće regulatorne obaveze:

- Obaveza objavljivanja podataka;

- Obaveza obezbjeđivanja nediskriminatornosti;

- Obaveza odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija;

- Obaveza pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja;

- Obaveza kontrole cijena i vođenja troškovnog računovodstva.

6.1.1 Obaveza objavljivanja podataka ‌

Agencija može, u skladu s odredbama člana 71 ZEK-a, odrediti operatorima obavezu objavljivanja podataka u vezi s interkonekcijom i/ili pristupom, na način da učine javno dostupnima određene podatke, kao što su:

- računovodstvene informacije,

- tehničke specifikacije,

- karakteristike mreže,

- uslovi korišćenja, i

- cijene usluga.

Isto tako, saglasno odredbama člana 71 ZEK-a, Agencija može zatražiti od operatora sa značajnom tržišnom snagom objavljivanje Referentne ponude na bazi koje drugi operatori neće biti obavezni plaćati dodatne troškove, koji nisu nužni za pružanje relevantne usluge. Referentna ponuda xxxx biti dovoljno rašclanjena u skladu s potrebama tržišta i uz xxxxxx raščlanjenih usluga xxxx sadržati i pripadajuće uslove, uključujući i cijene i popuste ili principe njihovog određivanja.

Uzevši u obzir prepreke razvoju tržišne konkurencije koje su detaljno objašnjene u poglavljima 4.3.2. i 4.3.3. ovog dokumenta, Agencija predlaže da se Crnogorskom Telekomu, kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, uvede obaveza objavljivanja podataka u vezi sa pristupom.

Shodno navedenom, Agencija predlaže da se Crnogorskom Telekomu, kao operatoru sa znacajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu koje je predmet ovog dokumenta, odredi regulatorna obaveza transparentnosti, i to kako slijedi:

- Crnogorski Telekom xxxx objaviti Referentnu ponudu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište za sve usluge obuhvaćene definicijom tržišta iz poglavlja 2.6. ovog dokumenta, na osnovu koje drugi operatori neće biti obavezni da plaćaju dodatne troškove, koji nisu nužni za pružanje relevantne usluge;

- Referentna ponuda veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište xxxx biti detaljno raščlanjena u skladu s potrebama tržišta i xxxx sadržati pripadajuće rokove, uslove i cijene usluga;

- Crnogorski Telekom xxxx Agenciji, kvartalno ili na zahtjev Agencije, po potrebi, dostavljati detaljne izvještaje, koji će sadržati sve relevantne pokazatelje efikasnosti (eng. Key performance indicators);

- Crnogorski Telekom xxxx Agenciji i drugim operatorima omogućiti pristup sistemu/bazi podataka koji se koristi za računanje i smještaj glavnih pokazatelja efikasnosti, tzv. KPI (eng. Key Performance Indicators).

Svrha navedene obaveze je da svi operatori na relevantnom tržištu imaju mogućnost uvida u uslove za korišćenje usluge bitstream pristupa. Obaveza transparentnosti je komplementarna obavezi nediskriminacije i neophodna je iz razloga što je usluga bitstream pristupa tehnički zahtjevna usluga.

Nadalje, Agencija smatra da, s obzirom na tehničku složenost usluge bitstream pristupa, pristup potrebnim informacijama xxx po sebi ne bi bio dovoljan, pa je potrebno Crnogorskom Telekomu odrediti obavezu objave Referentne ponude na osnovu koje drugi operatori neće biti obavezni da plaćaju dodatne troškove, koji nisu nužni za pružanje relevantne usluge. U Referentnoj ponudi moraju biti opisane usluge koje Crnogorski Telekom nudi u vezi s uslugom bitstream xxxxxxxx, xx ista xxxx biti detaljno raščlanjena u skladu s tržišnim potrebama, tako da drugi operatori, xxxx xxxx određenu uslugu, ne moraju vezano plaćati mogućnosti koje nijesu potrebne za pružanje zahtijevane usluge. Ponuda xxxx sadržati xxxxxx usluga koje su raščlanjene u skladu sa potrebama ostalih operatora i sa njima povezane uslove, uključujući i cijene i popuste ili principe njihovog određivanja, sve u skladu sa odredbama člana 71 stav 5 ZEK-a.

Referentna ponuda veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište xxxx naročito sadržati cijene, razumne rokove i naknade za nepoštovanje rokova izvođenja, kako bi se osiguralo pošteno, razumno i pravovremeno ispunjavanje obaveza. Objava Referentne ponude omogućava brže sklapanje ugovora, spriječava diskriminaciju i eventualne sporove koji bi mogli proizaći u slučaju nepostojanja Referentne ponude.

Osnovni sadržaj Referentne ponude, nivo detaljnosti podataka dat je u narednom tekstu:

(1) Opšte odredbe (predmet opseg i ograničenja referentne ponude, izmjene referentne ponude, postupak izmjene ugovora o korišćenju usluge i/ili pristupa mreži u slučaju izmjene referentne ponude, načini usklađivanja ugovora proizašlih iz referentne ponude, primjena referentne ponude,vrijeme stupanja na snagu referentne ponude, važenje referentne ponude, zahtjev za započinjanje pregovora o sklapanju ugovora, koji naročito xxxx sadržati vrijeme odgovora na zahtjeve za korišćenje usluge veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište).

(2) Opis usluga koje su određene opsegom referentne ponude.

(3) Tehnički uslovi - arhitektura usluge veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište u mjeri u kojoj xx xxxx relevantna za realizaciju ove usluge (xxxxx xxxxxxxx za sve vrste usluga definisane Referentnom ponudom, vrste i opis raspoloživih interfejsa i pripadajućih protokola, vrste pristupnih vodova,referentni nivo usluge u pogledu uspostavljanja pristupa i prenosa podataka, autentifikacije i prenosa podataka, tehnički uslovi i način spajanja operatora korisnika referentne ponude na mrežnu platformu operatora za pristup mreži, izmjene tehničkih parametara i sl.).

(4) Detaljni uslovi za postupak sklapanja ugovora o korišćenju usluge veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište (postupci podnošenja zahtjeva i pružanja usluge veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište kao i ograničenja pri njihovoj upotrebi, uslovi za aktivaciju i pružanje usluge, razlozi za odbijanje zahtjeva i/ili trajno/privremeno obustavljanje pružanja usluge).

(5) Cijene usluge veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište (cijene usluge i postupci obračunavanja naknada za svaki odgovarajući sastavni dio Referentne ponude).

(6) Obračun, naplata i instrumenti osiguranja plaćanja.

(7) Kvalitet usluga (uslovi pružanja usluge veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište (vrijeme odgovora na zahtjeve za pružanje usluge veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, Ugovori o nivou usluge (Service level agreement), referentni uslovi ugovora o korišćenju usluge veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, uključujući nadoknade zbog neizvršenja ugovornih obveza u vremenu odgovora, rad i održavanje, utvrđivanje i otklanjanje smetnji, privremena obustava pružanja usluge i trajna obustava pružanja usluge).

(8) Upravljanje, rad i održavanje usluge (uslovi pristupa sistemima operativne podrške, informacionim sistemima i bazama podataka operatora za pristup mreži za potrebe podnošenja prethodnih zahtjeva, zahtjeva za pružanje usluge, uklanjanje kvarova i naplatu).

(9) Odgovornost i naknada štete.

(10) Povjerljivost informacija i poslovna tajna.

(11) Postupak migracije operatora korisnika referentne ponude između usluga.

(12) Rješavanje sporova.

(13) Dodaci referentne ponude (Popis regionalnih pristupnih tačaka, Zahtjevi za uslugu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, Sporazum o povjerljivosti, Tekst instrumenta osiguranja plaćanja, Obrazac za prijavu kvarova /smetnji, Obrasci za postupak migracije operatora korisnika referentne ponude na druge tehnologije preko kojih se može pružati usluga).

Agencija smatra potrebnim da odredi rokove vezano uz objavu referentne ponude i to prema vrstama usluga koje čine relevantno tržište:

a) Usluga bitstream pristupa na IP nivou, nezavisno od upotrijebljene tehnologije

Agencija smatra za potrebno da odredi Crnogorskom Telekomu obavezu da, u roku od 90 (devedeset) xxxx od xxxx prijema Rješenja iz člana 69 stav 1 ZEK-a, xxxx izvršiti i objaviti izmjene već postojeće Referentne ponude veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište. Agencija smatra da je rok od 90 xxxx dovoljan da se ugrade sve izmjene i da se tekst i sadržaj Referentne ponude uskladi s regulatornim obavezama predloženim ovim dokumentom. U slučaju da Agencija utvrdi da objavljena referentna ponuda nije saglasna naloženim obavezama ili da nije u skladu s odredbama ZEK-a, Agencija može zatražiti izmjenu iste.

b) Usluga bitstream pristupa na Ethernet i DSLAM nivou, nezavisno od upotrijebljene tehnologije

Agencija smatra za potrebno da odredi Crnogorskom Telekomu obavezu da, u roku od 90 (devedeset) xxxx od xxxx prijema razumnog zahtjeva za uslugu bitstream pristupa na Ethernet ili DSLAM/OLT nivou, nezavisno od upotrebljene tehnologije, xxxx unutar Referentne ponude veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište bliže odrediti uslove, rokove i cijene usluge bitstream pristupa na Ethernet i DSLAM/OLT nivou, nezavisno od upotrijebljene tehnologije

Agencija smatra da se objavom Referentne ponude uklanjanju prepreke ulasku na tržište definisane poglavljima 4.3.2. i 4.3.3. ove analize i da se podstiče ulazak novih operatora, a što istovremeno povećava tržišnu konkurenciju na maloprodajnom nivou. Stoga, Agencija je mišljenja da je predložena obaveza primjerena, s obzirom da bi Crnogorski Telekom, u odsustvu regulacije, mogao netransparentnim uslovima i cijenama drugim operatorima nuditi različite uslove i cijene od onih koje pruža svom maloprodajnom dijelu i svojim povezanim društvima. Xxxxx, objava Referentne ponude je neophodna obaveza jer omogućuje transparentno djelovanje Crnogorskog Telekoma, a istovremeno dopunjava obavezu nediskriminacije.

Nadalje, u okviru obaveze transparentnosti, Agencija smatra potrebnim da Crnogorskom Telekomu odredi obavezu da Agenciji dostavlja detaljne izvještaje sa svim relevantnim pokazateljima efikasnosti pružanja relevantne usluge (eng. Key performance indicators) i to na tromjesečnom nivou ili po potrebi na zahtjev Agencije.

Agencija smatra da izvještaj o KPI vrijednostima xxxx sadržati sljedeće:

- broj primljenih zahtjeva po operatoru i po prenosnim brzinama,

- broj primljenih zahtjeva od operatora po tačkama spajanja (POP),

- broj odbijenih zahtjeva po razlozima odbijanja,

- broj realizovanih zahtjeva unutar određenog roka,

- prosječno vrijeme uspostavljanja usluge po operatoru,

- broj aktivnih DSL linkova po lokalnim centralama (MDF),

- broj prijavljenih kvarova (smetnji) po xxxx xxxxxxxx,

- prosječno vrijeme otklanjanja kvara po operatorima po usluzi,

- broj otklonjenih kvarova unutar definisanog vremena (basic SLA),

- broj otklonjenih kvarova izvan definisanog vremena (basic SLA),

- QoS za VOIP,

- QoS za IPTV,

- QoS za VoD.

Određivanjem ovih obaveza, dopunjava se obaveza nediskriminacije, te se uklanjaju sve potencijalne prepreke definisane u poglavljima 4.3.2. i 4.3.3. ovog dokumenta i slične koje nisu direktno definisane.‌

6.1.2 Obaveza obezbjeđivanja nediskriminatornosti

Agencija može, u skladu s odredbama člana 73 ZEK-a, odrediti operatorima obavezu nediskriminacije u vezi sa interkonekcijom i operatorskim pristupom. Pošto je predmet ovog dokumenta tržište Veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, Agencija predlaže određivanje navedene obaveze Crnogorskom Telekomu u vezi sa operatorskim pristupom.

Operator, kojem je određena obaveza nediskriminacije, prema članu 73 stav 2 ZEK-a, xxxx osigurati suštinski jednake uslove i jednaki kvalitet pri pružanju usluge interkonekcije ili operatorskog pristupa, svim operatorima koji pružaju suštinski jednake usluge, uključujući i one operatore koji su djelovi njegovog privrednog društva ili sa njime povezanog društva.

Prema navedenom, Agencija predlaže određivanje regulatorne obaveze nediskriminacije Crnogorskom Telekomu. U skladu sa navedenom regulatornom obavezom Crnogorski Telekom, kao operator sa značajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu koje je predmet ovog dokumenta, xxxx:

- osigurati suštinski jednake uslove za druge operatore koji pružaju suštinski jednake usluge,

- pružati usluge i podatke drugim operatorima uz jednake uslove i jednaki kvalitet usluge koju osigurava za svoje sopstvene potrebe ili za potrebe svojih povezanih društava, i

- dostaviti Agenciji ugovore sklopljene na osnovu Referentne ponude veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište u roku od 15 (petnaest) xxxx od xxxx sklapanja istih.

Agencija smatra da određivanje obaveze pristupa i korišćenje posebnih dijelova mreže i pripadajuće infrastrukture i opreme samo po sebi nije dovoljna mjera, s obzirom da Crnogorski Telekom može, uprkos takvoj obavezi, određenim ponašanjem opisanim u poglavljima 4.3.2. i 4.3.3. ovog dokumenta, sebi i svojim povezanim društvima omogućiti bolje uslove poslovanja, čime ugrožava tržišnu konkurenciju na maloprodajnom nivou. Shodno navedenom, regulatorna obaveza nediskriminacije je prateća obaveza obavezi pristupa kako bi se onemogućilo Crnogorskom Telekomu da pruža pristup pod diskriminišućim uslovima, a s ciljem onemogućavanja efikasne tržišne konkurencije.

Određivanjem regulatorne obaveze nediskriminacije Crnogorskom Telekomu kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, Agencija smatra da će se riješiti sve prepreke razvoju tržišne konkurencije definisane u poglavljima 4.3.2. i 4.3.3. ovog dokumenta, i sve prepreke koje nisu direktno definisane, a xxxxx bi na xxxx xxxxx dovesti do istih posljedica na tržištu. Navedenom

regulatornom obavezom rješavaju se prepreke razvoju tržišne konkurencije koje se tiču diskriminacije na cjenovnoj osnovi i diskriminacije koja nije na cjenovnoj osnovi, a koje će dodatno biti riješena i određivanjem regulatorne obaveze transparentnosti.

Saglasno članu 73 stav 2 ZEK-a, Agencija ne može operatorima sa značajnom tržišnom snagom nametnuti regulatornu obavezu da objave referentne ponude ako xxx operatorima uz obavezu transparentnosti nije ujedno odredila i obavezu nediskriminacije. Na bazi odredbi ovog člana, a imajući u vidu neophodnost objave Referentne ponude veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, Agencija predlaže da se Crnogorskom Telekomu odrediti i obavezu nediskriminacije.

Obavezom nediskriminacije će se osigurati da operatori imaju pravo na jednake uslove u pogledu usluge bitstream pristupa, jednake cijene i informacije istog kvaliteta kao što ih Crnogorski Telekom omogućava svom maloprodajnom dijelu i povezanim društvima.

Na xxx xxxxx moguće je osigurati da usluge i informacije moraju biti pružene drugim operatorima unutar definisanih rokova i u skladu sa standardima kvaliteta, koji su jednaki onim uslovima koje Crnogorski Telekom pruža svom maloprodajnom dijelu i povezanim društvima. Stoga prilikom pružanja veleprodajne usluge bitstream pristupa, ne bi smjelo doći do nerazumnih kašnjenja, neopravdanog vezivanja usluga ili sadržaja (osim ako postoje opravdani tehnički razlozi) te neopravdanih ugovornih uslova i rokova.

Isto tako, Agencija smatra potrebnim obavezati Crnogorski Telekom da pruža informacije o planiranim promjenama u mreži, kako bi operatori korisnici usluge bitstream pristupa bili u mogućnosti da pravovremeno reaguju i prilagode se nastalim promjenama, a time i pravovremeno reaguju na maloprodajnom nivou. Stoga, Agencija smatra da je potrebno obavezati Crnogorski Telekom da obavještava operatore o planiranim promjenama u mreži najmanje godinu xxxx unaprijed od početka sprovođenja navedenih promjena.

Agencija smatra da je regulatorna obaveza nediskriminacije neophodna kako bi se na tržištu spriječila moguća diskriminatorna ponašanja operatora sa značajnom tržišnom snagom koja su opisana u poglavljima 4.3.2. i 4.3.3. ovog dokumenta, a koja bi, u slučaju da se dogode, najviše štete nanijela krajnjim korisnicima. Sprečavanjem svih mogućih diskriminatornih ponašanja stvaraju se uslovi u xxxxxx xx olakšan ulazak na tržište svim novim operatorima, a što je u cilju povećanja konkurencije na maloprodajnom tržištu. Ova regulatorna obaveza omogućava svakom operatoru na tržištu jednake informacije, rokove, uslove, informacije, kvalitet i cijenu usluge kao što ih imaju i povezana društva i maloprodajni dio operatora sa značajnom tržišnom snagom xxxx xxxx predmetnu uslugu.

U cilju ispunjenja obaveze nediskriminacije, Agencija smatra da je s njom potrebno odrediti i primjenu obaveze transparentnosti, a takođe i ukazuje na neophodnost donošenja obaveza vođenja računovodstvenih evidencija čime se xxxx xxxxxxx implementacija i efikasnost same obaveze nediskriminacije.

6.1.3 Obaveza odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija ‌

Agencija može, shodno članu 74 ZEK-a operatoru sa značajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu, narediti preduzimanje mjera u cilju odvojenog računovodstvenog praćenja poslovnih aktivnosti koje se odnose na pružanje usluga interkonekcije i pristupa.

Nametanjem obaveze odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija regulator obavezuje vertikalno integrisane operatore sa značajnom tržišnom snagom da učine transparentnim svoje veleprodajne cijene i interne transferne cijene, kako bi se moglo osigurati načelo nediskriminacije ali i spriječilo međusobno subvencioniranje između različitih aktivnosti, koje dovodi do neregularnih uslova tržišne konkurencije. Agencija može propisati metodologiju vođenja odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija i pravo potpunog pristupa svim relevantnim finansijskim podacima, što uključuje i podatke o prihodima ostvarenim naplatom od trećih strana. Takođe, Agencija može objavljivati ove podatke s ciljem unapređivanja transparentnosti tržišta, vodeći, pri xxx računa o stepenu poverljivosti.

Prethodnom analizom Veleprodajnog tržišta centralnog pristupa iz 2017. godine Agencija je utvrdila obavezu Crnogorskom Telekomu da pripremi i dostavi Agenciji odvojene računovodstvene evidencije na način i u rokovima koji će biti specificirani posebnom Metodologijom vođenja odvojenih računovodstvenih evidencija i troškovnog računovodstva, a xxxx xx Agencija propisala nakon sprovedenog konsultativnog postupka. Takva metodologija odvojenih računovodstvenih evidencija treba da bude u saglasnosti sa domaćim računovodstvenim propisima, međunarodnim računovodstvenim standardima i Preporukom Evropske komisije 2005/698/34 o odvojenom računovodstvu i modelima troškovnog računovodstva prema regulatornom okviru za elektronske komunikacije. U skladu sa xxx Preporukom, svrha uvođenja obaveze računovodstvenog odvajanja je da pruži detaljne informacije o poslovnim rashodima i finansijskim rezultatima za relevantna tržišta i usluge. Prilikom pripremanja regulatornih računovodstvenih izvještaja operatori sa značajnom tržišnom snagom treba da se rukovode sledećim principima: troškovne uzročnosti, objektivnosti i nediskriminatornosti, konzistentnosti primjene i transparentnosti. U skladu sa Preporukom Evropske komisije, operator sa značajnom tržišnom snagom treba da izradi račun dobiti, račun gubitka i izvještaj o angažovanom kapitalu za svaki segment obuhvaćen regulacijom, kao i izvještaje o usklađenosti regulatornih izvještaja sa zakonskim finansijskim izvještajima.

Crnogorski Telekom, kao operator sa značajnom tržišnom snagom na ovom relevantnom tržištu, xxxxx xx da sprovede odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija koje se odnose na uslugu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište od ostalih veleprodajnih usluga i usluga maloprodajnih tržišta. Ovo će omogućiti Agenciji provjeru poštovanja principa nediskriminatornosti u vezi sa cijenama veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji Crnogorskog Telekom-a, kao i principa preglednosti svih veleprodajnih cijena po kojima Crnogorski Telekom svoje usluge pruža ostalim operatorima, kao i internih transfernih naknada po kojima Crnogorski Telekom svoje usluge pruža svome maloprodajnom dijelu i povezanim društvima.

34 7 Commission Recommendation 2005/698/EC of 19 September 2005 on accounting separation and cost accounting systems under the regulatory framework for electronic communications

Za efikasniju primjenu obaveza nametnutih Crnogorskom Telekomu na objavljivanju podataka i obezbjeđivanju nediskriminatornosti Agencija ocjenjuje neophodnim da ovom operatoru, kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom na ovom tržištu, nametne obavezu nastavka implementacije računovodstvenog odvajanja i troškovnog računovodstva, na način i u rokovima propisanim dokumentom Agencije "Metodologija računovodstvenog odvajanja i troškovnog računovodstva". Obaveza odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija je neophodna u smislu identifikacije antikonkurentskih aktivnosti operatora sa značajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu, kao što su praksa unakrsnog subvencionisanja i primjena cjenovnog stezanja profitne xxxxx (eng. price squeeze) drugih operatora.

Agencija ističe da je odvojeno vođenje računovodstvenih evidencija optimalna metoda za regulaciju usluga ove vrste i ujedno opšte prihvaćen pristup kojim se postiže kreiranje regulatornog ambijenta, kojim će se sa jedne strane promovisati ulaganja xx xxxxxx bilo novih bilo postojećih alternativnih operatora, a xx xxxxx izbjeći mogućnost pojave tzv. negativne xxxxx između veleprodajne cijene centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji i njenog maloprodajnog ekvivalenta (tj. maloprodajne cijene širokopojasnog pristupa internetu).

Agencija koristi priliku da istakne da odobrena "Metodologija računovodstvenog odvajanja i troškovnog računovodstva" koju primjenjuje Crnogorski Telekom u potpunosti omogućava sprovođenje obaveze odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija i provjeru troškovne orijentacije cijena, radi predupređivanja pojave unakrsnog subvencioniranja, previsokih cijena ili neefikasnog ponašanja xx xxxxxx Crnogorskog Telekoma, kao proglašenog operatora sa značajnom tržišnom snagom na ovom tržištu.

Usvojeni model troškovnog računodstva predstavlja kvalitetan alat i podršku Agenciji za planiranje i donošenje regulatornih odluka, tako da je Agencija na stanovištu da je ovu obavezu potrebno i dalje nametati, odnosno da Crnogorski Telekom treba da nastavi sa implementacijom projekta na način i u rokovima xxxx xx određeno dokumentom Agencije "Metodologija računovodstvenog odvajanja i troškovnog računovodstva". Polazeći od već nametnutih obaveza nediskriminatornosti i transparentnosti, Agencija ocjenjuje nametnutu obavezu odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija adekvatnom i proporcionalnom.

6.1.4 Obaveza pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja ‌

Agencija može, u skladu sa odredbama člana 75 ZEK-a, narediti preduzimanje mjera u cilju ispunjavanja svih razumnih zahtjeva za pristup i korišćenje mogućnosti određenih elemenata elektronskih komunikacionih mreža i pripadajuće infrastrukture, uključujući i pristupnu mrežu.

Agencija smatra, a kao što je opisano u ovom dokumentu, da bi uskraćivanje pristupa ili koje drugo neprihvatljivo uslovljavanje ili ograničenje sličnog učinka spriječilo održivu tržišnu utakmicu na maloprodajnom nivou, što bi bilo u suprotnosti sa interesima krajnjih korisnika usluga. Xxxxx xx Agencija ocijenila za potrebno da utvrdi regulatornu obavezu pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja, kako bi se spriječilo narušavanje ili ograničavanje tržišne utakmice, odnosno onemogućilo potencijalno uslovljavanje ili uskraćivanje pristupa mreži kroz postavljanje neopravdanih zahtjeva.

Određivanjem navedene obaveze sprečava se prenošenje značajne tržišne snage na maloprodajno tržište (tržište usluga širokopojasnog pristupa internetu kao i konvergentnih usluga kao npr. IP televizija i IP telefonija) i na xxx xxxxx omogućava kvalitetnija ponuda usluga krajnjim korisnicima. Time će se steći preduslov da i drugi operatori steknu dovoljan broj korisnika i razvojem sopstvenih mreža pružaju krajnjim korisnicima usluge na jednak xxxxx xxx što to pruža Crnogorski Telekom. Na xxx xxxxx će se dugoročno zaštiti tržišna konkurencija.

Stoga, Agencija smatra da je u cilju eliminisanja prepreka razvoju definisanih u poglavljima 4.3.1. i

4.3.2. ovog dokumenta, odnosno sve slične prepreke koje nisu direktno definisane, xxxx xx Crnogorskom Telekomu potrebno odrediti obavezu udovoljavanja razumnim zahtjevima pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja kao i pripadajuće infrastrukture. U okviru navedene obaveze, saglasno članu 75 stav 3 ZEK-a, Agencija predlaže da se Crnogorskom Telekomu odredi sljedeće:

- da trećoj strani pruži uslugu bitstream pristupa obuhvaćenu definicijom tržišta iz poglavlja

2.6. ovog dokumenta;

- da pregovara u dobroj namjeri s drugim operatorima koji traže pristup i, u okviru ove obaveze, obavezu odgovora na svaki razuman zahtjev;

- da ne ukida već odobreni pristup mreži;

- da odobri otvoreni pristup tehničkim interfejsima, protokolima ili drugim ključnim tehnologijama koje su nezamjenljivo potrebne za interoperabilnost usluga35 pri čemu troškovi realizacije interoperabilnosti opreme padaju na teret one strane koja traži takav pristup;

- da osigura zajedničko korišćenje mogućnosti infrastrukture i povezane opreme;

- da omogući pristup sistemima za podršku ili sličnim sistemima koji su potrebni za obezbjeđivanje pravične konkurencije u pružanju usluga;

- da omogući u okviru usluge bitstream pristupa (putem zakupljivanja logičkih kanala) tehničke uslove za pružanje usluga IP telefonije (VoIP) i IP televizije (IPTV), uključujući i uslugu videa na zahtjev (Video on demand) na maloprodajnom tržištu.

U cilju riješavanja problema opisanih u poglavlju 4.3.1. ovog dokumenta, a u skladu s članom 75. stavom 3 tačkom 5 ZEK-a, Agencija smatra potrebnim da Crnogorskom Telekomu nametne obavezu pružanja drugim operatorima usluge bitstream pristupa, xxxx xx obuhvaćena definicijom tržišta iz poglavlja 2.5. ovog dokumenta. S obzirom da Crnogorski Telekom posjeduje elektronsku komunikacionu mrežu, koju nije xxxx, u vremenskom periodu na koje se odnosi analiza, replicirati, navedena obaveza je potrebna kako bi se onemogućio Crnogorskom Telekomu prenošenje svoje značajne tržišne snage na povezano maloprodajno tržište.

35 Prilikom nametanja ove obaveze Agencija xx xxxxxx računa da Crnogorskom Telekomu ne nametne neopravdane troškove, xxxxx xx propisala kao uslov pružanja ove obaveze obaveznu interoperabilnost opreme onog operatora koji zahtjeva pristup tehničkim interfejsima, protokolima ili drugim ključnim tehnologijama sa opremom Crnogorskog Telekoma, pri čemu troškovi obezbjeđenja takve interoperabilnosti ne mogu biti na teret Crnogorskog Telekoma.

Crnogorski Telekom trenutno ne pruža uslugu bitstream pristupa na bazi bakarne parice niti na bazi optičkog vlakna ni na jednoj tački preuzimanja saobraćaja. Međutim, Agencija smatra da se drugim operatorima, u slučaju razumnog zahtjeva, xxxx omogućiti usluga bitstream pristupa na svim pristupnim tačkama u mreži Crnogorskog Telekoma, kao i da Crnogorski Telekom treba da specificira tehničke parametre za svaku tačku preuzimanja saobraćaja usluge bitstream pristupa. Drugim riječima, Agencija smatra da Crnogorskom Telekomu treba odrediti obavezu da, na razuman zahtjev operatora, xxxx pružiti i usluge bitstream pristupa na bazi bakarne parice i optičkog vlakna, s tačkom preuzimanja saobraćaja na:

• IP nivou,

• Ethernet nivou i

• DSLAM/OLT nivou.

Crnogorski Telekom xx xxxxxxxx ocjenjivanja razumnosti zahtjeva sprovoditi u skladu s predloženom obavezom nediskriminacije i tehničkim mogućnostima sopstvene mreže.

Otvaranjem različitih tačaka za preuzimanje saobraćaja drugim operatorima se omogućava postupno penjanje po Ljestvici ulaganja (eng.ladder of investments), odnosno migracija sa jedne xxxxx preuzimanja saobraćaja na drugu. Ovim je operatoru omogućeno da postupno, ali konstantno ulaže u sopstvenu infrastrukturu, te se na xxx xxxxx podstiče razvoj tržišne konkurencije. Kao što je već navedeno u tački 2.2.3.1. različite xxxxx xxxxxxxx određuju različite mogućnosti kontrole tehničkih parametara, koji utiču na samu širokopojasnu uslugu pruženu krajnjem korisniku, odnosno na mogućnost korišćenja sopstvene mreže umjesto mreže bivšeg monopoliste. Što xx xxxxx xxxxxxxx xxxxx krajnjem korisniku, operator ima veću kontrolu pri pružanju usluge, tj. xxxx mogućnosti za diferencijaciju sopstvene usluge i usluge koju nudi bivši monopolista.

Slika 17. Ljestvica ulaganja (eng. Ladder of investments)

Takođe, omogućavanje pristupa na DSLAM-u ili drugoj odgovarajućoj tački omogućava napredovanje na skali ulaganja operatorima koji imaju izgraden veći dio svoje mreže, međutim nisu xxx spremni (radi nedovoljne izgradenosti mreže ili visokih početnih ulaganja u prostore za kolokaciju, odnosno u samu uslugu pristupa izdvojenoj lokalnoj petlji) da krenu u smještanje

opreme u prostorije za kolokaciju i započinjanje samog postupka izdvajanja lokalne petlje. Iz navedenog je evidentna opravdanost omogućavanja takvog oblika pristupa mreži, s obzirom da navedena xxxxx xxxxxxxx predstavlja logičan i ekonomski opravdan međukorak za operatora koji penjanjem na skali ulaganja ulaže u sopstvenu mrežu i teži izdvajanju lokalne petlje, bez obzira što je u xxx slučaju operator dovoljno blizu da bi mogao izdvojiti lokalnu petlju.

U skladu sa članom 75 stav 3 xxxxx 1 ZEK-a, Agencija smatra potrebnim da Crnogorskom Telekomu odredi obavezu da pregovara u dobroj namjeri sa drugim operatorima koji traže usluge bitstream pristupa. Agencija je mišljenja da je navedena obaveza neophodna za postizanje budućih sporazuma vezano za uslugu bitstream pristupa, s obzirom da bi, u odsustvu ex-ante regulacije, Crnogorski Telekom bio u mogućnosti da na tržištu veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište narušava tržišnu konkurenciju onemogućavanjem pregovora, odnosno postizanja dogovora s operatorima po pitanju pružanja uslugu bitstream pristupa.

Isto tako, Agencija smatra potrebnim da, u skladu sa članom 75 stavom 3 tačkom 4 ZEK-a, Crnogorskom Telekomu odredi obavezu zabrane ukidanja prethodno odobrenog bitstream pristupa. Agencija je mišljenja da je navedena obaveza neophodna, s obzirom da bi, u odsustvu regulacije, Crnogorski Telekom bio u mogućnosti da prestane sa pružanjem usluge operatorima koji već djeluju na tržištu, što bi dovelo do gubitka tržišnog učešća operatora, pa čak i izlaska s tržišta. Ovakav scenario je protiv interesa krajnjih korisnika, s obzirom da bi izgubili mogućnost korišćenja i izbora usluga koje su već postojale na tržištu.

Nadalje, Agencija smatra potrebnim da, saglasno članu 75. stav 3 xxxxx 6 ZEK-a, Crnogorskom Telekomu odredi obavezu da operatorima odobri otvoreni pristup tehničkim interfejsima, protokolima ili drugim tehnologijama koje su nezamjenljive za osiguranje pružanje širokopojasnih usluga na maloprodajnom tržištu. U suprotnom, postojala bi opasnost od onemogućavanja ulaska novih operatora na relevantno tržište, iz razloga što je neophodno povezati tehnologiju Crnogorskog Telekoma sa tehnologijama novog operatora. Agencija ocjenjuje da je predložena obaveza neophodna za uspostavljanje i očuvanje konkurencije na tržištu.

Agencija smatra potrebnim da, saglasno članu 75 stav 3 xxxxx 7 ZEK-a, Crnogorskom Telekomu bude određena obaveza osiguranja zajedničkog korišćenja elektronske komunikacione infrastrukture i povezane opreme. Crnogorski Telekom xx xxxxx da omogući operatorima korisnicima pristup do pristupnih tačaka primjenom dostupnih tehničkih rješenja, u zavisnosti od izbora operatora korisnika:

- Crnogorski Telekom xx xxxxx da obezbijedi zajedničko korištenje telekomunikacione kablovske kanalizacije,

- Crnogorski Telekom xx xxxxx da obezbijedi operatoru neosvijetljeno optičko vlakno/a bez prenosne opreme (eng. dark fibre),

- Crnogorski Telekom xx xxxxx da obezbijedi pristup talasnoj dužini (xWDM pristup) u optičkom vlaknu koje Crnogorski Telekom koristi za svoje potrebe, u svrhu povezivanja aktivne opreme operatora korisnika na mrežu.

Vezano za navedenu obavezu omogućavanja operatorima korisnicima pristupa do pristupnih tačaka, primjenom dostupnih tehničkih rješenja, zavisno od izbora operatora kosinika, Agencija

smatra da je Crnogorski Telekom xxxxx da, u okviru svojih tehničkih mogućnosti, ponudi operatoru korisniku mogućnosti u okviru navedena tri rješenja, dok operator korisnik ima pravo da izvrši xxxxxxxx izbor bilo kojeg od ponuđenih rješenja, tj. da izabere ono koje je najpovoljnije za njega, zavisno od svojih tehničkih mogućnosti. U xxx cilju, Agencija smatra da je potrebno Crnogorskom Telekomu, kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom na ovom tržištu, nametnuti i obavezu kolokacije koja se odnosi na zajedničko korišćenje raspoloživog prostora u objektima Crnogorskog Telekoma, a u cilju smještanja aktivne opreme operatora korisnika, xxxx xx potrebna za obezbjeđenje pristupa širokopojasnom čvoru (tački pristupa).

Agencija smatra da je, u skladu s članom 75 stavom 3 tačkom 9 ZEK-a, potrebno da se Crnogorskom Telekomu odredi obavezu da omogući pristup sistemima podrške saglasno međunarodnim standardima, preko web-interfejsa sa odgovarajućom sigurnosnom zaštitom putem kojeg je operatorima korisnicima bitstream usluge omogućen, uz najviše 2-satni period ažuriranja trenutnog statusa, pristup sljedećim informacijama:

- informacionom sistemu praćenja zahtjeva operatora za uslugu bitstream pristupa;

- zahtjevima operatora za popravku kvara, statusu i dinamici popravke kvara;informacijama o statusu dostupnosti usluge do krajnjeg korisnika, posebno podacima o broju slobodnih DSLAM portova raščlanjeno po tipovima DSLAM-a, sa naznakama o planiranim rokovima proširenja DSLAM-a.

Agencija smatra da je predložena obaveza Crnogorskom Telekomu razumna i ne predstavlja veliko i nepravedno opterećenje za njega, s obzirom da isti već daje mogućnost provjere dostupnosti usluge pristupa putem elektronske aplikacije kao i prijavu smetnji, a i zato što je u skladu s praksom informatičkog načina poslovanja i komunikacije u efikasnom poslovnom svijetu. Agencija naglašava da način komunikacije pisanim putem (telefaks uređajima) predstavlja prepreku efikasnom načinu rada operatora xxxx xxxx svoje usluge na maloprodajnom tržištu (npr. pravovremena informacija krajnjem korisniku o vremenu otklanjanja kvara) i kao takva nije prihvatljiva, iz razloga potencijalnog odugovlačenja xxxxx xxxxxxx xx xxxxxx Crnogorskog Telekoma.

Agencija smatra potrebnim da, saglasno članu 75 stavu 3 xxxxx 5 ZEK-a, odredi Crnogorskom Telekomu obavezu xx xxxx omogućiti takav oblik usluge bitstream pristupa (putem zakupljivanja logičkih kanala) koji bi operatorima omogućio tehničke uslove za pružanje usluge prenosa govora putem internet protokola (VoIP), IP televizije (IPTV) i videa na zahtjev (VoD) na maloprodajnom tržištu, uz jednake uslove i nivo kvaliteta usluge koju obezbjeđuje svom maloprodajnom dijelu ili povezanim društvima. Naime, s obzirom xx xxxx tražnje za uslugama prenosa govora putem internet protokola (VoIP), IP televizije (IPTV) i videa na zahtjev na maloprodajnom tržištu, u slučaju kada operatori koji koriste uslugu bitstream pristupa ne bi bili u mogućnosti da ponude navedene usluge krajnjim korisnicima, ne bi mogli konkurisati maloprodajnom dijelu ili povezanim društvima Crnogorskog Telekoma, a što bi dovelo do neefikasne tržišne konkurencije, nasuprot interesa krajnjih korisnika. Stoga, Agencija smatra da je predložena obaveza izuzetno važna s ciljem podsticanja konkurencije na maloprodajnom tržištu, xxx x xxxxx xxxxxx ista ne predstavlja Crnogorskom Telekomu značajan teret, s obzirom da xxx kapacitet glavnog dijela mreže (agregacija i transport) omogućava pružanje takvih usluga.

Crnogorski Telekom je obavezan za uslugu bitstream pristupa obuhvaćenu definicijom tržišta iz poglavlja 2.6. ovog dokumenta, omogućiti preko nacionalnog pristupa do svih korisnika povezivanjem na samo jednoj tački u mreži Crnogorskog Telekoma.

Dodatno, saglasno Direktivi Evropske komisije o pristupu i interkonekciji, Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom trebao da omogući migraciju između sljedećih usluga:

- između tačaka/nivoa pristupa usluge bitstream pristupa;

- između usluge bitstream pristupa i usluge izdvojenog pristupa lokalnoj petlji i potpetlji.

Procedure i pripadajući troškovi procesa migracije trebaju da budu uključene u pomenutu referentnu ponudu, kao njen sastavni dio.

Dalje, Agencija smatra da je potrebno obavezati Crnogorski Telekom da osigura određeni nivo usluge - SLA (Service Level Agreements) za sve oblike usluge bitstream xxxxxxxx, xxx što su npr. rokovi uspostavljanja usluge i vrijeme otklanjanja kvarova. Takođe, sastavni dio svakog SLA su i odgovarajuće naknade (penali) u slučaju neispunjavanja određenih rokova u SLA. Saglasno navedenom, Agencija smatra da Crnogorskom Telekomu treba odrediti pružanje osnovnog nivoa usluge (Basic SLA), koje će činiti sastavni dio predmetne referentne ponude. Kako bi se osigurala primjena nametnutog osnovnog nivoa SLA, Agencija određuje obavezuCrnogorskom Telekom-u da objavljuje indikatore efikasnosti (Key Performance Indicators) na kvartalnoj osnovi ili na zahtjev Agencije, što je detaljno navedeno u dijelu obaveze transparentnosti. Dodatno, Agencija određuje obavezu Crnogorskom Telekom-u da pregovara u dobroj namjeri i ispunjava razumne zahtjeve operatora za višim nivoom SLA. Nadalje, Agencija smatra opravdanim da Crnogorski Telekom obavijesti Agenciju u slučaju postojanja bilo kakvog nivoa usluge (SLA) koju pruža nekom drugom pravnom licu na bazi komercijalnih ugovora, a koji se razlikuje od osnovnog nivoa usluge koji xx xxxx uz referentnu ponudu za veleprodajni centralni pristup koji se pruža na fiksnoj lokacijiza proizvode za masovno tržište, kao i da bez odlaganja takav dokument učini javnim.

Na osnovu do xxxx navedenog, Agencija smatra da je predložena obaveza opravdana s obzirom na doprinos uspostavljanju efikasne konkurencije na tržištu elektronskih komunikacija. Usluga bitstream pristupa omogućava ostalim operatorima da na širem području Crne Xxxx nude usluge krajnjim korisnicima i na xxx xxxxx ravnopravno konkurišu maloprodajnom dijelu Crnogorskog Telekoma i njegovim povezanim društvima. Agencija smatra veleprodajnu uslugu bitstream pristupa važnom uslugom u procesu liberalizacije tržišta elektronskih komunikacija, tj. u procesu povećanja penetracije širokopojasnih priključaka u Crnoj Gori, a isto tako i uslugom od velikog značaja za podsticanje ravnopravne tržišne utakmice na povezanom maloprodajnom tržištu. Xxxxx xx, gledano iz ugla Agencije, važnost usluge bitstream pristupa izuzetno velika i to iz razloga što se konkurentnom veleprodajnom ponudom drugim operatorima omogućavaju ravnopravni uslovi za tržišnu konkurenciju na čitavoj teritoriji Crne Xxxx.

Nadalje, uzimajući u obzir brzinu razvoja tržišta i veliki značaj širokopojasnog pristupa, Agencija ocjenjuje da je izuzetno važno da operator ima mogućnost pristupa na različitim nivoima mreže Crnogorskog Telekoma putem usluge bitstream pristupa, nezavisno od tehnologije u pristupnoj mreži, imajući u vidu izvodljivost pružanja predloženog pristupa s obzirom na raspoloživi kapacitet

Crnogorskog Telekoma, s obzirom da se na xxx xxxxx podstiče konkurencija i razvoj elektronskih komunikacionih usluga, sve u interesu krajnjih korisnika.

Agencija xx xxxxx zaključila da bez određivanja obaveze pristupa i korišćenja posebnih djelova mreže postoji mogućnost da Crnogorski Telekom odbije pregovore u dobroj mjeri sa drugim operatorima koji traže pristup, odnosno da uskrati pristup bitstream usluzi. S obzirom da usluga bitstream pristupa omogućava novim operatorima da konkurišu maloprodajnom dijelu Crnogorskog Telekoma i njegovim povezanim društvima na širem području Crne Xxxx u pružanju širokopojasnih usluga, Agencija smatra da se obavezom veleprodajne usluge centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, odnosno usluge bitstream pristupa putem različitih xxxxxx xxxxxxxx, dugoročno štiti tržišna konkurencija, obzirom da je operatorima omogućeno da napredovanje na skali ulaganja prema tehničkim inovacijama i razvoju infrastrukturne konkurencije.

Medutim, Agencija smatra da regulatorna obaveza pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja

,bez određivanja drugih regulatornih obaveza, ne može riješiti prepreke razvoju tržišne konkurencije prepoznate u poglavljima 4.3.2. i 4.3.3. ovog dokumenta, xx xxxxx Agencija smatra da je potrebno dopuniti navedenu obavezu drugim obavezama sa ciljem djelovanja na sve potencijalne probleme.

6.1.5 Obaveza kontrole cijena i vođenja troškovnog računovodstva ‌

Agencija može, shodno članu 76 ZEK-a operatoru sa značajnom tržišnom snagom naložiti preduzimanje mjera u vezi sa povratom troškova, kontrolom cijena određenih usluga koje se pružaju radi obezbjeđivanja pristupa i/ili interkonekcije i vođenje troškovnog računovodstva. .

Operator kojem je naređeno preduzimanje mjera kontrole cijena i vođenja troškovnog računovodstva, xxxx dokazati da su cijene izračunate na osnovu troškova, uz prihvatljivu stopu prinosa na investiciona ulaganja. Prilikom provjeravanja ispunjavanja te obaveze Agencija može primijeniti metode troškovnog računovodstva koje su nezavisne od onih koje primjenjuje operator. Agencija može od operatora Rješenjem takođe zahtijevati da obrazloži i po potrebi koriguje cijene, pri čemu teret eventualnog dokazivanja snosi operator.

Član 77 stav 2 ZEK-a predviđa da Agencija ima pravo da propiše mehanizam pokrivanja troškova ili metodologiju određivanja cijena, što xxxx biti primjereno ciljevima unaprijeđenja efikasnosti i održive konkurencije, ciljevima razvoja i povećanju koristi za krajne korisnike. Agencija može koristiti i upoređenja sa cijenama na uporedivim tržištima ili tržištima sa razvijenom konkurencijom, uzimajući pri tome u obzir specifičnosti domaćeg tržišta.

U slučaju ovog dokumenta xxxx je predmet analiza relevantnog tržišta veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, Agencija propisuje Crnogorskom Telekomu, kao operatoru koji imaju značajnu tržišnu snagu na ovom relevantnom tržištu, obavezu kontole cijena i vođenja troškovnog računovodstva.

Model troškovnog računovodstva omogućava sprovođenje obaveze računovodstvenog razdvajanja i provjeru troškovne orijentisanosti i cijena u svrhu sprečavanja međusobnog subvencioniranja,

zatim previsokih ili preniskih cijena i neefikasnog ponašanja operatora sa značajnom tržišnom snagom.

Nametanjem ove obaveze, odnosno insistiranjem na sprovođenju aktivnosti koje su ranije započete i koje su proistekle kako iz prethodne analize ovog tržišta iz 2017. godine tako i iz sprovođenja projekta uvođenja troškovnog računovodstva kod Crnogorskog Telekoma, Agencija će otkloniti prepreku razvoju konkurencije na ovom relevantnom tržištu koja se odnosi na vertikalno prenošenje značajne tržišne snage i praksu unakrsnog subvencioniranja usluga. Naime, razlog za uvođenje ove obaveze je bio raniji zaključak Agencije da Crnogorski Telekom, u odsustvu regulacije, može unakrsno subvencionirati usluge na način da postavi cijenu usluge veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište internetu za druge operatore iznad xxxxxx za tu uslugu a cijenu usluge (koju on pruža) na pripadajućem maloprodajnom tržištu ispod xxxxxx, pa time može da iskoristi svoj položaj značajne tržišne snage.

Crnogorski Telekom je, shodno Metodologiji računovodstvenog odvajanja i troškovnog računovodstva usvojenoj Odlukom Agencije broj: 0902-2327/3 od 30.05.2011. godine, sproveo propisani sistem troškovnog računovodstva na način i u rokovima propisanim Metodologijom.

Agencija je verifikovala rezultate troškovnog modela usvajanjem odluka o prihvatanju sprovedenih aktivnosti Crnogorskog Telekoma na Projektu računovodstvenog odvajanja i troškovnog računovodstva na bazi tekućeg troškovnog računovodstva (CCA) kao troškovne osnovice i dugoročnih inkrementalnih troškova (LRIC) kao računovodstvene metodologije za fiksnu mrežu. Budući da su regulatorni finansijski izvještaji operatora, kao rezultat primijenjenog troškovnog računovodstva u periodu 2012-2019. godine, potvrđivali da cijene relevantnih usluga nijesu troškovno orjentisane, Agencija je propisivala obavezu Crnogorskom Telekom-u da uskladi cijene sa rezultatima troškovnih modela.

Crnogorski Telekom xx xxxxx, u sklopu regulatorne obaveze kontrole cijena i vođenja troškovnog računovodstva, da nastavi sa implementacijom projekta računovodstvenog odvajanja i troškovnog računovodstva, na način i u rokovima propisanim dokumentom Agencije "Metodologija računovodstvenog odvajanja i troškovnog računovodstva".

Vezano za cijene usluga veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, Agencija može pristupiti utvrđivanju cijena relevantnih usluga na osnovu jediničnih cijena iz troškovnih modela operatora xxxxxx xx određena obaveza vođenja troškovnog računovodstva i revidiranih regulatornih godišnjih finansijskih izvještaja ili primjenom nekog drugog metoda kontrole cijena u skladu sa odredbama člana 76 ZEK-a, u periodu do naredne analize relevantnog tržišta veleprodajnog centralnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište.

Agencija je tokom 2021. godine započela Projekat izrade i implementacije bottom-up LRIC troškovnih modela za fiksnu mrežu za sljedeća veleprodajna tržišta: Veleprodajno tržište završavanja (terminacije) poziva u sopstvenoj telefonskoj mreži koji se pružaju na fiksnoj lokaciji, Veleprodajni lokalni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji, Veleprodajni centralni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, Veleprodajni visokokvalitetni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji, Veleprodajno tržište poziva koji potiču (originiraju) iz javne fiksne telefonske mreže.

Na kraju Projekta je predviđena implementacija bottom-up LRIC troškovnih modela za fiksnu mrežu i primjena rezultata ovih modela uz primjenu i rezultata top-down LRIC troškovnih modela koji predstavljaju komplementarni regulatorni alat.

U izuzetnim slučajevima, kada se to ispostavi kao optimalni metod regulacije cijena, Agencija može vršiti upoređivanje sa cijenama na uporedivim tržištima ili tržištima sa razvijenom konkurencijom (eng.benchmarking).

Document Metadata

Table of Contents

CRNA GORA

Document Metadata