TEHNIČKA POMOĆ INSTITUCIJAMA INFRASTRUKTURE KVALITETA U SRBIJI

TEHNIČKA POMOĆ INSTITUCIJAMA INFRASTRUKTURE KVALITETA U SRBIJI

KALIBRACIJA, NJEN ZNAČAJ ZA PRIVREDU I ZAHTEVI STANDARDA ISO/IEC 17025

Mag. Xxxxxx Xxxxxx

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Metrologija i život

• Koliko puta ste danas pogledali na SAT?

• Kad ste bili poslednji put na BENZINSKOJ PUMPI?

• Da li ste ovaj mesec već platili račune za elektricitet, plin, vodu, telefon, … ?

• Da li xx xxxx, kojoj ste ispostavljeni, ili elektromagnetna radijacija (mobilni telefoni) štetno?

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Merenje prati čoveka od …

• Otkada je počeo da radi sa oruđem i bavi se trgovinom.

• U starom Egiptu, oko 3000 xxxxxx pre n. e., xxxx xx ozakonjena smrtna kazna za građevinare kraljevih palata i hramova, koji bi zaboravili svakog punog meseca kalibrisati dužinska merila.

• U početku su bile merne jedinice veoma nekomparibilne (npr. dužina je proizilazila iz dužine pojedinih delova tela aristokrata skoro sve do kraja drugog milenijuma)

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Zašto treba održavati mernu opremu (1)

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Zašto treba održavati mernu opremu (2)

• Održavani merni instrumenti imaju duži životni vek.

• Xxxxxx xx otkrivaju i eliminišu istovremeno.

• Odstupanja mernih instrumenata ostaju unutar specifikacija u celom životnom veku.

• Odnos korisnika do održavanih mernih instrumenata je pozitivan.

Kakvu korist imamo od neodržavanog mernog instrumenta?

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Kalibracija (1)

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Kalibracija (2)

• Skup operacija kojima se u određenim uslovima uspostavlja odnos između vrednosti veličina koje pokazuje neko merilo ili merni sistem ili vrednosti, koje predstavlja materijalizovana mera ili referentni materijal i pripadajućih vrednosti, realizovanih etalonima.

• Napomene:

1.Rezultat kalibracije omogućava pripisivanje vrednosti merenih veličina pokazivanjima merila ili određivanje korekcija pokazivanja.

2.Kalibracijom se mogu takođe odrediti druga metrološka svojstva, kao što je uticaj uticajnih veličina.

3.Rezultat kalibracije može se zapisati u dokument koji se ponekad naziva sertifikat o kalibraciji ili izveštaj o kalibraciji.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

A zašto je potrebna kalibracija

• … Drift pasivnih i elektronskih komponenata mernih instrumenata

• Načina upotrebe instrumenata

• …

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Tačnost – preciznost - obnovljivost

• Tačnost:

• usaglašenost mernog rezultata s pravom vrednošću merne veličine.

• Preciznost:

• usaglašenost rezultata sukcesivnih merenja iste merne veličine, urađenih pod istim uslovima merenja.

• Obnovljivost:

• usaglašenost mernih rezultata iste merne veličine, urađenih pod različitim uslovima merenja.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Tačnost – preciznost - obnovljivost

• Netačno - neprecizno:

• Netačno - precizno:

• Tačno - neprecizno:

• Tačno - precizno:

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Podešavanje (adjustment)

• Operacija dovođenja merila u stanje delovanja prikladnog za njegovu upotrebu.

• Napomena: Podešavanje može biti automatsko, poluautomatsko ili ručno.

• KOMENTAR: Podešavanje predstavlja dopunu kalibraciji i nije ga moguće obaviti bez odgovarajuće etalonske opreme.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Nesigurnost i sledljivost

p

xe

a.) definicija jedinice

x

e

b.) kalibracija - referentni etalon,

x

k

e

c.) kalibracija - radni etalon

x

k

d. ) merenje

x

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

NESIGURNOST I SLEDJIVOST MERENJA

Čemu služi akreditacija (1)

• … da bi rezultati merenja bili međusobno uporedivi i na kraju priznati po čitavom svetu

• Uslov: akreditaciono xxxx xxxx biti potpisnik EA MLA dokumenta

(više na stranici xxxx://xxx.xxxxxxxx- xxxxxxxxxxxxx.xxx/)

• Akreditaciono telo proverava postupke i utvrđuje, da xx xx merenja:

• pravilno dokumentovana

• sledljiva

• izrađena kalkulacija merne nesigurnosti

• pravilno izrađen sertifikat sa rezultatima

• …          

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Čemu služi akreditacija (2)

• U Sloveniji akreditacija je u potpunosti zamenila procenu kompetentnosti laboratorija xx xxxxxx države

• Jedini pravi važeći sertifikat o kalibraciji u Sloveniji je akreditovani sertifikat

• takozvani tvornički sertifikati i oni “Traceable to NIST” ne xxxx xxxxx

• Kalibracija nija obavezna, ali svako ko želi pokazati da mu je oprema ispravna, treba akreditovani sertifikat o kalibraciji.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Kako do akreditacije?

• DOKUMENTI

• KROVNI DOKUMENT

(politika, odgovornosti / nadležnosti)

• OPŠTI DOKUMENTI (sprovodjenje politike)

• UPUTSTVA ZA RAD (kalibracijski postupci)

• ZAPISI

• u vezi sa opštim dokumentima,

• u vezi sa postupcima merenja

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Krovni dokument

• Priručnik (poslovnik) kvaliteta:

• Opisuje politiku (polazne xxxxx za poslovanje i delovanje)

• Odgovornosti za sprovodjenje

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Opšti postupci

• Upute za pripremanje, održavanje i obnavljanje dokumentacije,

• Uslovi za osoblje, usavršavanje, nagrađivanje, nadzor, kodeks ponašanja, itd.

• Tehničko administrativni postupci (obrada narudžbi, prijem, predaja, rukovanje sa predmetima, pohranjivanje izdatih dokumenata, informacijski sistem)

• Tretiranje pritužbi i nepravilnosti, interne provere, revizija sistema

• Rukovanje sa mernom opr., održavanje (ISO 10012-1),

• Vođenje zapisa o merenjima, priprema sertifikata, itd.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Upute za rad (postupci za merenje)

• Ishodišta, fizikalni princip provedenih merenja,

• Sledljivost merenja,

• Upotrebljena etalonska i xxxxx oprema,

• Održavanje sistema etalona (interkomparacije, merenja na višem nivou, kontrolni etaloni, drugi radovi na održavanju, itd),

• Sheme povezivanja, upozorenja, postupci prije početka rada (npr. zagrejavanje, stabilizacija), postupak po koracima,

• Jednačine za sve potrebne proračune mernih rezultata,

• Opis upotrebljenog softvera i način provjere,

• Ocena i izračun mernih nesigurnosti,

• Definisanje CMC.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Zapisi

• U vezi s mernom opremom (sertifikati, popravci,

...)

• O provedenim merenjima, izdati sertifikati i drugi dokumenti,

• Za praćenje radnog postupka (narudžba, radni nalog, izdatnica),

• O proverama, revizijama, pritužbama, nepravilnostima,

• O stručnoj spremi i usavršanju, internim sastancima o kvalitetu.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Akreditaciono ocenjivanje laboratorija

• XXX XXXXXXXXXX (Team of assessors)

• OCENJIVANJE SISTEMA KVALITETA (dokumenti, provedba, zapisi)

• OCENJIVANJE TEHNIČKIH POSTUPAKA

• VERTIKALNI AUDIT (već izvedena merenja).

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Xxx ocenjivača

• Vodeči ocenjivač

• sistem kvaliteta

• postupci merenja

• Jedan ili više stručnih ocenjivača

• postupci merenja

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Ocenjivanje sistema kvaliteta

• Direktor matične organizacije

• Tehnički rukovodilac laboratorije

• Vođa osiguranja kvaliteta (quality manager)

• Sve registrovano osoblje

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Ocenjivanje tehničkih postupaka

• Objašnjenja (poznavanje postupaka merenja u celini)

• Prisustvovanje ocenjivača praktičnom sprovodjenju nekih postupaka

• Merenje artefakta (ako se tako akreditaciono telo odluči)

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Vertikalni audit

• Na osnovu već izvršenih merenja (izdati sertifikati) proverava se sprovodjenje svih elemenata sistema kvaliteta u praksi

• Vođenje računa o svim zahtevima standarda

• Reverzna sledljivost

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Zahtevi po ISO/IEC 17025, xxxxx 5.x (1)

2. Osoblje

• adekvatno obrazovanje

3. Prostorije, instalacije, okolina

• odgovarajuće uslove za merenja, kontrolisan pristup

4. Ispitni i kalibracijski postupci

• korišćenje odgovarajćih metoda i postupaka

• xxxxx nesigurnost

5. Oprema

• odgovarajuća oprema, označena

• upotrebljava samo ovlašćeno osoblje

• zapisi i evidencija opreme

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Zahtevi po ISO/IEC 17025, xxxxx 5.x (2)

6. Sljedljivost merenja

7. Uzorkovanje

• razvijene procedure (uzorkovanje, rukovanje, skladištenje, transport, ...)

8. Rukovanje sa predmetima ispitivanja i kalibracije

• razvijene procedure (rukovanje, skladištenje, transport, ...)

9. Osiguranje kvaliteta rezultata

10. Izveštavanje o rezultatima

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Dokumentovanje mernog postupka (1)

• Dokumentovana uputstva za kalibracije

• samo na osnovu dokumentovanih uputstava moguće je proceniti stvarnu osposobljenost laboratorije za njihovo izvođenje

• Osnovni zahtevi koje xxxx zadovoljiti uputstvo za kalibraciju

• opis sledljivosti do nacionalnih ili međunarodnih etalona, uključujući odgovarajuće merne nesigurnosti

• nedvosmisleni opis svih upotrebljenih mernih postupaka, tako da se može kalibracija uvek i u celini reproducirati

• podloga za definisanje kalibracijske i mernih sposobnosti (CMC)

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Dokumentovanje mernog postupka (2)

• Postojeća kalibracijska uputstva

• standardni merni postupci - suviše uopšteno

• uputstva proizvođača obično su suviše specifična

• u slučaju softvera nedovoljno dokumentovano

• uglavnom nigde navedena xxxxx nesigurnost

• uglavnom nigde nema podataka o sledljivosti

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Elementi kalibracijskog uputstva (1)

• Xxxxxx veličina odnosno parametar, opsega

• Identifikacija mernog instrumenta

• ili xxxxx instrumenata, na koje se odnosi postupak

• parametri ili merenja /opsezi/ koja su obuhvaćena

• Identifikacija sve upotrebljene etalonske i dodatne (pomoćne) opreme

• ili specifično ili specifikacija kritičnih karakteristika

• sljedljivost i periodika kalibracije (može poseban dokument)

• održavanje opreme i instalacija (može poseban dokument)

• Pojedinosti o upotrebljenoj mernoj metodi, sledljivosti i nesigurnosti

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Elementi kalibracijskog uputstva (2)

• Upotrebljene konstante

• Uslovi okoline, vreme stabilizacije pre početka

• Druge mere pre početka rada i upozorenja

• Postupak opisan po koracima uključujući sve potrebne shematske dijagrame, tabele i xxxxx xxxxx. Prema potrebi skice etalona

• Objašnjenje svih kalkulacija, korekcija isl.

• Xxxxx nesigurnost, proračun, svi izvori, način

• Pojedinosti u vezi sa mernim podacima odnosno kalibracijskim podacima, zapisi, prezentacija, analiza

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Elementi kalibracijskog uputstva (3)

• Objašnjene ev. softvera bilo za izvođenje kalibracija, sistemsku kontrolu ili izračun rezultata (obrada podataka)

• Postupak za izbor i određivanje kalibracijskih intervala.

• Identifikacija dokumenta:

• Identifikacija tekuće stranice, broja stranica, datuma izdavanja i ime osobe, xxxx xx autorizirala izdanje i njegovu upotrebu

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Drugi dokumenti vezani za uputstva

• Sertifikati o kalibraciji referentnih etalona

• Istorija sledljivosti, grafi stabilnosti, frekvencijske karakteristike isl.

• Rezultati audita, interkomparacija, …

• Rukovanje i ovladavanje merne opreme

• Rukovanje sa predmetima kalibracije

• Održavanje uslova okoline

• Kontrola referentnog etalona između kalibracija, itd.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Razvoj i ažuriranje mernog postupka

• Planiranje mernog postupka.

• Određivanje i izbor etalona i merne opreme

• Određivanje sledljvosti.

• Određivanje merne nesigurnosti.

• Dokumentovanje postupka.

• Izvođenje merenja i njihova evaluacija.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Validacija mernog postupka

• Kalibracija već kalibriranog etalona postupkom

• Poredjenje rezultata dobivenih drugom metodom

• Učestvovanje u interkomparacijama

• Kružna poredjenja

• Sistematska istraga svih faktora koji utiču na rezultat

• Ocena nesigurnosti na osnovu naučnog razumevanja, teoretskih principa i praktičnog         iskustva     

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Validacija mernog postupka

• Cilj: dokaz da je:

• metoda primerena za datu nameru

• da su nesigurnosti prihvatljive

• Validacija pruža informaciju o:

• reprezentativnosti

• ponovljivosti i obnovljivosti postupka

• uticaju instrumentalnih, ljudskih, okolnih faktora na nesigurnost rezultata

• Zavisi od ravnoteže između troškova, rizika, mogućnosti.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

ISO/IEC 17025 i sledljivost merenja

• Sa globalizacijom postaje međunarodna sledljivost bitna za:

• trgovinu,

• ambijent,

• zaštitu zdravlja,

• sprečavanje kriminala,

• promet,

• vojska ...

• Xxxx xx dokazivati?

• Šta uraditi, xxxx xx nema na raspolaganju?

• Šta je xxx je prihvatljivo i šta ne?

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Sledljivost

• … svojstvo mernog rezultata odnosno vrednosti

etalona, po kojem se on može dovesti u vezu sa navedenim referencama, obično državnim ili međunarodnim etalonima neprekinutim lancem uporedba koje imaju sve utvrđene nesigurnosti.

• NAPOMENE:

1. Pojam sledljvosti često se izražava pridjevom slediv.

2. Neprekinuti lanac poredjenja naziva se lancem sledljivosti.

Contract

”

Prikaz sledljivosti za jednosmernu struju

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Xxxxx nesigurnost kod kalibracija (1)

Parametar, povezan sa mernim rezultatom, koji označava rasipanje vrednosti, koje se mogu opravdano pripisati merenoj veličini.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Xxxxx nesigurnost kod kalibracija (2)

NAPOMENE:

1. Taj parametar može biti, na primer standardna deviacija, ili njen umnožak, ili polovična širina intervala, koji ima određeni nivo (razinu) poverenja.

2. Xxxxx nesigurnost sastoji se općenito od više komponenata. Neke od tih komponenata se može oceniti iz statističke razpodele rezultata serije merenja i mogu se okarakterisati eksperimentalnom standardnom devijacijom. Druge komponente, koje se takođe mogu okarakterisati standardnom devijacijom, ocenjuju se iz pretpostavljenih razdioba verovatnoće na osnovu iskustava ili drugih informacija.

3. Podrazumeva se, da je merni rezultat najbolja procena vrednosti merene veličine, i da sve komponente nesigurnosti, uključujući i one, koje proističu iz sistematskih uticaja kao što su komponente, povezane sa korekcijama i referentnim etalonima, doprinose rasipanju.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Nesigurnost merenja

• Sve ljudsko poimanje objektivnog sveta je u određenoj meri ograničeno.

• U NAUCI I TEHNICI TA SE OGRANIČENOST IZRAŽAVA PUTEM MERNE NESIGURNOSTI.

• Definicija je formalizovan zapis dvojbe o važnosti mernog rezultata.

• MERNI REZULTAT BEZ ISKAZANE MERNE NESIGURNOSTI JE NEPOTPUN.

KOD AKREDITOVANIH KALIBRACIJA TREBA OBAVEZNO NAVESTI MERNU NESIGURNOST!

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Obrada merne nesigurnosti

• Standardna nesigurnost (pojedinačni doprinos)

• nesigurnost mernog rezultata, izražena kao standardna devijacija (standardno odstupanje)

• Procena merne nesigurnosti (pojedinačni doprinosi)

• pomoću statističkih metoda (tip A)

• pomoću drugih metoda (tip B)

• Svi doprinosi merne nesigurnosti se obrađuju (kombinuju) statističkim metodama!

• Dokument: EA – 4/02 (xxxx://xxx.xxxxxxxx-xxxxxxxxxxxxx.xxx/)

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia Project financed by EU

TIP A procene merne nesigurnosti

• Srednja vrednost:

x = ⋅ x

1 m

n j=1

∑ j

• Standardna devijacija vrednosti:

s x

( )

= + ⋅ (

1

n − 1

∑ j

n

x − x)

2

j=1

• Standardna devijacija srednje vrednosti:

s x

( )

= +

s (x)

2

n

• Nesigurnost tipa A: uA = s(x)

• Ako xx xxxx merenja n >= 10

(normalna ili Gaussova raspodela verovatnoće)

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

TIP B procene merne nesigurnosti

• Kalibrirane (merene) vrednosti etalona,

• Dugotrajna stabilnost etalona,

• Vrednosti prethodnih merenja odnosno iskustava,

• Vrednosti iz literature / priručnika / (podataka proizvođača),

• Vrednosti zbog uticaja uticajnih veličina,

• Interpolacijske vrednosti,

• Iskustva u vezi sa karakteristikama odnosno ponašanjem upotrebljenih materiala i instrumenata (ispitivanje)

• …

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Izvori nesigurnosti tipa B (1)

• Specifikacija etalona:

Primer A

Primer B

Primer C

Primer D

specifikacija

(zgornja meja)    

specifikacija (spodnja meja)

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Izvori nesigurnosti tipa B (2)

»prava« vrednost

»prava« vrednost

- specif.

+ specif.

- specif.

+ specif.

E

✓

E

✓

Uproš

Uproš

»prava« vrednost

»prava« vrednost

- specif.

+ specif.

- specif.

+ specif.

E

✓

E

✓

Uproš

Uproš

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Izvori nesigurnosti tipa B (3)

• Drift etalona:

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Izvori nesigurnosti tipa B (4)

• Resolucija

• Obnovljivost

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Izvori nesigurnosti tipa B (5)

• Resolucija:

• na slici je prikazan primer za termometar sa

resolucijom ΔTraz = 1°C.

Kod direktnog otćitavanja bez dodatnih instrumenata moguće je očitati rezultat z najboljom ocenom:

• Postoje instrumenti sa4

ΔT

min

≥ ΔTraz

mogućnošću otčitavanja:

ΔT

min

≥ ΔTraz

20

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Izvori nesigurnosti tipa B (6)

• Histereza:

• histereza se može pomeriti kroz kalibraciju

• histereza je razlika između izmerenih vrednosti u istoj tačci, kad se približimo toj tačci iz jednog i sa drugog smera:

ΔThis = T − T

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Procena merne nesigurnosti koracima

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Napravite MATEMATIČKI MODEL merenja, NABROJITE sve uticajne veličine

• procenite VREDNOSTI NESIGURNOSTI svih uticajnih veličina (nevažne možete izbaciti, npr. one koju su manje < 1/5 najveće)

OCENITE RASPODELU VEROVATNOĆE

• Delite sa odgovarajućim faktorom zavisno od raspodele verovatnoće

OCENITE FAKTOR OSETLJIVOSTI ci i pomnožite sa njim; ci je definisan matematički

IZRAZITE DOPRINOSE U OBLIKU JEDNE STANDARDNE DEVIJACIJE KOMBINOVANA STANDARDNA NESIGURNOST

• Geometrijski zbrojite nekorelirane doprinose

• Aritmetički zbrojite korelirane doprinose

OCENA BROJA STUPNJA PROSTOSTI

PROŠIRENA NESIGURNOST (pomnožite s k = ?)

ISKAZIVANJE REZULTATA MERENJA

y = x ± u proš

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Matematički model (1)

• Izradi model merenja

• Xxxxxx sve izvore nesigurnosti

• Izrazi relacije između ulaznih i izlaznih veličina:

y = f (x1, x2, ..., xN)

• Upotrebi odgovarajuće korekcije

uticajne veličine (dio ulaznih veličina)

ulazne veličine

x1, x2, ... xi, ...xN

mjerena veličina

sklop mjerena veličina - mjerni sistem (dio ulaznih veličin)

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

izlazna veličina y=f(x1,x2,...,xN)

Matematički model (2)

• Primer modela merenja:

• kalibracija termometra sa termostatiranom kupkom

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Raspodela verovatnoće

• Postoji više vrsta rasporeda verovatnoće:

• Pravokutna (specifikacija, dugotrajna stabilnost, resolucija …)

• Trokutna (drift)

• Standardna normalna ili Gaussova (tip A nesigurnosti, nesigurnost iz sertifikata)

• Proširena normalna ili Gaussova – k=2

• Postoje xxx neki primeri raspodela verovatnoće:

• U - raspodela

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Pravokutna raspodela verovatnoće

P

68,3 %

s

s

s = a

3

sBm =

a2 + a2 + ... + a2

1 2 m

3

Xo - a

Xo 2 a

Xo + a

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Trokutna raspodela verovatnoće

P

68,3 %

s s

s =  a

6

sBm =  1 2   m

a2 + a2 + ... + a2

6

Xo - a

Xo 2 a

Xo + a

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Normalna raspodela verovatnoće

P

68,3 %

manja nesigurnost

95,5 %

99,7%

x = v = v

i i ∑ i , j

1 n

n

j=1

s = t

xi

1

n(n −1)

⎡

⎢∑ i, j

n

⎤

⎣ j=1

(x − x )

i ⎥

2

⎦

xi

s s

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Faktor osetljivosti (1)

• Matematički: faktor osetljivosti izračunamo kao parcialni odvod izlazne veličine,

y = f (x1, x2, ... , xN), na pojedine neovisne varijable,

x1, x2, ... , xN (ulazne veličine), npr.:

c = ∂y , c = ∂y , ... , c

1

∂x

2

∂x

N

=  ∂y

1

2

∂x

N 1

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Upp Uref

U-3dB

f -3dB

f

Faktor osetljivosti … (2)

• Eksperimentalno:

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Doprinosi u obliku jedne standardne devijacije

usi = (si × ci)/delitelj

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Kombinovana standardna nesigurnost

Kombinovanje doprinosa (komponenata) nesigurnosti:

• geometrijski zbir nekoreliranih doprinosa

u = u2 + u2 + u2 + u2 + ... + u2

k SA SB1 SB 2 SB 3

SBm

• aritmetički zbir koreliranih doprinosa

• ako imamo korelirane doprinose nesigurnosti, zbrajamo ih ka ostalim doprinosima aritmetički (npr. kod koračnih metoda, kada se isti instrument upotrebi više puta u mernom postupku za prenos vrednosti)

u ≤ u + (

2

u + u ) + ... + u + ... + u2

2

2

k SA SB1 SB 2

SB 3

SBm

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Ocena broja stupnja prostosti

• Kod svih doprinosa nesigurnosti tipa A broj stupnja prostosti iznosi: v = n – 1

• Kod svih doprinosa nesigurnosti tipa Β broj stupnja prostosti iznosi: v = ∞ (u Excelu možete si pomoći npr. 1E99)

• Efektivni broj stupnja prostosti (Xxxxx-

Xxxxxxxxxxxxx): ν u4 ( y)

eff

=

   k  

∑

m 4

u ( y)

i=1

Si

νi

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Proširena xxxxx nesigurnost

uproš = k ⋅ uk

• k = 2; faktor pokrivanja, u slučaju normalne (Gaussove) razpodele nesigurnost odgovara nivou poverenja 95,5 %

• U okviru EA xxxx xx dogovoreno, da će sve akreditovane laboratorije prikazivati proširenu mernu nesigurnost, koja odgovara nivou poverenja 95,5 %.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

veff	1	2	3	4	5	6
k	13,97	4,53	3,31	2,87	2,65	2,52
veff	7	8	10	20	50	∝
k	2,43	2,37	2,28	2,13	2,05	2,00

Iskazivanje rezultata merenja

y = x ± uproš

• Navedena nesigurnost data xx xxx standardna nesigurnost umnožena sa faktorom dva, t. j. k = 2. Standardna nesigurnost izračunana je iz doprinosa nesigurnosti koji potiču iz etalona, iz kalibracijskog postupka i uslova okoline kao i iz kratkotrajnih doprinosa predmeta kalibracije, u skladu sa dokumentom EA-4/02.

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Zaokruživanje rezultata merenja

• Numerička vrednost nesigurnosti treba da je u konačnom navođenju navedena sa najviše dvije signifikantne cifre.

• Numerička vrednost merne veličine treba da je u konačnom izrazu zaokružena na najmanje značajnu cifru njoj pripadajuće nesigurnosti:

• U = 1,018 145 3 V ± 0,000 0025 V

• T = 125,06 °C ± 0,09 °C

• F = 501,5 N, xxxxx nesigurnost iznosi 0,15 %

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Faktor pokrivanja za različite veff

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Kalibracijske i merne sposobnosti (CMC)

• CMC izražava se xxx xxxxx nesigurnost u slučaju predmeta kalibracije koji ima najbolju poznatu stabilnost, resoluciju, …

• U praksi navedena xxxxx nesigurnost obično xx xxxx od priznatog CMC.

• Standardizirano, primer: 1,2·10-3 ·I + 0,3 µA ili 1,2 mA/A + 0,3 µA

X X XX LTA GE

1 V 1·10 -6 ·U

1.018 V 1·10 -6 ·U

10 V 1·10 -6 ·U

1 µV to 10 µV 1·10 -2 ·U + 0 .01 µV

10 µV to 1 m V 1·10 -3 ·U + 0 .01 µV

1 m V to 100 m V 5·10 -6 ·U + 0.01 µV

100 m V to 1 V 5·10 -6 ·U + 0.1 µV

1 V to 100 V 3·10 -6 ·U + 0.1 µV

100 V to 1000 V 2·10 -5 ·U

1 kV to 10 kV 2,5·10 -4·U

A C/DC TRA NSFE R VO LTAG E

2 V, 3 V, 5 V 40 Hz 5·10 -5 ·U

1 kHz, 10 kHz, 20 kH z 2·10 -5 ·U

50 kH z, 100 kH z 3·10 -5 ·U

500 kHz, 1 M H z 2·10 -4 ·U

C APACIT ANC E

10 pF 1 k Hz 2 ·10 -5 ·C

100 pF 2·10 -5 ·C

1000 pF 2·10 -5 ·C

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Neki izvori nesigurnosti kod električnih kalibracija

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Kalibracija etalona

Dugotrajna stabilnost (etalona)

Uslovi merenja / upotrebe

Interpolacija kalibracijskih podataka

Razlučivanje (resolucija)

Raspored naprava / instrumenata

Termalni naponi

8. Opterećenje i otpornost kablova

9. Nesigurnost zbog neprilagođenosti (VF snaga i slabljenje)

10. Usmerenost i prilagođenost (koeficient refleksije )

11. Ponovljivost konektora

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Matematički model merenja izmeničnog napona

V-metar

• Matematički model:

• generator:

• V-metar:

VX = VS

E = VX − VS

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Generator

Izvori nesigurnosti na primeru V-metra

• standardna devijacija odčitaka na predmetu kalibracije

• resolucija predmeta kalibracije

• vrednost na generatoru

• specifikacija generatora

• xxxxxx zbog ulazne impedancije V-metra

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

E = VX + K _ res − (VS + K _ spec + K _ br)

Primer (V-metar)

Xxxxx – Xxxxxxxxxxxx-ova formula:

v =

u (y

4

k

eff m 4

u (

)

y )

Matematički model mjerenja:

∑

Si

i=1 vi

E = VX + K _ res − (VS + K _ spec + K _ br ) 2 9,9992 V

3 9,9996 V

Št. Vx

1 9,9998 V

Faktor osjetljivosti

Nesigurnost procjene / Del.

4 9,9993 V

Vx srednja: 9,9995 V

Broj stupnjeva prostosti vi

Tip A; N-1

usi(y) = u(xi) x ci

tip A

Broj

Standardna Raspodj. Faktor Doprinos xxxx. Nesigurnost Resolucija/2

Veličina Procjena nesigurnost verovatn. Del. osjetljivosti nesigurnosti prostosti procjene

Xx xx

Vx 9,9995 V

u(xi)

0,00014 V normalna 1

0,00003 V pravokotna 1,73

- - - -

0,00053 V pravokotna 1,73

0,00025 V normalna 2

ci

usi(y) vi

0,00014 V

s(xi)

usi^4(y)/vi

K_res Vs K_spec K_br

0 V

10 V

0 V

0 V

1

1

3

0,00003 V 1,0E+99

0,00014 V 1,2E-16

0,00005 V 6,9E-118

-

-

- -

-

- -

-1

-1

-0,00053 V 1,0E+99

-0,00025 V 1,0E+99

E -0,0005 V Kombinirana mjerna nesigurnost:

Proširena mjerna nesigurnost:

0,0006 V

0,0012 V

0,00092 V 8E-113

0,00050 V 3,9E-114

1109 1,2E-16

Raspodjela verovatnoće definisana je xx xxxxxx osoblja laboratorije na osnovu poznatih tehničkih informacija i praktičkog iskustva

Sve vrijednosti nesigurnosti

k = 2

su bile pretvorene u jednu

Specifikacija

Ulazna

standardnu nesigurnost u Broj stupnjeva prostosti vi impedancija

istim jedinicama

Tip B; ∝

Xxxxx – Xxxxxxxxxxxx-ova formula

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Neki izvori nesigurnosti kod kalibracije mase

1.

2.

3.

Kalibracija referentnih tegova 4. Stabilnost referentnih tegova

Vaga / postupak vaganja

Uticaj vazdušnog uzgona

•

•

•

ponovljivost merenja,

linearnost unutar upotrebljenog područja,

•

•

•

veličina digita odn. razdeljka, 5.

xxxxxxx utega (obično preuzete vrednosti),

xxxxxxx vazduha (izračunata iz temperature, pritiska i vlažnosti),

sadržaj CO2

•

•

razlučivost,

ekscentričnost (posebno, ako se postavi više tegova istovremeno),

magnetski uticaji (namagnet- isanost tega, uticaj motora,

…)

temperaturni uticaji, pos. temp. razlika vaga/teg,

nesigurnost dužine ručke

Okolina

•

•

•

temperaturni gradijenti - konvekcijske vazdušne struje,

promena rel. vlažnosti, kontaminacija prašinom, itd.

•

•

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Matematički model merenja mase (1)

• Matematički model:

• teg:

• vaga:

M X = MS

E = M X − MS

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Matematički model merenja mase (2)

MX

MS

• Matematički model za komparativnu metodu:

• teg:

M = M ⋅

  X

odč

M

X

S odč

Ms

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Šta xxxx biti na akreditovanom sertifikatu

a)

b)

c)

d)

g)

h)

i)

Ime i naslov laboratorije i lokacija, gde xx xxxx kalibracija izvršena

Identifikacija (broj sertifikata)

Ime i naslov naručioca kalibracije

Kratak opis i identifikacija merne metode

Opis predmeta kalibracije (proizvođač, tip, serijski broj)

Ako je potrebno i datum prijema predmeta kalibracije

Način uzorkovanja Rezultate kalibracije

Naslov: Sertifikat o kalibraciji j) Ime i prezime, funkcija i

potpis odgovorne osobe za

certifikat o kalibraciji

k) Izjava, da se rezultati merenja odnose samo na taj predmet kalibracije (ako je važno za naručioca)

e)

f)

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

Primer sertifikata o kalibraciji

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU

HVALA NA PAŽNJI

Mag. Xxxxxx Xxxxxx

t.: x000 0 0000 000

f.: x000 0 0000 000

xxxxxx.xxxxxx@xxx.xx xxx.xxx.xx

Contract no.: EuropeAid/125357/D/SER/YU - “Technical assistance to quality infrastructure institutions in Serbia” Project financed by EU