RETAILMARKTEN VOOR VASTE TELEFONIE * * - Ontwerpbesluit betreffende het opleggen van verplichtingen voor ondernemingen die beschikken over een aanmerkelijke marktmacht als bedoeld in hoofdstuk 6A. van de Telecommunicatiewet -

161. Marktpartijen hebben in antwoord op het informatieverzoek aangegeven dat er consumenten zijn die een vaste telefoon zullen behouden vanwege het feit dat binnenshuis bellen met een mobiele telefoon lang niet altijd van dezelfde kwaliteit is als binnenshuis bellen met een vaste telefoon (in bepaalde gevallen is er binnenshuis niet eens bereik met de mobiele telefoon) waardoor een vaste telefoon noodzakelijk blijft.84 Alhoewel met name voor zakelijke gebruikers de kwaliteit85 van spraak over het vaste net een belangrijke reden lijkt om niet te substitueren, geven ook consumenten aan de kwaliteit van spraak op het vaste net een factor van belang te vinden.86

157. Het college is van oordeel dat de groep van gebruikers die bij een geringe duurzame verhoging van het tarief van vaste telefonie zal overstappen naar mobiele telefonie zodanig klein is dat aanbieders van vaste telefonie winstgevend een verhoging kunnen doorvoeren. Het college baseert zich hierbij op verschillen in functionaliteit en in tarieven, die gezamenlijk er voor zorgen dat van vraagsubstitutie geen sprake is. Het college zal eerst ingaan op verschillen in functionaliteit en daarna op de tariefverschillen.

158. Vooraleerst merkt het college op dat de Commissie in haar Aanbeveling heeft aangegeven dat vaste telefonie en mobiele telefonie tot aparte relevante markten behoren. De Commissie heeft in haar Aanbeveling aparte markten voor vaste telefonie (zie randnummer 152) en mobiele telefonie als uitgangspunt genomen.

159. Het onderzoeksbureau Ovum dat in opdracht van het college een onderzoek heeft uitgevoerd naar vast-mobiel substitutie in Nederland76, heeft in het betreffende onderzoek aangegeven dat zij verwacht dat slechts enkele gebruikers/consumenten hun vaste telefoons zullen opgeven ten gunste van mobiele telefonie77 en dat de meerderheid van de consumenten in Nederland hun vaste telefoons zal blijven gebruiken78. Volgens Ovum zijn voor consumenten het gemak van mobiele telefonie en de “handset” functionaliteit veel minder belangrijk dan de prijs van mobiele telefonie en de noodzaak om een vaste lijn te behouden voor internetgebruik. Het college merkt op dat voor internettoegang weliswaar meerdere alternatieven bestaan, maar aangezien 60% van de breedband internettoegang en bijna al het smalbandig internetverkeer via de koperen aansluitlijn van KPN wordt afgenomen, zou de eindgebruiker voor twee diensten gelijktijdig dienen over te stappen, hetgeen een verhoging van de overstapdrempel inhoudt. Dit geldt nog sterker voor ondernemingen; volgens Ovum is het niet waarschijnlijk dat zakelijke gebruikers hun vaste telefoons volledig zullen opzeggen.79 Ook een onderzoek van Xxxxxxx Xxxxx00 uit juni 2004 bevestigt dat mobiel bellen voornamelijk wordt gebruikt om naar andere mobiele gebruikers te bellen en in mindere mate naar vaste of internationale nummers. Daarnaast volgt ook uit dit onderzoek81 dat de groei van breedband internet over DSL ervoor zorgt dat eindgebruikers het gevoel hebben hun telefonieaansluiting op het koperen aansluitnetwerk minder snel te kunnen opzeggen, met name omdat mobiele telefonie in de nabije toekomst geen

76 Fixed Mobile Substitution in the Netherlands, Market Research and High Level strategic Analysis for OPTA, OVUM, 5 December 2003. Alhoewel dit rapport uit 2003 dateert heeft het college dit rapport met gegevens uit het informatieverzoek aangevuld. Zie ook randnummer 163.

77 Zie voetnoot 76, blz. 5.

78 Zie voetnoot 76, blz. 21.

79 Zie voetnoot 76, blz. 5 en 23.

80 Marktpositie KPN voor vast telefonie, Xxxxxxx Xxxxx / Centrum, juni 2004, in opdracht van KPN.

81 Pagina 20.

alternatief vormt voor DSL. Een vaste telefonieaansluiting is derhalve vooralsnog beter geschikt voor internet dan mobiele telefonie.82 Tevens wordt in dit onderzoek aangegeven dat ook sociale overwegingen er toe leiden dat vaste telefonie niet zonder meer wordt vervangen voor mobiele telefonie.

160. Ook het feit dat circa 90% van de gebruikers van mobiele telefonie nog steeds over een vaste telefoon beschikt 83, is een aanwijzing dat mobiele telefonie geen substituut voor vaste telefonie vormt. Het is namelijk niet waarschijnlijk dat eindgebruikers op grote schaal voor twee producten betalen terwijl deze producten substitueerbaar zijn.

162. Het college is van mening dat het aannemelijk is dat binnen de komende twee tot drie jaar geen significante verandering zal optreden in bovenstaande bevindingen die aangeven dat mobiele telefonie door de functionaliteit slechts een beperkt substituut kan vormen voor vaste telefonie.

163. Daarnaast is er voor de eindgebruiker een aanzienlijk prijsverschil in het oproepen vanaf een mobiele telefoon ten opzichte van het oproepen vanaf een vaste telefoon. Uit het in randnummer 159 genoemde onderzoek van Ovum komt naar voren dat mobiele telefonie in het algemeen twee keer duurder is dan vaste telefonie87. Xxxxxxxx dit onderzoek de situatie in 2002 beschrijft, blijkt uit de bij het college bekende cijfers dat ook voor 2004 dezelfde factor 2 geldt. Dit wordt bevestigd door marktpartijen die in antwoord op het informatieverzoek aangeven dat de hoge(re) kosten van mobiel momenteel vraagsubstitutie verhinderen.88 Dit is ook een verklaring waarom, zoals gesteld in randnummer 159, mobiele telefonie het meeste wordt gebruikt voor gesprekken naar mobiele eindgebruikers. De tarieven voor dit type gesprek zijn voor vaste telefonie en mobiele telefonie ongeveer gelijk. De grote tariefverschillen tussen vaste telefonie en mobiele telefonie zijn wel aanwezig bij de overige verkeerstypen. Vast-mobiel verkeer maakt minder dan

82 Dit wordt bevestigd door marktpartijen in antwoord op het informatieverzoek, met name door Xxxxxx en T- Mobile.

83 Zie voetnoot 80.

84 Dit wordt ook door T-Mobile aangedragen.

85 De lagere geluidskwaliteit komt voort uit de gebruikte techniek om het spraaksignaal te comprimeren. De kwaliteit wordt uitgedrukt met de MOS (Mean Opinion Score) waarbij 5 de beste kwaliteit is en 1 de slechtste. Vaste telefonie kent een MOS score van 4.4 en GSM kent scores tussen 3 en 3.5.

86 Heliview, 2004.

87 Fixed Mobile Substitution in the Netherlands, Market Research and High Level strategic Analysis for OPTA, OVUM, 5 December 2003, blz. 6 en 19.

88 Aldus Orange, Solcon en T-Mobile in antwoord op het informatieverzoek.

10% van het overige vaste verkeer uit, waardoor voor het hele palet van verkeersdiensten mobiele telefonie een factor 2 duurder is dan mobiele telefonie. Zoals reeds eerder aangegeven, wordt een set van producten verondersteld een aparte relevante markt te zijn indien een hypothetische monopolistische aanbieder van die producten een kleine maar significante duurzame prijsverhoging (van 5 tot 10 procent) door kan voeren zonder daarbij zoveel omzet te verliezen dat de prijsverhoging niet meer winstgevend is (‘hypothetische-monopolist test’ of SSNIP-test). In het geval van een verhoging van 5 à 10 procent van de prijs voor vaste telefonie (ceteris paribus) wordt mobiel bellen relatief gezien goedkoper en derhalve aantrekkelijker.

Gegeven het genoemde aanzienlijke prijsverschil tussen mobiele en vaste telefonie is een dergelijke prijsaanpassing echter relatief gezien marginaal. Het is derhalve waarschijnlijk dat het aantal vertrekkende afnemers in geval van een geringe maar significante en duurzame prijsverhoging (ceteris paribus) vooralsnog beperkt blijft en de prijsverhoging voor vaste telefonie derhalve winstgevend zal blijken.

164. Ook de geringe afname van aansluitingen van KPN geeft dit aan. KPN heeft de abonnementstarieven voor vaste telefonie over de afgelopen twee jaar met circa 10 procent verhoogd en deze prijsverhogingen zijn gepaard gegaan met een afname van het aantal aansluitingen met [1-5]%.89 Een gedeelte van de klanten is overgestapt naar mobiele abonnementen die in deze periode goedkoper zijn geworden, een ander gedeelte van hen naar telefonie over kabel. De mobiele tarieven zijn in deze periode circa 10% gedaald.90 De tarieven van vaste telefonie zijn daarom ten opzichte van mobiele telefonie circa 20% gestegen, waarbij [1-5]% overstap heeft plaatsgevonden. Vanuit een hypothetische-monopolist test is een dergelijke overstap niet voldoende om een tariefverhoging van 10% verlieslatend te laten zijn. Daar komt zelfs nog bij dat ook bij een gelijkblijvend tariefverschil tussen vaste en mobiele telefonie een gedeelte van deze [1-5]% gebruikers die zijn overgestapt, het vaste telefonie abonnement toch zouden hebben opgezegd wegens het verschil in functionaliteit tussen mobiele en vaste telefonie. Dit maakt de prijsdruk van mobiele telefonie op vaste telefonie zelfs nog kleiner. Dit vormt een belangrijke indicatie die leidt tot de conclusie dat mobiele en vaste telefonie niet tot dezelfde relevante productmarkt behoren.

165. Volgens marktpartijen kan de concurrentiedruk van mobiele telefonie op vaste telefonie in de toekomst groter worden en niet uit te sluiten is dat er een moment komt dat deze als één markt beschouwd kunnen worden.91 Ovum stelt in het eerder genoemde rapport dat volgens de meeste van de Nederlandse aanbieders die zij ten behoeve van dit rapport hebben geïnterviewd substitutie van vaste naar mobiele telefonie eerst een issue wordt over 5 tot 7 jaar92 (dit is vanaf 2008)93, met name voor zover het consumenten betreft. Deze aanbieders zien geen aanwijzingen dat binnen de komende twee tot drie jaar substitutie van vaste naar mobiele telefonie een niveau zal hebben bereikt waarbij de vaste telefoon alleen voor internet zal worden gebruikt en de mobiele telefoon alleen voor spraak. Zij verwachten voor de komende twee tot

89 Dit is afgeleid uit het antwoord van KPN op het informatieverzoek.

90 Door de verscheidenheid aan bundels en voorwaarden van mobiele aanbieders is niet een exacte prijsvergelijking te maken.

91 Met name Vodafone in antwoord op het informatieverzoek.

92 In antwoord op het informatieverzoek ondersteunt Tele2 deze conclusie.

93 De interviews hebben in 2003 plaatsgevonden

drie jaar een geleidelijke toename van mobiel bellen.94 Ovum meent dat dit het meest waarschijnlijke scenario is voor de ontwikkeling van het voor gesprekken overstappen naar mobiel en dat dit zal resulteren in een lichte toename van mobiel bellen.95 Er blijven volgens Ovum in Nederland op de korte tot middellange termijn echter sterke belemmeringen voor het door gebruikers daadwerkelijk inruilen van de vaste telefoon voor een mobiele telefoon, gekoppeld aan de perceptie bij gebruikers van de slechte kwaliteit van mobiele telefonie alsmede het waargenomen inerte gedrag van gebruikers om de (vertrouwde) vaste telefonieaansluiting bij de incumbent in te ruilen voor een nieuwe mobiele telefonieaansluiting.96

166. Gelet op het voorgaande is het college van oordeel dat mobiele telefonie geen vraagsubstituut voor vaste telefonie is.

171. KPN voert geen andere argumenten aan waaruit blijkt dat er voldoende prijsdruk uitgaat van xxxxxxx op vaste telefonie. KPN geeft tevens ook zelf aan dat zij verwacht dat de trend van inruil van vaste telefoons door mobiele telefoons door zal zetten gezien soortgelijke ontwikkelingen in andere Europese landen waar het percentage ‘mobile only’ al hoger is dan in Nederland. Dit vormt voor het college echter onvoldoende aanwijzing; op dit moment gaat substitutie naar mobiele telefonie in Nederland ook niet snel in vergelijking met zuidelijke Europese lidstaten. Bovendien geeft KPN in antwoord op het informatieverzoek zelf ook aan dat vaste en mobiele telefonie thans nog tot aparte relevante markten behoren102.

167. Het is voor aanbieders van mobiele telefonie op korte termijn niet mogelijk om met behulp van een mobiel netwerk vaste telefonie te leveren in reactie op een geringe maar significante duurzame prijsverhoging. Een belangrijke reden hiervoor is dat hiermee hoge (verzonken) kosten97 gemoeid zijn, die samenhangen met investeringen in het netwerk. Aanbieders van mobiele telefonie kunnen derhalve niet beschouwd worden aanbodsubstitutie voor vaste telefonie te realiseren.

Zienswijze marktpartijen

168. Reacties van marktpartijen in antwoord op het informatieverzoek ondersteunen de stelling dat de prijsverschillen tussen vaste en mobiele telefonie nu nog te groot zijn om een significante overstap naar mobiele telefonie te verwachten bij een prijsverhoging voor vaste telefonie.

169. KPN stelt dat een groeiend aantal (met name particuliere) afnemers zijn vaste telefoon inruilt voor een mobiele telefoon. Volgens KPN98 is in Nederland het gevolg van deze ontwikkeling dat reeds 9 procent (status ultimo Q1 2004) van de huishoudens geen vaste telefoon meer heeft. Naar verwachting van KPN zal deze ontwikkeling de komende jaren verder doorzetten, zeker ook gezien soortgelijke ontwikkelingen in andere Europese landen waar het percentage “mobile only99” al hoger is dan in Nederland.100 De genoemde migratie kent volgens KPN echter slechts één richting en is derhalve niet symmetrisch: van vast naar mobiel en niet (of nauwelijks) andersom. KPN veronderstelt dat een beperkte maar substantiële en blijvend doorgevoerde prijsverhoging van vaste telefonie door een veronderstelde monopolist zal leiden tot een versnelling van het opzeggen van vaste telefonieaansluitingen ten gunste van xxxxxx. Na een daaropvolgende prijsverlaging zullen deze afnemers volgens KPN niet “terugmigreren” naar vaste telefonie; het effect is asymmetrisch. Bovenbedoelde prijsstijging van vaste telefonie zal

94 Zie voetnoot 76, blz. 5.

95 Zie voetnoot 76, blz. 39.

96 Zie voetnoot 76, blz. 6, 9, 17 en 21.

97 Het betreft enkele miljarden euro’s.

98 In antwoord op het informatieverzoek.

99 Gebruikers die alleen een mobiele telefoon gebruiken.

100 KPN verwijst hier naar het artikel ‘Mobieltje rukt op ten koste van vaste lijn’ in Volkskrant van 11 november 2003.

volgens KPN derhalve weinig winstgevend101 zijn vanwege de versnelling van de uitstroom van vast naar mobiel. Dit betekent dat de migratie van vast naar mobiel een concurrentiedruk legt op de prijsontwikkeling van vaste telefonie, aldus KPN.

170. Uit voorgaande twee punten lijkt volgens KPN te volgen dat vaste telefonie thans reeds in elk geval enige concurrentiedruk ondervindt van mobiele telefonie. Van de [5-10] procent van de huishoudens die geen vaste telefoon meer heeft, gaat volgens KPN concurrentiedruk op vast uit. Het is echter in de ogen van het college niet op voorhand aannemelijk dat het hier substitutie betreft als gevolg van prijsdruk van mobiele op vaste telefonie. Het is namelijk niet duidelijk of deze 9 procent daadwerkelijk gemigreerd is van vaste telefonie naar mobiele telefonie. Daarnaast heeft een gedeelte van deze [5-10] procent van de huishoudens nooit een vaste telefonieaansluiting gehad. De afname van het aantal vaste telefonieaansluitingen is over de afgelopen 3 jaar bij KPN 6 procent van het totaal aantal aansluitingen geweest. Ruim 1 procent heeft echter een telefonieaansluiting bij een kabelaanbieder afgenomen. Het aantal huishoudens dat in de afgelopen 3 jaar een vaste telefonieaansluiting heeft opgezegd, bedraagt daarmee 5 procent. Het college heeft in randnummer 164 overwogen dat een dergelijk verlies aan klanten niet voldoende is om te spreken van vraagsubstitutie.

172. Telfort heeft in antwoord op het informatieverzoek aangegeven dat bij een prijsverhoging voor vaste telefonie wel degelijk een significante overstap naar mobiele telefonie zal worden gemaakt, aangezien gebruikers vrijwel allemaal reeds een mobiele telefoon bezitten. Op het moment dat vaste telefonie significant duurder wordt, zal de gemiddelde gebruiker van een vaste en mobiele telefoon volgens Telfort zijn keuze voor beide telefonieaansluitingen heroverwegen en Telfort verwacht dat hij dan in een groot aantal gevallen zal kiezen voor zijn mobiele telefoon. Telfort geeft echter niet exact aan hoe groot het aantal eindgebruikers is dat bij een prijsverhoging voor vaste telefonie zal overstappen. Het college deelt de mening van Telfort dat te verwachten is dat bepaalde eindgebruikers over zullen stappen in reactie op een dergelijke prijsverhoging, maar acht deze overstap, gelet op het voorgaande, onvoldoende om de prijsverhoging niet winstgevend te laten zijn.

Conclusie mobiele telefonie

173. Gelet op het voorgaande concludeert het college dat er onvoldoende concurrentiedruk van mobiele op vaste telefonie uit gaat zodat mobiele en vaste telefonie niet tot dezelfde productmarkt behoren. Alhoewel niet uitgesloten kan worden dat er in de toekomst enige

101 Aldus het antwoord van KPN op vraag 121 van het informatieverzoek.

102 Aldus het antwoord van KPN op vraag 115.

concurrentiedruk van xxxxxxx telefonie op vaste telefonie uit zal gaan, kan thans niet gesteld worden dat indien een veronderstelde monopolist als aanbieder van vaste telefonie de prijzen van vaste telefonie beperkt maar substantieel en blijvend zou verhogen er voldoende afnemers zouden overstappen op mobiele telefonie om de prijsverhoging niet winstgevend te doen zijn. Derhalve behoren mobiele en vaste telefonie op dit moment tot aparte markten.

5.4.2 Vormt SMS over het vaste net een substituut voor vaste telefonie?

174. SMS over het vaste net kan niet als reëel substituut worden aangemerkt voor het doen van spraakoproepen op vaste netwerken. De Commissie constateert103 met betrekking tot SMS over mobiele netwerken dat deze dienst in voorkomende gevallen een substituut zou kunnen vormen voor korte telefoongesprekken, maar dat deze substitutie onvoldoende is om op basis van de hypothetische monopolist test tot de conclusie te komen dat beide diensten deel uitmaken van dezelfde relevante markt.104

175. Ook aanbodsubstitutie lijkt niet reëel. Aanbieders dienen te investeren in apparatuur om het voor eindgebruikers mogelijk te maken SMS over het vaste net te versturen en ontvangen.

176. Op grond van deze overwegingen en gelet op de geringe afname van SMS over het vaste net ten opzichte van telefonieverkeer, komt ook het college tot de conclusie dat SMS over het vaste net dat momenteel wordt aangeboden en vaste telefonie geen deel uitmaken van dezelfde relevante productmarkt. Gelet op de huidige marginale betekenis van SMS over het vaste net ten opzichte van de spraakdiensten zal SMS over het vaste net in de navolgende analyse verder buiten beschouwing blijven.

5.4.3 Is telefonie via andere vaste netwerken een substituut voor telefonie via het vaste aansluitnetwerk van KPN?‌

177. Vaste telefonie kan door middel van verschillende netwerken worden aangeboden, zoals het netwerk van KPN, kabelnetwerken, glasvezelnetwerken en netwerken op basis van WLL. Hiervoor is reeds beargumenteerd waarom mobiele telefonie zowel vanuit de afnemer als vanuit de aanbieder bezien geen substituut vormt voor telefonie via het vaste aansluitnetwerk van KPN. KPN levert vaste telefonie over haar koperen- en haar glasvezelnetwerk. Door de centrale positie die KPN wat betreft vaste telefonie inneemt, neemt het college deze dienst als uitgangspunt bij het analyseren van de markt. In het onderstaande wordt onderzocht of vaste telefoniediensten over andere infrastructuren kunnen worden beschouwd als een substituut voor vaste telefoniediensten over het aansluitnetwerk van KPN.

Openbare telefonie via glasvezelnetwerken van andere aanbieders

178. Telefonie via glasvezel richt zich voornamelijk op gebruikers die hoge capaciteiten nodig hebben voor het afnemen van toegang tot meerdere typen diensten en netwerken. Ten behoeve van het aansluiten van zakelijke klanten op het openbare telefoonnetwerk wordt steeds meer gebruik gemaakt van glasvezelverbindingen. Deze netwerktechnologie wordt door alternatieve aanbieders gebruikt om eindgebruikers met grote verkeersvolumes aan te sluiten. Daarentegen worden glasvezelverbindingen niet of slechts zeer beperkt aan particuliere eindgebruikers

103 Onder andere de Europese Commissie in het besluit COMP/M.2803 – Telia/Sonera.

104 Zie Toelichting op de Aanbeveling van de Europese Commissie, p. 41.

geleverd (Fibre to the home). Via glasvezelnetwerken kan een eindgebruiker een telefoniedienst afnemen die identieke kenmerken heeft als een telefoniedienst die hij via koper kan afnemen.105

179. Het college heeft in randnummer 177 aangegeven dat vaste telefonie van KPN het uitgangspunt voor de afbakening van de markt voor vaste telefonie vormt. Hierdoor bevat vaste telefonie als uitgangspunt ook telefonie over het glasvezelnetwerk van KPN. Gelet hierop vormt telefonie over glasvezelnetwerken van andere aanbieders dan KPN ook tot de markt voor vaste telefonie, omdat het niet in de rede ligt om een product van een alternatieve aanbieder dat gelijk is aan een product van de incumbent, niet tot de markt te rekenen terwijl het product van de incumbent wel tot de markt behoort. Telefonie via glasvezel en telefonie over het vaste aansluitnetwerk zijn daarom vraagsubstituten en behoren daarom tot dezelfde productmarkt.106

Openbare telefonie via kabelnetwerken

180. Toegang tot het openbare telefoonnetwerk via kabelnetwerken is een andere infrastructuur waarmee telefoniediensten aan eindgebruikers geleverd worden. Via kabelnetwerken kan een eindgebruiker een telefoniedienst afnemen die identieke kenmerken heeft als een telefoniedienst die hij via de traditionele vaste netwerkverbindingen kan afnemen.107 Daarnaast is in randnummer 113 vermeld dat in het grootste gedeelte van Nederland een dergelijke verbinding ook beschikbaar is.

181. Omdat telefonie via de kabel voor de gebruiker dezelfde functie vervult en dezelfde productkenmerken heeft als telefonie via het vaste aansluitnetwerk kan geconcludeerd worden dat telefonie via de kabel een substituut is voor telefonie via het koperen aansluitnetwerk.108 Bij een verhoging van het tarief van vaste telefonie over het aansluitnetwerk van KPN zou daarom telefonie over kabelnetwerken een alternatief vormen. Telefonie via de kabel behoort derhalve tot dezelfde markt als telefonie via het aansluitnetwerk.

Telefonie via WLL

182. Toegang tot het openbare telefoonnetwerk kan in de toekomst ook via WLL109 worden aangeboden. Marktpartijen geven aan dat telefonie via WLL thans (nog) niet aangeboden wordt in Nederland. Naar verwachting zal dat binnen de komende drie jaar ook (nog) niet op grote schaal gebeuren.110 Pas na de huidige reguleringsperiode wordt verwacht dat WLL gebruikt kan

105 In de bewoordingen van Priority in antwoord op het informatieverzoek: “Een afnemer wil ISDN30 en vraagt niet om een bepaald type infrastructuur.”

106 Omdat in deze paragraaf reeds is geconstateerd dat vraagsubstitutie aan de orde is, behoeft de vraag of er sprake is van aanbodsubstitutie niet meer beantwoord te worden. In het vervolg zal het college deze consequentie van de methodologie als gegeven beschouwen.‌

107 Volgens KPN in antwoord op het informatieverzoek is het voor de eindgebruiker niet van belang of de aansluiting via kabelnetwerken of via het vaste aansluitnetwerk wordt geleverd.

108 Uit de antwoorden van marktpartijen op het informatieverzoek blijkt dat telefonie via de kabel in de perceptie van de aanbieders ervan een substituut is voor telefonie via het vaste aansluitnetwerk.

109 Enertel en Versatel hebben in 2004 vergunningen bemachtigd voor het leveren van aansluitingen met behulp van radiofrequenties (WLL).

110 Alleen Enertel heeft in antwoord op het informatieverzoek aangegeven binnen één jaar in één regio zowel zakelijke als particuliere klanten via WLL te gaan bedienen en is van mening dat er snel uitgerold zal worden. De

worden om effectief commerciële aanbiedingen te realiseren. WLL behoort derhalve niet tot dezelfde markt als telefonie via het vaste aansluitnetwerk.

Tussenconclusie relevante productmarkten

183. Gelet op het voorgaande concludeert het college dat er in een ongereguleerde omgeving sprake is van concurrentiedruk van vaste telefoniediensten via glas en de kabel op de telefoondiensten die worden geleverd via het vaste aansluitnetwerk van KPN. De relevante productmarkt omvat daarmee de telefoniediensten geleverd via het vaste netwerk van KPN, via glasvezelnetwerken, en via kabelnetwerken, derhalve spraaktelefonie op een vaste locatie.

5.4.4 Behoren spraak over breedband (Voice over Broadband) en spraak over IP (Voice over IP) tot dezelfde markt als traditionele vaste telefonie?‌

184. Onderstaand zal het college ingaan op de vraag of VoB en traditionele telefonie tot dezelfde markt behoren. Eerst zal het college ingaan op de vraag in welke mate de technologie waarmee telefonie wordt gerealiseerd invloed heeft op de afbakening van de markt.

De rol van voortbrengingstechnologieën bij het afbakenen van de markt

185. Bij het afbakenen van de markt is het gebruikelijk om te beginnen met een specifiek product, en vervolgens na te gaan of een hypothetische monopolist ten aanzien van dit product door andere soorten producten in voldoende mate wordt gedisciplineerd om beperkte prijsverhogingen (SSNIP) door de hypothetische monopolist tegen te gaan.

186. Het overgrote deel van alle vaste telefoniediensten in Nederland wordt geleverd via het netwerk van KPN. Hiermee en in het licht van de Aanbeveling, vormen deze diensten het logische startpunt van een analyse op basis van functionele productkenmerken.

187. Vaste telefoniediensten kunnen op velerlei wijzen worden voortgebracht. Deze onderliggende technologie hoeft niet bepalend te zijn voor de functionele productkenmerken van de dienst voor de eindgebruiker. Daar waar deze technologische verschillen in de voortbrenging niet wezenlijk doorwerken in de geboden functionaliteit van een dienst, kan het zijn dat deze onderliggende technologie beschouwd wordt als niet terzake doende voor het afbakenen van de markt.

188. Het college gaat in de onderstaande analyse na in hoeverre andere diensten of vergelijkbare diensten op basis van een andere technologie dan traditionele vaste telefonie als onderdeel kunnen worden beschouwd van de relevante markten voor vaste telefonie111. Hierbij wordt zowel ingegaan op de disciplinerende werking die uitgaat van deze diensten als de overeenkomstigheden in prijs, prijsstructuur en productkenmerken.

189. Indien diensten in zeer hoge mate vergelijkbaar zijn vanuit de beleving van de eindgebruiker doch op een andere wijze worden geproduceerd, zou het kunnen zijn dat deze diensten

overige marktpartijen zijn het in antwoord op het informatieverzoek met het college eens dat deze nieuwe infrastructuren binnen de komende drie jaren nog niet noemenswaardig zullen worden uitgerold.

111 Vaste telefonie is strikt genomen geen dienst, maar omvat een veelheid aan diensten (aansluiting, verkeer). Het al dan niet onderscheiden van deze veelheid aan diensten is voor de doeleinden van de onderhavige analyse, althans in dit stadium daarvan, niet relevant.

tezamen de beginset aan diensten vormen die worden aangeboden door de hypothetische monopolist. Hiermee kunnen deze diensten tezamen het startpunt van de SSNIP-test vormen en behoren deze diensten in beginsel tot dezelfde relevante markt. Het college kan zich voorstellen dat diensten die voldoen aan de onderstaande kenmerken onder bepaalde omstandigheden reeds op grond van vergelijkbare producteigenschappen tot de relevante markten voor vaste telefonie zouden kunnen worden gerekend:

- De mogelijkheid tot het bellen en gebeld worden op dezelfde manier als eindgebruikers gewend zijn van hun traditionele telefonieaansluiting (analoog of ISDN);

- Het aankiesbaar zijn van de klant op basis van een nummer uit het nummerplan

- De mogelijkheid om telefoons aan te sluiten met een standaardfunctionaliteit;

- Niet meer dan een beperkt kwaliteitsverschil ten opzichte van gangbare vormen van vaste telefonie aangeboden over een PSTN/ISDN-netwerk;

- Een beperkte mobiliteit tijdens het gesprek.112

190. Behalve bovenstaande functionele productkenmerken zijn hierbij tevens de prijzen van verschillende diensten en hun tariefstructuren van belang. Als algemeen uitgangspunt wordt gehanteerd dat zowel prijzen als tariefstructuren niet significant dienen af te wijken van die van traditionele vaste telefonie. In randnummer 214 wordt hierop nader ingegaan.

191. Het college constateert in bijlage 2 dat een VoB-dienst in termen van productkenmerken, functionaliteiten en tarieven in beginsel als een vaste telefoniedienst kan worden beschouwd die vergelijkbaar is met vaste telefoniediensten op basis van traditionele telefonie.

192. Het college stelt echter vast dat over het al dan niet meenemen van VoB als onderdeel van de relevante vaste telefoniemarkt in de zin van de Aanbeveling uiteenlopende denkbeelden kunnen bestaan. De Aanbeveling beschrijft markten voor vaste telefoniediensten in het algemeen, zonder hierbij een onderscheid te maken op grond van onderliggende voortbrengingstechnologieën. Hoewel het college, zoals hiervoor uiteengezet, zich zeer wel kan voorstellen dat er op grond van de overeenkomstige productkenmerken niet onder alle omstandigheden aanleiding is om vaste telefoniediensten te onderscheiden aan de hand van onderliggende technologieën, zal het college voor marktanalysedoeleinden uitgaan van de premisse dat VoB ondanks overeenkomstige productkenmerken toch als een andere categorie diensten dient te worden beschouwd dan traditionele vaste-telefoniediensten. Indien VoB- diensten, in weerwil van de overeenkomst met traditionele vaste telefonie, als fundamenteel andere diensten zouden worden beschouwd dan traditionele vaste-telefoniediensten dient een SSNIP-test uitgevoerd te worden om na te gaan of VoB-diensten voldoende prijsdruk leveren op traditionele telefonie om deze diensten als onderdeel van dezelfde relevante markt te beschouwen.

193. Hieronder zal het college nagaan in hoeverre VoB-diensten voldoende prijsdruk uitoefenen op traditionele telefoniediensten om op grond hiervan te kunnen stellen dat deze diensten een

112 Met een beperkte mobiliteit worden hier functionaliteiten bedoeld zoals deze tevens door DECT telefoons (Digital Enhanced Cordless Telecommunications) worden geboden. In en rondom de aansluiting is een beperkte mobiliteit mogelijk van enkele honderden meters. Dit is een andere functionaliteit dan bij mobiele telefonie zoals GSM waarbij landelijke dekking bestaat en er dus geen locatiegebondenheid bestaat.

onderdeel vormen van dezelfde relevante markten voor vaste telefonie. Bij het onderzoeken van deze prijsdruk wordt allereerst uitgegaan van de huidige situatie, en wordt vervolgens onderzocht hoe deze prijsdruk zich naar de verwachting van het college gedurende de komende reguleringsperiode zal ontwikkelen.

Substitutieanalyse

194. Indien een SSNIP-test wordt gebruikt om na te gaan of VoB onderdeel is van de markten waarin traditionele telefonie valt dient de volgende vraag beantwoord te worden: kan een hypothetische monopolist van traditionele telefonie zijn prijzen met 5 tot 10 procent verhogen, zonder dat sprake is van een zodanig verlies aan klanten dat de prijsverhoging verlieslatend is. Indien het antwoord op deze vraag bevestigend is, en de hypothetische monopolist zijn prijzen dus winstgevend kan verhogen, beperkt de markt zich tot traditionele telefonie. Indien het antwoord op deze vraag ontkennend is, en de hypothetische monopolist kennelijk wordt gedisciplineerd, dient te worden onderzocht of de relevante markt moet worden uitgebreid met het meest aannemelijke alternatief. Het college beschouwt VoB als het meest aannemelijke alternatief. Dit impliceert dat de SSNIP-test wordt herhaald, dit maal uitgaande van een hypothetische monopolist van zowel traditionele telefonie als VoB.

195. Na nadere vragen van het college aan UPC113 blijkt dat UPC114 in relatief beperkte tijd 5 maanden ongeveer eindgebruikers heeft aangesloten op haar VoB-telefoniedienst en in dat het aantal nieuwe abonnees in hetzelfde tempo toeneemt. Dit komt overeen met ongeveer [1-5]% van het aantal huishoudens in het dekkinggebied van UPC waar VoB van UPC werd aangeboden. De relatief grote maandelijkse toename in het aantal aansluitingen geeft het college de verwachting dat deze groei voorlopig niet zal afvlakken.

196. Doordat het aantal daadwerkelijke waarnemingen van substitutie tussen traditionele telefonie en VoB-diensten en vice versa in Nederland beperkt is, is het vaststellen van daadwerkelijke substitutie op basis van meetbare gegevens praktisch niet uitvoerbaar.115 Door de geringe marktpenetratie is het thans tevens onaannemelijk dat VoB, gegeven de zeer kleine schaal waarop deze dienst wordt afgenomen, een zodanige prijsdruk uitoefent op traditionele telefonie, dat hierdoor traditionele telefonie gedisciplineerd wordt. Het aantal huishoudens dat op dit moment VoB-diensten afneemt bedraagt minder dan circa 150.000. Deze beperkte schaal kan worden toegeschreven aan de zeer recente commerciële lancering van VoB en de onbekendheid van eindgebruikers met het aanbod.

197. Hierdoor kan thans niet op grond van een SSNIP-test gesteld worden dat VoB op dit moment onderdeel is van de relevante markt waarin traditionele telefonie valt.

198. Echter, voor het afbakenen van de markt dient het college zich niet te beperken tot een analyse van de huidige stand van zaken. Naast een dergelijke analyse dient het college immers tevens vast te stellen hoe de situatie zich gedurende de komende reguleringsperiode zal ontwikkelen. In het onderstaande zal deze prospectieve analyse worden beschreven.

113 Bij brief van 14 april 2005.

114 Bij brief van 21 april 2005.

115 Oxera, Competing Ideas, The SSNIP-test: Some common misconceptions, March 2005.

199. Het college heeft, na aanvullende schriftelijke vragen op 12 januari 2005, in februari 2005 van marktpartijen antwoorden ontvangen ten aanzien van de afname van VoB-diensten. Partijen werd hierbij gevraagd in hoeverre zij reeds nu VoB-diensten aanbieden, welke plannen zij hebben voor de komende drie jaar, en hoe zij verwachten dat de concurrentie ten aanzien van deze diensten zich zal ontwikkelen. Partijen geven aan dat het voor hen moeilijk is om een nauwkeurige inschatting te maken van de verwachte volumes en omzetten die zij zullen behalen in de komende drie jaar. Uit deze gegevens volgt niet een eenduidig beeld, anders dan dat de meeste aanbieders ambitieuze plannen hebben ten aanzien van VoB. Op grond van de enigszins fragmentarisch aangeleverde gegevens zou een conservatieve schatting zijn dat de aanbieders aan het einde van de reguleringsperiode (2008) gezamenlijk verwachten meer dan 1 miljoen aansluitingen te leveren op basis van VoB.

200. Gegeven het karakter van de antwoorden van marktpartijen heeft het college als aanvulling op de prognoses die door marktpartijen zijn gemaakt tevens het onderzoeksbureau Verdonck, Klooster & Associates (VKA) opdracht gegeven een inschatting te maken van de ontwikkelingen ten aanzien van IP-telefonie in het algemeen en VoB in het bijzonder. Het primaire doel van dit onderzoek was om inzicht te krijgen in de mate waarin IP-technologie de traditionele technologie zal gaan vervangen, en welke impact deze ontwikkelingen zullen hebben op de positie van KPN. Hiertoe heeft VKA een drietal scenario’s opgesteld gebaseerd op ontwikkelingen in het buitenland (waaronder de Verenigde Staten) en de door marktpartijen aan OPTA aangeleverde data met betrekking tot VoB: een scenario met een minimum daling van KPN, met een maximum daling en een scenario hier tussen in. Deze scenario’s geven aan binnen welke bandbreedte deze ontwikkelingen zich afspelen. Uit de analyse van VKA volgt dat het ‘marktaandeel’, gemeten in aantallen aansluitingen, van op IP-technologie gebaseerde vaste telefonie ten opzichte van traditionele telefonie zich eind 2007 tussen 10 en 30 procent bevindt. Het aantal laagcapacitaire aansluitingen van KPN zal volgens deze analyse uitkomen tussen 6 en 7 miljoen, op een totaal van minder dan 8 miljoen. Voor hoogcapacitaire aansluitingen verwacht VKA dat de markt aanmerkelijk zal krimpen, waarbij het marktaandeel van KPN grosso modo gelijk blijft. Op de verkeersmarkten zullen de marktaandelen van KPN zich eind 2007 tussen 50 en 55 procent bedragen, met uitzondering van internationaal verkeer, dat zich richting 45 procent zal bewegen. Voor de exacte data verwijst het college naar bijlage 2.

201. Hoewel de bandbreedte van de verwachte penetratie van op IP-technologie gebaseerde aansluitingen tamelijk groot is, namelijk tussen de 10 en 30 procent, geldt dat zelfs in het minimum scenario (10 procent) sprake is van een zeer aanzienlijke penetratiegraad. Zelfs op grond van dit conservatieve minimum scenario geldt dat een substantiële prijsdruk van vaste- telefoniediensten op basis van VoB uit moet gaan op traditionele vormen van vaste telefonie. Dit is eens te meer het geval omdat VoB-aanbiedingen naar verwachting voor een groot deel van de Nederlandse huishoudens als alternatief beschikbaar zullen zijn. In de eerste plaats zijn er eind 2007 naar verwachting meer dan 5 miljoen huishoudens die breedbandinternet afnemen.116

116 Zie besluit “analyse van de markt voor ontbundelde toegang op wholesale-niveau (inclusief gedeelde toegang) tot metalen netten en subnetten, voor het verzorgen van breedband- en spraakdiensten”.

In de tweede plaats verwacht het college dat kabelaanbieders op grote schaal VoB-diensten zullen aanbieden, los van breedbandinternettoegang, zoals UPC dit thans reeds doet.

202. De prijsdruk die voorkomt uit de (prospectieve) penetratiegraad van VoB maakt het voldoende aannemelijk dat een hypothetische monopolist ten aanzien van traditionele telefonie niet in staat zou zijn prijzen winstgevend te verhogen met 5 tot 10 procent. Door het grote aandeel van verzonken kosten in de kostprijs van een vaste telefonie-aansluiting zijn de marginale kosten voor een hypothetische monopolist voor het aanbieden van een aansluiting beperkt. Dat betekent dat de aanbieder relatief veel omzet misloopt bij het verliezen van een eindgebruiker, zonder dat hij hierdoor met aanzienlijk minder kosten wordt geconfronteerd. Bovendien zal hij naast de inkomsten uit de aansluiting tevens inkomsten uit verkeer mislopen. Het effect op de winst van de aanbieder van verloren afnemers is daardoor relatief groot. Hierdoor leidt het verlies van een relatief gering aantal afnemers reeds tot een relatief grote impact op de winstgevendheid. Een hypothetische monopolist ten aanzien van traditionele vaste telefonie en VoB tezamen moet wel in staat geacht worden om zijn prijzen winstgevend te verhogen, omdat in een dergelijke situatie bij een prijsverhoging van 5 tot 10 procent onvoldoende eindgebruikers kunnen overstappen naar alternatieven om de prijsverhoging verlieslatend te laten zijn. Dit impliceert dat vaste telefonie op basis van VoB zou moeten worden opgenomen in de relevante markt waarin traditionele vaste telefonie zich bevindt.

203. Op basis van de verwachte penetratie van VoB over de komende reguleringsperiode geldt dat traditionele telefonie door VoB gedisciplineerd zal worden. Op grond hiervan kan worden gesteld dat VoB deel uitmaakt van de relevante markt waarin zich traditionele telefonie bevindt.

Wat is de invloed van bundeling van VoB-diensten met andere diensten op de marktafbakening?

204. Veelal wordt VoB aangeboden in combinatie met een breedbandinternetaansluiting (Wanadoo en Tiscali) of een ander product zoals (analoge) televisie (UPC). Deze bundeling van producten is ook wel bekend onder de naam “double play” of “triple play”. Bundeling van producten kan invloed hebben op de marktafbakening.

205. Hierbij dient wel beseft te worden dat vanuit de hypothetische monopolist van traditionele vaste telefonie bezien geldt dat deze niet concurreert met de (prijs van) de bundel, maar primair met de vaste-telefoniedienst in de bundel, en de prijs die de eindgebruiker meer dient te betalen om VoB in de bundel op te nemen.

206. In het geval VoB tezamen met andere diensten wordt afgenomen, bijvoorbeeld televisie of breedbandinternet zou onder bepaalde omstandigheden kunnen worden gesteld dat sprake is van een markt voor de bundel. Hierbij zijn criteria van belang, zoals de mate waarin de diensten gezamenlijk worden aangeboden en afgenomen, de mate waarin eindgebruikers de verschillende diensten als bundel percipiëren, de mate waarin de diensten complementair, substitueerbaar of onafhankelijk van elkaar zijn, het prijsverschil tussen de bundel en losse componenten en of er een vaste verhouding bestaat waarin de diensten worden afgenomen . Om vast te stellen of sprake is van een marktafbakening op het niveau van een bundel zal het college deze criteria verder uitwerken.

Mate waarin de diensten gezamenlijk worden aangeboden en afgenomen

207. Op dit moment is moeilijk aan te geven in welke mate VoB in een bundel met bijvoorbeeld breedbandinternettoegang, kabeltelevisie of andere diensten zal worden afgenomen. Hoewel gebundelde aanbiedingen zoals ‘triple play’ bepaalde eindgebruikers zullen aanspreken is het de vraag of een brede groep van eindgebruikers al binnen de komende periode van 3 jaar een vraag zal ontwikkelen naar de bundel. Dit blijkt tevens uit verwachtingen van Tele2, Digitenne en KPN. Tele2 stelt: 'Triple play moet zich nog bewijzen. Het duurt jaren voordat de consument internet, televisie en telefonie als één product ziet. Vraag honderd klanten of ze zo'n pakket willen en negentig zullen vragen wat triple play precies is.' 117 Digitenne stelt: ‘Voorlopig zullen veel consumenten televisie, internet en telefonie apart blijven inkopen.’ 118 Ook KPN verwacht dat triple-play zich vooralsnog langzaam ontwikkelt: "Het tempo hangt van de belangstelling af, al denk ik dat het in het begin langzaam zal gaan.‘ 119 De verwachting is wel dat de komende jaren een substantieel deel van VoB zal worden aangeboden door aanbieders die de fysieke aansluiting van de eindgebruiker controleren (zoals kabelbedrijven en DSL-aanbieders). Dit enkele gegeven is echter onvoldoende aanleiding om de verregaande conclusie te trekken dat sprake is van een markt voor een bundel van VoB, breedbandinternettoegang en/of televisie, zolang de elementen van de bundel tevens op grote schaal afzonderlijk blijven worden afgenomen.

208. Daarnaast blijft er ruimte bestaan om VoB af te nemen bij een andere aanbieder dan bij de infrastructuuraanbieder van bijvoorbeeld de coax-kabel (voor kabel-televisie) of de koperlijn (DSL). De grootste aanbieder van VoB-diensten in de Verenigde Staten, Vonage, biedt VoB- diensten aan zonder tevens leverancier te zijn van breedbandinternetaansluitingen.120

209. Het is aannemelijk dat in de komende drie jaar de vraag naar gebundelde aanbiedingen zich sterker zal ontwikkelen ten opzichte van de vraag naar de losstaande componenten. Het enkele gegeven dat diensten vaker gebundeld worden afgenomen is echter onvoldoende om te concluderen dat sprake is van een markt voor de bundel. Het grote aantal eindgebruikers dat de komende drie jaar breedbandinternettoegang, kabel-televisie en vaste-telefoniediensten los van elkaar zal afnemen maakt het veel aannemelijker dat de gebundelde aanbiedingen in concurrentie zullen staan met de afzonderlijke diensten waar ze uit zijn opgebouwd, en dat aanbieders derhalve niet de tarieven voor de bundel kunnen vaststellen zonder rekening te houden met de afzonderlijke tarieven van aanbieders die de diensten ‘los’ aanbieden.

De mate waarin eindgebruikers de verschillende diensten als bundel percipiëren

210. Het is aannemelijk dat voor de - omvangrijke - groep eindgebruikers121 die reeds over een breedbandinternetaansluiting beschikt, geldt dat het aankoopmoment van een breedbandinternetaansluiting voorafgaat aan het aankoopmoment van een VoB abonnement.

117 Zie Financieel Dagblad, Scepsis over het bundelen van internet, tv en telefoon, 29 maart 2005. 118 Zie Financieel Dagblad, ‘Consument vraagt niet om triple play', vrijdag 8 April 2005, pagina 15. 119 Zie Haagsche Courant, KPN twijfelt enkel over snelheid van hervormingen, 13 april 2005.‌‌

120 Vonage Holdings Corporation, Fast Facts, xxxx://xxx.xxxxxx.xxx/xxxxxxxxx/xxxxxxx_xxxxxxxxx.xxx, April 2005. Number of Active Lines: 550.000+.

121 Uit de marktanalyse voor de breedbandmarkten blijkt dat op dit moment 3,5 miljoen eindgebruikers over een breedband aansluiting beschikken op een potentieel totaal van 6 miljoen gebruikers.

Voor de eveneens omvangrijke groep eindgebruikers die reeds over een kabeltelevisieaansluiting beschikt, geldt eveneens dat het aankoopmoment van het kabeltelevisieabonnement voorafgaat aan het aankoopmoment van een VoB abonnement. Voor de groep eindgebruikers die op dit moment traditionele telefonie afnemen en niet beschikken over een breedbandinternetaansluiting is niet eenduidig aan te geven of het aankoopmoment van VoB en een breedbandinternetaansluiting samenvalt of dat het aankoopmoment voor VoB anders is dan van breedbandinternet. Wel dient hierbij te worden opgemerkt dat de afweging van eindgebruikers die reeds een gecombineerd aanbod van telefonie en breedband of telefonie en kabeltelevisie afnemen hun beslissing om over te stappen waarschijnlijk zullen nemen op basis wat zij na hun overstap voor de bundel van diensten kwijt zullen zijn. Indien afnemers die VoB in combinatie met breedbandinternettoegang afnemen niet op significante schaal overstappen op VoB in combinatie met televisie of vaste telefoniediensten apart met breedband en kabeltelevisie zou dit kunnen wijzen op afzonderlijke markten per bundel. Immers, in een dergelijke situatie oefenen de diverse bundels onderling geen concurrentiedruk uit. Het college beschikt echter niet over aanwijzingen en acht het onaannemelijk dat vaste-telefoniediensten die onderdeel zijn van double- en triple-play-aanbiedingen de komende drie jaar niet langer aanbiedingen met uitsluitend vaste-telefoniediensten disciplineren.

211. De verwachting van het college is dat eindgebruikers hun keuze zullen baseren op het verschil tussen de tariefstelling van VoB en de prijs voor traditionele telefonie. Voor de bijna drie miljoen eindgebruikers die thans breedbandinternettoegang zonder VoB afnemen geldt dat zij de afweging om naast breedbandinternettoegang ook VoB af te nemen in sterke mate af laten hangen van de tariefvergelijking tussen VoB en traditionele telefonie. Voor zover het gaat om de perceptie van eindgebruikers ten aanzien van de vraag of zij verschillende diensten als bundel percipiëren, is er thans geen indicatie dat er een grote groep eindgebruikers is die breedbandinternet en VoB als gebundeld product beschouwt. Op basis hiervan kan in ieder geval niet tot een markt voor gebundelde aanbiedingen (waarvan VoB onderdeel uitmaakt) worden geconcludeerd. Indien wel sprake zou zijn van een markt voor gebundelde aanbiedingen is het overigens de vraag of deze bundel dan bestaat uit VoB met kabeltelevisie, breedbandinternettoegang of een combinatie van de drie diensten.

De mate waarin de diensten complementair, substitueerbaar of onafhankelijk van elkaar zijn

212. VoB en breedbandinternettoegang/kabeltelevisie voorzien in een verschillende behoefte van de eindgebruiker. VoB vervult immers dezelfde behoefte als traditionele telefonie: spraaktelefonie. Televisie en breedbandinternettoegang, evenals telefonie en breedbandinternettoegang zijn onafhankelijke producten. Het bestaan van sterk complementaire producten in een gebundelde aanbieding zou er op kunnen duiden dat veel consumenten beide producten afnemen en dat er hierdoor een markt voor de bundel bestaat. Dit is echter bij telefonie, breedbandinternet of televisie niet het geval. Daarmee wijst ook dit element niet op het bestaan van een markt voor gebundelde aanbiedingen waarvan VoB deel uitmaakt.

Prijsverschil bundel en losse componenten

213. Op dit moment is sprake van prijsverschillen tussen enerzijds de afzonderlijke componenten telefonie en breedbandinternet en anderzijds het pakket van deze diensten. De (off net) verkeerstarieven voor VoB die partijen als UPC, Wanadoo en Tiscali hanteren, zijn veelal enigszins lager dan C(P)S, terwijl ook de aansluiting goedkoper is dan die van KPN (tot de helft

goedkoper).Dit verschil in tariefstelling is enerzijds toe te schrijven aan dalende gemiddelde vaste kosten indien aanbieders de aansluiting voor meerdere diensten inzetten. Een aanbieder kan immers in een dergelijke situatie de vaste kosten voor het netwerk over meerdere diensten verdelen. Anderzijds is het een bekend gegeven dat nieuwe toetreders op de markt significant lagere tarieven moeten hanteren om eindgebruikers te bewegen over te stappen van de incumbent (penetratieprijs); het is daarom goed mogelijk dat deze lage prijs slechts tijdelijk van aard is.

214. De ontwikkeling van het prijsverschil tussen de bundel en de diensten, indien zij afzonderlijk van elkaar zouden worden ingekocht, is moeilijk te voorspellen voor de komende jaren. Het ligt voor de hand dat een aanbieder bereid is om de eindgebruiker een substantiële korting te geven indien hij bereid is meerdere diensten bij hem af te nemen. Bovendien kan de aanbieder de eindgebruiker laten profiteren van de lagere kosten van VoB in verhouding tot traditionele vaste telefonie. Indien het prijsverschil tussen VoB in combinatie met televisie en of breedbandinternettoegang enerzijds en vaste telefonie met daarbij afzonderlijk afgenomen breedbandinternettoegang en/of televisie als gevolg van lagere kosten in het aanbieden dermate groot wordt dat het afzonderlijk afnemen in een substantieel aantal gevallen niet kan concurreren met de bundel zou het mogelijk kunnen zijn dat vaste telefonie die gebundeld wordt afgenomen niet meer in dezelfde markt valt als afzonderlijk afgenomen vaste telefonie in een andere markt. Echter, het college heeft geen aanwijzingen dat sprake is of zal zijn van een dermate groot prijsverschil. Zoals besproken wordt in bijlage 2, zijn de huidige prijsverschillen tussen traditionele telefonie van KPN en de huidige VoB-aanbiedingen vergelijkbaar met het verschil tussen traditionele telefonie van KPN en het C(P)S-prijsniveau. Bovendien is het aannemelijk dat een toenemende prijsdruk vanuit VoB er toe zal leiden dat ook de tarieven voor traditionele telefonie zullen dalen, waardoor het verschil de komende jaren kan afnemen. De verwachting van het college is dat het tariefverschil tussen bundels van diensten en los afgenomen diensten de komende reguleringsperiode geen aanleiding geeft om tot afzonderlijke markten te komen. Dit betekent met name dat ook indien sprake is van een prijsverschil PSTN evengoed in voldoende mate wordt gedisciplineerd door VoB (al dan niet gebundeld) om beide diensten tot dezelfde markt te rekenen.

Markt voor bundels doordat diensten in vaste verhoudingen worden afgenomen

215. Op grond van de economische theorie is een markt voor bundels waarschijnlijker indien de diensten in de bundel veelal in vaste verhoudingen worden afgenomen. In het geval dat sprake is van flat fee-aanbiedingen waarbij tegen één vaste maandelijkse vergoeding onbeperkt gebeld, televisie gekeken en toegang tot internet kan worden verkregen, kan dit wijzen op het bestaan van een economische markt voor een bundel. Het college verwacht echter dat de komende reguleringsperiode niet algemeen sprake zal zijn van volledige flat fee-aanbiedingen voor VoB, omdat een groot deel van het verkeer dat origineert op VoB-aansluitingen blijft termineren op mobiele en traditionele binnenlandse of buitenlandse vaste telefonienetwerken; dit verkeer zal vaak per minuut worden afgerekend. Daarnaast zullen de gebundelde diensten ook afzonderlijk afgenomen kunnen blijven worden. Bovendien is er ten aanzien van traditionele vaste- telefoniediensten ook een tendens waarneembaar naar meer flat fee georiënteerde tarieven. Dit wijst niet op het bestaan van een markt voor gebundelde aanbiedingen waarvan VoB deel uitmaakt.

Tussenconclusie

216. Hoewel in het dagelijkse spraakgebruik de term ‘bundel’ vrij gemakkelijk wordt gehanteerd, geldt dat dit niet verward moet worden met een economische markt voor een bundel. Hiervan kan slechts in een beperkt aantal gevallen, onder strikte voorwaarden worden gesproken. 122 Het college is op grond van voorgaande overwegingen van oordeel dat er onder de huidige omstandigheden onvoldoende aanwijzingen zijn om te spreken van een relevante markt voor een bundel waar VoB onlosmakelijk onderdeel van is.

Standpunt marktpartijen

217. Ten aanzien spraaktelefonie op basis van VoB geldt dat andere aanbieders dan KPN vrijwel unaniem zijn in hun standpunt dat deze dienst in de relevante markten voor vaste telefonie dient te worden begrepen, met name vanwege de functionele productkenmerken. In reactie op schriftelijke vragen ten aanzien van VoB gaven de meeste marktpartijen aan dat zij eveneens van mening zijn dat diensten op basis van VoB in beginsel evenzeer als onderdeel van de relevante markt(en) voor vaste telefonie beschouwd kunnen worden als bijvoorbeeld analoog en ISDN. Uitsluitend KPN is van mening dat spraaktelefonie op basis VoB niet onder de markt voor vaste telefonie dient te worden begrepen.

218. In een in opdracht van KPN vervaardigd rapport van Lexecon ten aanzien van VoB wordt betoogd dat traditionele telefoniediensten geen onderdeel uitmaken van de markten voor VoB- diensten. Over de vraag of VoB-diensten deel uitmaken van de markten voor traditionele telefonie laat Lexecon zich niet expliciet uit. Lexecon stelt dat het zeer lastig is in deze fase van de ontwikkeling om aan te geven of er sprake is van een afzonderlijke markt voor VoB, of dat deze deel uitmaken van de markten voor traditionele telefonie. Wat volgens Lexecon met name van belang is, is het vaststellen in hoeverre KPN in staat is om ‘leveraging’ van haar marktmacht op bestaande markten of onderdelen van markten toe te passen bij het aanbieden van VoB- diensten. Daarbij gaat het er volgens Xxxxxxx specifiek om te onderzoeken of KPN de mogelijkheden en de prikkels heeft om dit te doen.

219. Het college deelt de notie uit het rapport van Lexecon dat het niet eenvoudig is om, gegeven de dynamiek van de ontwikkelingen ten aanzien van VoB, te komen tot een marktafbakening. Het college is echter wel van oordeel, zoals hij in het voorgaande heeft gemotiveerd, dat het mogelijk is om te komen tot een conclusie ten aanzien van de vraag of VoB onderdeel is van de markten voor vaste telefonie. Het college staat in beginsel ook niet afwijzend tegenover de (pragmatische) benadering van Lexecon om de marktanalyse in zekere zin ondergeschikt te maken aan het analyseren van mogelijke mededingingsproblemen die zouden kunnen optreden als gevolg van de positie van KPN ten aanzien van breedbandtoegang en traditionele telefonie. Echter, de bestuurlijke zorgvuldigheid en het systeem van de Tw vereist van het college dat hij relevante markten afbakent alvorens hij onderzoekt of sprake is van een AMM-positie en in hoeverre sprake is van mededingingsproblemen. Bij het beschrijven van de mededingingsproblemen zal het college nader ingaan op hetgeen door Xxxxxxx naar voren wordt gebracht ten aanzien van de mogelijkheden en de prikkels die KPN heeft voor gedragingen met een mededingingsbeperkend karakter.

122 Zie randnummer 206.

Conclusie ‌

220. Gelet op het bovenstaande concludeert het college dat spraak over breedband (Voice over Broadband) en spraak over IP (Voice over IP) tot dezelfde markt als traditionele vaste telefonie behoren.

5.4.5 Is verkeer een substituut voor telefonieaansluitingen en vice versa?‌

221. Binnen de retailmarkt voor vaste telefonie wordt in de Aanbeveling een nader onderscheid gemaakt tussen het bieden van toegang (telefonieaansluitingen) enerzijds en uitgaande verkeersdiensten anderzijds.123 In het hiernavolgende zal worden nagegaan of dit onderscheid van toepassing is.

222. Verkeer en telefonieaansluitingen voorzien voor een afnemer in een verschillende behoefte. Immers, het beschikken over een telefonieaansluiting vormt slechts de voorwaarde voor de afnemer om te bellen en gebeld te worden. Om daadwerkelijk uitgaande gesprekken te kunnen voeren, dient een afnemer naast deze telefonieaansluiting tevens verkeersdiensten af te nemen. De telefonieaansluiting en verkeer zijn complementen. Verkeersdiensten zijn derhalve niet als vraagsubstituut voor telefonieaansluitingen aan te merken en vice versa, maar als complementaire producten.

223. Ook vanuit de aanbodzijde is er geen sprake van substitueerbaarheid tussen beide diensten. Zo biedt een aanbieder van aansluitdiensten gelet op de totstandkomingsgeschiedenis van de vaste telefonie in een ongereguleerde omgeving meestal ook reeds verkeersdiensten aan; de aanbieder van verkeersdiensten en de aanbieder van telefonieaansluitingen zijn dezelfde partij. Er is derhalve geen sprake van dat een aanbieder van aansluitdiensten in reactie op een geringe maar significante, blijvende prijsverhoging van verkeer verkeersdiensten zál gaan aanbieden; hij doet dat doorgaans al. Hierdoor is effectieve concurrentiedruk vanuit telefonieaansluitingen niet te verwachten.

224. Ook de omgekeerde mogelijkheid van concurrentiedruk op telefonieaansluitingen via aanbodsubstitutie vanuit vast verkeer is in een ongereguleerde situatie niet aan de orde. Indien een aanbieder van verkeer en telefonieaansluitingen verschillende partijen zouden zijn dan heeft de aanbieder van verkeer toegang tot het aansluitnetwerk van de aanbieder van de telefonieaansluitingen. De eigenaar van het lokale aansluitnetwerk kan vanuit die positie elke effectieve concurrentiedruk op de prijs van een telefonieaansluiting op zijn eigen netwerk vanuit aanbieders van verkeer die door hem (vrijwillig) tot dit netwerk zijn toegelaten, blokkeren. De resterende mogelijkheid is dat de aanbieder van verkeersdiensten besluit om zelf een vast aansluitnetwerk aan te leggen waardoor er concurrentie tussen netwerken ontstaat. Gelet op de hiermee gepaard gaande hoge verzonken investeringen en de daarvoor benodigde schaalgrootte kan ervan uit worden gegaan dat deze optie niet realistisch is. Indien de eigenaar van het lokale aansluitnetwerk uitsluitend zelf verkeersdiensten zou aanbieden, is

123 Zie blz. 19 Aanbeveling: “Hoewel ondernemingen die toegang verzorgen, concurreren op de markt voor uitgaande gesprekken, lijkt het niet zo te zijn dat ondernemingen die uitgaande gesprekken via carrierselectie of - preselectie verzorgen, systematisch de toegangsmarkt betreden in reactie op geringe maar significante blijvende prijsverhogingen voor toegang. Hierdoor is het mogelijk afzonderlijke retail-markten voor toegang en voor uitgaande verkeer vast te stellen.”

concurrentiedruk vanuit andere aanbieders van verkeer niet mogelijk. De eigenaar van het lokale aansluitnetwerk biedt zelf reeds aansluitdiensten aan wat substitutie aan de aanbodzijde uitsluit.

225. Door een aantal marktpartijen wordt in antwoord op het informatieverzoek het argument naar voren gebracht dat aansluitingen voor telefonie en uitgaand verkeer beide onderdeel uitmaken van een pakket (bundel) van diensten die door de eindgebruiker als één geheel wordt gezien.124 De diensten zouden om die reden tot dezelfde relevante markt dienen te worden gerekend.

226. Wil er in economische zin daadwerkelijk sprake zijn van een dergelijke bundel dan betekent dat onder andere dat de eindgebruiker zijn afnamepatroon in sterke mate zou baseren op basis van de totaalprijs van, in dit geval, aansluitings- en verkeersdiensten. Indien een afnemer zou kiezen op de totaalprijs van een bundel dan zou een aanbieder die de prijs van één van de elementen in de bundel125 verhoogt deze prijsverhoging moeten laten volgen door een navenante prijsverlaging van het andere element in de bundel teneinde de relatieve prijs van de bundel gelijk te houden. Indien een aanbieder een prijsverhoging van één van de elementen in de bundel niet zou laten volgen door een navenante prijsverlaging van het andere element in de bundel dan zou een dergelijke prijsverhoging moeten leiden tot een duidelijke afname van de vraag naar andere elementen in de bundel wil er daadwerkelijk sprake zijn van een bundel als hiervoor bedoeld.126

227. Het college acht het bestaan van dit soort mechanismen thans niet significant genoeg om een relevante markt voor bundels te rechtvaardigen, onder andere gelet op het feit dat een vaste telefonieaansluiting noodzakelijk is voor het afnemen (en het ontvangen) van alle vaste uitgaande verkeersdiensten. Indien een aanbieder zijn prijzen van uitgaand verkeer127 verhoogt, dan is het aldus niet waarschijnlijk dat een substantiële groep afnemers in reactie hierop op korte termijn de telefonieaansluiting zal opzeggen. Het opzeggen van de telefonieaansluiting impliceert immers dat de afnemer zijn mogelijkheid om via de vaste telefoon te bellen geheel kwijt is. Eerder is het denkbaar dat (een deel van) de afnemers uitsluitend minder verkeersdiensten zal/zullen afnemen in reactie op de prijsverhoging van de verkeersdienst. Daarnaast gebruikt een substantieel deel van de afnemers zijn telefonieaansluiting inmiddels ook voor internettoegang. Door deze omstandigheid is het nog minder aannemelijk dat een substantieel deel van die afnemers zijn telefonieaansluiting zal opzeggen in reactie op een prijsverhoging van verkeersdiensten. Daar komt bij dat consumenten (nog) niet naar de totale bundel kijken. Uit een recent in opdracht van het college door EIM uitgevoerde consumentenonderzoek naar de afname van gebundelde communicatieproducten in Nederland blijkt dat veel huishoudens zich er niet van bewust zijn dat communicatiediensten gebundeld afgenomen kunnen worden. Als reden geven ze op dat ze er nooit echt over hebben nagedacht. Daarnaast speelt ook de verwachting dat de opbrengst niet zal opwegen tegen de inspanningen

124 Met name Tele2 in antwoord op het informatieverzoek.

125 Onder overige gelijkblijvende voorwaarden.

126 Zie ook Economic Policy Note, no. 4, September 2004, inzake “Bundling, The economic theory and a framework for ex-ante regulatory assessment”.

127 Zie vorige voetnoot.

die nodig zijn om de verschillende alternatieven af te wegen. Hierbij speelt naar verwachting ook mee dat men in grote mate tevreden is met de huidige situatie.128

228. De situatie bij vaste telefonie verschilt op het punt van het al dan niet bestaan van een onderscheid tussen telefonieaansluitingen en verkeer van die van mobiele telefonie. Bij vaste telefonie worden de telefonieaansluiting en het verkeer niet gebundeld verkocht in de zin dat er één bedrag betaald wordt voor de combinatie telefonieaansluiting/belminuten. Deze tariefstructuur werd al gehanteerd door KPN (destijds PTT) in de tijd dat deze onderneming als concessiehouder telefonie aanbood. Ook bij afwezigheid van regulering zou de situatie dat de telefonieaansluiting en het verkeer gebundeld worden verkocht in de zin dat er één bedrag betaald wordt voor de combinatie telefonieaansluiting/belminuten bij vaste telefonie niet bestaan aangezien er bij vaste telefonie sprake is van een andere aanbodstructuur dan bij mobiele telefonie. Bij mobiele telefonie zijn geen noemenswaardige kosten gemoeid met de telefonieaansluiting. Alleen tijdens het plaatsvinden van verkeer wordt het radiospectrum en netwerk (noemenswaardig) gebruikt. De mobiele aanbieder heeft daarom geen kosten goed te maken indien de eindgebruiker geen verkeer genereert. Dit is in tegenstelling tot vaste telefonie waar een gedeelte van de kosten in het telefonienetwerk (bijvoorbeeld voor de aansluitlijn en lijnkaart) ook gemaakt worden als de eindgebruiker geen verkeer genereert. Daarom worden deze kosten vergoed uit het aansluittarief. Om deze reden hanteren ook de alternatieve aanbieders (zoals UPC, BT, Versatel, Priority et cetera129) aparte tarieven voor telefonieaansluiting en verkeer.

229. Ook de Commissie is van mening dat telefonieaansluitingen en verkeer aparte relevante markten vormen. De Commissie heeft in haar Aanbeveling (zie randnummer 152) aparte markten voor verkeer en voor telefonieaansluitingen aanbevolen als uitgangspunt voor de marktanalyse.

Zienswijze marktpartijen

230. In het algemeen zijn marktpartijen in antwoord op het informatieverzoek het eens met de stelling dat verkeer en telefonieaansluitingen verschillende markten zijn. Zoals hiervoor aangegeven, wordt door een aantal marktpartijen echter het argument naar voren gebracht dat verkeer doorgaans gebundeld met een telefonieaansluiting wordt geboden. Uit het voorgaande blijkt echter dat beide diensten juist niet altijd geïntegreerd worden afgenomen.

Tussenconclusie relevante productmarkten

231. Gelet op het voorgaande vormen in een ongereguleerde situatie vaste telefonieaansluitingen enerzijds en verkeer vanaf een vaste telefonieaansluiting anderzijds aparte relevante productmarkten. Het betreft hier de vaste telefonieaansluitingen en uitgaande verkeersdiensten via het vaste netwerk van KPN, via glasvezelnetwerken en via kabelnetwerken.

128 Blz. 6 van het door EIM uitgevoerde en door OPTA gefinancierde consumentenonderzoek afname van gebundelde communicatieproducten in Nederland, december 2004.

129 Welke aanbieders in tegenstelling tot KPN in de praktijk reeds niet gereguleerd worden en derhalve in het kader van een beoordeling zonder regulering een juiste referentie vormen.

5.4.6 Is er binnen telefonieaansluitingen een nader onderscheid te maken naar type gebruikers en/of capaciteit?‌

232. De Commissie hanteert het onderscheid tussen particuliere en zakelijke afnemers als uitgangspunt voor de bepaling van relevante markten. Het college heeft bij het stellen van vragen aan marktpartijen in het kader van onderhavige marktanalyse eerder aangegeven dat een mogelijk onderscheid tussen het leveren van toegang aan particuliere en zakelijke gebruikers niet op een op voorhand eenduidige wijze te maken is.130 Op grond van deze bevinding heeft het college in zijn informatieverzoek aan marktpartijen de hypothese voorgelegd dat ten aanzien van toegang tot het openbare telefoonnet op een vaste locatie een onderscheid op basis van de door de afnemer van diens gewenste functionaliteit (maximaal of meer dan 2 spraakkanalen) geschikter is dan een onderscheid tussen telefonieaansluitingen geleverd aan particuliere en zakelijke gebruikers.

233. Er bestaat een grote verscheidenheid aan aansluitcapaciteiten. KPN levert analoge enkele telefonieaansluitingen, ISDN1, ISDN2 (twee telefonieaansluitingen), XXXX00, XXXX00 en ISDN30. De eindgebruiker zal een telefonieaansluiting afnemen die voldoet aan zijn specifieke behoeften. ISDN2-aansluitingen kunnen tevens in grotere hoeveelheden worden afgenomen. Dit kan in de vorm van zogenaamde meervoudige131 ISDN2-aansluitingen waarbij iedere telefoon hetzelfde nummer heeft. Met name ISDN30-aansluitingen worden naast KPN ook door andere aanbieders zoals bijvoorbeeld BT, MCI, Priority, Casema en Essent aangeboden. Uit de antwoorden van marktpartijen op voornoemde vragen concludeert het college dat een scherp onderscheid in de productmarktdefinitie op basis van de hoedanigheid van een afnemer (zakelijk of particulier) als zodanig niet is te maken. Dit geldt onder andere vanwege een gedeeltelijke overlap in behoefte van afnemersgroepen die hun vaste telefonieaansluiting voor zakelijke respectievelijk particuliere doeleinden gebruiken. Uit het informatieverzoek blijkt dat meer dan 98 procent van de zogenaamde zakelijke gebruikers gebruik maakt van een vaste telefonieaansluiting met één of hooguit twee spraakkanalen. Telefonieaansluitingen met een capaciteit van één of twee kanalen (hierna: laagcapacitair) worden ook door nagenoeg alle particuliere afnemers afgenomen. Het feit dat een grote groep zakelijke afnemers132 een laagcapacitaire aansluitvorm afneemt, wordt bevestigd door KPN in antwoord op het informatieverzoek133. De zakelijke en particuliere klanten nemen dezelfde producten, onder dezelfde voorwaarden, af. Een onderscheid naar particuliere en zakelijke gebruikers voor dezelfde laagcapacitaire aansluitingen is daarom niet gerechtvaardigd.

234. De telefonieaansluitingen met meer dan twee kanalen zal het college in het vervolg met de term “hoogcapacitair” aanduiden. In het hiernavolgende zal aldus worden nagegaan of het eerder in het informatieverzoek door het college voorgestelde marktonderscheid, te weten een markt voor

130 Zie het informatieverzoek, pagina 19.

131 Deze benaming is een productnaam die door KPN is ingesteld.

132 Analyse van KPN gegevens toont aan dat bijna 30% van laagcapacitaire aansluitingen door zakelijke afnemers wordt gebruikt.

133 Doordat KPN de belangrijkste aanbieder is van vaste telefonie vormt een analyse van haar afnemers een juiste maatstaf.

laagcapacitaire aansluitingen met maximaal twee spraakkanalen en een markt voor hoogcapacitaire aansluitingen (meer dan twee spraakkanalen), aan de orde is.

5.4.7 Vormen laagcapacitaire aansluitingen een aparte productmarkt?

Analoge en ISDN2-aansluitingen vs. ISDN15 en hogere aansluitingen

236. ISDN15-aansluitingen worden bezien vanuit de kosten voor de afnemer eerst interessant indien een afnemer meer dan vijf ISDN2-aansluitingen of negen gewone telefoonlijnen afneemt.135 Er zijn derhalve naar verwachting nauwelijks klanten die zes ISDN2-aansluitingen of negen gewone telefoonlijnen afnemen. Een beperkte hoeveelheid gebruikers neemt ISDN8 of ISDN10 aansluitingen af. Hierdoor zal de omvang van een eventuele switch naar ISDN15 (bij een prijsstijging van ISDN2 meervoudig) zo klein zijn dat dit geen effectieve concurrentiedruk op ISDN2 oplevert. Onderstaande tabel geeft de verdeling van de afname van de verschillende producten van alle aanbieders weer. Een geringe prijsverhoging door een aanbieder van analoge of ISDN2-aansluitingen kan winstgevend worden doorgevoerd. Immers, [99-100] procent van de gebruikers van telefonieaansluitingen heeft slechts behoefte aan één of twee telefonieaansluitingen (zie tabel 1). Deze [99-100] procent zal daarom niet naar een ISDN15- aansluiting overstappen. Daarnaast zal het overstappen naar een ISDN15, 20 of 30 aansluiting verder ontmoedigd worden door de zeer aanzienlijke eenmalige entreekosten (bij KPN respectievelijk EUR 1599 tot EUR 2999)136.

235. Er bestaat een aanzienlijk verschil in het productaanbod tussen enerzijds analoge en ISDN2- aansluitingen en anderzijds telefonieaansluitingen met meer dan twee kanalen. Bezien vanuit een analoge/ISDN2-aansluiting is de eerst grotere aansluitvorm een zogenaamde ISDN15- aansluiting.134 Daarnaast kan een afnemer die meer capaciteit nodig heeft, kiezen voor het nemen van meerdere ISDN2-aansluitingen, een meervoudige ISDN2-aansluiting.

Tabel 1. Overzicht van de relatieve afname van de verschillende aansluitcapaciteiten van alle aanbieders.

Product	Afname
analoog	[80-90]%
ISDN2	[10-20]%
ISDN15	[0-1]%
ISDN20	[0-1]%
ISDN30	[0-1]%

134 Zie randnummer 243 waaruit blijkt dat het gecombineerd aanbieden van meerdere ISDN2-aansluitingen niet of nauwelijks technische verschillen oplevert ten opzichte van één ISDN2 en meervoudige ISDN2-aansluitingen derhalve tot dezelfde relevante productmarkt behoren als analoge en ISDN2-aansluitingen.

135 Bron: website KPN.

136 Hoewel deze entreekosten onder invloed van regulering zijn ontstaan, is het aannemelijk dat deze de marktafbakening in een ongereguleerde situatie niet veel anders zouden doen zijn aangezien zij gebaseerd zijn op onderliggende kosten.

237. Op grond van het bovenstaande is het aannemelijk dat de groep afnemers die in geval van een beperkte, maar significante en duurzame prijsverhoging van een ISDN2 of een analoge telefonieaansluiting zal overstappen naar het afnemen van een ISDN15-aansluiting zodanig klein is dat een ISDN15-aansluiting niet als vraagsubstituut van een ISDN2-aansluiting of een analoge telefonieaansluiting is aan te merken. Deze visie wordt gedeeld door KPN.137

Analoge versus ISDN2-aansluitingen

238. Tussen enerzijds de categorie van telefonieaansluitingen van vijftien of meer kanalen en anderzijds de categorie van losse138 telefonieaansluitingen met hooguit twee kanalen bestaan technische verschillen als gevolg waarvan telefonieaansluitingen met vijftien of meer kanalen niet zonder substantiële aanpassingen zijn om te zetten in telefonieaansluitingen met hooguit twee kanalen en vice versa.

239. Hoewel het bestaan van technische verschillen tussen categorieën van telefonieaansluitingen op zichzelf niet hoeft te betekenen dat er geen sprake is van substitutiemogelijkheden aan de aanbodzijde van de markt, geldt dat analoge en ISDN2 telefonieaansluitingen worden aangeboden door aanbieders die reeds over een fijnmazig lokaal aansluitnetwerk beschikken. Deze fijnmazigheid is nodig, gelet op het kunnen bereiken van voldoende klantenaantallen om dit soort telefonieaansluitingen rendabel te kunnen aanbieden. Met de aanleg van deze netwerken zijn aanzienlijke investeringen gemoeid en bovendien is er sprake van een zeer lange bouwtijd met betrekking tot deze netwerken.139 Op grond hiervan kan in ieder geval worden geconcludeerd dat er geen sprake is van concurrentiedruk via aanbodsubstitutie bij het aanbieden van analoge of ISDN2-aansluitingen vanuit andere netwerken die thans niet door deze fijnmazigheid worden gekenmerkt. De aanbieders (met uitzondering van KPN) van ISDN15 of hoger beschikken niet over een fijnmazig netwerk, maar over een grofmazig netwerk waarop vooral klanten zijn aangesloten waarmee zij een relatief grote omzet genereren (en derhalve geen klanten die ISDN2 of analoge telefonieaansluitingen afnemen). Deze aanbieders zijn niet zonder aanzienlijke investeringen in staat hun netwerk uit te breiden (fijnmaziger te maken) teneinde klanten aan te sluiten die laagcapacitaire aansluitingen (ISDN2 en analoge telefonieaansluitingen) wensen. Ook indien een toetredende partij de aansluitlijn bij de eigenaar van een bestaand netwerk zou inkopen dan zijn hiervoor aanzienlijke investeringen in apparatuur nodig die niet rendabel zijn als ze uitsluitend voor telefonie worden gemaakt. Diegene die wel over een fijnmazig netwerk beschikt en ISDN15 of hoger levert, namelijk KPN, is al toegetreden en vormt eveneens geen aanbodsubstituut.

137 In antwoord op het informatieverzoek.

138 In tegenstelling tot veelvouden van ISDN2-aansluitingen oftewel ISDN2-aansluitingen in wisselende hoeveelheden.

139 Het bouwen van een dergelijk netwerk kost vele jaren en kost miljarden euro’s.

240. Tegenover het feit dat een ISDN2-aansluiting per maand op grond van de huidige KPN tarieven circa 40 procent duurder is dan een analoge telefonieaansluiting140 staat dat ISDN2- aansluitingen aanzienlijk meer en betere gebruiksmogelijkheden hebben dan analoge telefonieaansluitingen. Deze mogelijkheden bestaan in het gebruik van één telefoonnummer voor meerdere kanalen, doorkiesfaciliteiten, gratis nummerweergave141 en wisselgesprek142, groepsnummerfaciliteiten en een snellere internettoegang. Het betreft hier een aantal voordelen. Het is aannemelijk dat deze voordelen zodanig groot zijn dat de prijs-kwaliteitsverhouding van een ISDN2-aansluiting nauwelijks verschilt van een analoge telefonieaansluiting. Het tariefsverschil is in elk geval in verhouding met de perceptie van de consument van het kwaliteitsverschil. Dit wordt bevestigd doordat eindgebruikers zijn overgestapt van analoge telefonieaansluitingen naar ISDN2. Ook het door KPN recentelijk ingevoerde ISDN1 abonnement is wat tarief betreft afgestemd op de functionaliteit van de analoge aansluitlijn en ISDN2. Bij ISDN1 krijgt de gebruiker één telefonieaansluiting maar wel de overige extra functionaliteiten van ISDN2. In de praktijk zullen daarom vraagsubstitutiemogelijkheden tussen analoge, ISDN1 en ISDN2 telefonieaansluitingen bestaan. Tevens presenteert KPN deze PSTN en ISDN2 als alternatieven van elkaar op haar website.

241. Ook het, via de analoge techniek aangeboden bereikbaarheidsabonnement (‘BelBudget’, zie randnummer 132) vormt een vraagsubstituut voor de ‘normale’ analoge aansluiting, ISDN1 en ISDN2. Gedurende 2004 is er een overstap van [1-5]% van deze laatste type aansluitingen naar BelBudget geweest. Opgemerkt dient te worden dat het feit dat het college geen volledige bevoegdheid heeft over de bereikbaarheidsdienst geen betekenis kent in de marktafbakening; dit kan er hoogstens toe leiden dat, voor zover van toepassing, het college geen verplichtingen kan opleggen.

242. Voorgaande analyse rechtvaardigt de conclusie dat analoge telefonieaansluitingen, ISDN1 en ISDN2 tot dezelfde relevante productmarkt behoren.

140 Volgens de EG-Richtsnoeren van de Commissie voor de marktanalyse en de beoordeling van aanmerkelijke marktmacht in het bestek van het gemeenschappelijk regelgevingskader voor elektronische communicatienetwerken en –diensten (2002/C 165/03),

randnummer 46: “Het is evenwel niet noodzakelijk dat een product, om te worden beschouwd als een substituut aan de vraagzijde, ook tegen dezelfde prijs wordt aangeboden. Een goedkoop product of goedkope dienst van lage kwaliteit kan best een doeltreffend substituut vormen voor een product van hogere kwaliteit dat voor een hogere prijs wordt aangeboden.”; Een analoge aansluiting kost (inclusief BTW) € 18,16 en een ISDN2-aansluiting

€ 26,13. Hoewel deze tarieven onder invloed van regulering zijn ontstaan, is het aannemelijk dat de prijs van ISDN2 in een ongereguleerde situatie in elk geval hoger zou zijn dan analoog als gevolg waarvan de marktafbakening in een ongereguleerde situatie niet veel anders zou zijn.

141 Nummerweergave kost bij analoog € 1,15. Hoewel dit tarief onder invloed van regulering is ontstaan, is het aannemelijk dat dit tarief in een situatie zonder regulering niet anders zou zijn, aangezien KPN dit tarief zelf voorgesteld had.

142 Wisselgesprek kost bij analoog € 1,15. Hoewel dit tarief onder invloed van regulering is ontstaan, is het aannemelijk dat dit tarief in een situatie zonder regulering niet anders zou zijn, aangezien KPN dit tarief zelf voorgesteld had.

Meervoudige telefonieaansluitingen ‌

243. Het college acht een marktonderscheid naar veelvouden van ISDN2-aansluitingen niet aan de orde omdat het gecombineerd afnemen van ISDN2-aansluitingen in wisselende hoeveelheden niet of nauwelijks functionele en technische verschillen oplevert. Derhalve behoren meervoudige telefonieaansluitingen tot dezelfde relevante productmarkt als analoge en ISDN2-aansluitingen.

Andere technologieën dan ISDN2 of analoog

244. Over telefonieaansluitingen die gebaseerd zijn op andere technologieën dan ISDN of analoog, zoals pakketgeschakelde technologieën (bijvoorbeeld VoB of VoDSL), kan een eindgebruiker dezelfde telefoniedienst afnemen als over de meer traditionele analoge en ISDN aansluitingen. Derhalve behoren dergelijke telefonieaansluitingen, afhankelijk van het aantal kanalen dat zij aan de eindgebruiker bieden, tot de laag- of hoogcapacitaire aansluitingen. Gelet op het feit dat telefonie over bepaalde telefonieaansluitingen op basis van VoB die bestaan uit één of twee kanalen voor afnemers qua prijs en kwaliteit een alternatief vormt voor telefonie over de meer traditionele analoge en ISDN2-aansluitingen behoren dergelijke telefonieaansluitingen tot dezelfde productmarkt als laagcapacitaire aansluitingen als ISDN2 of analoog.

Tussenconclusie

245. Op grond van het voorgaande stelt het college vast dat er een aparte relevante productmarkt is voor laagcapacitaire aansluitingen. Hieronder worden telefonieaansluitingen verstaan die los aangeboden niet meer dan twee spraakkanalen omvatten. Deze conclusie geldt ongeacht de vraag of en zo ja in welke hoeveelheidscombinaties van losse telefonieaansluitingen deze telefonieaansluitingen worden afgenomen143 en ongeacht op welke technologie deze telefonieaansluitingen zijn gebaseerd.

5.4.8 Vormen hoogcapacitaire aansluitingen een aparte productmarkt?

248. Op grond van het bovenstaande kan worden geconcludeerd dat laagcapacitaire aansluitingen, al dan niet meervoudig gebruikt, geen vraagsubstituut vormen voor hoogcapacitaire aansluitingen.

246. De overgrote meerderheid ([95-99] procent) van alle telefonieaansluitingen met een hoge capaciteit van 15, 20 of 30 kanalen bestaat uit telefonieaansluitingen met 30 kanalen. Telefonieaansluitingen met een dergelijke capaciteit zijn bij intensief gebruik doorgaans voordeliger dan laagcapacitaire aansluitingen. De abonnementskosten van ISDN2 zijn per kanaal aanzienlijk hoger dan ISDN15 en hogere capaciteiten.

247. Zoals aangegeven, gebruiken de meeste afnemers van hoogcapacitaire aansluitingen ISDN30- aansluitingen. Voor een grote groep afnemers geldt aldus dat meervoudige laagcapacitaire aansluitingen bij een kleine, maar significante en duurzame prijsstijging geen alternatief zijn, gegeven de aanzienlijk lagere capaciteit die met dit soort telefonieaansluitingen wordt geboden. Daar komt bij dat indien een afnemer van ISDN15 naar 8 ISDN2 kanalen zou overstappen dit een stijging in de maandelijkse abonnementskosten van circa 30 procent oplevert. Alleen al op grond van de abonnementskosten kan worden gesteld dat een aanbieder van ISDN15 en hogere capaciteiten genoeg ruimte heeft om zijn prijzen ceteris paribus te verhogen voordat er vraagsubstitutie zou optreden.

143 In de praktijk zal het gaan om een maximum van vijf ISDN2 lijnen aangezien bij een groter aantal ISDN15 aantrekkelijker is.

249. Ook bezien vanuit het standpunt van een denkbeeldige monopolist die uitsluitend hoogcapacitaire aansluitingen aanbiedt, is het in de praktijk niet realistisch om concurrentiedruk door aanbodsubstitutie te verwachten door aanbieders van telefonieaansluitingen met hooguit twee spraakkanalen. In de praktijk geldt dat KPN als grote aanbieder van laagcapacitaire telefonieaansluitingen eveneens actief is als belangrijke aanbieder van hoogcapacitaire telefonieaansluitingen. Om die reden is concurrentiedruk vanwege aanbodsubstitutie hooguit theoretisch van aard en in de praktijk niet reëel.

5.4.9 Is er sprake van substitutie binnen hoogcapacitaire aansluitingen?

250. Of een nader onderscheid tussen ISDN15, 20 en 30 aan de orde is, is op basis van vraagsubstitutie niet eenduidig te beantwoorden. De prijs- en functionaliteitsverschillen tussen ISDN20 en ISDN30 zijn zodanig dat het onduidelijk is of een beperkte maar substantiële en blijvend doorgevoerde prijsverhoging van de kleinste telefonieaansluiting winstgevend zal zijn of dat de overstap naar ISDN30 dit voorkomt144. Of er tussen ISDN15 en ISDN20 ook onvoldoende vraagsubstitutiemogelijkheden zijn, is ook niet op voorhand duidelijk145.

op hoogcapacitaire aansluitingen uit om VPN’s tot dezelfde relevante markt voor hoogcapacitaire aansluitingen te laten behoren.

251. Vanwege de geringe kostenverschillen tussen het aanbieden van telefonieaansluitingen met 15, 20 of 30 kanalen zijn er nagenoeg gelijke concurrentie-omstandigheden aan de aanbodkant. Met andere woorden een aanbieder van telefonieaansluitingen met 30 kanalen kan eenvoudig overstappen op het aanbieden van telefonieaansluitingen met 20 of 15 kanalen.

252. Op basis van het bovenstaande is een nader marktonderscheid tussen de hoger gelegen capaciteiten niet aan de orde.

5.4.10 Andere technologieën dan ISDN15, ISDN20 en ISDN30

253. Gelet op het feit dat telefonie over bepaalde telefonieaansluitingen op basis van VoDSL die bestaan uit meer dan twee kanalen voor afnemers qua prijs en kwaliteit een goed alternatief vormt voor telefonie over de meer traditionele hoogcapacitaire aansluitingen behoren dergelijke

144 De prijs van ISDN30 is 25% hoger dan van ISDN20. Bij een prijsverhoging van 10% van ISDN20 wordt het prijsverschil 15% waardoor een bepaalde overstap zal plaatsvinden van ISDN20 naar ISDN30. Er kan echter niet met zekerheid gesteld worden dat ISDN20 en ISDN30 als gevolg daarvan vraagsubstituten zijn.

145 De prijs van ISDN20 is 18% hoger dan van ISDN15. Bij een prijsverhoging van 10% van ISDN15 wordt het prijsverschil 8% waardoor een bepaalde overstap zal plaatsvinden van ISDN15 naar ISDN20. Er kan echter niet met zekerheid gesteld worden dat ISDN15 en ISDN20 als gevolg daarvan vraagsubstituten zijn.

telefonieaansluitingen tot dezelfde markt als hoogcapacitaire aansluitingen als ISDN15, 20 en 30.146

254. Aangezien over kabelnetwerken enkelvoudige telefonie wordt aangeboden en voornamelijk (particuliere) afnemers worden bereikt die over het algemeen slechts behoefte hebben aan één of twee gelijktijdige gesprekken, behoort telefonie over kabelnetwerken tot de laagcapacitaire markt.

255. Zoals aangegeven in randnummer 178 richt telefonie via glasvezel zich voornamelijk op gebruikers die hoge capaciteiten nodig hebben voor het afnemen van toegang tot meerdere typen diensten en netwerken. Ten behoeve van het aansluiten van zakelijke klanten op het openbare telefoonnetwerk wordt steeds meer gebruik gemaakt van glasvezelverbindingen. Daarentegen worden glasvezelverbindingen niet of slechts zeer beperkt aan particuliere eindgebruikers geleverd (Fibre to the home). Deze technologie wordt in de komende reguleringsperiode voornamelijk gebruikt om hoge capaciteiten aan te bieden. Derhalve behoort telefonie over glasvezelverbindingen tot de hoogcapacitaire markt.

256. Tenslotte kan nog worden betoogd dat er hoogcapacitaire aansluitingen worden gesubstitueerd door bedrijfsnetwerken (bijvoorbeeld Virtual Private Networks gebaseerd op huurlijnen of IP- technologie, hierna: VPN). In plaats van een situatie waarbij iedere vestiging van een bedrijf een eigen hoogcapacitaire aansluiting afneemt wordt verkeer naar één bedrijfscentrale gebracht dat verbonden is met een hoogcapacitaire aansluiting. Het college is van mening dat van deze mogelijkheid geen prijsdruk uitgaat op hoogcapacitaire aansluitingen. De migratie van hoogcapacitaire aansluitingen naar telefonie over VPN’s is een autonoom proces dat niet afhangt van de tariefstelling van hoogcapacitaire aansluitingen, aangezien de aanschaf van een VPN voornamelijk voor data-doeleinden zal worden uitgevoerd en er nauwelijks extra kosten zijn verbonden om een VPN geschikt te maken voor telefonie. Een verhoging van het tarief van hoogcapacitaire aansluitingen doet hier niet aan af; zelfs een verlaging van het tarief van hoogcapacitaire aansluiting zal een dergelijke migratie naar verwachting niet voorkomen. Een verhoging van 5 tot 10 % van het tarief van hoogcapacitaire aansluitingen zal daarom geen invloed hebben op het gebruik van VPN’s. Derhalve gaat er van VPN’s niet voldoende prijsdruk

146 Doordat KPN nu een range VoDSL aansluitingen aanbiedt die loopt van 4 tot 16 kanalen lijkt er ook een overlap te bestaan met meervoudige ISDN2-aansluitingen als gevolg waarvan het eerder gemaakte onderscheid tussen laag- en hoogcapacitaire aansluitingen mogelijk minder scherp gemaakt zou kunnen worden. Als gevolg van aanzienlijke prijsverschillen tussen VoDSL aansluitingen met 4 kanalen en meervoudige ISDN2-aansluitingen is het echter nog steeds aannemelijk dat er afzonderlijke markten bestaan voor laagcapacitaire aansluitingen enerzijds en hoogcapacitaire aansluitingen anderzijds. De laagste huidige VoDSL variant (ISDN4) kost immers € 180 per maand, ex BTW. Dit is op zich derhalve nooit een substituut voor ISDN2 of een meervoudige ISDN2 (respectievelijk € 22 en € 44). Bij VoDSL ISDN4 krijgt men wel een DSL internet verbinding. Echter, Office DSL van KPN kost ongeveer € 30. Een meervoudige ISDN2 met een DSL internet verbinding zou maximaal € 74 kosten. Dit is substantieel lager dan ISDN4. Een prijsverhoging van het ISDN2 tarief zal derhalve nog steeds niet tot een substantiële overstap naar VoDSL leiden. Hoewel bovengenoemde tarieven onder invloed van regulering zijn ontstaan, is het aannemelijk dat deze de marktafbakening in een ongereguleerde situatie niet veel anders zouden doen zijn.

5.4.11 Conclusie ‌

257. Op grond van het voorgaande komt het college tot de conclusie dat er twee aparte relevante productmarkten zijn voor telefonieaansluitingen, namelijk een laagcapacitaire markt en een hoogcapacitaire markt. De laagcapacitaire markt omvat telefonieaansluitingen met niet meer dan twee spraakkanalen. De hoogcapacitaire markt omvat telefonieaansluitingen met meer dan twee spraakkanalen. Deze conclusie geldt ongeacht de vraag of, en zo ja in welke hoeveelheidcombinaties van losse telefonieaansluitingen deze telefonieaansluitingen worden afgenomen en ongeacht de vraag op welke technologie deze telefonieaansluitingen zijn gebaseerd.

5.5 Relevante geografische markten

258. Op het landelijk uitgerolde vaste netwerk van KPN wordt een landelijk uniform tariefbeleid gehanteerd voor de diensten op de markten voor vaste telefonieaansluitingen en verkeersdiensten, dit mede gelet op de regulering van telefonie via vaste netwerken. Aangezien de telefonieaansluitingen en verkeersdiensten die worden geleverd via regionale kabelnetwerken eveneens tot de relevante productmarkten worden gerekend, is het, gelet op de gevestigde positie van de landelijk opererende speler, waarschijnlijk dat het prijsniveau van de aanbieders van telefonieaansluitingen en verkeersdiensten via regionale kabelnetwerken in belangrijke mate zal worden bepaald door het prijsniveau van de speler met een landelijk uitgerold netwerk.

259. Gelet op het voorgaande kan worden geconcludeerd dat de onderscheiden productmarkten voor het leveren van telefonieaansluitingen op een vaste locatie respectievelijk verkeersdiensten geleverd op een vaste locatie geografisch samenvallen met Nederland.

5.6 Verdere analyse ‌

260. Zoals ook zal blijken uit de hierna volgende paragraaf 6.1 is het doel van voorgaande marktafbakening in afwezigheid van regulering ten eerste om de juiste wholesalemarkt(en) te bepalen en ten tweede om te bepalen hoe de concurrentiesituatie er in een ongereguleerde omgeving uit zou zien. De voorgaande afbakening van retailmarkten in afwezigheid van regulering is derhalve ten behoeve van de afbakening van de wholesalemarkt(en) verricht. In het licht daarvan acht het college voorgaande afbakening in afwezigheid van regulering voldoende gedetailleerd om te komen tot een afbakening van (een) wholesalemarkt(en). Een eventueel nader marktonderscheid binnen de in het voorgaande gedefinieerde markten zal aan de orde komen bij de afbakening van de markt(en) in aanwezigheid van regulering en in paragraaf 7.8 worden uitgevoerd.

5.7 Relatie tot Aanbeveling Commissie

261. De Commissie stelt in de toelichting op de Aanbeveling (p. 23): “Derhalve dienen de volgende specifieke markten met betrekking tot het leveren van openbare telefoondiensten op een vaste locatie in de Aanbeveling te worden opgenomen:

Retail-niveau

1. Toegang tot het openbare telefoonnet op een vaste locatie voor particuliere gebruikers.

2. Toegang tot het openbare telefoonnet op een vaste locatie voor zakelijke gebruikers.

3. Openbaar beschikbare locale en/of nationale telefoondiensten geleverd op een vaste locatie voor particuliere gebruikers.

4. Openbaar beschikbare locale en/of nationale telefoondiensten geleverd op een vaste locatie voor zakelijke gebruikers.

5. Openbaar beschikbare internationale telefoondiensten geleverd op een vaste locatie voor particuliere gebruikers.

6. Openbaar beschikbare internationale telefoondiensten geleverd op een vaste locatie voor zakelijke gebruikers.

262. Bij de afbakening van de relevante retailmarkten in afwezigheid van regulering sluit het college zich wat betreft de eerste twee bovengenoemde markten aan bij de marktafbakening van de Commissie met dien verstande dat vanwege de in paragraaf 5.4 genoemde redenen het onderscheid tussen particuliere en zakelijke gebruikers uitgewerkt wordt in een onderscheid tussen laag- en hoogcapacitaire aansluitingen. Voorts concludeert het college dat er in elk geval in een situatie zonder regulering sprake is van een markt voor openbaar beschikbare telefoondiensten geleverd op een vaste locatie. Zoals blijkt uit hoofdstuk 5.6 is het echter niet uitgesloten dat een nader onderscheid binnen een dergelijke markt al dan niet conform de laatste vier bovengenoemde door de Commissie onderscheiden markten bij de afbakening van de markt(en) onder invloed van regulering zal blijken te bestaan. Hier wordt in de retailafbakening in aanwezigheid van wholesaleregulering nader op teruggekomen.

5.8 Conclusie retailmarkten op het gebied van vaste telefonie in afwezigheid van regulering ‌

263. Samenvattend heeft het college in elk geval de volgende retailmarkten gedefinieerd in afwezigheid van regulering:

• Nederlandse retailmarkt voor laagcapacitaire aansluitingen147 en

• Nederlandse retailmarkt voor hoogcapacitaire aansluitingen148.

264. Op het gebied van verkeer kunnen verschillende verkeerstypen worden onderscheiden. Mogelijk kunnen er even zo vele relevante productmarkten worden afgebakend. Zoals uit paragraaf 6.1 zal blijken, wordt voor de bepaling van eventuele dominantie een mogelijk nader onderscheid in meerdere verkeersmarkten in afwezigheid van regulering echter niet van belang xxxxxx000. In paragraaf 7.8 zal deze analyse echter wel worden uitgevoerd. Derhalve zal in de situatie zonder regulering op de twee voornoemde telefonieaansluitingenmarkten, alsmede op een overkoepelende Nederlandse retailmarkt voor verkeer worden bekeken of sprake is van aanbieders met een dominante positie.

147 Via kabelnetwerken en het vaste aansluitnetwerk.

148 Via glasvezelnetwerken, WLL en het vaste aansluitnetwerk.

149 Zoals ook blijkt uit randnummer 260, paragraaf 5, van dit besluit.

Het college concludeert dat er, indien de huidige wholesaleregulering wordt weggedacht, een nationale retailmarkt voor laagcapacitaire aansluitingen en een nationale retailmarkt voor hoogcapacitaire aansluitingen bestaan. Tevens bestaat er een nationale overkoepelende retailmarkt voor verkeer die mogelijk verder onderverdeeld kan worden naar verkeerstype.

6 Dominantieanalyse van de niet-gereguleerde retailmarkten voor vaste telefonieaansluitingen en verkeer ‌‌

6.1 Inleiding ‌

265. In dit hoofdstuk zal het college onderzoeken of op de in het vorige hoofdstuk afgebakende markten aanbieders aanwezig zijn met aanmerkelijke marktmacht. Figuur 3 geeft de samenhang van deze analyse met de overige stappen weer. In paragraaf 6.2 en 6.3 zal het college aan de hand van een aantal criteria bekijken of één of meerdere partijen met aanmerkelijke marktmacht aanwezig zijn op de afgebakende markten. In paragraaf 6.4 zal het college ten slotte de potentiële mededingingsproblemen beschrijven die de AMM-positie van een dominante aanbieder met zich mee kan brengen.

Afbakening retailmarkten zonder AMM-regulering

Afbakening, dominantieanalyse en verplichtingen wholesalemarkten zonder AMM- regulering

Afbakening retailmarkten met wholesaleverplichtingen

Dominantieanalyse retailmarkten met wholesaleregulering

Verplichtingen retailmarkten met wholesaleregulering

Dominantieanalyse retailmarkten zonder AMM-regulering

Figuur 3. Samenhang van de dominantieanalyse (stap 2) in relatie tot de overige stappen.

266. Voor de uitvoering van de dominantieanalyse op de niet-gereguleerde retailmarkten voor vaste telefonie is allereerst de hieraan voorafgaande afbakening van deze markten in afwezigheid van wholesaleregulering van belang. In een situatie zonder wholesaleregulering zouden er relevante productmarkten zijn voor laagcapacitaire aansluitingen en hoogcapacitaire aansluitingen en tevens een overkoepelende verkeersmarkt aanwezig zijn.

6.2 Beoordeling van AMM ‌

267. Bij de in dit ontwerpbesluit gemaakte beoordeling van de aanwezigheid van AMM maakt het college gebruik van de systematiek zoals deze is beschreven in paragraaf 3.3. Voor de dominantieanalyse op de retailmarkten van vaste telefonie voor zowel telefonieaansluitingen als verkeer dient te worden uitgegaan van de situatie in afwezigheid van wholesale- en retailregulering. Deze hypothetische situatie wordt benaderd door uit te gaan van de huidige situatie, waarbij vervolgens wordt geabstraheerd van de huidige regulering. In deze hypothetische situatie zouden de volgende verplichtingen moeten worden weggedacht: toegang voor met name C(P)S aanbieders, de verplichting tot non-discriminatie, transparantie en kostenoriëntatie (zie paragraaf 5.2.5).

268. Voor de beoordeling worden in paragraaf 6.2.1 marktaandelen (grootte, dynamiek, relatieve grootte) beschouwd en in achtereenvolgens de paragrafen 6.2.3 tot en met 6.2.5 worden potentiële concurrentie, toetredingsdrempels en de afwezigheid van kopersmacht (countervailing buyer power) behandeld. De overige van in randnummer 74 genoemde criteria blijven onbesproken aangezien het gebruik daarvan voor de onderhavige AMM-beoordeling gelet op de marktstructuur/karakteristieken van vaste telefonie niet noodzakelijk is.

6.2.1 Marktaandelen ‌

269. De hieronder weergegeven marktaandelen voor de retailmarkten van laag- en hoogcapacitaire aansluitingen worden gemeten in afzet150. De marktaandelen voor de retailmarkt van verkeer worden gemeten in omzet151. De weergegeven marktaandelen beslaan de periode 2001 - 2004.

Retailmarkt voor laagcapacitaire aansluitingen

270. Op grond van de gegevens die marktpartijen hebben aangeleverd, kan worden vastgesteld dat KPN152 op de markt voor laagcapacitaire aansluitingen, uitgaande van een situatie met huidige regulering en uitgedrukt in afzet, een marktaandeel van [95-99] procent heeft en de aanbieders van telefoniediensten via de kabel gezamenlijk de resterende [1-5] procent.153 Hoewel er geen exacte data zijn over welk percentage van de kabel geschikt is gemaakt voor vaste telefonie beschikken de aanbieders van telefoniediensten via de kabel wel over netwerken waarbij 88-90 procent van de kabelaansluitingen in Nederland tweeweg-geschikt is. Om hierover ook daadwerkelijk vaste telefoniediensten te kunnen leveren, dient er op een laag niveau in de netwerken nog additionele apparatuur te worden geplaatst.

150 Het college heeft als maatstaf afzet gekozen omdat de tarifering van de aansluiting in sommige gevallen niet te vergelijken is. Telefonie via de kabel wordt bijvoorbeeld voornamelijk afgenomen in combinatie met een televisiepakket. Het televisiepakket dekt een aanzienlijk gedeelte van de kosten van de aansluiting. Indien het tarief van slechts telefonie zou worden genomen, worden de inkomsten van een kabelaanbieder uit het telefoniegedeelte onderschat. Zou het college de omzet als maatstaf hebben genomen, dan zou KPN hogere marktaandelen hebben gerealiseerd hetgeen in de ogen van het college geen juiste afspiegeling van de verhoudingen op deze markten is.

151 De marktaandelen in omzet geven de economische kracht van een onderneming weer om een bepaalde hoeveelheid kapitaal aan een markt te ontrekken, hetgeen een goede indicatie geeft van een eventuele dominante positie.

152 Met KPN wordt in dit besluit Koninklijke KPN N.V. bedoeld inclusief alle groepsmaatschappijen.

153 Het marktaandeel van KPN op de markt van laagcapacitaire aansluitingen bedroeg in 2001: circa [95-99]%, 2002: circa [95-99]%, 2003: circa [95-99]% en eerste kwartaal 2004: circa [95-99]%.

[Grafiek bedrijfsvertrouwelijk]

Aanbieder	2001	2002	2003	2004Q1
KPN	[95-99%]	[95-99%]	[95-99%]	[95-99%]
UPC	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]
Overig	[0-1%]	[0-1%]	[0-1%]	[0-1%]

Figuur 4. Marktaandelen (afzet) op de markt voor laagcapacitaire aansluitingen

Situatie in afwezigheid van wholesaleregulering

271. Op de markt voor laagcapacitaire aansluitingen zouden er in een situatie zonder wholesaleregulering geen noemenswaardige veranderingen plaatsvinden. C(P)S-aanbieders leveren onder de huidige wholesaleregulering geen laagcapacitaire aansluitingen en partijen met een eigen netwerk zouden dit in afwezigheid van de huidige wholesaleregulering naar alle waarschijnlijkheid blijven doen. Immers ook in de huidige situatie worden partijen met een eigen netwerk niet gehinderd door de bestaande wholesaleregulering; het wegvallen daarvan zal in hun opereren derhalve geen wijziging brengen. Hierdoor zouden marktaandelen niet veranderen.

Retailmarkt voor hoogcapacitaire aansluitingen

272. Het college stelde eerder in paragraaf 5.4.4 vast dat VoB de komende reguleringsperiode naar verwachting op dermate grote schaal zal worden toegepast dat VoB mede hierom dient te worden beschouwd als onderdeel van de relevante retailmarkten voor vaste telefonie. Het college sprak in randnummers 199 de verwachting uit dat eind 2007 tussen de 600-duizend en de 2 miljoen aansluitingen op basis van VoB zouden zijn gerealiseerd. Een dergelijke ontwikkeling zou in potentie in de loop van de reguleringsperiode de AMM-positie van KPN kunnen beïnvloeden. Echter, een groot gedeelte van deze aansluitingen zal bij KPN worden afgenomen. In het onderzoek van VKA naar de ontwikkelingen ten aanzien van VoB wordt uitgegaan van meerdere scenario’s. Het college merkt hierbij ten overvloede op dat het hierbij gaat om inschattingen, waarbij bij het maken van een aantal vooronderstellingen onvermijdelijk is. In het scenario met de meest extreme daling van het marktaandeel is de hoogste inschatting dat het marktaandeel van andere aanbieders dan KPN ten aanzien van laagcapacitaire aansluitingen eind 2008 circa 22% bedraagt. Het college constateert dat in het geval van de meest extreme daling van het marktaandeel van KPN weliswaar sprake is van een aanzienlijke daling van het marktaandeel, maar dat de hoogte van het resterende marktaandeel nog steeds een sterke indicatie vormt voor een AMM-positie. De verwachte ontwikkeling van het marktaandeel van KPN op de markt voor laagcapacitiare aansluitingen geeft derhalve in zichzelf geen aanleiding om in de loop de reguleringsperiode tot een andere beoordeling van de AMM- positie van KPN te komen.

273. Op grond van de gegevens die marktpartijen hebben aangeleverd, kan worden vastgesteld dat KPN op de markten voor hoogcapacitaire aansluitingen, uitgaande van een situatie met huidige

regulering en uitgedrukt in aantallen, een marktaandeel van meer dan [80-90] procent heeft.154 De overige aanbieders van hoogcapacitaire aansluitingen hebben gezamenlijk een aandeel van ongeveer [10-20] procent en bieden deze aansluitingen voornamelijk via glasvezelnetwerken en huurlijnen aan.

[Grafiek bedrijfsvertrouwelijk]

Aanbieder	2001	2002	2003	2004Q1
KPN	[90-95%]	[90-95%]	[80-90%]	[80-90%]
MCI	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]
Priority	[0-1%]	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]
Versatel	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]
Casema	[0-1%]	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]
Colt	[0-1%]	[0-1%]	[1-5%]	[1-5%]
Enertel	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]
Overig	[0-1%]	[0-1%]	[0-1%]	[1-5%]

Figuur 5. Marktaandelen (afzet) op de markt voor hoogcapacitaire aansluitingen

Situatie in afwezigheid van wholesaleregulering

274. Op de markt voor hoogcapacitaire aansluitingen zouden er in een situatie zonder wholesaleregulering geen noemenswaardige veranderingen plaatsvinden. C(P)S-aanbieders leveren onder de huidige wholesaleregulering geen hoogcapacitaire aansluitingen en partijen met een eigen netwerk zouden dit in afwezigheid van de huidige wholesaleregulering naar alle waarschijnlijkheid blijven doen. Immers ook in de huidige situatie worden partijen met een eigen netwerk niet gehinderd door de bestaande wholesaleregulering; het wegvallen daarvan zal in hun opereren derhalve geen wijziging brengen. Hierdoor zouden marktaandelen niet veranderen.

275. Het college stelde eerder in paragraaf 5.4.4 vast dat VoB de komende reguleringsperiode op dermate grote schaal zal worden toegepast dat VoB dient te worden beschouwd als onderdeel van de relevante retailmarkten voor vaste telefonie. In randnummer 272 is bij laagcapacitaire aansluitingen rekening gehouden met de verwachte marktontwikkelingen waarbij het VKA- onderzoek is gebruikt. Uit het VKA-onderzoek blijkt dat alternatieve aanbieders voor hoogcapacitaire aansluitingen door middel van bestaande technologieën en VoB een marktaandeel een marktaandeel zullen behalen tussen de 18 en 32%. KPN behoudt volgens dit onderzoek tussen de 68 en 82 % marktaandeel, mede door het gebruik van VoB. Het college constateert dat in het geval van de meest extreme daling van het marktaandeel van KPN weliswaar sprake is van een aanzienlijke daling van het marktaandeel, maar dat de hoogte van het resterende marktaandeel van KPN nog steeds een sterke indicatie vormt voor een AMM- positie. De verwachte ontwikkeling van het marktaandeel van KPN op de markt voor

154 Marktaandeel van hoogcapacitaire aansluitingen van KPN was in 2001: circa [90-95]%, 2002: circa [90-95]%,

2003: circa [80-90]% en eerste kwartaal 2004: circa [80-90]%.

hoogcapacitaire aansluitingen geeft derhalve in zichzelf geen aanleiding om in de loop de reguleringsperiode tot een andere beoordeling van de AMM-positie van KPN te komen.

Overkoepelende retailmarkt voor verkeer

276. Uit de feitelijke gegevens die marktpartijen hebben aangeleverd, blijkt dat het aandeel van KPN, uitgedrukt in omzet, op de gereguleerde retailmarkten voor verkeer circa [70-80] procent bedraagt. De C(P)S-aanbieders hebben gezamenlijk een marktaandeel van circa [20-30] procent, de aanbieders van telefoniediensten via de kabel hebben gezamenlijk minder dan [1-5] procent marktaandeel en andere aanbieders van telefonie (met name de aanbieders met een glasvezelnetwerk) hebben gezamenlijk circa [1-5] procent van de overkoepelende verkeersmarkt in handen.155

[Grafiek bedrijfsvertrouwelijk]

Aanbieder	2001	2002	2003	2004Q1
KPN Telecom	[80-90%]	[70-80%]	[70-80%]	[70-80%]
Xxxx0	[0-00%]	[5-10%]	[10-20%]	[10-20%]
Versatel	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]
Scarlet	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]
UPC	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]
MCI	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]	[1-5%]
Pretium	[0-1%]	[0-1%]	[0-1%]	[1-5%]
ACN	[0-1%]	[0-1%]	[0-1%]	[1-5%]
Overig	[1-5%]	[5-10%]	[5-10%]	[5-10%]

Figuur 6. Marktaandelen (omzet) op de overkoepelende verkeersmarkt

Situatie in afwezigheid van wholesaleregulering

277. In een situatie zonder wholesaleregulering op de overkoepelende retail verkeersmarkt zou de verplichting om andere partijen toegang tot het netwerk te bieden niet (langer) bestaan. Zoals het college in paragraaf 5.3 heeft gesteld, is het niet aannemelijk dat KPN in een dergelijke situatie vrijwillig toegang zou leveren aan haar retailconcurrenten. In deze denkbeeldige situatie maakt het college de inschatting dat er in dat geval geen aanbieders zouden bestaan die C(P)S kunnen afnemen op het KPN-netwerk. De verkeersomzetten die C(P)S-aanbieders thans voor hun rekening nemen, zouden derhalve toevallen aan KPN. Dit zou betekenen dat KPN op deze overkoepelende markt een marktaandeel zou hebben van meer dan [90-95] procent.

aanbieders worden verzorgd. In de analyse in dit hoofdstuk is echter van C(P)S-aanbieders geen sprake. Hierdoor zal het marktaandeel van KPN in een situatie zonder wholesaleregulering met maximaal 30 procentpunt afnemen. Hierdoor blijft het marktaandeel van KPN gedurende de reguleringsperiode boven de 60%.

278. Ten aanzien van de retailverkeersmarkten geldt dat VoB een duidelijke invloed heeft op het marktaandeel van KPN. Uit het in randnummer 272 beschreven onderzoek blijkt dat het marktaandeel van KPN ongeveer even veel zal afnemen als de aansluitingenmarkten tot eind 2008. Een (niet nader door VKA gespecificeerd) gedeelte van het verkeer zal echter door C(P)S-

155 Het marktaandeel van KPN bedroeg in 2001: [80-90]%, 2002: circa [70-80]%, 2003: circa [70-80]% en het

eerste kwartaal van 2004: circa [70-80]%.

6.2.2 Tussenconclusie

279. Hoewel de hoge marktaandelen van KPN op de retailmarkten van vaste telefonie in afwezigheid van wholesaleregulering een zeer sterke indicatie vormen voor het beschikken van KPN over AMM,156 wordt hieronder nagegaan of op basis van een aantal criteria uit de richtsnoeren aanleiding bestaat om tot een andere conclusie te komen. Het gaat hierbij om de criteria: potentiële concurrentie, de hoogte van toetredingsdrempels en de aanwezigheid van kopersmacht. Deze criteria spelen een rol op elk van voornoemde markten, tenzij hierna uitdrukkelijk anders aangegeven.

6.2.3 Potentiële concurrentie ‌

280. Het college komt tot de conclusie dat er voor de komende reguleringsperiode geen potentiële concurrentie aanwezig is. In paragraaf 5.4.1 en 5.4.3 zijn mobiele telefonie en WLL beschreven als technologieën die potentieel concurrentiedruk kunnen uitoefenen op de markten voor vaste telefonie. Er is echter aangeven dat niet verwacht kan worden dat deze technieken al gedurende deze reguleringsperiode concurrentiedruk zullen uitoefenen. Belangrijkste reden hiervoor is de verwachte aanzienlijke kostenverschillen tussen telefonie via WLL en mobiele telefonie enerzijds in verhouding tot vaste telefonie anderzijds. Daarom vormen deze technieken geen potentiële concurrentie voor vaste telefonie.

6.2.4 Toetredingsdrempels ‌

281. De dreiging van potentiële toetreding tot een markt kan een dominante aanbieder ervan weerhouden zijn prijzen te verhogen tot (aanzienlijk) boven het competitieve niveau. In een markt met (zeer) hoge toetredingsdrempels is deze dreiging niet of nauwelijks aanwezig. In een situatie zonder wholesaleregulering geldt dat nieuwe toetreders uitsluitend actief kunnen zijn op de retailmarkten indien zij kunnen beschikken over een eigen aansluitnetwerk. Nieuwe toetreders tot de markten voor telefonieaansluitingen worden met hoge drempels geconfronteerd als gevolg van hoge investeringen om een aansluitnetwerk aan te leggen. De investeringen voor een aansluitnetwerk bedragen miljarden euro’s en de terugverdientijd van deze investeringen is relatief lang. Het feit dat de afschrijvingstermijnen in de telecommunicatiesector 15-25 jaar zijn, geeft dit onder meer aan. Ook kunnen aanbieders gebruik maken van een ontbundelde aansluitlijn van KPN. Deze dienst is gereguleerd.157 Echter, hiervoor moeten partijen telefoniecentrales plaatsen. De kosten van deze centrales maken een aanzienlijk deel uit van de

156 Uit de richtsnoeren blijkt dat volgens de jurisprudentie een zeer groot marktaandeel - meer dan 50% - op zichzelf reeds het bewijs van een machtspositie vormt, uitzonderlijke omstandigheden daargelaten, en dat een onderneming met een groot marktaandeel geacht mag worden over aanmerkelijke marktmacht te beschikken wanneer haar marktaandeel over langere tijd stabiel is gebleven.

157 Zie besluit “Analyse van de markt voor ontbundelde toegang op wholesale-niveau (inclusief gedeelde toegang) tot metalen netten en subnetten, voor het verzorgen van breedband- en spraakdiensten”

totale kosten van het telefonieaansluitnetwerk.158 Deze relatief hoge investeringskosten en relatief lange terugverdientijd vormen een hoge toetredingsdrempel.

282. Voor het aanbieden van diensten aan eindgebruikers die gebruik maken van laagcapacitaire aansluitingen wordt door alternatieve aanbieders hoofdzakelijk gebruik gemaakt van kabelnetwerken. Twee partijen hebben deze vorm in de afgelopen jaren aangeboden. Zoals uit randnummer 276 blijkt, hebben zij minder dan [1-5]% van de eindgebruikers aan zich weten te binden. Een reden hiervoor is dat de investeringen in de netwerken relatief hoog zijn ten opzichte van de opbrengsten. Ook immateriële activa spelen een belangrijke rol, zoals het zeer uitgebreide klantenbestand, de naamsbekendheid en de reputatie van KPN waardoor klanten minder geneigd zijn van aanbieder te wisselen bij tariefverschillen. In de praktijk blijkt daarom dat er een toetredingsdrempel is voor het efficiënt aanbieden van laagcapacitaire aansluitingen. Hetzelfde geldt ook voor VoB. Het college verwacht (zoals beschreven in randnummer 201 en 202) dat in deze reguleringsperiode het een significante overstap zal plaatsvinden naar laagcapacitaire aansluitingen op basis van VoB. Het college verwacht dat de aard en omvang van de toetredingsdrempels die gelden voor het aanbieden van vaste-telefoniediensten in de toekomst kunnen veranderen onder invloed van VoB.

283. Lexecon geeft in het voornoemde rapport in opdracht van KPN aan dat er volop mogelijkheden zijn voor aanbieders om actief te zijn op de retailmarkt voor breedbandtoegang, dankzij de mogelijkheden die bestaan om op de wholesalemarkt deze dienst in te kopen. Zoals ook blijkt uit het besluit “Analyse van de markt voor ontbundelde toegang op wholesale-niveau (inclusief gedeelde toegang) tot metalen netten en subnetten, voor het verzorgen van breedband- en spraakdiensten” deelt het college de mening van Lexecon waar het gaat om de voldoende beschikbaarheid van dergelijke wholesalediensten. Het college stelt hierbij echter tevens vast dat toegang tot de benodigde fysieke infrastructuur weliswaar zeer wezenlijk is voor de mogelijkheden van aanbieders om toe te treden tot de markt, maar dat enkel de beschikking over fysieke infrastructuur onvoldoende is om met succes vaste telefoniediensten aan te bieden. In de praktijk blijkt ook de beschikking over immateriële activa onontbeerlijk. Het gaat hierbij om uiteenlopende zaken als klantenbestanden, eindgebruikersacceptatie, naamsbekendheid, reputatie, de inrichting van de retailorganisatie en customersupport. Het belang van dergelijke immateriële activa wordt onderstreept door de moeite die kabelaanbieders hebben gehad, ondanks de beschikking over een fijnmazig telefonie-aansluitnetwerk, om een significant marktaandeel te veroveren. Dit marktaandeel bedraagt thans minder dan [1-5] procent en is dus uiterst beperkt. Dit ondanks de hooggespannen verwachtingen, gevoed door de beschikking die kabelbedrijven hadden over fysieke infrastructuur.

284. Xxxxxxx noemt het gegeven dat KPN beschikt over kennis van het uitgavenpatroon van haar eindgebruikers als enige bron van asymmetrie tussen KPN en andere aanbieders van VoB. Zoals het college reeds aangaf is dit echter maar één van de immateriële activa waarover KPN beschikt, en andere aanbieders niet of in veel mindere mate. Lexecon geeft daarbij aan dat het belang van een dergelijke asymmetrie niet overschat moet worden gegeven de mate waarin C(P)S-aanbieders erin zijn geslaagd ondanks deze asymmetrie een substantieel deel van de markt te veroveren. Het college ziet in de huidige positie van C(P)S-aanbieders juist een

158 Bij KPN maken deze kosten circa

van de kosten van het aansluitnetwerk uit.

bevestiging van de grote asymmetrie in de markt. Ondanks omvangrijke marketinginspanningen en significant lagere tarieven zijn C(P)S-aanbieders er slechts beperkt in geslaagd een positie op de Nederlandse markt in te nemen, zonder dat zij de AMM-positie van KPN teniet hebben kunnen doen. De businesscases van C(P)S-aanbieders, waaronder Tele2, staan onder druk, hetgeen in schril contrast staat met de hoge rendementen van KPN. Daarbij komt dat C(P)S- aanbieders eindgebruikers niet hebben hoeven te bewegen over te gaan naar een ander netwerk dan het vertrouwde KPN-netwerk, hetgeen nog een extra drempel vormt voor VoB- aanbieders.

285. Lexecon stelt voorts in het in opdracht van KPN opgestelde rapport tevens dat de retailbreedbandmarkt concurrerend is, en dat het gegeven dat VoB bijna altijd gebundeld is met breedbandtoegangsdiensten impliceert dat derhalve ook ten aanzien van VoB sprake is van effectieve mededinging. Het college kan deze redenering niet volgen en acht deze redenering niet voldoende economisch onderbouwd. Het college kan zich uitsluitend vinden in de stelling van Xxxxxxx in het geval breedbandaanbieders allen eenzelfde positie zouden hebben ten aanzien van traditionele telefoniediensten dat hun positie ten aanzien VoB een spiegeling zouden zijn van de verhoudingen op de retailbreedbandtoegangsmarkt. Het college constateert echter dat van een dergelijke gelijke uitgangspositie ten aanzien van vaste telefonie geen sprake is. Immers, KPN heeft voor vaste telefonie-aansluitingen een marktaandeel van [95-99] procent. Lexecon besteedt in haar analyse met name aandacht aan de breedbandtoegangsmarkt maar negeert de situatie op de markten van vaste telefonie. Anders dan Lexecon, verwacht het college echter dat eventuele mededingingsproblemen ten aanzien van VoB niet primair voortkomen uit de positie van KPN ten aanzien van retail breedbandtoegang, maar met name uit de huidige positie van KPN ten aanzien van vaste telefoniediensten.

286. Voor het aanbieden van diensten aan eindgebruikers die gebruik maken van hoogcapacitaire aansluitingen wordt door alternatieve aanbieders hoofdzakelijk gebruik gemaakt van glasvezelverbindingen en huurlijnen. Het bereik van de glasvezelnetwerken van alternatieve aanbieders is slechts beperkt tot een gedeelte van de afnemers van hoogcapacitaire aansluitingen. Voor hoogcapacitaire aansluitingen over huurlijnen geldt dat deze vorm duurder is dan ISDN30 van KPN.159 Deze vorm van telefonieaansluitingen is alleen zinvol voor een aanbieder om een pakket van diensten aan een eindgebruiker te kunnen leveren. Zoals uit randnummer 273 blijkt, is het aandeel van de alternatieve aanbieders op de markt voor hoogcapacitaire aansluitingen gedurende de laatste jaren echter toegenomen van circa [5-10]% naar circa [10-20]%. In de praktijk blijkt daarom dat de toetredingsdrempel voor het aanbieden van hoogcapacitaire aansluitingen lager is dan voor laagcapacitaire aansluitingen, waar in dezelfde periode het marktaandeel van circa [1-5] % naar [1-5] % is toegenomen. Tevens zijn, in tegenstelling tot laagcapacitaire aansluitingen waar voor een groot gedeelte van de eindgebruiker slechts één aanbieder aanwezig is en voor de overige gebruikers twee (namelijk KPN en de kabel), meerdere aanbieders actief die hoogcapacitaire aansluitingen aan een eindgebruiker te kunnen leveren. In sommige gebieden kan dit oplopen tot wel vijf verschillende aanbieders. Dit zou te maken kunnen hebben met de hogere economische waarde van een

159 Het periodieke tarief van een wholesale-huurlijn met vergelijkbare capaciteit als een ISDN30 is circa 2 maal hoger dan een ISDN30 (199 vs. 380 euro per maand). Daarbij komen voor huurlijnen additionele kosten die afhankelijk zijn van de schaal van de afname.

hoogcapacitaire aansluiting ten opzichte van een laagcapacitaire aansluiting. Dit wordt ook bevestigd doordat door aanbieders eerst een dienst gebaseerd op VoDSL is ontwikkeld, waar hoogcapacitaire aansluitingen mee mogelijk zijn. Een laagcapacitaire dienst gebaseerd op VoB is pas later op grote schaal ontwikkeld.160 Concluderend kan worden gesteld dat de toetredingsdrempels voor hoogcapacitaire aansluitingen lager zijn dan de toetredingsdrempels voor laagcapacitaire aansluitingen.

287. Naast de toetredingsdrempel die wordt gevormd door het aansluitnetwerk (zie randnummer 281) dienen aanbieders, alhoewel in mindere mate, ook aanzienlijke investeringen te plegen, bijvoorbeeld in telefoniecentrales en transmissie, voor afhandelen van het verkeer. Het betreft hier enkelen honderden miljoenen euro’s. Daarnaast beschikt KPN om historische redenen over een zeer omvangrijk klantenbestand (dat praktisch alle huishoudens en organisaties in Nederland omvat), een grote naamsbekendheid, een aanzienlijke reputatie en een uitgebreid verkoop- en distributiekanaal. Gekoppeld aan het feit dat consumenten ten aanzien van het afnemen van vaste telefoniediensten relatief moeilijk zijn te bewegen om van aanbieder te veranderen,161 betekent dit dat toetreders met hoge kosten worden geconfronteerd om eindgebruikers ‘los te weken’ van KPN. Dit wordt ook wel de ‘inertie’ van de eindgebruikers genoemd.

288. Samenvattend bestaan de toetredingsdrempels enerzijds derhalve uit omvangrijke investeringen in de voornoemde activa en de hieraan verbonden relatief lange afschrijvingstermijnen, anderzijds moeten nieuwe toetreders vaak hun tarieven significant onder die van KPN vaststellen om eindgebruikers te bewegen over te stappen, gelet op de historisch gegroeide positie van KPN ten aanzien het zeer omvangrijk klantenbestand, een grote naamsbekendheid, een aanzienlijke reputatie en een uitgebreid verkoop- en distributiekanaal.

289. Concluderend kan gesteld worden dat door de genoemde hoge toetredingsdrempels tot de retailmarkten voor telefonieaansluitingen en verkeer KPN geen wezenlijke concurrentiedruk ondervindt door potentiële toetreding.

6.2.5 Kopersmacht ‌

290. Kopersmacht geeft de mate van invloed weer die afnemers van diensten op een aanbieder kunnen uitoefenen. Kopersmacht is afhankelijk van zowel de grootte van de afnemer als de structuur van de vraagzijde van de markt. De vraagzijde van de markt is weinig geconcentreerd. Dit betekent dat KPN voor haar omzet niet afhankelijk is van een beperkt aantal grote afnemers. Individuele consumenten en kleine organisaties hebben geen individueel en rechtstreekse invloed op de prijs die KPN rekent voor haar telefonieaansluiting en/of verkeer vanwege het relatief geringe volume dat een individuele eindgebruiker, op het totaal, afneemt. Op de relevante markt voor hoogcapacitaire aansluitingen zou de indruk kunnen bestaan dat bepaalde

160 Bijvoorbeeld KPN, bbned/Colt en Versatel hebben gedurende 2004 VoDSL aanboden en hebben pas gedurende 2005 VoIP-diensten aangeboden.

161 Fixed Mobile Substitution in the Netherlands, Market Research and High Level strategic Analysis for OPTA, OVUM, 5 December 2003, blz. 6 en 17 over het inerte gedrag van gebruikers om de vertrouwde vaste aansluiting bij de incumbent in te ruilen voor een aansluiting bij een andere(, nieuw toegetreden,) aanbieder van vaste aansluitingen.

afnemers enige kopersmacht hebben omdat voor hoogcapacitaire verbindingen gekozen kan worden uit meerdere aanbieders en omdat de te behalen omzet bij deze klanten significant groter is. Uit de gegevens van KPN blijkt echter dat de grootste klant van KPN veel minder dan

van de afzet van KPN voor hoogcapacitaire aansluitingen uitmaakt. Ook voor alle contracten die onder de raamovereenkomst162 van de inkoopcombinatie BTG worden afgesloten, geldt dat zij tezamen minder dan [ van de afzet van KPN voor hoogcapacitaire aansluitingen uitmaken. Van enige kopersmacht is daarom ook voor hoogcapacitaire aansluitingen geen sprake.

291. Zoals hiervoor blijkt, zouden er qua marktaandeel van KPN op de markt voor hoogcapacitaire aansluitingen in een situatie zonder wholesaleregulering geen noemenswaardige veranderingen plaatsvinden. Het college concludeert hieruit dat een eventuele kopersmacht bij bepaalde afnemers op de markt voor hoogcapacitaire aansluitingen onvoldoende aanwezig is om de marktmacht van KPN zodanig te verminderen dat zij niet langer beschikt over een economische machtspositie. Voorts is er geen of zeer beperkt sprake van kopersmacht bij individuele consumenten en kleine organisaties. Het college concludeert derhalve dat op de retailmarkten voor telefonieaansluitingen en verkeer kopersmacht ontbreekt omdat de meeste eindgebruikers geen invloed op de tarieven kunnen uitoefenen.

6.3 Evaluatie en conclusie dominantieanalyse ‌

292. In de onderzochte markten voor telefonieaansluitingen en verkeer in afwezigheid van wholesaleregulering zou KPN een marktaandeel hebben van meer dan [90-95] procent op de overkoepelende verkeersmarkt en op de markt voor laagcapacitaire aansluitingen en meer dan [80-90] procent op de markt voor hoogcapacitaire aansluitingen. Dergelijke zeer aanzienlijke marktaandelen wijzen reeds op zichzelf op een economische machtspositie.163 Het college is nagegaan of niettemin sprake is van potentiële toetreding en kopersmacht. Hieruit blijkt dat er hoge toetredingsdrempels zijn en geen sprake van kopersmacht. Op grond van deze analyse stelt het college vast dat, in een situatie zonder regulering, op zowel de retailmarkten voor verkeer en laagcapacitaire aansluitingen als op de retailmarkt voor hoogcapacitaire aansluitingen sprake is van AMM van KPN.

Het college concludeert dat KPN in de situatie zonder wholesaleregulering AMM heeft op de retailmarkten voor laag- en hoogcapacitaire aansluitingen alsmede op de overkoepelende retailmarkt voor verkeer. Het college wijst KPN derhalve aan als onderneming als bedoeld in artikel 6a.2, eerste lid, juncto 6a.16, eerste lid, Tw.

293. Ten overvloede merkt het college op dat door bovenstaande aanwijzing, KPN op grond van artikel 6a.17, eerste lid, Tw er voor dient te zorgen dat voor haar abonnees de voorzieningen beschikbaar zijn die het hen mogelijk maken om per oproep door middel van een keuzecode of standaard door middel van een voorkeuze de diensten af te nemen van aanbieders die toegang hebben tot haar openbare telefoonnetwerk op een vaste locatie en de openbare telefoondienst, of een substantieel onderdeel daarvan, op een vaste locatie aanbieden. Tevens moet op grond

162 Leden van BTG kunnen door middel van een raamovereenkomst die tussen KPN en BTG is overeengekomen, diensten af nemen.

163 Zie voetnoot 156.

van artikel 6a.17, tweede lid, Tw hiervoor bedoelde voorkeuze door de abonnee op individuele basis kunnen worden gewijzigd door middel van het kiezen van een daartoe bestemd nummer uit een door Onze Minister op grond van artikel 4.1 vastgesteld nummerplan.

6.4 Potentiële mededingingsproblemen op de niet-gereguleerde retailmarkten voor telefonieaansluitingen en verkeer ‌

294. In dit hoofdstuk wordt beschreven welke mededingingsproblemen als gevolg van de aanwezigheid van een partij met AMM op de retailmarkten voor vaste telefonie kunnen ontstaan. Bij de analyse van welke mededingingsproblemen te verwachten zijn op de onderzochte relevante markt(en) heeft het college gebruik gemaakt van het gemeenschappelijk standpunt van de ERG, zoals is beschreven in paragraaf 3.4. Het college benadrukt dat de in dit hoofdstuk beschreven mededingingsproblemen potentiële problemen zijn die zich voor kunnen doen als gevolg van de aanwezigheid van een partij met AMM op de relevante markt, het gaat dus niet om daadwerkelijk geconstateerde gedragingen. Het college zal voor elk van de in dit hoofdstuk beschreven mededingingsproblemen aangeven waarom hij het waarschijnlijk acht dat deze gedraging zich op de betrokken markt voor zal doen en, indien de gedraging zich voordoet, welke effecten daarvan kunnen uitgaan. Het college houdt hierbij rekening met antwoorden van marktpartijen op vragen over welke mededingingsproblemen zij verwachten op deze markten.164

295. Een economische machtspositie van een aanbieder op de relevante markt brengt met zich mee dat deze aanbieder in staat is tot mededingingsbeperkende gedragingen en/of uitbuiting. In bovengenoemde markten in afwezigheid van regulering zou de dominante aanbieder in staat zijn om zijn economische machtspositie te gebruiken om de concurrentie te beperken. Dit hoofdstuk richt zich op de mogelijke mededingingsbeperkende gedragingen van de dominante aanbieder op de bovengenoemde markten. Dit type gedraging is er in het algemeen op gericht om concurrenten van de markt te verdrijven, toetreding te weren of om welvaart te onttrekken aan eindgebruikers.165

296. Hieronder zullen voor de verschillende retailmarkten de meest waarschijnlijke van deze mededingingsbeperkende gedragingen door de dominante aanbieder worden weergegeven. Achtereenvolgens zijn dit roofprijzen (paragraaf 6.4.2), excessieve prijzen (paragraaf 6.4.3), prijsdiscriminatie (paragraaf 6.4.4 ), koppelverkoop (paragraaf 6.4.5) en contractuele voorwaarden om overstapkosten van eindgebruikers te verhogen (paragraaf 6.4.6). De andere potentiële mededingingsproblemen als genoemd in het gemeenschappelijk standpunt van de ERG blijven onbesproken aangezien het college van oordeel is dat KPN geen mogelijkheid en/of prikkel heeft voor deze potentiële gedragingen. De hierna te bespreken potentiële mededingingsproblemen spelen een rol op elk van de in randnummers 263 en 264 genoemde markten, tenzij hierna uitdrukkelijk anders aangegeven.

164 Bij deze vragen aan marktpartijen werd echter uitgegaan van bestaande wholesale verplichtingen. Waar nodig is toegelicht hoe de antwoorden van de marktpartijen samenhangen met potentiële mededingingsproblemen op de ongereguleerde retailmarkten voor vaste telefonie.

165 Zie ook: het gemeenschappelijk standpunt van de ERG.

6.4.1 Xxxxx-uitholling ‌

297. Door middel van de gespreksafgifte heeft KPN controle over de marges van andere aanbieders. KPN heeft namelijk het grootste klantenbestand op haar PSTN/ISDN netwerk. De meeste gesprekken zullen daarom bij KPN afgegeven dienen te worden. Daartoe dienen concurrerende aanbieders op de retailmarkt gespreksafgifte in te kopen bij KPN Wholesale. KPN ontvangt hierdoor voor iedere afgegeven minuut een wholesalevergoeding. Gegeven de zeer sterke positie van KPN op de markten voor vaste telefonie kan het voor KPN aantrekkelijk zijn om lagere prijzen te hanteren dan andere aanbieders bij het aanbieden van vaste telefonie op basis van bijvoorbeeld VoB; met name wanneer deze concurrerende aanbieders het retailmarktaandeel van KPN onder druk zetten. Een dergelijke strategie maakt het voor andere aanbieders lastig om zich een positie te verwerven ten aanzien van VoB naast KPN. Juist in de beginfase van VoB valt er voor KPN veel te winnen en te verliezen. De eerste aanbieders die er in slagen om succesvolle VoB-diensten in de markt te zetten zullen over ‘first mover advantages’ beschikken die van doorslaggevend belang kunnen zijn bij de verdere ontwikkeling van de concurrentieverhoudingen. In onderstaande randnummers zal het college hier verder op in gaan.

298. Lexecon stelt in het in opdracht van KPN opgestelde rapport dat xxxxx-uitholling ten aanzien van VoB door hoge wholesaletarieven niet aannemelijk is gegeven de voldoende beschikbaarheid van de nodige wholesale-bouwstenen tegen concurrerende tarieven. Het college kan zich bij deze zienswijze dat margeuitholling door buitensporige wholesale-tarieven niet aannemelijk is aansluiten - zolang deze wholesale-bouwstenen worden gereguleerd. Xxxxxxx stelt daarnaast dat ook margeuitholling door middel van roofprijzen voor VoB niet aannemelijk is, gegeven het ontbreken van toetredingsbarrières, waardoor een strategie van roofprijzen niet effectief is. Volgens Xxxxxxx zou KPN na het verdrijven van retailconcurrenten niet haar verliezen kunnen goedmaken, omdat nieuwe toetreding zou volgen. Zoals het college onder randnummer 282 reeds stelde, is dit een te eenvoudige voorstelling van zaken, die geen recht doet aan het belang van immateriële activa. Het aanbieden van vaste telefonie omvat meer dan het uitsluitend aanleggen van of beschikken over infrastructuur. Bovendien kunnen first-mover-advantages een belangrijke rol spelen, hetgeen erop neer komt dat een eenmaal genomen voorsprong concurrenten duurzaam op achterstand kan zetten. Anders dan Lexecon doet voorkomen geldt dat het onaannemelijk is dat aanbieders op korte termijn en tegen geringe investeringen op substantiële schaal eindgebruikers voor vaste telefoniediensten aan kunnen trekken. Indien andere aanbieders door te lage retailtarieven van KPN op achterstand worden gezet, of zelfs van de markt worden geweerd betekent dit dat KPN de concurrentie over een langere termijn kan beperken, waardoor zij haar huidige, zeer sterke positie op de markten voor vaste telefonie kan behouden (KPN heeft hier immers veel te verliezen), en meer specifiek haar positie ten aanzien van VoB kan versterken. Het college acht KPN op grond van het voorgaande in staat om roofprijzen vast te stellen, en stelt vast dat KPN hiertoe ook een duidelijke prikkel heeft.

6.4.2 Roofprijzen ‌

299. Het zetten van roofprijzen behoort tot prijsgerelateerd strategisch gedrag om toetreding te voorkomen of om concurrenten van de markt te weren. Een dominante aanbieder hanteert roofprijzen wanneer hij zijn retailprijzen voor een langere tijd tot onder de gemiddelde variabele kosten (dat wil zeggen de kosten die variëren naar gelang van de geproduceerde

hoeveelheden)166 verlaagt en hiermee zijn marktmacht vergroot om concurrenten uit de markt te drukken teneinde na het verlaten van de markt van de concurrent(en) de prijzen te kunnen verhogen of toetreders van de markt te weren. Het hanteren van roofprijzen is een strategie die erop is gericht op lange termijn juist de prijzen te verhogen om zo de verloren opbrengsten door de tijdelijke lage prijsstelling goed te maken. In een situatie zonder wholesaleregulering is de dominante aanbieder vrij zijn prijzen te bepalen en derhalve bestaat de mogelijkheid tot roofprijzen op de retailmarkten voor telefonieaansluitingen en verkeer. De mogelijkheid tot het hanteren van roofprijzen kan in sommige gevallen gerelateerd zijn aan de mogelijkheid van kruissubsidiëring tussen bijvoorbeeld de wholesale- en de retailmarkten. KPN kan haar wholesaletarieven verhogen en daarmee haar retailtarieven subsidiëren als gevolg waarvan aanbieders die wholesalediensten van KPN betrekken in verhouding tot KPN hogere retailtarieven zullen moeten hanteren. Een niet-verticaal geïntegreerde aanbieder zal minder mogelijkheden hebben tot het hanteren van roofprijzen. Omdat toetreding op de vaste telefoniemarkten substantiële investeringen en een substantiële hoeveelheid tijd vergt, heeft KPN een prikkel om roofprijzen te hanteren. Immers, na het verdrijven van concurrenten zal KPN gedurende langere tijd kunnen profiteren van het ontbreken van concurrentie. Door de hoge toetredingsdrempels wordt directe toetreding belemmerd en wordt het hanteren van roofprijzen een aantrekkelijke strategie.

300. Opgemerkt dient te worden dat KPN niet alleen roofprijzen kan hanteren voor diensten die niet gebundeld zijn, maar ook voor diensten die als onderdeel van een bundel worden aangeboden.

301. Met betrekking tot VoB zijn er tevens extra prikkels voor KPN om roofprijzen te hanteren. Deze worden onderstaand besproken.

Uitsluiting door zeer grote netwerkeffecten in relatie tot VoB

302. Veel van de VoB-diensten, zoals deze op dit moment in de markt staan, kennen een gratis of zeer laag retailverkeerstarief voor het bellen naar andere eindgebruikers die tevens op hetzelfde VoB-netwerk zijn aangesloten. Deze zogenaamde ‘on net tarieven’ kunnen een belangrijke invloed hebben op de concurrentieverhoudingen in de markt.

303. Hoe meer eindgebruikers een aanbieder heeft, hoe meer on net-verkeer deze aanbieder heeft. Een grote hoeveelheid on net-verkeer ten opzichte van andere aanbieders kan een vliegwiel op gang brengen dat leidt tot een steeds toenemende vergroting van het marktaandeel. Eindgebruikers die veel onderling met elkaar bellen zullen geneigd zijn zich op hetzelfde netwerk aan te sluiten (zelfselectie); hoe meer eindgebruikers op hetzelfde netwerk worden aangesloten, hoe groter deze netwerkeffecten. Door de zelfselectie zullen eindgebruikers van een groter netwerk die goedkoop on net kunnen bellen naar verhouding steeds minder gesprekken buiten het netwerk voeren, terwijl eindgebruikers die wel veel off net-gesprekken voeren zullen achterblijven op kleinere netwerken. Het grote netwerk wordt derhalve steeds attractiever, het kleine steeds minder attractief.

304. Dit mechanisme kan worden aangeduid met de term ‘tipping’, hetgeen uiteindelijk kan leiden tot een ‘winner takes all’-situatie. Dit mechanisme kan in deze situatie voortkomen uit het hanteren

166 C-62/86 AKZO.

van relatief hoge retailtarieven voor het bellen naar concurrerende aanbieders (off net), het hanteren van zeer lage of gratis tarieven voor het on net bellen.

305. Op de wholesalemarkten kan bovenstaande ontwikkeling een onbalans in de gespreksafgifteverkeersstromen in de hand werken: het kleine netwerk moet (in verhouding) meer verkeer termineren bij het grote netwerk, dan vice versa. Op het moment dat de aanbieders relatief hoge gespreksafgiftetarieven (ten opzichte van de werkelijke kosten) aan elkaar in rekening brengen, resulteert dit in een hoge netto betaling van het kleine netwerk aan het grote netwerk. Dit zou de concurrentiepositie van de kleine aanbieder nog extra onder druk zetten.

306. Deze mechanismen kunnen ertoe leiden dat grote netwerken steeds groter worden, en kleine netwerken steeds kleiner. Indien een aanbieder met een sterke positie besluit om enerzijds hoge retailtarieven te vragen voor gesprekken naar concurrerende netwerken, in combinatie met zeer lage on net-retailtarieven, en anderzijds relatief hoge terminating tarieven vraagt in verhouding tot de onderliggende kosten, ontstaat een zeer reëel risico op tipping en als gevolg daarvan uitsluiting van concurrerende aanbieders.

Het effect van flat fee aanbiedingen in relatie tot VoB

307. Los van het gegeven dat KPN over voldoende slagkracht beschikt, gegeven haar (huidige) positie ten aanzien van vaste telefonie, om op korte termijn verliezen te accepteren om op de langere termijn haar AMM-positie te behouden of te versterken – en op grond daarvan hogere marges kan behalen – heeft KPN bovendien mogelijkheden om roofprijzen te hanteren zonder daadwerkelijke verliezen. Dit komt het duidelijkst naar voren ten aanzien van flat fee- aanbiedingen. Andere aanbieders van VoB die flat fee-aanbiedingen willen doen aan hun eindgebruikers voor bijvoorbeeld geografische gesprekken, moeten de komende jaren op grote schaal PSTN/ISDN-gespreksafgifte inkopen bij KPN, omdat immers veruit de meeste van deze gesprekken termineren op het netwerk van KPN167. Voor externe VoB-aanbieders zijn deze kosten daadwerkelijke, out-of-pocket uitgaven. Deze aanbieders betalen de gereguleerde gespreksafgiftetarieven. Voor het VoB-aanbod van KPN geldt echter dat KPN in het geval van een flat fee-aanbieding niet of nauwelijks met extra kosten wordt geconfronteerd als eindgebruikers door een flat fee-aanbod langer gaan bellen dan in het verleden. Voor KPN zijn aan deze extra minuten die zij zichzelf levert niet of nauwelijks kosten verbonden, omdat de onderliggende marginale kosten van KPN zeer beperkt zijn. Dit is eens te meer zo indien sprake is van toenemende overcapaciteit op het PSTN-netwerk. Op deze manier kan KPN met name flat fee-aanbiedingen doen die door anderen niet te matchen zijn, zonder dat dit gepaard gaat met verliezen.

167 Het is zeer aannemelijk dat dit in de komende drie jaar het geval zal zijn. Dit wordt veroorzaakt doordat er in Nederland ongeveer 7,5 miljoen vaste telefonieaansluitingen op het PSTN/ISDN-netwerk zijn. Langzamerhand zal een aantal hiervan worden omgezet in VoB-aansluitingen. Echter, de kans dat een VoB-gebruiker een andere VoB-gebruiker wil bereiken – en hierdoor niet op het PSTN/ISDN-netwerk hoeft te termineren – zal vele malen kleiner zijn dan de kans dat een VoB-gebruiker een PSTN/ISDN-gebruiker wil bereiken.

308. Lexecon maakt in het in opdracht van KPN geschreven rapport een vergelijkbare analyse als het college ten aanzien van gespreksafgiftediensten in relatie tot VoB. Lexecon stelt net als het college vast dat in het geval van flat fee-aanbiedingen een knelpunt kan ontstaan voor andere aanbieders bij het termineren op het PSTN-netwerk van KPN. Voor KPN gelden bij het termineren van verkeer op haar eigen PSTN-netwerk marginale kosten (zeer laag), terwijl andere aanbieders met de hogere gereguleerde tarieven worden geconfronteerd. Dit probleem speelt met name indien andere aanbieders meer verkeer laten termineren bij KPN dan vice- versa. Ook Lexecon acht het niet onaannemelijk dat dergelijke onbalansen optreden. Lexecon geeft echter aan dat deze potentiële problemen niet nopen tot regulering. In de eerste plaats stelt Lexecon dat KPN weliswaar met lagere, marginale kosten voor het termineren op het PSTN-netwerk wordt geconfronteerd, maar dat KPN dit niet zal laten doorwerken in de retailtarieven, omdat haar ‘opportunity costs’ gelijk zijn aan het hogere, gereguleerde gespreksafgiftetarief. Het college volgt deze redenering niet. Indien KPN haar eindgebruikers dankzij een flat fee-aanbieding meer laat telefoneren voor hetzelfde eindbedrag als voorheen voor de gemeten verkeersdiensten werd gerekend, kan KPN zich immers aantrekkelijker maken ten opzichte van haar concurrenten zonder dat dit haar omzet negatief beïnvloedt. Ten tweede stelt Lexecon dat in het geval dat verkeersstromen tussen KPN en andere aanbieders in evenwicht zijn, de over en weer verschuldigde bedragen tegen elkaar wegvallen. Het college kan zich in deze redenering vinden, maar constateert tevens dat er een zeer reëel risico is dat sprake zal zijn van onbalansen in de verkeersstromen. Ten derde stelt Lexecon dat flat fee- aanbiedingen op zichzelf juist goed zijn voor de allocatieve efficiëntie. Ook hier kan het college zich bij aansluiten. Het college is met Lexecon van mening dat aanbieders in staat moeten worden gesteld om flat fee-aanbiedingen te doen aan hun eindgebruikers. Dit laat echter

onverlet dat er in een situatie waarin asymmetrie bestaat tussen aanbieders in de mogelijkheden om dergelijke aanbiedingen te doen het nodig is om deze asymmetrie te verminderen.

Conclusie

309. Het college constateert dat KPN in staat is om roofprijzen toe te passen en dat KPN hiertoe een economische prikkel ondervindt door de mogelijkheid korte termijn verliezen op de lange termijn meer dan goed te maken. Het college beschouwt het hanteren van roofprijzen derhalve als een potentiële gedraging op de retailmarkten voor verkeer en telefonieaansluitingen met belangrijke mededingingsbeperkende effecten.

6.4.3 Excessieve prijzen ‌

310. KPN kan bij gebrek aan concurrerende aanbieders excessieve prijzen voor zijn producten of diensten hanteren op de markten van vaste telefonie. De prijzen zijn excessief als zij (ruim) boven het niveau liggen dat zij zouden hebben in een concurrerende markt. Nu deze markten, gegeven de AMM van KPN, niet daadwerkelijk concurrerend zijn, bestaat de mogelijkheid om excessieve prijzen te hanteren. Doordat snelle toetreding tot de retailmarkten van vaste telefonie moeilijk is (zoals beschreven in paragraaf 6.2.4), zullen bij excessieve prijzen weinig eindgebruikers (kunnen) veranderen van aanbieder en hierdoor kan KPN deze prijsverhoging winstgevend doorvoeren. In een marktsituatie zonder wholesaleregulering is dit type gedrag daarom economisch aantrekkelijk.

6.4.4 Prijsdiscriminatie ‌‌

311. De partij past prijsdiscriminatie toe indien hij dezelfde dienst tegen afwijkende tarieven aan verschillende eindgebruikers aanbiedt. KPN kan in staat worden geacht succesvol prijsdiscriminatie toe te passen in zijn prijsstelling aan eindgebruikers. Prijsdiscriminatie is in het algemeen mogelijk indien wordt voldaan aan drie voorwaarden168. De aanbieder heeft controle over zijn eigen prijsstelling. In het geval van een dominante aanbieder is dit per definitie het geval. Ten tweede moet de aanbieder in staat zijn onderscheid te maken tussen verschillende (groepen) eindgebruikers met een meer of minder elastische vraag169 naar de diensten van de dominante aanbieder. Het is aannemelijk dat de dominante aanbieder over een grote hoeveelheid informatie beschikt zodat de aanbieder zijn prijsstelling kan variëren tussen deze verschillende groepen eindgebruikers. In de praktijk blijkt dit uit verschillende varianten/pakketten van telefonieabonnementen voor bijvoorbeeld veelbellende eindgebruikers en (groot)zakelijke klanten. De derde en laatste voorwaarde is dat er geen mogelijkheid is tot arbitrage170: doorverkoop van het verkeer of de telefonieaansluiting tussen eindgebruikers/bedrijven onderling. In een markt zonder wholesaleregulering bestaat deze mogelijkheid niet; immers doordat er in een dergelijke markt geen sprake is van C(P)S en KPN dat ook niet op vrijwillige basis zal aanbieden (zie randnummer 148), noch van Wholesale Line Rental (WLR) zal er geen doorverkoop van verkeer noch van telefonieaansluitingen plaatsvinden.

312. Prijsdiscriminatie is niet per definitie nadelig voor concurrentie. Echter, prijsdiscriminatie in samenhang met hierboven genoemde excessieve prijzen of roofprijzen kan leiden tot een situatie waarin bepaalde eindgebruikers (bijvoorbeeld de eindgebruikers met een laagcapacitaire aansluiting) worden geconfronteerd met excessieve prijzen terwijl andere specifieke eindgebruikers (de eindgebruikers met een hoogcapacitaire aansluiting) juist roofprijzen krijgen aangeboden. Hierdoor worden concurrenten van de markt geweerd of uitgesloten (zie randnummer 299).

313. De combinatie van roofprijzen, excessieve prijzen en prijsdiscriminatie kan voor KPN winstgevend zijn. Een voorbeeld hiervan zijn specifieke kortingen. KPN is in staat om op basis van het type telefonieaansluiting onderscheid te maken in type eindgebruiker. Hierdoor zou KPN in een situatie zonder regulering bijvoorbeeld grote kortingen kunnen geven aan gebruikers die eens gebruik hebben gemaakt van aanbieders van telefonie via alternatieve infrastructuren (en daarmee roofprijzen hanteren). KPN kan deze kortingen financieren door gebruikers die (door de eerder beschreven inertie) niet geneigd zijn over te stappen hogere (excessieve) tarieven te berekenen. Hiermee wordt de concurrentie verstoord.

314. Een ander voorbeeld is het verhogen van de wholesaleafgiftevergoedingen en met de extra opbrengsten de retail tarieven te subsidiëren. Door de afhankelijkheid van alternatieve

168 Zie tevens: OPTA, Economic Analysis Team, EPN, price discrimination, 2004.

169 Is sprake van als bij een prijsverandering de vraag meer dan evenredig (= relatief meer) veranderd. Luxe goederen hebben bijvoorbeeld een elastische vraag. Bij een elastische vraag zal bijvoorbeeld ingeval van een prijsverhoging de omzet dalen, omdat prijsverhoging gevolgd wordt door een meer dan evenredige afzetdaling. Bij prijsdaling zal de omzet stijgen.

170 Handel op grond van gelijktijdige prijsverschillen op twee of meer markten.

aanbieders van de afgifte op het netwerk van KPN zullen deze aanbieders hogere kosten hebben. KPN kan echter haar tarieven verlagen waardoor zij haar concurrentiepositie verbetert. Deze vorm van kruissubsidiëring kan voor KPN winstgevend zijn.

315. Nog een ander voorbeeld betreffende prijsdiscriminatie is om gebruikers die makkelijk overstappen naar telefonie via nieuwe technieken te bevoordelen. Ook dit is een vorm van prijsdiscriminatie. Dit zijn immers de gebruikers die makkelijker via andere aanbieders kunnen telefoneren met behulp van bijvoorbeeld VoDSL of VoB. KPN kan deze gebruikers met behulp van roofprijzen behouden. KPN zou nog steeds meer winst maken door VoB onder de (gemiddelde) kostprijs te verkopen dan de klant volledig te verliezen. Immers, de marginale kosten zijn voor KPN veel lager dan de gemiddelde kosten, terwijl andere aanbieders voor delen van het verkeer afhankelijk zijn van inkoop (tegen gemiddelde kosten) bij KPN. Door deze gedraging kan KPN concurrentie door aanbieders van telefonie via alternatieve infrastructuren frustreren.

316. Het college concludeert dat KPN op de meeste retailmarkten op het gebied van vaste telefonie in staat zou zijn zich strategisch te gedragen door excessieve prijzen te hanteren en prijsdiscriminatie toe te passen. In een situatie zonder wholesaleregulering is dit type gedrag bovendien economisch aantrekkelijk. Deze gedragingen hebben een negatief effect op de concurrentie. Excessieve prijzen, prijsdiscriminatie en roofprijzen, als aparte gedraging dan wel in combinatie, kunnen derhalve worden beschouwd als gedragingen met belangrijke mededingingsbeperkende effecten.

6.4.5 Koppelverkoop ‌

317. Koppelverkoop houdt in dat een dominante aanbieder bepaalde producten slechts gekoppeld aanbiedt (de zogenaamde pure bundel). Afnemers worden hierdoor verplicht de verschillende producten gezamenlijk af te nemen. Hierdoor wordt toetreding tot één van de productmarkten bemoeilijkt indien het voor concurrenten minder eenvoudig is de componenten aan te bieden. Omdat KPN, in tegenstelling tot bepaalde concurrenten, op een groot aantal markten actief is, heeft KPN vele mogelijkheden tot koppelverkoop. In een ongereguleerde situatie zou het voor KPN bijvoorbeeld aantrekkelijk kunnen zijn om op grote schaal vaste telefonie in combinatie met een breedbandtelefonieaansluiting aan te bieden tegen gereduceerd tarief. Door middel van koppelverkoop kan KPN, afhankelijk van de specifieke karakteristieken van het aanbod en de markt, hiermee haar positie op bijvoorbeeld zowel de markten voor vaste telefonie als voor breedband verstevigen. Tevens kan KPN contractueel bepalen dat afnemers van een breedbandtelefonieaansluiting van KPN uitsluitend vaste telefonie van KPN over deze breedbandverbinding mogen afnemen. Omdat het voor bepaalde concurrenten moeilijker is deze producten gezamenlijk aan te bieden, worden deze concurrenten door een dergelijke strategie van de markten voor verkeer en telefonieaansluitingen gedrukt en kan KPN haar AMM op de retailmarkten voor verkeer en telefonieaansluitingen beschermen.

318. In een ongereguleerde situatie zou het voor KPN aantrekkelijk kunnen zijn om op grote schaal vaste telefonie in combinatie met een breedbandtelefonieaansluiting of digitale televisie aan te bieden tegen gereduceerd tarief. Door middel van koppelverkoop kan KPN, afhankelijk van de specifieke karakteristieken van het aanbod en de markt, hiermee haar positie op bijvoorbeeld zowel de markten voor vaste telefonie als voor breedband of digitale televisie verstevigen. KPN

past dit in de praktijk toe. Zij heeft een aanbieding waarbij een combinatie van vaste telefonie, digitale televisie en breedbandinternet toegang een korting oplevert.

319. Opgemerkt dient te worden dat uit artikel 9.1 van de Tw en het Besluit universele dienstverlening en eindgebruikersbelangen (hierna BUDE), artikel 2.4, volgt dat KPN voor verkeer en voor de eenmalige respectievelijk maandelijkse kosten voor de aansluiting aparte tarieven dient te hanteren.

320. Het college constateert dat KPN in staat is tot het koppelen van retailproducten, dat dit voor KPN tot positieve resultaten leidt en dat het koppelen van retailproducten door KPN derhalve wordt beschouwd als een potentiële gedraging met significante mededingingsbeperkende effecten door het uitsluiten en/of weren van concurrenten op zowel markten waar KPN dominant is als op markten waar KPN niet dominant is.

6.4.6 Contractuele voorwaarden om overstapkosten van eindgebruikers te verhogen ‌

321. Contractuele voorwaarden die door de dominante aanbieder worden opgelegd, kunnen net als de voornoemde gedraging - strategisch ontwerp van diensten - de overstapkosten van eindgebruikers verhogen. In een situatie zonder wholesaleregulering kan dit ervoor zorgen dat eindgebruikers minder snel overstappen van de verticaal geïntegreerde dominante aanbieder naar een andere verticaal geïntegreerde aanbieder voor telefonieaansluitingen en verkeer. Het kan hierbij bijvoorbeeld gaan om boetes bij vroegtijdige beëindiging van een contract of barrières voor nummerportabiliteit171. Concurrerende aanbieders zullen hoge kosten moeten maken om eindgebruikers te bewegen over te stappen. In (een) markt(en) zonder wholesaleregulering maar met eventuele verticaal geïntegreerde concurrenten zal de dominante aanbieder een prikkel ondervinden om overstapkosten voor eindgebruikers hoog te houden. Hierdoor zullen er, zelfs bij een beter of goedkoper aanbod van concurrenten, minder eindgebruikers overstappen. Hierdoor is de dominante aanbieder in staat opbrengsten op de retailmarkten hoger te houden dan zonder deze contractuele voorwaarden. Het college constateert dat KPN in staat is om contractuele voorwaarden op te leggen als gevolg waarvan overstapkosten voor eindgebruikers worden verhoogd en dat dit bovendien voor KPN tot positieve resultaten leidt.

322. In een situatie zonder wholesaleregulering zorgen contractuele voorwaarden die door de dominante aanbieder worden opgelegd en de overstapkosten van eindgebruikers verhogen, bijvoorbeeld boetes bij vroegtijdige beëindiging van een verplicht langlopend contract, ervoor dat eindgebruikers minder snel overstappen van de dominante aanbieder naar een andere aanbieder. Het college beschouwt het strategisch hanteren van contractuele voorwaarden als een gedraging met belangrijke mededingingsbeperkende effecten op de retailmarkten op het gebied van vaste telefonie.

6.4.7 Conclusie mededingingsbeperkende gedragingen

323. Gelet op de in de dominantieanalyse genoemde criteria zoals hoge marktaandelen, hoge toetredingsdrempels en een gebrek aan kopersmacht, in samenhang met de hiervoor genoemde potentiële mededingingsbeperkende gedragingen, concludeert het college dat KPN op de onderzochte retailmarkten in staat is tot een aantal mededingingsbeperkende gedragingen en

171 Het meenemen van het eigen telefoonnummer naar een nieuwe aanbieder.

dat KPN bovendien voldoende prikkels ondervindt om dergelijke gedragingen daadwerkelijk toe te passen.

Het college concludeert dat, indien de huidige wholesaleregulering niet zou bestaan, zowel op de retailmarkten voor laag- en hoogcapacitaire aansluitingen als op de overkoepelende retailmarkt voor verkeer KPN in staat is om de mededingingsproblemen kruissubsidiëring, roofprijzen, excessieve prijzen, prijsdiscriminatie, koppelverkoop en contractuele voorwaarden om overstapkosten van eindgebruikers te verhogen uit te oefenen en tevens economische prikkels ondervindt om dergelijke mededingingsbeperkende gedragingen daadwerkelijk toe te passen.

324. Zoals volgt uit de methodologie beschreven in randnummers 61 tot en met 67, zal het college met behulp van wholesalemaatregelen de geconstateerde mededingingsproblemen willen opheffen. Deze wholesalemaatregelen zijn in aparte besluiten172 aan KPN opgelegd. In de navolgende hoofdstukken zal het college beschouwen of deze wholesalemaatregelen voldoende zijn om alle hiervoor geconstateerde potentiële mededingingsproblemen op te heffen.

172 Zie paragraaf 7.1.

7 Marktafbakening in aanwezigheid van wholesaleregulering ‌

325. In dit hoofdstuk zal het college opnieuw de retailmarkten voor vaste telefonie afbakenen, maar thans in aanwezigheid van wholesaleremedies, zoals volgt uit de methodologie beschreven in randnummers 61 tot en met 67. Figuur 7 geeft de samenhang van deze afbakening met de overige stappen weer. Het college zal bekijken of de opgelegde wholesaleremedies effect hebben op vraag- en aanbodsubstitutie als gevolg waarvan de marktafbakening in aanwezigheid van wholesaleregulering zou moeten wijzigen ten opzichte van de marktafbakening in afwezigheid van wholesaleregulering. Alvorens deze afbakening uit te voeren, zal het college een samenvatting geven van de wholesaleverplichtingen die in separate besluiten aan KPN zijn opgelegd (paragraaf 7.1) en de situatie beschrijven zoals die er uit zou zien in een situatie waarin uitsluitend wholesaleverplichtingen gelden (paragraaf 7.2).

1 Afbakening retailmarkten zonder AMM-regulering

2 Dominantieanalyse retailmarkten zonder AMM-regulering

Afbakening, dominantieanalyse en

3 verplichtingen wholesalemarkten zonder AMM-

regulering

Dominantieanalyse retailmarkten met wholesaleregulering

Verplichtingen retailmarkten met wholesaleregulering

Afbakening retailmarkten met wholesaleverplichtingen

Figuur 7. Samenhang van de marktafbakening (stap 4) in relatie tot de overige stappen.

7.1 Samenvatting van de wholesaleverplichtingen vaste telefonie ‌

326. In deze paragraaf zal het college een samenvatting geven van de besluiten betreffende de wholesalemarkten van vaste telefonie.

327. In vier afzonderlijke besluiten173 heeft het college de wholesalemarkten voor vaste telefonie afgebakend. Hieruit volgen zeven aparte relevante markten:

- Wholesalemarkt voor laagcapacitaire aansluitingen;

- Wholesalemarkt voor hoogcapacitaire aansluitingen;

- Wholesalemarkt voor gespreksopbouw;

- Wholesalemarkt voor lokale gespreksdoorgifte;

- Wholesalemarkt voor interregionale gespreksdoorgifte;

173 “Wholesalemarkt voor gespreksopbouw op het vaste openbare telefoonnetwerk”, “Wholesalemarkten voor doorgiftediensten op het vaste openbare telefoonnetwerk”, “De markten voor gespreksafgifte op vaste openbare telefoonnetwerken” en “Wholesalemarkten voor toegang tot het openbare vaste telefoonnetwerk”

- Wholesalemarkt voor transitgespreksdoorgifte en

- Wholesalemarkten voor gespreksafgifte.

328. Op de markten voor laagcapacitaire wholesale-telefonieaansluitingen, gespreksopbouw en lokale doorgifte blijkt uit de analyse dat KPN een AMM heeft. Aan KPN is op deze markten de toegangsverplichting, verplichting tot non-discriminatie, transparantieverplichting in de vorm van een referentieaanbod, tariefregulering (kostenoriëntatie op basis van een meerjarig tariefsysteem), verplichting tot niet-causale toerekening van wholesalespecifieke kosten en de verplichting tot het voeren van een gescheiden boekhoudingtoegang opgelegd. De verplichtingen betreffende laagcapacitaire wholesale-telefonieaansluitingen zal het college in het vervolg de WLR-verplichting noemen.

329. Op de markt voor hoogcapacitaire wholesale-telefonieaansluitingen blijkt uit de analyse dat KPN een AMM heeft. Aan KPN zijn geen verplichtingen op deze markt opgelegd.

330. Op de markt voor interregionale gespreksdoorgifte blijkt uit de analyse dat KPN een AMM heeft en is haar de tariefregulering in de vorm van ondergrensregulering op basis van een meerjarig tariefsysteem, ter voorkoming van roofprijzen, opgelegd. Tevens geldt voor 6 maanden een overgangsperiode waarin KPN de toegangsverplichting en de verplichting tot non-discriminatie opgelegd.

331. Op de markt voor transitgespreksdoorgifte blijkt uit de analyse dat KPN een AMM heeft en is haar de toegangsverplichting, verplichting tot non-discriminatie, transparantieverplichting in de vorm van een referentieaanbod en tariefregulering in de vorm van een verbod op gestaffelde tarieven opgelegd.

332. Wat betreft gespreksafgifte vormt ieder telefonienetwerken een aparte relevante markt. Hierbij wordt nog onderscheid gemaakt tussen verkeer naar verschillende bestemmingen.174 Voor dit besluit is van belang dat KPN beschikt over AMM op de afgiftemarkten voor geografische nummers, 088-nummers en 084/087-nummers. KPN heeft voor deze markten de verplichting tot toegang175, transparantie (in de vorm van een referentie-aanbod), non-discriminatie, tariefregulering (in de vorm van een wholesale price cap) en gescheiden boekhouding opgelegd gekregen.

333. Zoals in randnummer 293 is aangegeven, dient KPN, kort gezegd, het voor haar abonnees mogelijk te maken C(P)S-aanbieders aan te kiezen.

7.2 Marktsituatie in aanwezigheid van wholesaleregulering ‌

334. Als gevolg van voornoemde wholesaleverplichtingen, ook wel wholesaleregulering genoemd, zullen C(P)S-aanbieders vaste telefoniediensten aanbieden. Deze C(P)S-aanbieders kunnen zowel laagcapacitaire telefonieaansluitingen (als gevolg van de WLR-verplichting) als verkeer (als gevolg van de overige remedies) leveren aan eindgebruikers. De eindgebruikers krijgen de

174 Te weten: geografische nummers, 088-nummers, 084/087-nummers, 112, 0676-nummers en 067-nummers en 0800/090x-nummers

175 Met uitzondering van 084/087-nummers.

mogelijkheid selectief één of meerdere aanbieders te kiezen waarvan het aanbod het best bij hun behoeften aansluit. Bovengeschetste situatie is anders dan de marktsituatie zonder regulering.

335. In het navolgende zal worden nagegaan welke consequenties de marktsituatie met wholesaleregulering heeft voor de marktafbakening. Achtereenvolgens wordt bekeken of mobiele telefonie een substituut vormt voor vaste telefonie (paragraaf 7.3), of telefonie over andere netwerken dan die van KPN een substituut vormt voor telefonie over het netwerk van KPN (paragraaf 7.4), of er een marktonderscheid is tussen telefonieaansluitingen en verkeer (paragraaf 7.5), er een marktonderscheid bestaat tussen laag- en hoogcapacitaire aansluitingen (paragraaf 7.6) en of er binnen verkeer onderscheid is te maken naar gebruikersgroep (paragraaf 7.7) of naar bepaalde verkeerscategorieën (paragraaf 7.8). Tot slot wordt/worden de relevante geografische markt(en) bepaald (paragraaf 7.9).

7.3 Vormt mobiele telefonie een substituut voor vaste telefonie via het vaste aansluitnetwerk?‌

336. Het college heeft geconstateerd in paragraaf 5.4.1 dat in afwezigheid van wholesaleregulering mobiele telefonie niet tot de relevante productmarkt van vaste telefonie behoort. Argumenten daarvoor zijn de verschillen in functionaliteit en kwaliteit, de benodigde investeringen en het tariefverschil.

337. De verschillen in functionaliteit en kwaliteit tussen vaste en mobiele telefonie worden verklaard door factoren van technische aard en zijn niet afhankelijk van wholesaleregulering. Hetzelfde geldt voor de hoge investeringen voor vaste telefonie. De wholesaleregulering heeft op deze punten geen invloed op de marktafbakening.

338. Ten aanzien van het tariefverschil overweegt het college het volgende. C(P)S-aanbieders oefenen prijsdruk uit op de vaste telefonietarieven en niet op mobiele telefonietarieven. De verwachting is dat hierdoor het verschil tussen de vaste en mobiele telefonietarieven door C(P)S-aanbieders eerder zal toenemen dan afnemen. De aanwezigheid van wholesaleregulering heeft daarom geen invloed op de vraagsubstitutie.

339. Het college concludeert derhalve dat ook in aanwezigheid van wholesaleregulering mobiele en vaste telefonie tot aparte relevante markten behoren.

7.4 Is telefonie via andere vaste netwerken een substituut voor telefonie via het vaste aansluitnetwerk van KPN?‌

340. Zoals eerder is vermeld in paragraaf 5.2, kan vaste telefonie over verschillende vaste netwerken worden aangeboden, zoals het vaste aansluitnetwerk van KPN, kabel-, en glasvezelnetwerken. Vergeleken met de analyse in afwezigheid van wholesaleregulering zullen er als gevolg van de WLR-verplichting meerdere ondernemingen in staat zijn om laagcapacitaire telefonieaansluitingen aan te bieden over het netwerk van KPN. Toetreding wordt daarom mogelijk.

341. In paragraaf 5.4.3 heeft het college geconcludeerd dat telefonie via glasvezel-, kabelnetwerken en draadloze verbindingen substituten vormen voor telefonie via het vaste aansluitnetwerk

aangezien een eindgebruiker over al deze aansluittechnieken een telefoniedienst kan afnemen. De WLR-verplichting doet hier niets aan af aangezien deze alleen invloed heeft op het aantal aanbieders en niet op de mogelijkheden die deze technieken bieden. Derhalve concludeert het college dat in een situatie met wholesaleregulering (evenals in de situatie zonder regulering) telefonie via glasvezel-, kabelnetwerken, draadloze verbindingen en het vaste aansluitnetwerk van KPN één relevante productmarkt vormen.

7.5 Marktonderscheid tussen telefonieaansluitingen en verkeer?‌

7.5.1 In afwezigheid van regulering

342. In paragraaf 5.4.5 heeft het college geconcludeerd dat in afwezigheid van regulering telefonieaansluitingen en verkeer niet tot dezelfde relevante productmarkt behoren. Vanuit de vraagzijde bezien, voorzien verkeer en telefonieaansluitingen voor een afnemer in een verschillende behoefte; het beschikken over een telefonieaansluiting vormt slechts de voorwaarde voor de afnemer om te bellen en gebeld te worden. De telefonieaansluiting en het verkeer zijn complementen. Ook vanuit de aanbodzijde is er geen sprake van substitutie tussen telefonieaansluitingen en verkeer. Een aanbieder van aansluitdiensten biedt doorgaans al verkeersdiensten aan. Er gaat derhalve geen concurrentiedruk uit van telefonieaansluitingen op verkeer. Indien de aanbieder van aansluitdiensten niet dezelfde is als de aanbieder van verkeersdiensten, heeft de aanbieder van verkeersdiensten toegang tot het aansluitnetwerk van de aanbieder van aansluitdiensten. De eigenaar van het lokale aansluitnetwerk kan vanuit die positie elke effectieve concurrentiedruk op de prijs van een telefonieaansluiting op zijn eigen netwerk vanuit aanbieders van verkeer die door hem (vrijwillig) tot dit netwerk zijn toegelaten, blokkeren. Indien de aanbieder van verkeersdiensten dit zou willen omzeilen, moet hij zelf een vast aansluitnetwerk aanleggen. Dit is echter niet mogelijk zonder aanzienlijke kosten en risico’s. Er gaat derhalve ook geen concurrentiedruk uit van verkeer op telefonieaansluitingen.

7.5.2 In aanwezigheid van regulering