ZAANS

ZAANS

TEegeRlkachFels inGZaaOndamED

■ XXXXXX XXX XXXXXXXX, PORTRETSCHILDER

■ HET CALFF-HUIS, MOOISTE HUIS VAN ZAANDAM

NR 62 HERFST 2017 € 6,50 | UITGAVE VAN DE STICHTING UITGEVERIJ ZAANS ERFGOED | VERSCHIJNT 4X PER JAAR

Colofon

Zaans Erfgoed is een initiatief van de Vereniging Zaans Erfgoed; het blad wordt uitgegeven door de Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed en verschijnt vier keer per jaar.

Bestuur Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed: Xxxx Xxxxxx, Xxxx Xxxxxxxxxxx, Xxxxxxx Olde-Xxxxxxx, Xxxx Xxxxxx, Xxxx Xxxxx.

Redactie: Xxxx xxx ’x Xxxxx, Xxx Xxxxxxx (GAZ), Xxxxx xxx Xxxxxxxxx, Xxxxxx xxx Xxxx, Xxxxxx Xxxxxxx, Xxxxxx Xxxxxx (agenda), Xxxxxxx Xxxx- Xxxxxxx (boekenrubriek) Xxxx Xxxx (adviezen), Xxxxx Xxxxxx (kroniek).

Eindredactie: Xxxxxx xxx Xxxx. Beeldredactie: Xxxxx xxx Xxxxxxxxx in samenwerking met het Gemeentearchief Zaanstad (GAZ).

Vormgeving: Xxxx Xxxxxxx.

Druk: HuigHaverlag Printing bv.

Redactieadres:

Xxxxxxxxxxxxx 000, 0000 XX Xxxxxxx, 075 6166131, xxxxxxxx@xxxxxxxxxxxx.xx

Abonnementen- en ledenadministratie: Xxxxx xxx Xxxxxxxxx, Xxxxxxxxxxxxx 000, 0000 XX Xxxxxxx, 075 6166131,

xxxxxxxxxxxx@xxxxxxxxxxxx.xx

Leden van de Vereniging Zaans Erfgoed zijn automatisch abonnee.

Vereniging Zaans Erfgoed is op internet te vinden op: xxx.xxxxxxxxxxxx.xx

Foto omslag: Aan de Westzijde 38 staat een prachtig herenhuis met een rijke historie. Dankzij de inzet van de voormalige bewoners, die het pand overdroegen aan Stadsherstel, zal dit huis ook in de toekomst een pronkstuk blijven.

(foto Xxx xx Xxxx)

Het copyright van de artikelen in dit blad berust bij de auteurs. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of worden opgenomen in een elektronisch databestand zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever streeft ernaar de rechten met betrekking tot illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Wie desondanks meent rechten te kunnen doen gelden wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden.

Column

HERINNERINGEN

1. Het zal 1956 zijn geweest. De zomers waren toen nog lang en ongenadig heet. Het was best griezelig om op het Stuurmanspad bij de boerderij van Ome Jan in de ranke Oostzaner jol te stappen. We voeren door de smalle sloot vol kroos naar de Vaart onder de spoorlijn door het Westzijderveld in. Ik mocht helpen hooien. Al gauw had ik de blaren in mijn handen, maar ik kon me natuurlijk niet laten kennen. De warmte werd steeds drukkender en al snel rommelde het in de verte. De lucht zinderde van spanning en de eerste bliksemschichten verschenen aan de hemel. Eigenlijk was ik wel bang, maar dat kon ik natuurlijk niet laten merken. We roeiden snel naar huis. Mijn eerste kennismaking met het Westzijderveld zette zich vast in mijn geheugen. Warm geurend gemaaid grasland als ultiem genot, maar ook dreigend onweer waarvoor je niet bang hoefde te zijn. Ome Jan was immers bij je.

2. Het zal 1958 zijn geweest. De enorme en soms geheimzinnige boerderij in de Westzijde op de hoek van het Papenpad. Hier woonde mijn opa en werden de wortels gelegd voor mijn liefde voor de Zaanstreek. Waar ik mocht slapen in de bedstee en vol ontzag door mijn oogleden gluurde als opa ook naar bed ging, na eerst op zijn knieën de Here te bedanken voor alweer zo’n mooie dag. Overdag speelde ik buiten op de werf of keek ik met de ViewMaster naar de prachtige plaatjes uit Canada. Die had opa meegenomen van zijn anderhalf jaar durende reis naar zijn kinderen in Canada. Een voor die tijd enorme belevenis waarvan een uitgebreid verhaal verscheen in De Zaanlander. En blijkbaar had ik ook wel wat van zijn reislust meegekregen. Maar was ik ook altijd weer blij als ik weer terug was in het Zaanse.

3. Het zal 2024 zijn geweest. Nog nooit had ik zo’n groot feest meegemaakt. De Zaan- streek vierde het feit dat 450 jaar geleden de Spanjaarden bij de Kalverschans werden verslagen. Er was heel wat water door de Zaan gestroomd, comités van aanbeveling vochten voor de subsidie, maar uiteindelijk was het er toch van gekomen. Na Alkmaars Ontzet en Leidens Ontzet vierde eindelijk ook de Zaan- streek zijn Ontzet. Met een braderie op de Leeghwaterweg, een historische veldslag op de Zaanse Schans, een vlootschouw met spiegelgevechten en een groots vuurwerk op 21 mei 2024 werd de Derde Pinksterdag in ere hersteld.

Of was dit laatste geen herinnering maar een droom? Xxxxxxxx schrijven we de geschiedenis zelf en hebben we nog zeven jaar om deze droom tot een herinnering te maken.

Xxxxxx Xxxxxx, Zaankanter en sinds een jaar samensteller van de xxxxxxx Xxxxxx.

2

Inhoud

24 | IJzersmederij te Zaandijk 20 | De Diesel

4 Xxxx xxx Xxxxxxx ontrukt de achttiende-eeuwse portret- schilder Xxxxxx xxx Xxxxxxxx aan de vergetelheid.

8 Duitse tegelkachels in Zaandam? Stadsarcheoloog Xxxx Xxxxx

onthult hoe dat zit.

12 Xxx xxx xxx Xxxx las het dagboek van de Westzaanse tuin- man en handelaar Xxxxx Xxxxx (1785-1855) uit de jaren tien van de negentiende eeuw.

16 Het monumentale Calff-huis, Westzijde 38 Zaandam, is door de laatste bewoners voor de ondergang behoed.

X.X. Xxxxxx werpt ook licht op de door Xxxxx geschilderde luchthuizen.

20 De Dissel, oorspronkelijk een houten kaaspakhuis aan de Zaanweg in Wormerveer, staat op de gemeentelijke monumentenlijst, maar dat is geen garantie voor onge- schonden behoud. Xxxxxx Xxxxxxx doet verslag.

24 Reparatie en onderhoud zelf doen of uitbesteden? Xxxxxx Xxxxxxx ontdekte dat het laatste ook eind achttiende eeuw al voorkwam met de geschiedenis van de Sociëteit de IJzersmederij te Zaandijk.

28 De Westzaanse schrijver Xxxxxx Xxx ontdekte een bijzonder verband tussen het beroemdste schilderij van Xxxxxxxxx en een oude Westzaanse familie.

32 Moord met een politieke motivatie of ‘gewone’ crime passionnel? Xxxxx xxx xxx Xxxx doet het tragische lot van een stakend fabrieksmeisje in 1934 uit de doeken.

36 Boekennieuws: met o.a. een biografie van Xxxxx Xxxxxx (de vader van Xxxxxx), een nieuw boek over Xxxxxx Xxxxxx en een antwoord op de vraag wat Xxxxx Xxxxx eigenlijk is.

40 Verenigingsnieuws: berichten van Zaanse erfgoed- organisaties.

42 Kroniek: Xxxxx Xxxxxx hield het Zaanse nieuws van april tot en met juni 2017 bij.

46 Agenda: een greep uit de Zaanse activiteiten in het najaar.

8 | Duitse tegelkachels in Zaandam

Xxxxxx Xxxxxxxx xxx Xxxxxxxx

Intieme portrettist van Zaanse origine

‘Die eenige Inlichtingen mogt kunnen geven aangaande het Leven of den Dood van XXXXXX XXXXXXXX XXX XXXXXXXX, zich als Portretschilder en Onderwijzer in de Muzijk, meestal in Noordholland hebbende opgehouden, wordt uitgenoodigd zulks te doen ten kantoore van den Notaris X.X. XXXX. Te Amsterdam, zullende des verkiezende behoorlijk worden beloond.’ 1

door Xxxx xxx Xxxxxxx

Zo luidt de tekst van een advertentie uit een niet nader ge- noemde courant. Het ‘Register Civique Haarlem’2 vermeldt Xxxxxx xxx Xxxxxxxx, geb. 27.4.1774, woonplaats Zaandam, beroep Dessinateur. Tussen 1811 en 1821 zou hij werkzaam zijn geweest in Alkmaar. Tussen 1817 en 1820 vervaardigde hij in aquarel meerdere fijnzinnige portretjes van Xxxxxxxxxxx, die dankzij hun zeldzaam persoonlijke intimiteit zeer tot de verbeelding spreken. Kennelijk verdween hij op enig moment uit beeld; waarom hij werd gezocht is niet duidelijk.

ZAANSE PORTRETTEN

Zaans Erfgoed besteedde eerder aandacht aan meer of minder bekende portrettisten die in de Zaanstreek werkzaam waren. De belangrijkste is zonder twijfel de zeventiende-eeuwse meester van het miniatuurportret, Xxxxxxxx Xxxxxx. Professor Xxxx Xxxxxx (van 1990 tot 2012 directeur van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie in den Haag) wijdde in 2014 een indrukwekkende oeuvrecatalogus aan hem en stelde in samenwerking met het Museum Xxxxxxxxx-Xxxxxx in Aken en het Xxxxxxxxxxxxx een overzichtstentoonstelling samen, waar vier Zaanse portretten uit de Collectie ‘Xxxxx Xxxxx Jsz. jr.’ en beschikbaar gesteld door het Zaans Museum figureerden. 3 Een meer naïeve portrettist is Xxxxx Xxxxxxxxxx (Leeuwarden 1729-Amsterdam 1806), van wie in dezelfde collectie, sinds 1989 ondergebracht in het Zaans Museum, vier portretjes in pastelkrijt voorhanden zijn van Xxxxx Xxxxxxx. Honig, zijn echt- genote Xxxxxxxxxx Xxxxx en hun oudste twee kinderen Xxxxxx en Xxxxxxxx.4

Ruim vertegenwoordigd in de Collectie ‘Xxxxx Xxxxx Xxx. jr.’ zijn

pastelportretten door Xxxxxxx Xxxxx (Keulen 1779-Amsterdam 1860).5 Zo kennen wij zijn portretten van de families Xxxxx, Xxxxx en Kool, alsmede de echtparen Vis en Houttuyn. Die van het echtpaar Xxxxxxxx maakten reeds deel uit van de eerbiedwaardige collectie, toen deze werd beschreven in de catalogus van 1914.6 Esser was omstreeks 1814 bekend geworden dankzij anti-napoleontische spotprenten, waarvan er meerdere worden bewaard in het Rijksmuseum te Amsterdam. Tussen 1811 en 1823 dreef hij in Den Haag een winkel in prenten en was hij daarnaast werkzaam in Groningen en Amsterdam. In 1835 en 1836 was hij directeur van de Tentoonstelling Levende Meesters te Utrecht, waar hij met meerdere werken vertegenwoordigd was. In 1835-1836 nam hij tevens deel aan een expositie in Arti et Amicitiae te Amsterdam.

HAJO EN XXXXXXX XXXXXXXX

De gefortuneerde doopsgezinde oliefabrikant Xxxx Xxxxxxxx. Xxxxxxxx (Hoorn 1779-Zaandijk 2 december 1843) huwde op 4 juni 1801 te Zaandijk Xxxxxxx Xxxxx. Xxx (Xxxxxxxx 1779-Zaandijk 13 november 1854). Het echtpaar kreeg vier kinderen: Xxxxxxx (1802-1846), Aagje (1803-1879), Jan (1805-1835) en Grietje (1807-

1844). Het gezin woonde aan de Xxxxxxxx 00 xx Xxxxxxxx en bezat daarnaast een overtuin ten zuiden van de Tuinsloot. De olieslagerij van deze vooraanstaande Zaandijker werkte met Xx Xxxxxxxxx op de Koger Hem, De Eenhoorn in Wormerveer en De Os en Het Vliegend Hart, die ook wel De Wind werd genoemd. Deze beide molens stonden naast elkaar aan de Kalverringdijk tegenover Zaandijk. De eerste drie molens werden op ƒ 6300,– getaxeerd, De Wind op ƒ 5000,–. De Zeemeeuw en De Zaadzaaier op de Hemmes aan het Kalf en De Samson in Wormerveer be- hoorden ook tot dit grote bedrijf, maar bleven nog buiten deze verdeling. Het vermogen van Xxxx Xxxxxxxx werd vastgesteld op ƒ 162.000,–.7

Hajo was erfgenaam van het aanzienlijke Van der Ley-vermogen.

Daarmee was hij in staat zichzelf en zijn echtgenote in 1817 zelfs tweemaal te laten portretteren: eenmaal en profil door Xxxxxxx Xxxxx in pastel en eenmaal troisquart door Xxxxxx xxx Xxxxxxxx, die ook zijn drie dochters en waarschijnlijk ook zijn zoon in aquarel vastlegde. Beide portretten van het echtpaar Xxxxxxxx door Xxxxx zijn nog steeds te zien in het Honig Breethuis. Die van de hand van Xxx Xxxxxxxx zijn helaas nog slechts bekend op archieffoto in het Gemeentearchief Zaanstad. Daarbij mag ervan worden uitgegaan, dat de sepiafoto’s bovendien niet het gehele portret weergeven.

DE ZUSJES HOUTTUYN

Anders is het gesteld met Xxx Xxxxxxxxx geaquarelleerde beeltenissen van de dochters Xxxxx en Xxxxxxx Xxxxxxxx. Deze originelen bevinden zich sinds 1917 in de Collectie ‘Xxxxx Xxxxx Jsz. jr.’ en worden bewaard in het Gemeentearchief Zaanstad. Middelste dochter Xxxxx Xxxxxxxx (Zaandijk 17 oktober 1803

-Zaandijk 17 december 1879) huwde te Zaandijk, 27 juli 1823, Xxx Xxx, een zoon van Xxxxx Xxx en Xxxxxx Xxxx xxx Xxxxxx. Het kleurrijke portretje toont haar zittend achter een tafel met in haar linkerhand een kunstig papierknipwerkje in de vorm van een boeketje in een mand. Jongste dochter Xxxxxxx Xxxxxxxx (Zaandijk 20 augustus 1807-Zaandijk 1844) huwde te Zaandijk op 21 september 1828 Xxxxxx Xxxxxx Xxxxxxxx, een zoon van Xxxx Xxxxxx en Xxxxxx Xxxxxxx Xxx. Xxxxxxx is afgebeeld terwijl ze bezig

Xxxxxxxxxxx’x naar geaquarelleerde portretten van Xxxx Xxxxxxxx en Xxxxxxx Xxx uit 1817. (GAZ 22.06036 en 22.06059;

de verblijfplaats van de originele portretten is helaas onbekend.)

Portret van Xxxxx Xxxxxxxx. (GAZ 11.0729) Portret van Xxxxxxx Xxxxxxxx. (GAZ 11.0728)

is met een breiwerkje. De kleding van beide meisjes, getooid met Zaanse kap en hoofd- en halssieraden, is karakteristiek voor de gegoede Zaanse burgerij ten tijde van het Fransgeoriënteerde Empire. Zo ook het getoonde meubilair. Xxx xxx oudste zusje, Xxxxxxx Xxxxxxxx (Zaandijk 18 maart 1802-Westzaan 29 augustus 1846, gehuwd te Zaandijk 17 september 1820 met Xxxxxxxx Xx. Xxxxxx) is slechts een portret bekend als ‘Copie door Xxxxx Xxxxx naar het oorspronkelijke [door Xxx Xxxxxxxx, PvL.] in het bezit van de familie Xxxxxx, ’s-Gravenhage’, aldus het opschrift.

DE MEISJES HONIG

Van de vaardige hand van Xxxxxx X. xxx Xxxxxxxx zijn nog minstens twee vergelijkbare portretten bekend van Xxxxxx jongedames. Het betreft Xxxxxxxxxx Xxxxx (30 april 1797-24 februari 1828) en Xxxxxxx Xxxxx, dochter van Xxx Xxxxx Xxxxxxxx- zoon, papierfabrikant te Zaandijk. Xxxxxxxxxx trad in 1817 in haar geboorteplaats Koog aan de Zaan in het huwelijk met Xxxxx Xxxxxxx. Dit portretje dateert uit haar huwelijksjaar en toont de jonge dame waarschijnlijk in haar bruidstoilet. Het portret is eigendom van Xxxxxxxx Xxxxxxxx, kleindochter van Xxxxxxx Xxxxxxxx Xxxxx (1887-1984). Het portret van Xxxxxxx Xxxxx is helaas slechts bekend van een archieffoto [GAZ 22.06031] in het Gemeentearchief Zaanstad.

ZAANSE MANSPORTRETTEN

Zaanse mansportretten in dezelfde stijl zijn eveneens bewaard. Zo is in de Collectie ‘Xxxxx Xxxxx Xxx. jr.’ het portretje uit 1812 van de notaris en latere maire van Krommenie Xxxxxxx Xxxxxxx (1763-1836) voorhanden. De notabele is gezeten op een stoel voor een tafel met daarop een boek met de titel Het notarisambt te Frankrijk en een stempel met opschrift Crommenie 1625, in de rechterhand een ganzenveer. Het portret staat reeds vermeld in de catalogus van de Zaanlandia Illustrata uit 1917 onder nummer 713.8 Een even geslaagd portret is dat van een Zaanse heer die pijprokend wordt afgebeeld, met op de tafel voor hem het nodige rookgerei. Dit kleinood bevindt zich sedert 1997 in het Pijpenmuseum in Amsterdam en stelt de rolreder Xxxxxxx Xxxxxx (1777-?) uit Krommenie voor. Xxxxxx was een zoon van Xxx Xxxxx. Xxxxxx en Xxxxxxxx Xxxxxxx Xxx. Hij huwde Xxxxxxxxx Xxxxxxxxx met wie hij zes kinderen kreeg. Het gezin woonde in de Zuiderhoofdstraat.

Xxxxxxxx het bekendst is het portret van Xxxxx Xxxxx, geboren

in Amsterdam 1698 en overleden in Wormer 1808.9 De hoog- bejaarde heer is zittend in een leunstoel afgebeeld, met samen- gevouwen handen in een geruite kamerjapon met slaapmuts. Dit door Xxx Xxxxxxxx naar het leven getekende, door J. W. Xxxxxxx als stippelgravure uitgevoerde en door H. van Aken te Zaandam uitgegeven, portret bevat een onderschrift dat xxxxx: ‘Ziet in dit kunst-tafereel, naar ‘t leven ons gegeven, Den man die zeggen kon… ‘k mogt in drie Eeuwen leven!’ De populaire prent is

– behalve in het Gemeentearchief Zaanstad – nog altijd in menig Zaans interieur te vinden.

INTIMITEIT

Wat de portretjes van X.X. xxx Xxxxxxxx onderscheidt, is niet alleen de nauwgezette weergave van details. Het is bovenal de wijze waarop deze ‘dessinateur’ de geportretteerden situeert in een gemeubileerd interieur, waarop attributen strategisch lijken te zijn gepositioneerd. De voorwerpen in de handen en op tafel vertellen een subtiel persoonlijk verhaal, dat de afgebeelde personen recht doet. Daarmee wordt ons als beschouwer een intiem en intrigerend kijkje in hun privé-domein vergund. De strategisch gekozen invalshoek tegen een achterwand van panelen in grijstinten loodst de beschouwer vanuit een iets hoger perspectief binnenwaarts. Dit perspectief kende reeds ten tijde van de gotiek de voorkeur en zou zich onder expressionisten opnieuw manifesteren. Het staat wel te boek als het ‘vergeestelijkte perspectief’, kenmerkend voor een diep doorleefd religieus of spiritueel wereldbeeld. In het voorbeeld van de Zaanse portretten van doopsgezinde families als Xxxxxxxx en Honig lijkt het de portretten een zeer toepasse- lijke, letterlijke diepgang te verlenen. Ondanks de vormelijkheid van het toonaangevende Empire verleent Xxx Xxxxxxxx zijn modellen daarmee een innemende menselijkheid, die sympa- thie afdwingt. Hierin betoont hij zich een waardige evenknie van zijn zeventiende-eeuwse voorganger Xxxxxx.

NASCHRIFT

De auteur zou graag de originele portretten xxx Xxxx, Xxxxxxx, Xxxxxxx en Xxx Xxxxxxxx op het spoor komen. Zo ook die van de meisjes Xxxxx en eventuele onvermelde portretten van de hand van X.X. xxx Xxxxxxxx. Reacties graag aan het adres van het Honig Breethuis of bij de redactie van Zaans Erfgoed.

Noten:

1 Bron: xxx.xxxxxxxxxxxxx.xx/

2 Bron: Biografisch Portaal van Nederland (xxx.xxxxxxxxxxxxxxxxxx.xx/ )

3 R.E.O. Ekkart: Deaf, Dumb & Brilliant: Xxxxxxxx Xxxxxx, Master Draughtsman (Londen 2014); Xxxxx Xxxxx: ‘Portretten van Thopas’, Zaans Erfgoed 8 (2003) 14.

4 ‘Aanwinsten: Zes pastelportretten’, Nieuwsbrief Zaans Historisch Museum 8 (december 1997).

5 Xxxxxx Xxxxxxxx en Xxxxx xxx Xxxxxx, ‘Portret in pastel’, Antiek jg. 26,8 (maart 1992) 381-388; Xxxxxx Xxxxxxx, ‘Xxxxxxx Xxxxx (1797-1860) Pastelkunstenaar en karikaturist’, Zaans Erfgoed 40 (voorjaar 2012) 16-19.

6 G.J. Honig, Catalogus van de Zaanlandsche Oudheidkundige Verzameling ‘Xxxxx Xxxxx Xxx. jr. Deel 2 (Zaandijk 1914).

7 Bron: xxx.xxxxxxxxxxxxxxxxxxx.xx/

8 J.J. Honig, Catalogus Zaanlandia Illustrata (1917) cat. nr. 713.

9 J.J. Honig, Catalogus Zaanlandia Illustrata (1917) cat. nr. 668.

Xxxxxxxxxx Xxxxx (1797-1828), 1817. (Foto Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie)

Xxxxxxx Xxxxx. (GAZ 22.06031) Portret van Xxxxxxx Xxxxxxx, 1812. (Zaanlandia Illustrata nr. 713; GAZ 11.0678)

Xxxxxxx van rolreder Xxxxxxx Xxxxxx afgebeeld met lange

Goudse pijp, tabakspot en kwispedoor. (Amsterdams Pijpen Museum 00.594)

Portret van Xxxxx Xxxxx, de man die in drie eeuwen leefde, door J.W. Xxxxxxx naar X.X. xxx Xxxxxxxx. (Zaanlandia Illustrata nr.668; GAZ 12.0258)

Halve engelen

Resten van een onbekend, eeuwenoud type haard uit Zaandam

Bij graafwerkzaamheden in de grond worden regelmatig zaken aangetroffen die iets over de geschiedenis van de Zaanstreek duidelijk maken. Soms zijn dat zelfs zaken die al eeuwenlang vergeten zijn.

In oktober 2014 zijn in Zaandam vondsten gedaan die een totaal onbekend onderdeel uit de laat zestiende- tot achttiende-eeuwse Zaanse huizen onthullen. Het gaat om tientallen scherven van tegelkachels en zelfs om één compleet exemplaar.

door Xxxx Xxxxx

KACHELTEGELS EN TEGELKACHELS

Kacheltegels komen van tegelkachels. Tegelkachels zijn vier- kante of veelhoekige, vrijstaande haarden, vaak uitbundige versierd (afb. 2), opgebouwd uit losse tegels (afb. 3).

Kacheltegels kunnen niet worden verward met de bekende, beschilderde Nederlandse wandtegels in een schouw of aan een muur, want aan de achterkant van de kacheltegels is een romp aangebracht: een opstaande band dicht bij de tegelrand, die de omtrek van de tegel volgt. De rompen zorgen voor het houvast dat nodig is om de tegels met mortel, en soms ook nog met krammen, aan elkaar te verbinden tot een kachelwand (afb. 3). Belangrijk is dat de kacheltegels meestal hol of bol zijn. Zo vergroten ze, net als de ribbels in de radiatoren van een ver- warming, het stralingsoppervlak waardoor de kachel het vertrek beter kan verwarmen. Bovendien zorgen ze voor een gelijkmatige spreiding van de warmte en houden deze vast, lang nadat het vuur is gedoofd. Vaak zijn de tegels versierd met verschillende voorstellingen en dan is de tegelkachel een pronkstuk in de kamer. Omdat ze vrij sterk zijn, kunnen ze wel honderd jaar of langer mee gaan. Tegelkachels zijn vrij algemeen in Duitstalige landen, Scandinavië, Oost-Europese landen en Rusland maar in Nederland komen ze nauwelijks voor: de in Zaandam gevonden kacheltegels zijn zelfs uniek.

VONDSTEN IN ZAANDAM

Tijdens de aanleg van een riool in xx Xxxxxxxxx X. Xxxxxxx- straat zijn scherven aangetroffen van kacheltegels en één gave kacheltegel, een hoektegel in de vorm van een halve engel op een zuil (afb. 1 en afb. 4 rechtsboven). Deze vondst in de H. Gerhardstraat (afb. 4, bij locatie 1) was niet de eerste in Zaandam. Op minimaal drie andere plaatsen kwamen eerder al van dit soort scherven tevoorschijn: op het Marveloterrein (afb. 4, bij 2), in de bouwput van het Zaantheater (afb. 4, bij 3) en aan de Hogendijk (afb. 4, bij 4). Daarnaast bevinden zich in het archeologisch depot van de gemeente Zaanstad nog fragmenten van kacheltegelscherven en zelfs van één compleet exemplaar, waarvan de vindplaats onbekend is.

TWEE SOORTEN TEGELS

De in Zaandam gevonden kacheltegels kunnen worden verdeeld in twee groepen. De eerste groep bestaat uit de tegels van de

vier hierboven genoemde vindplaatsen en uit een aantal tegels uit het gemeentelijk archeologisch depot. Het gaat om ongeveer zeventig scherven en het ene gave exemplaar van de

H. Gerhardstraat. Allemaal zijn ze gemaakt van roodbakkend aardewerk en hebben ze een reliëfversiering bestaande uit bouwkundige elementen (nissen, pilasters, bogen) met daarin en daaromheen plantaardige motieven. De achtergrond is kobaltblauw geglazuurd, het reliëf is wit met af en toe een stipje groen in de bloemen en een groene band langs de rand (afb. 1). De tweede groep bestaat uit tegels van witbakkend aardewerk met een witte ondergrond, waarop met blauwe verf lijnen en een landschap zijn aangebracht. Het gaat om slechts twee scherven en één gave tegel. In dit artikel worden de tegels uit de eerste groep besproken. In een vervolgartikel komt de tweede groep aan bod.

HERKOMST

De tegels uit de eerste groep zijn niet in Nederland gemaakt, maar vertonen veel overeenkomst met tegels uit Noord-Duits- land. Sommige zijn zelfs vrijwel identiek aan tegels op Noord- Duitse kachels. De hoektegel met de halve engel van de H. Gerhardstraat komt ook voor op een kachel die voor de oorlog in Lüneburg stond (afb. 5, rechtsboven). Een fragment van een tegel met nis uit Zaandam lijkt eveneens voor te komen op deze kachel (afb. 5, linksboven) en de bijna ronde motieven op een fragment uit Zaandam zijn eveneens aangebracht op de lang- werpige tegels op de Lüneburgse kachel (afb. 5, rechtsonder). Deze Noord-Duitse tegels werden eerst gemaakt in Lübeck, later ook in Hamburg en Lüneburg (afb. 6). Klanten zaten in het hele gebied vanaf de monding van de Elbe tot aan de Deense grens, zoals in Buxtehude, Sleeswijk en Flensburg. Dit soort tegels werd verder geëxporteerd naar delen van Zweden, de Baltische staten en, getuige de archeologische vondsten, ook naar Zaandam (afb. 6). Vanwege de herkomst kunnen ze tegels van het Lübeck/ Hamburgtype worden genoemd.

DATERING

Uit de vindplaatsen kan geen datering van de tegels worden afgeleid, maar uit de tegels zelf wel. De tegels van het Lübeck/ Hamburgtype hebben een veelkleurige beschildering die tussen 1550 en 1700 in Noord-Duitsland gebruikelijk was. Daarna

Afb.1) Een deel van de in de Gerhardstraat gevonden kacheltegels. (foto X. Xxxxxxxx)

Afb.2) Tegelkachel in de Füchtingshof in Lübeck. (foto ttps://xxxxxxx.xxxxxxxxx.xxx/ wiki/File:F%C3%BCchting_Ofen.JPG)

Afb.3) Links: Achterzijde van een kacheltegel met romp, afkomstig van de Gerhardstraat. De delen waar de mortel zat, zijn vrijgebleven van roet. (foto Gemeente Zaanstad, X. Xxxxxxxx-Mud) Rechts: Doorsnede van een deel van een tegelkachelwand,

bestaande uit twee kacheltegels, bij elkaar gehouden met mortel en krammen. (tekening X. Xxxxxxxx naar Hallenkamp-Lumpe 2006, Tafel 115)

Afb.4) De ligging van de vindplaatsen van kacheltegels in Zaandam. (kaart gemeente Zaanstad, bewerking P. Kleij)

Afb.5) Rechts boven: in het midden de tegelkachel die tot aan de oorlog in Lüneburg stond. De kleurenfoto’s zijn van de ene hele kacheltegel

en de kacheltegelscherven die zijn aangetroffen in de Gerhardstraat in Zaandam. De rode lijnen en cirkels geven aan welke onderdelen van de Lüneburgse kachel overeenkomen met de in Zaandam gevonden stukken. (foto’s X. Xxxxxxx en X. Xxxxxxxx, bewerking P. Kleij)

Afb.6) In de blauwe cirkel de steden waar de kacheltegels van het Lübeck/Hamburgtype zijn gemaakt en in de gele cirkels

de gebieden waar ze naartoe zijn geëxporteerd. (kaart Map Factory, Westzaan)

kwamen witte tegels met daarop een blauwe beschildering in de mode. Experts dateren de Noord-Duitse kachels op het einde van de zestiende en in het begin van de zeventiende eeuw. De bouwkundige elementen op de tegels (pilasters, bogen, nissen) zijn invloeden uit de Renaissance, ten noorden van de Alpen ruwweg de zestiende eeuw. Op een datering in de tweede helft van de zestiende eeuw of in het begin van de zeventiende eeuw wijst de hoektegel met halffiguur (afb. 5, rechtsboven). Deze lijkt sterk op de ontwerpen van de kunstenaar Xxxx Xxxxxxxx xx Xxxxx, die leefde tussen 1527 en 1609 (afb. 7). De centrale voorstellingen van plantaardige motieven in de nissen zijn echter niet zestiende-eeuws maar eerder kenmerkend voor het begin van de zeventiende eeuw. Dit alles wijst erop dat de tegels zijn gemaakt aan het einde van de zestiende eeuw of in het begin van de zeventiende eeuw, ruwweg de periode 1580- 1625. Vanwege de centrale voorstellingen in de nissen is een scherpere datering in de periode 1600-1625 zelfs aannemelijk.

WIE HADDEN TEGELKACHELS IN HUIS?

Scherven van kacheltegels van vóór 1580 zijn tot nu toe niet in de Zaanstreek gevonden. Vermoedelijk hebben er voor die tijd nooit van dit soort kachels in Zaanse huizen gestaan. Tot 1580 waren de huizen in Zaandam daar helemaal niet geschikt voor, omdat ze nauwelijks funderingen of stevige houten vloeren hadden. Als woningen al waren gefundeerd, was dat op rijen plaggen terwijl de vloer bestond uit aangestampte leem. Schoorstenen ontbraken, de rook van de open vuurtjes verdween door een rookluik of een gat in het dak. Een tegel- kachel is groot en zwaar en heeft dus een stevige, goed gefun- deerde vloer nodig. Ook is een schoorsteen noodzakelijk.

Verder ontbrak tot aan het einde van de zestiende eeuw een

elite in Zaandam die geld genoeg had om de tamelijk dure

tegelkachels te kopen. Na 1580 veranderde dit. De huizen kregen onderheide funderingen van bakstenen poeren en er werden schoorstenen in de huizen gebouwd. In dergelijke huizen konden zonder problemen tegelkachels worden geplaatst. Door de opbloeiende handel, scheepsbouw en molennijverheid waren er inmiddels ook Zaandammers die zich dergelijke prijzige kachels konden veroorloven. Vanaf dat moment verschijnen de eerste tegelkachels in Zaandam, die makkelijk honderd jaar in gebruik kunnen zijn geweest.

Maar wie waren die rijke Zaandammers die zich tegelkachels konden veroorloven? Op deze vraag geven de vindplaatsen wél een antwoord. Zowel het Marveloterrein als de bouwput van het Zaantheater en de Hogendijk waren plekken langs de Zaan waar vanaf het einde van de zestiende eeuw houtwerven en scheepswerven lagen. De tegelscherven van de H. Gerhardstraat komen vermoedelijk oorspronkelijk van de Oostzijde of de Zuiddijk, waar ook houtwerven en scheepswerven waren te vinden. Het lijkt er dan ook op dat de Zaanse eigenaren van de Noord-Duitse tegelkachels betrokken waren bij de scheepsbouw en de houthandel in Zaandam.

SCHEEPSBOUW EN TEGELKACHELS

Helemaal vreemd is bovenstaande gedachte niet. In Zaandam kwam vanaf 1580 de scheepsbouw op. In de tweede helft van de zeventiende en de eerste helft van de achttiende eeuw groeide Zaandam uit tot één van de grootste scheepsbouwcentra van Europa. Voor de Zaandamse scheepsbouw was enorm veel hout nodig. Xxxxxxx had in die tijd nauwelijks fatsoenlijke bossen. Het hout voor de scheepsbouw werd daarom vanaf het einde van de zestiende eeuw door Zaandamse schepen uit Noord- Duitsland en het Oostzeegebied gehaald (afb. 8, lange zwarte pijlen). Een deel van het dennenhout voor de werven was af-

Afb.7) Ontwerpen van Xxxx Xxxxxxxx xx Xxxxx van halffiguren op een zuil, zoals er ook een op de hoektegel van de Gerhardstraat is

aangebracht. (foto: Victoria & Xxxxxx Museum, Londen, objectnummer 27785:9)

Afb.8) Links onder: met zwarte pijlen zijn de handelsroutes van de Zaandammer houtschippers aangegeven. De korte route van Zaandam naar Hamburg heette ‘de Kleine Oost’, de lange route om Denemarken heen naar de Oostzee ‘de Grote Oost’. In de blauwe cirkel de productie- plaatsen van de vroeg zeventiende-eeuwse tegelkachels van het Lübeck/ Hamburgtype. De gele cirkels zijn de verspreidingsgebieden van deze kachels. (kaart Map Factory, Westzaan)

Afb.9) Impressie van een Zaandamse tegelkachel, gemaakt aan de hand van de vondsten van de Gerhardstraat. De gestippelde delen zijn erbij verzonnen.

Links het vooraanzicht, rechts een zijaanzicht, waarbij de onderbouw met de achterzijde tegen een muur staat. (tekening

X. Xxxxxxxx, 2015)

komstig uit de Grote Oost, ofwel de landen rond de Oostzee (Zweden, Finland, Baltische staten, Polen en Rusland). De route naar de Grote Oost liep om Denemarken heen via de Sont naar de Oostzee. Lübeck, de plaats waar het eerst kacheltegels van het Lübeck/Hamburgtype werden gemaakt, ligt aan de ingang van de Oostzee. Eiken- en beukenstammen kwamen uit de Kleine Oost, dat wil zeggen uit de bossen stroomopwaarts langs de Wezer en de Elbe, alhoewel daar ook af en toe dennenhout van- daan kwam. Aan de Elbe liggen Lüneburg en Hamburg, de twee steden waar dit type kacheltegels later ook is gemaakt.

In Noord-Duitsland, Denemarken en langs de Oostzee waren de kleurrijke tegelkachels uit Lübeck, Hamburg of Lüneburg een gewoon verschijnsel. Zaandammer schippers op houthalers moeten op hun reizen door de Grote of de Kleine Oost in her- bergen of in huizen van hun zakenrelaties dergelijke tegel- kachels hebben gezien. Waarschijnlijk besloten sommige van deze schippers om zo’n kachel ook thuis neer te zetten en kochten ze ter plekke de benodigde kacheltegels om die ver- volgens – aan boord van de eigen houthaler? – naar Zaandam te verschepen en thuis in hun woning tot een tegelkachel te laten metselen. Archeologen hebben geconstateerd dat juist in de periode 1580-1640 Noord-Hollandse zeelui Noord-Duits en Deens aardewerk meenamen naar huis. Ook in de Zaanstreek is dit materiaal opgegraven. Over het algemeen betreft het borden, kannen en potten maar kacheltegels zijn, gezien de vondsten in Zaandam, ook meegenomen.

De scheepsbouw waar het hout uit Noord-Duitsland en het

Oostzeegebied voor werd gebruikt, was tussen 1580 en 1625 binnen de Zaanstreek een typisch Zaandams verschijnsel. Uit- gerekend Zaandam is de enige plaats in de Zaanstreek waar met zekerheid resten van tegelkachels zijn gevonden en de import van tegelkachels begint daar op het einde van de zestiende

eeuw, tegelijk met de import van hout. Deze resten zijn ook nog eens opgegraven op of in de buurt van scheepswerven waar het uit Noord-Duitsland en het Oostzeegebied gehaalde hout werd verwerkt. Het lijkt er dan ook op dat de unieke tegelkachels met tegels van het Lübeck/Hamburg type, waarvan tot nu toe alleen in Zaandam resten zijn gevonden en verder nergens anders in Nederland, daar terecht zijn gekomen als gevolg van de opkomst van de scheepsbouw in Zaandam. Het hout voor de in Zaandam gebouwde schepen werd gehaald uit Noord-Duitsland en het Oostzeegebied, waarbij de kacheltegels vermoedelijk als een soort ‘verstekelingen’ meekwamen.

VERMOEDELIJK AANTAL KACHELS

Worden de ongeveer zeventig in Zaandam gevonden tegels van het Lübeck/Hamburgtype met elkaar vergeleken, dan lijkt het erop dat ze van minstens vijf verschillende kachels afkomstig zijn, maar mogelijk hebben in Zaandam wel zes of zeven, of misschien zelfs iets meer van dit soort kachels gestaan. Gebaseerd op deze tegels en op een nog bestaande tegelkachel uit Lübeck is een reconstructie gemaakt van hoe dergelijke kachels er ongeveer uitgezien moeten hebben (afb. 9). De foto van de kachel uit Lübeck geeft aan hoe fraai versierd en kleurrijk dit soort kachels was (afb. 2). Vanaf het einde van de zestiende eeuw tot in het begin van de achttiende eeuw stonden er dus in verschillende, rijke Zaandamse huizen van dit soort kachels. Door de vondsten van fragmenten kacheltegel is dit vergeten, kleurrijke onderdeel van de oude Zaanse wooncultuur boven water gebracht.

Literatuur:

- P. Xxxxx, X. de Oude-de Wolf en X. Xxxxxxxx, Halve engelen. Over kacheltegels en smuigers (Zwolle 2017).

Tuinman en handelaar in een roerige tijd

Het ‘Aantekeningsboekje’ van Xxxxx Xxxxxxxx. Groot

In het Gemeentearchief Zaanstad is een bijzonder notitieboekje aanwezig, het ‘Aantekenings Boekje Bevattende Eenige Merkwaardige voorvallen bijzonder in en omtrent de bannen van Westzaan Alsmeeden Aantekeninge van boovenmaate Koude en Hitte beginnende Met het Jaar 1809’. De schrijver was Xxxxx Xxxxxxx. Groot.

door Xxx xxx xxx Xxxx

foto’s auteur tenzij anders vermeld

DE FAMILIE XXXXX

Xxxxx Xxxxx (1785-1855) is een zoon van Xxxxx Xxxxxx. Xxxxx (ca. 1747-1819) en Xxxxx Xxx (ca. 1747-1823) uit Westzaan. Hij is de jongste in een gezin van drie kinderen. Anderhalf jaar voor de geboorte van Xxxxx hebben zijn ouders het achterste deel van een woning aan het Zuideinde 252-254 in Westzaan gekocht.1 De familie Xxxxx is lid van de Fries Doopsgezinde Gemeente van Westzaan, de vermaning staat schuin tegenover hun huis. Vader Xxxxx is kerkenraadslid en zit bovendien in het bestuur van de (sic) zogenoemde Begrafenisbos van Westzaan.2 Uit alles blijkt dat het gezin redelijk welgesteld is.

LEVEN IN HET KONINKRIJK HOLLAND

Xxxxx leeft in een tijd waarin er in ons land veel gebeurt op politiek gebied. Sinds 1795 hebben de Franse legers een groot deel van de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën bezet en is de Bataafse Republiek uitgeroepen (vanaf 1801 Bataafse Gemenebest). Er zijn tal van staatkundige hervormingen door- gevoerd en economisch gaat het steeds verder bergafwaarts. Keizer Xxxxxxxx heeft in 1806 zijn broer Xxxxxxxx Xxxxxxxx tot koning van het Koninkrijk Holland benoemd. Kennelijk vindt Xxxxx het de moeite waard om al die ontwikkelingen op te schrijven. In 1809 – hij is dan 23 – begint hij met het beschrijven van de gebeurtenissen van dat moment, dichtbij en ver weg. Hij schrijft niet elke dag, maar onregelmatig; soms gaat het over perioden van wel een half jaar in één keer.

MOLEN DE TAANMAN

Allereerst schrijft Xxxxx kort en krachtig: ‘Den 1 januarij ver- brande te Oostzaandam de Pelmoolen genaamt de taanmand.’ Het betreft molen De Taanman aan de westkant van de huidige De Weer in Zaandam, tussen de Schokkerlaan en de Boeierlaan. De molen is overigens niet helemaal afgebrand, maar wel dusdanig beschadigd dat herstel niet meer de moeite waard bleek.

EEN EXTREME WINTER IN 1809

Vervolgens beschrijft Xxxxx hoe op 3, 4 en 5 januari 1809 een grote sneeuwjacht huishoudt, met extreem lage temperaturen ‘als bij menschen geheugen niet geweest is’ (rond de –10 graden Celsius, volgens historische klimaatgegevens). Mensen kunnen amper hun huizen uit, wegen raken onbegaanbaar en de sneeuw

reikt tot de daken van de huizen. Bovendien steekt er eind januari een enorme storm op en op diverse plekken langs de Maas, Waal, Merwede en Hollandse IJssel breken de dijken. Naar schatting 200 personen komen in de golven om en veel mensen raken dakloos.

OORLOG

De Westzaanse Xxxxx volgt ook het buitenlandse nieuws. In het voorjaar ontstaat er namelijk opnieuw oorlog tussen Frankrijk en Oostenrijk, volgens de geschiedenisboeken de Vijfde Coalitieoorlog. Op 14 oktober is in Wenen een vredesverdrag getekend, waar Xxxxx ook gewag van maakt. Wat hij nog niet kan weten is dat deze oorlog de laatste grote overwinning voor keizer Xxxxxxxx Xxxxxxxxx is; al zijn latere veldtochten zullen uitlopen op een fiasco.

De oorlogsverhalen zijn nog niet afgelopen: Xxxxx beschrijft vervolgens dat de Engelsen in de zomer van 1809 op Nederlandse bodem zijn geland en in korte tijd heel Zeeland innemen. ‘Dit verwekt alhier niet weinig zenzazie’, aldus Groot. Koning Lode- wijk Napoleon is op verdediging bedacht: Westzaan moet twaalf personen leveren voor militaire dienstplicht en zelfs weeskinderen worden overal in het land in de krijgsdienst onderwezen. Xxxxx schrijft dat in oktober 1809 de Engelsen het eiland Walcheren hebben verlaten. In werkelijkheid hebben pas eind december 1809 de nog overgebleven Engelse soldaten zich teruggetrokken.

LOKALE GEBEURTENISSEN IN DE ZOMER

Lokaal is er ook wat te melden. Zo schrijft Xxxxx dat op 11 augus- tus 1809 een ‘zware donderbui’ over de Zaanstreek trekt, waarbij een schulpzandmolentje in Wormerveer door de bliksem is getroffen en afbrandt. Dat was molen De Boonakker, die in het Guisveld aan de noordrand van de Zuidersluissloot stond.

Op 20 augustus 1809 neemt Xxxxxxxx Xxxxxx als predikant in de Zuidervermaning afscheid. Hij is sinds 1780 in Westzaan geweest. De 3e september wordt de nieuwe dominee van de Fries Doopsgezinde Gemeente bevestigd: Xxxx Xxxxxxxx. Hij is een leerling van Xxxxxx en zal tot zijn overlijden in 1843 aanblijven.

VAN NEDERLANDER TOT FRANSMAN

Dan helaas de dertiende van deze maand [juli 1810, JvdM] houd alle zekerheid van ons bestaan als volk op. Een Keijzerlijk dekreet ziet het licht: holland is met vrankrijk vereenigd. (…) de verslagenheid is algemeen.’

Persoonlijke meningen van Xxxxx vinden we niet in zijn aan- tekeningenboekje. Hij beperkt zich tot de feiten; hoe erg hij het zelf vindt om tot het Eerste Franse Keizerrijk te behoren, komen we niet te weten.

BRAND

De aantekeningen vervolgen met een korte beschrijving van een brand in de nacht van 19 juli 1810 te Krommenie waarbij aan de Heiligeweg ‘twee huijzen geheel in de asch gelegd wierden.’ Daar blijft het niet bij: ‘De 27 Augustus hadden wij den geheelen dag donder. Dan voor ons op een verre afstand tot dat in den avond uijt het zuijdwesten een zware buij opsteeg welke zeer langzaam overdreef en tot laat in de nacht duurden. (…) Ook in de nabijheid van Alkmaar, bij de Allemans brug een boerderij door het onweer geheel afgebrand, welke brand door ons op dier zelve nacht gelijktijdig is gezien geworden’. Dat moet aan de noordkant van het huidige Oudorp, aan de Hoornsevaart, zijn geweest. Anno 2017, met de vele bebouwing in de Zaanstreek en de vele straatverlichting, is het niet voor te stellen dat je een boerderijbrand op zo’n 20 kilometer afstand kon zien!

Het dagboek dat Xxxxx Xxxxx (1789-1855) bijhield.

De Zuidervermaning in Westzaan, in 1731 gebouwd door de Fries Doopsgezinde Gemeente. Xxxxx Xxxxx was lid van deze gemeente. Rechts het voormalige weeshuis, in 1884 voorzien van de huidige stenen gevel. Xxxxx hield hiervan de tuin bij. Hij en zijn vrouw waren vanaf circa 1845 tot 1853 binnenweesvader en -moeder.

HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN

En dan ineens is het met de notities van de ruim 24-jarige Xxxxx Xxxxx afgelopen, terwijl er in de wereld de nakomende jaren nog genoeg gebeurt. In oktober 1811 heeft Xxxxx Xxxxx in theorie zelf de Franse keizer kunnen zien wanneer deze een f litsbezoek brengt aan Xxxxxxx. In Zaandam breekt in het voorjaar van 1813 een opstand uit onder de bevolking als gevolg van de oproep tot militaire dienst. Met harde hand wordt deze neergeslagen en als straf worden zes Zaanse jongemannen door de Fransen geëxecuteerd. Xxxxx Xxxxx rept er niet over, hoewel ik me niet kan voorstellen dat hem dát is ontgaan. Xxxxx is zelf niet in militaire dienst geweest; hij verdient de kost als tuinman.

TUINMAN EN KOOPMAN

De inmiddels 29-jarige Xxxxx heeft in die tijd wat anders aan zijn hoofd dan politieke en militaire zaken: tijdens de Slag bij Waterloo viert hij zijn wittebroodsweken, want amper een maand eerder, op zondag 28 mei 1815, is hij getrouwd met de 25-jarige Xxxxxxx Xxxxxx. Ze betrekken een woning vlak bij Xxxxxx ouders op de plek van het huidige J.J. Xxxxxxxxxxx 00.

KASBOEKJE

Na twaalf jaar neemt Xxxxx zijn notitieboekje weer ter hand, maar nu als dagelijks kasboekje voor zijn verdiensten. Hij verhuurt zich namelijk regelmatig als tuinman en is daarnaast ook een handel begonnen in groenten, planten en zelfs in kleding. Hij is zogezegd van meerdere markten thuis.

Zo werkt hij in 1822 zeer regelmatig voor Xxxxxx xx Xxxx en Xxx Xxxxxx, twee vooraanstaande en vermogende handelaren in het dorp, ‘voor ’t weeshuis’ van de Fries Doopsgezinde Gemeente en voor dominee Huizinga die in de pastorie op Zuideinde 184 woont. Ik vermoed dat hij de tuinen bijhoudt, samen met Xxxxxxx Xxxxxx, X. Xxxxxxxx en Xxx Xxx.

De plek waar Xxxxx Xxxxx in 1785 is geboren en tot zijn huwelijk in 1815 heeft gewoond aan het Zuideinde in Westzaan. Op deze plek is hij zijn dagboek in 1809 begonnen. Het pand is in de jaren zeventig van de twintigste eeuw gesloopt, in 1985 kwam de huidige bungalow Zuideinde 256 gereed.

Hij verkoopt zeer regelmatig groenten zoals kropsla, spinazie en ‘suijkerpeulen’ en ook beplantingen voor tuinen. Zo voorziet hij Xxx Xxxxxxxxxxx Xxxxxx, die op J.J. Xxxxxxxxxxx 000 xxxxx, van vruchtbomen. Ook levert hij in maart 1823 een dennenboom en twee lijsterbessen aan ‘Mejuffrouw de Wed. X. Xxxxxx’, naar alle waarschijnlijkheid Xxxxxxx Xxxxxx. Xxxxxx, de weduwe van de in 1801 overleden Xxxxxxxx Xxxxxxxxxx. Dekker. Groot plant ze zelf in haar tuin op de plek van Zuideinde 118, waar hij natuur- lijk ook uurloon voor rekent. Ook voor haar zonen Xxxxxxxx Xxxxxxxxxxx. Dekker en Xxx Xxxxxxxxxxx. Dekker levert hij begroeiing voor de tuinen.3

Daarnaast levert hij garen, laken, band, katoen, slaapmutsen,

‘gebraaijde kouzen’, wanten, ‘dameskamizools’ (damesondergoed) aan dorpsgenoten en voor de wezen en arme gemeenteleden van Fries doopsgezinden.

OP DE POF

Zo’n aantekeningenboekje is geen luxe, want veel klanten kunnen Xxxxx Xxxxx niet in één keer betalen, maar kopen op de pof en betalen in termijnen terug. Als iemand dan halverwege zijn of haar afbetalingsperiode weer nieuwe goederen bestelt, is een goede administratie belangrijk.

Nadat reeds in 1819 Xxxxxx vader Xxxxx Xxxxxx. Xxxxx is over- leden, overlijdt op 19 maart 1823 moeder Xxxxx Xxx. Xxxxx noteert wat het verdelen van de boedel heeft gekost. Voor onder meer het nummeren van alle voorwerpen, twee flessen brande- wijn, koek, koffie, jenever, pijpen en tabak en een vergoeding voor het ‘oppassen’ door Xxx Xxx tijdens een openbare verkoping, zijn de nazaten 6 gulden en 5 stuivers kwijt.4

1823 is een intensief jaar voor het gezin Groot-Bakker. Xxxxx en Xxxxxxx kopen dan namelijk het voormalige Zuideinde 203, volgens de aankoopakte een huis ‘waarin zedert onheugelijke Jaren de Kaarsenmakerij en Smeersmelterij is geexerceerd en nog wordt gecontinueerd en welke ook is uitgeoefend een Bierstekerij.’ Samen met hun jonge kinderen verhuizen ze. Xxxxx blijkt niet alleen groene vingers te hebben, maar zet ook de kaarsenmakerij voort, is tapper oftewel kastelein en biersteker.5

Mogelijk doet Xxxxx Xxxxx zijn boekhouding vanaf 1824 in een ander notitieboek; in dit aantekeningenboekje komen we in elk geval geen gegevens uit navolgende jaren tegen.

LAATSTE LEVENSJAREN

Omstreeks 1845 worden Xxxxx en Xxxxxxx Xxxxx binnenwees- vader en -moeder van de Fries Doopsgezinde Gemeente en trekken ze in het weeshuis naast de Zuidervermaning.

Zo’n acht jaar later leggen de inmiddels op leeftijd gekomen Xxxxx en Xxxxxxx Xxxxx hun functie in het weeshuis neer en verhuizen ze naar een huis aan het begin van het Xxxxxxxxx.0 Xxxx zijn Xxxxx en Xxxxxxx twee maanden na elkaar in 1855 overleden. Met het aantekeningenboekje heeft Xxxxx een prachtige erfenis achtergelaten.7

Geraadpleegde bronnen

- X.X. Xxxxxxxx, ‘Tot een eerlijke begraaffenisse’, De Wessaner februari 1995.

- Xxxxx Xxxxxx. Xxxxxx, Beknopte geschiedkundige beschrijving van Westzaan 7 delen (Z.p. ca. 1885-1890).

- Collectie familie Groot GAZ PA-0514.

- Archief van de Verenigde Waterland-Fries Doopsgezinde Gemeente Westzaan en rechtsvoorgangers GAZ KA-0013, xxx.xx. 542 en 543.

- Archief van het kadaster GAZ OA-0116 xxx.xx. 1, 4-8.

- Bevolkingsregister Westzaan GAZ OA-0138 xxx.xx. 6, 8 en 15.

Noten:

1 Nu staat hier de bungalow Zuideinde 256.

2 De Begrafenisbos van Westzaan is in 1731 opgericht door acht gegoede Westzaners met als doel een fonds te creëren waardoor de deelnemers een waardige begrafenis zouden krijgen. Bos heeft hier de betekenis van bus (denk aan collectebus). In de volksmond is het ook wel

wat oneerbiedig ‘dooienbos’ genoemd. De leden betalen eenmalig inleggeld en daarna wekelijks contributie. Later, in Jacobs tijd, is het aantal bestuursleden verhoogd tot twaalf. Ook Xxxxxx’ zoon Xxxxx is bestuurslid geweest. In 1886 is de stichting geliquideerd.

Het oude pand Xxxxxxxxx 000 waar Xxxxx Xxxxx en zijn gezin tussen 1823 en circa 1845 gewoond heeft. Het is in 1976 gesloopt en in 1987 verrees de huidige bungalow. (GAZ 22.01.01082)

3 Xxxxxxxx Xxxxxxxxxxx. Dekker en Xxx Xxxxxxxxxxx. Xxxxxx wonen met hun gezinnen in voorname huizen, respectievelijk op de plek van Xxxxxxxxx 000 en op de plek van het appartementencomplex aan de Xxxxxx Xxxxxxxxxxxx.

4 Opvallend is dat Xxxxx Xxxxx zijn verdiensten nog noteert in de ouderwetse notatie van guldens, stuivers en duiten. Al vanaf 1816 was het decimale stelsel ingevoerd waarbij de gulden werd verdeeld in 100 cent.

5 Een biersteker is iemand die een groothandel in bier heeft. Een biersteek is een inhoudsmaat.

6 Toenmalig gemeentenummer 29. Het moet kort erna zijn gesloopt want in de navolgende bevolkingsregisters komt het niet meer voor. De exacte plek is dan ook niet meer na te gaan.

7 Het dagboek komt uiteindelijk in handen van Xxxxx’x zoon Xxxxx (1816-1888). Diens betachterkleindochter heeft in eerste instantie een kopie afgestaan aan het gemeentearchief, in 2017 schonk zij het origineel.

Waardige toekomst voor Zaanse glorie

Strijdbare weduwe draagt behoud uniek

zeventiende-eeuws huis over

In het oude centrum van Zaandam staat aan Westzijde 38 een bijzondere parel, een klassiek herenhuis uit 1704. In zijn oorspronkelijke staat bestond het uit een theehuis, een hoofdgebouw, een bijgebouw en een luchthuis. Het theehuis is verloren gegaan met de aanleg van de Westzijde. In 1946 betrok internist W.J. Xxxxxx met zijn gezin dit pand, dat toen in zeer ernstig vervallen staat verkeerde. In 1964 nam zijn dochter, mevrouw

M.C.W. Xxxxxx-Xxxxxx, samen met haar man, de zenuwarts P.W.L. Olthof, het over. Zij hebben er met een grootschalige hersteloperatie voor gezorgd dat het behouden is gebleven. O.a. vrijwel het gehele binnenwerk

van het luchthuis moest worden vervangen.

door X.X. Xxxxxx Illustraties auteur

Dat wekt des te meer bewondering als we bedenken dat xxxxxxx Xxxxxx naast herstel en onderhoud van het huis ook de organisatie en administratie van de praktijk van haar man bestierde, plus het huishouden en de zorg voor de kinderen.

P.W.L. Xxxxxx was in de oorlog verzetsman. Mede door zijn eigen ervaring vonden verzetsmensen uit het hele land bij hem in zijn praktijk na de oorlog hulp en herstel. In 1970 bezweek hij aan de fysieke en geestelijke schade die hij zelf in de oorlog had opgelopen. Na de dood van haar man lieten zijn collegae en vak- genoten zich bepaald niet van hun beste kant zien.

BEHOUD VAN HET MONUMENT

Ook in deze moeilijke tijden heeft xxxxxxx Xxxxxx ervoor gezorgd dat de historische delen van het huis werden behouden en beschermd. Om vooral zo min mogelijk afbreuk te doen aan de oorspronkelijke staat is nooit meer dan een minimum aan modern comfort aangebracht. Zelfs werden er lakens voor de ramen in het trappenhuis gehangen om de biscuitmuren (muren met een kalklaag) met ornamenten tegen de zon te beschermen. Voor een bouwhistoricus is Westzijde 38 daardoor een feest van intact gebleven historische details.

Pronkstukken zijn de voorgevel met hardstenen ornamenten en sierlijke ankers, de gang met rococo ornamenten en bookplated marmer1, het sierlijk krullende trappenhuis met eiken leuning en lambrizering, en de keuken met betegelde nissen uit de achttiende eeuw. Het luchthuis is waarschijnlijk de inspiratie geweest voor de groene houten luchthuizen die Monet op twee schilderijen heeft vereeuwigd.

Vrijwel met haar laatste adem heeft xxxxxxx Xxxxxx het huis overgedragen aan Stadsherstel. In overleg met haar zoon, Xxxxxxx, heeft ze Stadsherstel ook nog de helft van zijn erfdeel geschonken voor behoud van het huis.

GESCHIEDENIS

De glorietijd van de Westzijde komt voort uit de uitvinding van de houtzaagmolen in 1592. Indertijd was Zaandam nog

verdeeld in Oostzaandam en Westzaandam; beide dorpen waren in de zeventiende eeuw een belangrijk centrum van houthandel en scheepsbouw. Het handelsverkeer ging over het water; de Zaan was een belangrijke as. Aan de oevers daarvan bouwde men huizen, aanvankelijk eenvoudige bouwsels van groen geschilderd hout. Door de groeiende welvaart werden de panden voornamer. Vermogende bewoners bouwden prachtige luchthuizen aan het water die tevens dienden als een soort visitekaartje; een blijk van welstand en prestige. In uiterlijk en opbouw waren ze zeer uniek, ongeveer als een heel dure jurk van een (heel dure) dame op een heel dure party.

In de achttiende eeuw werd de Zaan minder bevaarbaar; dat

beïnvloedde de Zaanse economie in negatieve zin en de Franse tijd zette de economie nog verder achteruit. In 1811 smolt Xxxxxxxx beide dorpen aaneen tot de stad Zaandam. Vanaf ongeveer 1850 drukte de nieuwe industriële revolutie haar stempel op de stad en de Zaanoevers met fabrieksbebouwing, die de plaats innam van veel zeventiende-eeuwse bebouwing. In de jaren zestig van de twintigste eeuw waren vrijwel alle luchthuizen door verwaarlozing en sloop verdwenen.

XXXXXXX XXXXX

Een van de grootste handelaren in zijn tijd was de schatrijke Zaanse koopman Xxxxxxxx Xxxxx (1652-1721), die zijn geld groten- deels had verdiend met de walvisvaart. Dat zien we terug in een ornament boven de achterdeur van het huis van zijn zoon Xxxxxxx (1677-1734). Die specialiseerde zich meer in de houthandel en voltooide in 1704 de bouw van het complex in wat toen de Molenbuurt heette en nu Westzijde 38 is. Xxxxxxx was een graag geziene gast aan het Franse hof en sloot tijdens zijn internationale reizen een bijzondere vriendschap; in 1717 en 1718 ontving hij Czaar Xxxxx xx Xxxxx en diens vrouw in totaal drie keer in zijn chique huis in Westzaandam; dit en volgend jaar dus precies 300 jaar geleden. Volgens de overlevering van eigenaar op eigenaar heeft Xxxxx Xxxxx het ‘book-plated’ marmer in de gang geschonken.

De voorgevel van het statige ‘Calff pand’ aan de Westzijde 38. Het huis staat al duidelijk herkenbaar getekend op de bekende Westzijderol uit 1750.

Mevrouw M.C.W. Xxxxxx-Xxxxxx, de bewoonster die met zoveel liefde het ouderlijk huis wist te conserveren.

De krullende leuning van de eiken trap, een trappenhuis een zo statig huis waardig.

Het huis is vol van bijzondere restanten uit vroegere

bouwperiodes zoals deze keukennis met de antieke tegels.

VERANDERING VAN INZICHTEN TIJDENS DE BOUW

Het lijkt erop dat tijdens de bouw de plannen meerdere keren zijn gewijzigd, mogelijk onder invloed van Xxxxxxx’ bezoeken aan het Franse hof. Volgens mij was oorspronkelijk een houten gevel gepland en is de gevel van zware Belgische hardsteen later bedacht. Dat zie je aan de twee meter hoge spookruimte die is ontstaan. Er zijn twee daken boven elkaar geplaatst, waarvan het onderste ogenschijnlijk nooit functioneel is gebruikt.

De stenen voorgevelmuur bestaat uit niet meer dan twee laagjes baksteen, die met ankers aan het houten frame van het verder geheel houten huis zijn bevestigd. Voor de topzware hardstenen siergevel bovenop waren dikke balken nodig om hem te kunnen dragen. De veel dunnere balken van het trappenhuis doen ver-

moeden dat dit (in elk geval qua balkenconstructie) al bestond toen men bedacht dat er dikke balken nodig waren om een topzware stenen voorgevel aan op te hangen. Nu steunen heel dikke horizontale balken aan de voorkant op de dunne balken- constructie van het trappenhuis.

BOUW IN FASEN

De onlogische afstapjes tussen hoofdgebouw en delen van het bijgebouw onderling wijzen erop dat ook het bijgebouw waarschijnlijk in fasen is gebouwd. Opvallend is de duidelijke bouwgrens in de buitenmuur pal naast het toilet (destijds natuurlijk nog geen watercloset, maar een stilletje met een poeptonnetje!). Waarschijnlijk was het oorspronkelijk een uit-

bouw om het toilet min of meer buitenshuis te houden. Het luik waardoor het poeptonnetje kon worden weggepakt, is nog steeds aanwezig.

De betegeling in de keuken doet vermoeden dat deze pas rond 1750 is gebouwd. De oorspronkelijke keuken bevond zich mogelijk op de plaats van de huidige grote zuidelijke woon- kamer.

Ook de kelder is waarschijnlijk (veel) later aangelegd. Ongeluk- kigerwijs is deze zo ongeveer opgehangen aan de dunne balken- constructie van het trappenhuis. Die keuze zou gemaakt kun- nen zijn juist omdat de balken van het trappenhuis zelf en mogelijk ook de fundamenten daaronder, veel dunner waren. Daardoor zou het trappenhuis tijdens het uitgraven van de kelder makkelijker te schragen zijn, en de fundamenten aldaar makkelijker uit te graven dan de zwaardere poeren van de rest van het hoofdgebouw. Het plafond van de kelder is geschraagd met een zeer on-achttiende-eeuwse H-balk. Te zien is dat de kelder wegzinkt en zich langzaam van die H-balk losscheurt. Dat wijst er weer op dat er onder de kelder geen fundamenten zitten die berekend waren op zo’n stenen gevaarte. Mogelijk heeft men later geprobeerd om de kelder met die H-balk als het ware op te hangen om verzakking tegen te houden, omdat het inmiddels schier onmogelijk was met de toenmalige middelen om de fundamenten van de kelder aan te passen.

XXXXX IN ZAANDAM

De wereldberoemde impressionist Xxxxxx Xxxxx bracht in 1871 vier maanden door in Zaandam. Hij maakte er vijfentwintig schilderijen, vooral riviergezichten aan de Zaan met molens, zeilbootjes en havengezichten. Op twee schilderijen beeldde hij een groen luchthuis af. Het is heel opvallend dat deze twee luchthuizen elkaars volslagen spiegelbeeld zijn. Alleen de kleur van de dakpannen verschilt.

In algehele indruk doen Xxxxxx groene luchthuizen sterk denken aan het luchthuis van Westzijde 38. Zo is er een sterk gelijkende verhouding tussen lengte, breedte en hoogte van het pand, de plaats van de schoorsteen, de verdeling van de ramen over het pand, de gelijkenis in de algemene vorm van het dak en de mate waarin de eerste verdieping uitsteekt boven het water. Opmerkelijk verschillend zijn bij Xxxxx de afgesneden hoeken van de eerste verdieping en de afgesneden punten van het dak. Ook hebben zijn luchthuizen veel minder versierende details. Daar komt bij dat de huizen van Xxxxx een minder geslaagde steunstructuur van de uitstekende eerste verdieping hebben. Het lijkt vreemd dat twee huizen onafhankelijk van elkaar dezelfde bouwfout zouden hebben. Daarop baseren wij de hypothese dat gekozen is voor aangepast kopiëren van een bestaand origineel, in plaats van een eigen bevlogen ontwerp. Wat allemaal tezamen doet denken aan een kleiner bouwbudget.

ONGERIJMDHEDEN

De verschillen tussen Westzijde 38 en Monets creaties zeggen op zich niet veel. Monet nam in zijn weergave grote artistieke vrijheden. Zo verwijderde en verplaatste hij hele gebouwen uit een straatbeeld en liet hij bomen bloeien die dat tijdens zijn bezoek nooit kunnen hebben gedaan. Daarmee zijn de

verschillen als tussen de luchthuizen ruimschoots te verklaren. Aangezien recent foto’s zijn gevonden die het bestaan van de door Xxxxx geschilderde huizen bevestigen, is er sprake van grote ongerijmdheden.

Ten eerste was de voorwand van luchthuizen oorspronkelijk plat, en afgesneden hoeken waren een kenmerk voor theehuizen. Voor uitzicht waren scheve hoeken toen niet nodig. Er was nog ruimte genoeg voor uitzicht en licht via zijramen. Het Calff- luchthuis had bovendien aan de noordkant genoeg eigen grond, en op het erf aan de zuidkant rustte servituut, zodat bouw- sels daar het uitzicht en licht niet mochten belemmeren. Dat leidde tot de vreemde constructie van het luchthuis aan die zuidkant. Dat heeft een vierkante houten onderverdieping met drie ramen aan de Zaankant. Daarop was een pyramidevormig dak, waardoor geen licht of uitzicht van het zijraam van het Calff-huis wordt weggevangen. Precies zo’n buurhuis staat naast het gespiegelde groene huis op een van de twee schilderijen van Xxxxx, terwijl daar van servituut geen sprake was en door afgesneden hoeken geen uitzichtbelemmering optreedt. Bij dit gespiegelde huis staat het vierkante piramidehuis aan de noordkant, bij het Calff-luchthuis aan de zuidkant.

Het luchthuis achter het Calff-huis vanuit de Zaan gezien. Op de website xxxxxxxxxxxx.xxxxxxxx.xxx toont de auteur aan de hand van veel voorbeelden aan waarom hij denkt dat dit het echte voorbeeld voor het Monet luchthuis was.

Deze foto’s van de in het artikel beschreven luchthuizen, respectievelijk gezien vanuit het zuiden, van voren en vanuit het noorden, illustreren goed hoeveel van deze gebouwtjes hier stonden en hoe dicht ze op elkaar waren gebouwd.

In de tweede plaats stonden op een afstand van een paar honderd meter drie sterk gelijkende groene luchthuizen. In het zuiden een Monet-huis, met naast zich een stenen wachterhuisje. In het midden het Calff-luchthuis, met aan zijn zuidzijde het vierkante piramide-huis en in het noorden het spiegelbeeld-luchthuis, met aan zijn noordzijde een vierkant piramide-huis. De diverse vormen van symmetrie en spiegeling in constructie en positie van de drie groene luchthuizen en de twee piramidedak-buren doen denken aan een bewuste compositie. Maar met deze compositie was het unieke karakter, dat zorgde voor status en functie als visitekaartje van de individuele luchthuizen, totaal verdwenen.

HET CALFF-LUCHTHUIS ALS INSPIRATIEBRON

Het lijkt vrij duidelijk dat de bouwer van de door Xxxxx geschilderde huizen zich heeft laten inspireren door het Calff- luchthuis en zijn buur. De afgesneden hoeken en punten zouden te verklaren zijn uit het in de Franse tijd opgekomen classicisme, dat veel strenger was dan de rococo. Bovendien was er door de grotere bouwdichtheid ten gevolge van de opbloeiende industrie in de Zaanstreek later in de negentiende eeuw minder ruimte. Het is dus niet onwaarschijnlijk dat Westzijde 38 het origineel is, en Monet juist de kopieën heeft geschilderd. De foto uit 1948 geeft een indicatie waarom.

Het Calff-huis en buren zijn veel sterker uitgewerkt in ver- sierende details. Xxxxx hield niet zo van uitgebreid details schilderen; niet voor niets ontwikkelde hij zich tot impres- sionist. In zijn Zaanse doeken zien we daarvan het begin.

BEHOUD VAN HET CALFF-HUIS

De goedkopere luchthuizen zijn per onbekende datum verloren gegaan. Het is uitsluitend aan de inspanningen van mevrouw

M.C.W. Xxxxxx-Xxxxxx te danken dat het Calff-huis en het bij- behorende luchthuis zijn blijven bestaan. Na haar strijd van zeventig jaar heeft zij dankzij Xxx Xxxxxxxx van de Monet- stichting ook de toekomst van dit pand kunnen veiligstellen door het samen met een ruime som geld over te dragen aan de

N.V. Stadsherstel. Het is te hopen dat nieuwe bewoners het Calff- huis net zo zullen koesteren en ontzien als xxxxxxx Xxxxxx dat zeventig jaar lang heeft gedaan.

Hoe mooi xxxxxxx Xxxxxx het Calff-huis had ingericht en onderhouden kunt u zien op: xxxxxxxxxxxx.xxxxxxxx.xxx

Drs. X.X. Xxxxxx is de zoon van mevr. Xxxxxx-Xxxxxx en bewoner van het Calff-huis.

Noot:

1 Voor bekleding met bookplated marmer worden de platen marmer die van een blok worden gezaagd, gespiegeld aan elkaar gelegd, zoals je ook kunt doen met platen gevlamd hout. De platen in de gang van het Calff-huis zijn niet alleen links-rechts gespiegeld, maar ook onder- boven. Zo’n dubbele spiegeling vereist heel zorgvuldig werken en is uiterst kostbaar.

Pakhuis De Dissel

Een monument bedreigd?

Gemeente Zaanstad en de Vereniging Zaans Erfgoed werken sinds 2014 samen om historische panden te bewaren voor de toekomst. Via het Meldpunt Bedreigde Panden inventariseerde de Vereniging ook daarvoor al bedreigde historische panden. Hieruit, en uit eigen gemeentelijke inventarisatie, is een lijst met gebouwen voortgekomen die de gemeente nader heeft onderzocht en beoordeeld op onder andere cultuurhistorische waarde. Zo zijn vijftien panden onlangs voorgedragen en aangewezen als gemeentelijk monument.

‘Ze zijn stuk voor stuk belangrijk voor de identiteit, geschiedenis en het verhaal van Xxxxxxxx’, aldus wethouder monumenten Xxxx Xxxxxxxxxx. ‘Sommige panden vertellen het verhaal van de geschiedenis van de

Zaanse houtbouw, andere zijn een illustratie van de 19e-eeuwse en begin 20ste-eeuwse bloeiperiode van de Zaanse industrie.’

door Xxxxxx Xxxxxxx

Onder de nieuwe gemeentelijke monumenten valt sinds kort ook pakhuis De Dissel aan de Zaanweg in Wormerveer. Hier is nog veel van de oude vermenging van wonen en werken bewaard, die zo kenmerkend was voor de Zaanstreek. Wormerveer was ooit een levendig centrum waar (molen) industrie, handel en verkeer bij elkaar kwamen. Langs de Zaan bevonden zich talloze houten pakhuizen waar de in de molens vervaardigde producten werden opgeslagen; er waren graan- en zaadpakhuizen, oliepakhuizen, kaas- stijfsel- en papierpakhuizen en vleethuizen. In deze laatste werden buiten het jachtseizoen materialen voor de walvisvaart opge- slagen, zoals harpoenen, touwwerk, spekmessen, ankers enzovoort. De vele olie- en pelmolens werden vanaf 1850 door moderne stenen (stoom)oliefabrieken, gort- en rijstpellerijen vervangen. De houten pakhuizen werden stenen pakhuizen of silo’s. De gehele industriële gevelwand langs de oostelijke Zaanoever tussen pakhuis Riga en Wormerveer, met onder meer de pakhuizen Java, Hollandia, Bassein, Batavia en Saigon is, evenals het naastliggende Lassie-complex, inmiddels rijks- en gemeentelijk monument geworden. Naast de industriële ontwikkeling van het laatste kwart van de negentiende en begin twintigste eeuw is juist ook de geschiedenis van de zeventiende- en achttiende-eeuwse houten voorgangers, toen alles begon, van belang. Het behoud en de herbestemming van Xx Xxxxx Xxxxx en de overplaatsing van het pakhuis De Wildeboer naar de Dubbele Buurt waren een goed begin in waardering van de westelijke Zaanwand. Er is bij de bevolking, aangevoerd door de erfgoedverenigingen Zaans Erfgoed en Historische Vereniging Wormerveer, een sterke wens om het Wormerveerse waterfront met de nog aanwezige achttiende- en negentiende-eeuwse gemengde bebouwing te bewaren.

GESCHIEDENIS VAN DE DISSEL

Aan de Xxxxxxx 00 xx Xxxxxxxxxx staat het uit 1785 daterende houten pakhuis De Dissel. Het is een voorbeeld van een oor- spronkelijk driebeukig (thans éénbeukig) houten pakhuis met twee bouwlagen en een zolder met vliering onder een zadeldak met rode oud-Hollandse pannen. Aan de achterzijde bevindt zich een éénlaagse aanbouw die het hele perceel beslaat. Hierin

zijn hergebruikte balken opgenomen, die duiden op een smaller historisch bouwvolume achter het pakhuis. In 1661 verkocht Xxxxx Xxxxx Xxxxxxx. het erf van dit perceel aan Xxxxxxxx Xxxxxxx. Blaauw. Zijn zoon Xxxxx Xxxxxxxxx. Blaauw tot Sardam deed het erf, waarop een schuurtje en een oliebak stonden, in 1670 over aan Xxxxxx Xxxxxxxxxx., die hier een kaashuis stichtte. Na zijn overlijden hertrouwde zijn weduwe Xxxxx Xxxxxx met Xxxxx Xxxxxx. Akersloot; zij verkocht het kaashuis in 1727 aan Xxx Xxxxx. Blank. Daarna werd het verkocht aan Xxx Xxx, die er een harenmakerij dreef. De erven van Xxx Xxx verkochten het aan Engel Xxxxxx, een grote kaaskoper, die hier het pakhuis stichtte, dat de naam ‘Dissel’ is gaan dragen. In 1823 verkocht zijn zoon Xxx Xxxxxxx. Kuyper het pakhuis aan Haantjes & Schermer, die het in 1837 verkocht aan de firma Wessanen & Laan. Daarna werd het eigendom van de firmant Xxxxxxx Xxxx en ging het pakhuis via vererving over op zijn schoonzoon xx. Xxxxxx Xxxxxxxx Xxxxxxxx, geneesheer in Wormerveer. Hij verkocht De Dissel in 1902 aan Xxxxxx Xxx, timmerman en aannemer, die het in gebruik nam als timmerwerkplaats. In 1916 verkocht deze het aan de Coöp. Aankoopvereeniging ‘Vooruitgang’, die een maalderij in het perceel vestigde. In 1935 verkocht deze het pakhuis aan Xxxxxx Xxxxxx, die er zijn handel in houtwaren dreef, die later door zijn zoon werd voortgezet. Bij een hevige brand op 30 maart 1942 in het naastgelegen pakhuis Amsterdam liep ook pakhuis De Dissel zware schade op. In 1947 werd de eerste verdieping tot woning verbouwd. In 1998 verhuisde Xxxxxxx Xxxxxxxxxx (toen inmiddels eigendom van Xxxx Xxxxx) naar de Industrieweg in Wormerveer. In april 2010 werd het bedrijf overgenomen door de Carpentier-Mooren Groep uit Aalsmeer.

KAASPAKHUIZEN

Het boven het IJ gelegen deel van Noord-Holland was ooit een belangrijk centrum voor de kaasproductie en -export. Wie kent niet de Edammer? In de veenweidegebieden en de droogmakerijen bestond het agrarische bedrijf vanwege de (natte) grondgesteldheid meestal uit (melk)veehouderij. Het maken van kaas was een manier om de geproduceerde melk houdbaar te maken. In 1716 waren er in Wormerveer al 21

De Zaanweg in Wormerveer gezien vanaf de Zaan omstreek 1910. Rechts, met de luiken, pakhuis De Dissel. (GAZ 22.14088, Collectie R. xxx Xxxxxx)

Pentekening uit 1860 van pakhuis De Dissel waarop de voor- en achterzijde zijn weergegeven. (Zaanlandia Illustrata 321, GAZ 13.0006)

Wormerveer, Zaanweg. Links de pakhuizen Amsterdam en De Dissel. (foto GAZ 41.02475, Collectie R. xxx Xxxxxx)

Voormalig kaaspakhuis de Dissel in gebruik bij Gorter’s Houthandel die het pakhuis sinds 1935 bezat. De foto dateert uit mei 1977. (GAZ 22.01286)

Pakhuis De Dissel in april 2017. (foto auteur)

kaaskopers gevestigd. Xxxxxxx Xxxxxxx schreef in zijn Zaan- landsche Dorpen (1794) hoe ‘De Kaaskoperij hier ook wel eer op eene uitsteekende wijze [bloeide]’. Er was hier tot 1882 een waag gevestigd waar de kazen gewogen werden. In de kaaspakhuizen werden de kazen gelagerd op stellingen, waartussen zich smalle looppaden bevonden, zodat men erbij kon om de jonge kazen regelmatig te keren. De oude kazen dienden, voordat ze verkocht werden, van schimmel te worden ontdaan. Het eveneens aan de Zaanweg gelegen gedeeltelijk houten pakhuis Gouda – voorheen pakhuis De Houttuinen – was ook enige tijd kaaspakhuis; later werd het de lampenwinkel van Xxxxxx xxx xxx Xxxxx. In het Zuiderzeemuseum te Enkhuizen bevindt zich in het buitenmuseum nog een kaaspakhuis uit Landsmeer.

WERKGROEP BEDREIGDE PANDEN

Binnen de Vereniging Zaans Erfgoed houdt de werkgroep Advies, Documentatie en Meldpunt Bedreigde Panden zich bezig met het inventariseren van panden die mogelijk een monumentale waarde hebben, maar worden bedreigd door sloop of ondeskundige ingrepen. Op 31 januari 2017 heeft de gemeente Zaanstad het besluit genomen vijftien deels door de werkgroep aangewezen bedreigde historische panden aan te wijzen als gemeentelijk monument. Uit onderzoek is gebleken dat deze voldoende cultuurhistorische waarden bezitten om als zodanig te worden aangewezen. Onder de betreffende panden zijn verschillende achttiende- en negen-

tiende-eeuwse houtbouwpanden. Zij vertellen het verhaal van de geschiedenis van de Zaanse houtbouw en zijn daarom belangrijk voor de identiteit van de Zaanstreek. Het voormalige kaaspakhuis De Dissel is één van de aangewezen panden. Het is stedenbouwkundig van belang door de beeldbepalende ligging langs de Zaan; bovendien is het onderdeel van de gesloten straatwand (ensemble) van de Zaanweg. De Dissel is een fraai voorbeeld van Zaanse houtenpakhuisbouw in de late achttiende eeuw; met name het aanwezige houtskelet heeft bouwhistorische waarde. Zo zijn er nog een aantal oude telmerken aanwezig, die als hulpmiddel dienden bij het plaatsen van het houtskelet. Verder is het voormalige pakhuis interessant als voorbeeld van de industriële ontwikkeling in de Zaanstreek en is het een van de weinige overgebleven voorbeelden van een houten kaaspakhuis.

NIEUWE DREIGINGEN

Nu pakhuis De Dissel op de lijst van gemeentelijke monumenten staat, is het zaak met de nieuwe eigenaren een goed gesprek te voeren en de historische belangen goed te laten meewegen bij de plannen om het pand een nieuwe bestemming te geven. Al in 1996 werden De Dissel en het naastgelegen pakhuis Amster- dam met sloop bedreigd ten behoeve van nieuwbouw. In het Verslag over de jaren 1995 – 1999 van de Stichting Zaans Schoon is te lezen hoe deze destijds al adviseerde De Dissel op de ge- meentelijke monumentenlijst te plaatsen. Dat verzoek werd

Xxxxxxx 00 xx Xxxxxxxxxx omstreeks 1946. Het voormalige kaaspakhuis nog steeds in zijn oorspronkelijke vorm met luiken en zo authentiek zou het weer kunnen worden. (GAZ 26.00350, Collectienummer ZS 141)

toen afgewezen door de Monumentencommissie van Zaanstad, omdat pakhuis Dissel in de loop der eeuwen ten gevolge van eerdere verbouwing al te veel was aangetast. Om deze reden heeft de Monumentencommissie toen negatief geadviseerd over plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst, en de gemeente nam dat over. Inmiddels heeft naar aanleiding van de recente, on-vergunde gevelwijzigingen een heroverweging plaats gevonden en is De Dissel toch versneld op de gemeente- lijke monumentenlijst geplaatst. De argumenten van de gemeente Zaanstad luiden nu als volgt: ‘Het pand heeft voor de Zaanstreek zeldzaamheidswaarde als één van de weinige overge- bleven voorbeelden van houten kaaspakhuizen. Het voormalige kaaspakhuis is een fraai voorbeeld van Zaanse houtbouw in de late 18e eeuw. Daarnaast heeft het aanwezige houtskelet bouwhistorische waarde.’ Verder meende men dat ’het pakhuis grotendeels gaaf behouden [is] gebleven in hoofdvorm en draagstructuur.’

Maar de dreigingen lijken nog niet over. De huidige staat van

het pand baart de werkgroep zorgen, ondanks de inmiddels verleende gemeentelijke monumentenstatus. Ook de brief aan de gemeenteraad waarin De Dissel als monument wordt aangewezen, waarschuwt voor altijd aanwezige dreiging en zegt hierover: ‘De historische bebouwing in Zaanstad staat in het algemeen onder druk bij herontwikkelingen waardoor verlies van waardevolle cultuurhistorische panden op de loer ligt. Panden die hun oorspronkelijke functie verliezen worden al snel in hun voortbestaan bedreigd.’ In het geval van De Dissel betreft het de gevelindeling,

die voor de nieuwe functie met moderne raampartijen is ont- worpen en die vanuit dit oogpunt ongelukkig is. De gewijzigde indeling roept de vraag op of deze niet met meer respect voor het gebouw ontworpen kan worden. Reconstructie van de prachtige oorspronkelijke gevel zou daarbij meegewogen kunnen worden. Het pand heeft sinds enige tijd een nieuwe, particuliere eigenaar, die plannen heeft de woonbestemming uit te breiden. Onderdeel daarvan is een wijziging van de gevelindeling die het karakter van het pakhuis nu ernstig aantast. Belangrijk is nog te vermelden dat ten tijde van de signalering door de werkgroep op 1 maart het pakhuis nog geen bescherming kende. Het stond op de lijst met potentiële panden die voor bescherming in aanmerking kwamen, maar was niet meegenomen op de lijst van 15 panden die dit voorjaar beschermd werden. Na de signalering van de on-vergunde bouwactiviteit aan de gevel is de bescherming versneld uitge- voerd en is er gehandhaafd. De eind februari ingezette, on- vergunde bouwactiviteit is door de Dienst Handhaving van de gemeente Zaanstad stilgelegd. Met de huidige monumenten- status zal er een nieuwe omgevingsvergunning moeten worden aangevraagd waarbij de historische belangen zullen worden meegewogen. Constructieve en hoopvolle gesprekken hierover zijn inmiddels gaande. De gezamenlijke actie van Xxxxxxxx en de Werkgroep Bedreigde Panden is een voorbeeld van een spoedactie en goede samenwerking tussen meldpunt en af- deling monumenten.

Met dank aan Joost van den Ham, Vakspecialist Erfgoed gemeente Zaanstad en Xxx Xxxx Xxxxx (Vereniging Zaans Erfgoed).

Literatuur/bronnen:

- Xxxxxxx Xxxxxxx, Beschrijving van de Zaanlandsche Dorpen, uit oorspronkelijke handschriften van xxxxxx den eerw. Xxxx Xxxxxxx Xxxxxxx, in leeven leeraar der doopsgezinden te Westzaandam, met aantekeningen tot deezen tijd verrmeerderd, door Xxxxxx Xxxxxxx Xx. (Haarlem 1794, reprint 1968) 246.

- J. Schipper ‘Zaanse pakhuizen’, Pakhuizen Met Stoom/ANNO 1961 17/130 (Juni 1994) 3-13.

- J. Schipper, ‘De pakhuizen Amsterdam en De Dissel met sloop bedreigd’, Met Stoom 21(januari 1996) digitaal geraadpleegd.

- J. Schipper en Xxxxx Xxxx, Xxx Xxxx naar Stoom – Een eeuw

industriecultuur in de Zaanstreek (Zaandam/Wormer 2008) digitaal geraadpleegd.

- Gemeente Zaanstad: Raadsinformatiebrief d.d. 31 januari 2017 inzake het aanwijzen van vijftien panden als gemeentelijk monument.

- Stichting Zaans Schoon, Verslag over de jaren 1995 – 1999, p. 10.

De Sociëteit der IJzersmederij

Een smidsbedrij f uit Zaandijk

In de laatste decennia zijn steeds meer bedrijven ertoe overgegaan bedrijfsonderdelen die niet

tot de kernactiviteiten behoren, af te stoten en de betreffende diensten extern in te huren òf deze onder te brengen in een aparte dochteronderneming. Veelal gaat het daarbij om onderhoud, transport en bedrijfscatering. Het is een verschijnsel dat niet alleen van nu is.

door Xxxxxx Xxxxxxx

DE SOCIËTEIT IJZERSMEDERIJ

In 1784 besloot een aantal Zaanse moleneigenaren, timmerbazen en werfeigenaren onder de naam Sociëteit der IJzersmederij gezamenlijk voor onderhoud en reparaties van hun ijzer- en smeedwerk te gaan zorgen. Mogelijk speelde de gedachte daarbij een rol dat door het werk in eigen (gezamenlijk) beheer uit te voeren men sneller en goedkoper kon werken dan wanneer men externe krachten inhuurde. Stilstand van een molen door een technisch mankement (en wachten op reparatie) bijvoorbeeld betekende productieverlies, een scheepswerf kon sneller over de gewenste materialen beschikken. Op 29 juni 1784 compareerden in Zaandijk voor notaris Xxxxx Xxxxxxxxxx Xx. uit Westzaan Xxxx xxx xxx Xxx, Xxxxxxx Xxxxxx, Xxxxxxxx Xxxxx Xxxxxxx., Xxxxxxxx Xxxxx, Xxxxxx Xx, Xxxxxx Xxxxxxxxx. Xxxxxxx, Xxxxxx Xxxx en Xxxxxx Xxxxxx. Ze hadden – elk voor éénachtste part – een huis gekocht aan het Sluispad te Zaandijk met de bedoeling dit af te breken en op ‘deszelfs plaats’ een ander huis te bouwen ‘geappropieërd tot een IJzersmederij’. Xxxxxxxx Xxxxx Xxxxxxx. en Xxxxxxxx Xxxxx waren compagnons in de firma Xxxxx Xxxxx, Xxxxxx Xxxx trad tevens op namens Xxx Xxxxxxxx ‘voor wie hij instaat’.

Een maand later, op 29 juli, werd overeengekomen dat Xxx

Xxxxxx ‘als Baas voor Rekening van de Comparanten ten eerste zijde’ (de gezamenlijke oprichters en eigenaren) de IJzersmederij ‘zal Exerceren’. Tot de eerste klanten hoorden onder andere molens als Het Fortuyn, Xx Xxxxxxxx, Xx Xxxxxx, Xx Xxxxxx en De Wind- hond. Voor de ‘Houtmolen ‘De Conyn’ werd ‘Aan [het] Krabbel Radt Een Nieuwe Beugel’ gemaakt.

Op 30 juni 1809 werd bij notaris D. IJff te Zaandijk Xxx Xxxxxx benoemd tot baas van de smederij, als opvolger van Xxx Xxxxxx.1 Het eigendom was nog steeds in parten, hoewel nu éénachtste part het gezamenlijk bezit was van Xxx Xxx & Zn. en Aam Es. De laatste was eigenaar van een scheepswerf, gelegen Achter de Kerk.

In 1837 (!) werd het vijftigjarig bestaan van de Sociëteit gevierd. Elf jaar later was er een nieuwe wijziging in de kring van eige- naren: in 1848 werd op 31 augustus tijdens een veiling in herberg De Zwaan in Zaandijk éénachtste part van de smederij te koop aangeboden. In wiens opdracht en onder welke omstandig- heden werd gehandeld is niet duidelijk geworden.2

PERSONEEL

Ondertussen ging het in het bedrijf zoals het in elk bedrijf gaat: personeel komt en gaat. Nadat de boekhouder was overleden

nam Xxxxxx xx Xxxx op 25 januari 1844 de pen ter hand om zich in een zwierig handschrift als sollicitant aan te melden. Hij werd aangenomen in de functie en toen hij in 1877 overleed, volgde zijn zoon hem op. Ook werd er in 1844 een lijstje opgemaakt van sollicitanten: achttien personen hadden zich aangemeld voor één of meerdere functies. In augustus 1849 overleed de smidsbaas en adverteerde men voor een vervanger. Hij moest ‘van goed zedelijk gedrag’ zijn en beschikken over ‘voldoende kennis van het HUIS- en MOLENWERK’. In 1854 zocht men opnieuw een ‘MEESTERKNECHT’. Ook in 1857 zocht men personeel en wel ter vervanging van de overleden xxxxxxxxxxx. Kandidaten dienden geschikt te zijn voor ‘Vuur- en Bankwerk’ en ‘bekend [te zijn] met MOLENWERK’.

Het personeel kwam voor zichzelf op: in een helaas ongedateerd

document (uit 1877?) deed onder meer werknemer X. Xxxxxx ‘met alle bescheidenheid’ een verzoek tot loonsverhoging ‘om toch niet bij andere ambachtslieden ten achter te staan’. Zijn verzoek leverde inderdaad resultaat op, want tijdens de aandeelhouders- vergadering van 4 april 1877 werd besloten zijn loon te verhogen van ƒ1,30 naar ƒ1,50 per week. Xxxxxxxxx bleef Xxxxxx geruime tijd in dienst van de smederij, want in 1882 stond zijn naam nog steeds op de loonstaat.

MODERNISERINGEN

In 1882 werd ook geïnvesteerd in machinerie: men bestelde bij Landré & Xxxxxxxxxxx een ‘fransche knipmachine’. Geadverteerd werd er ook en wel in de Zaansche Courant, wat in april 1883 ƒ1,00 kostte. Intussen werd er gemoderniseerd: in 1880 besloot men in de aandeelhoudersvergadering ‘gaz in de smederij te branden’. Ook de bedrijfsstructuur ging met de tijd mee: in 1882 werd Xxx Xxxxx Xxxxxxxxx. benoemd tot directeur en werden notaris M. Donker en X. Xxxxx als commissarissen aangesteld. En ook toen was er af en toe enige lichte arbeidsonrust: in 1882 deelde de voorzitter tijdens de aandeelhoudersvergadering mee ‘dat hij aan de smederij gekomen was en X. xx Xxxxx het een en ander opdroeg die daar niet van wilde weten daar hij niet van die nieuwigheden hield’. Uiteindelijk verliet Xx Xxxxx de smederij.

LIQUIDATIE

Na ruim honderd jaar, in 1883, werd de onderneming geliqui- deerd. Hierop werd in 1881 al door X. Xxxxx gezinspeeld in een aandeelhoudersvergadering. Op 11 mei werd in een algemene vergadering van de partenhouders besloten om ‘de Societeit te ontbinden met den eenendertigste July aanstaande’, overigens

Zaandijk, Nieuwe Vaartkade. Een paar oude houten gebouwen, onderkomen van de smederij van Honig, vanaf de Nieuwe Vaartkade getekend. Brug over de vaart en links nog een oude plee.

(Xxx Xxxxxx, gewassen pentekening ZOV-Honig- collectie GAZ 12.0408)

De Nieuwe Vaartkade in Zaandijk anno 1930, een brede vaart met een zijsloot met brug, waar er ook nu nog een is. Rechts de smederij van Xxx Xxxxx die aan het Hazepad lag. (GAZ 91.002272)

zonder hiervoor een reden te geven. Mogelijk was de behoefte aan een gezamenlijke reparatiewerkplaats minder geworden, omdat er toen in de onmiddellijke nabijheid meer smederijen waren die het gevraagde werk ook konden leveren. Een andere factor was wellicht de opkomende industrialisering, die veel molens overbodig maakte en de vraag naar specialistisch ijzerwerk deed afnemen.

Op 14 juli werd het bedrijf in herberg De Zwaan te Zaandijk publiekelijk verkocht als een ‘in volle werking zijnde Smederij […] aan het Hazenpad en de Sluissloot […] waarin het bedrijf van Smidse sinds 1784 met goed gevolg wordt uitgeoefend’. Naast gereed- schappen en verdere inventarissen werden aangeboden ‘drie woningen met erve en verdere aanhorigheden’ aan het Hazenpad. Op 10 augustus 1883 verklaarden de aandeelhouders uit de liquidatie gezamenlijk ƒ 5200 te hebben ontvangen.

XXX XXXXX

Papiermaker Xxx Xxxxx Cz. werd de nieuwe eigenaar. In 1889 deed hij de zaak over aan zijn halfbroer Xxxxxxxx Xxxxx (1867- 1931), toen net eenentwintig jaar. Vermoedelijk was die laatste toen al werkzaam in het bedrijf en heeft hij daar het vak geleerd. Cor was een buitengewoon sterke kerel, die veel mensen versteld deed staan van zijn enorme spierkracht. Hij werd gewoonlijk ‘Xxx xx xxxx’ genoemd en was de zoon van Xxxxxxxxx Xxx Xxxxx (1817-1894), papiermaker bij de firma Xxx Xxxxx & Comp., die tot 1894 met de molen Het Fortuin werkte.

Met behoud van de oude firmanaam stortte nieuwe eigenaar Cor zich op het maken van smeedwerk zoals hekwerken en uithangborden, waaronder het nog bestaande uithangbord voor de Zaanlandsche Oudheidkamer. Dat siert nu de gevel van het Honig Breethuis te Zaandijk. Xxxxxxxx Xxxxx woonde

Lagedijk, Zaandijk in 1910. De brug geeft toegang tot het Ezelspad met op de achtergrond de Nederlands-hervormde kerk. Centraal het woonhuis van Xxx Xxxxx die een smidse had even verder op het Ezelspad. (GAZ 91.002398

te Zaandijk aan het Weeshuispad in het pand dat ooit het geboortehuis was van Xxxxxxx Xxxxxx (1833-1912), bekend door haar boek Uit den goeden ouden tijd. Dat huis staat nu aan de Zaanse Schans, Xxxxxxxxxxxxxx 0. Ook het gesmede tuinhek verhuisde mee; het werd door Honig gemaakt; de stijlen zijn versierd met goudkleurige bijenkorfjes.

Xxxxxxxx Xxxxx trouwde op 16 mei 1895 met Xxxxxxxx Xxx (1869- 1943), toen vijfentwintig jaar oud en dochter van Xxxx Xxx, visser van beroep. Op 27 februari 1896 werd oudste dochter Xxx geboren. Het echtpaar Xxxxx-Dil heeft nog enige tijd in een deel van het pand Xxxxxxxx 00, Zaandijk (nu Honig Breethuis) gewoond. Het huis was in 1893 door vishandelaar W.F. Dil gekocht.

Eén van Honigs werknemers was meesterknecht Xxxxx Xxxxxxx- xxxx, die in 1895 zijn eigen bedrijfje begon. Wat startte als een reparatiewerkplaats en smederij van kachels zou uitgroeien tot een belangrijke Zaanse producent van blikverpakkingen.

SCHEEPSMOTOREN

Na een aantal jaren begon Xxx Xxxxx met het bouwen van petroleummotoren voor onder meer de scheepvaart. Die motoren hadden in tegenstelling tot de destijds gangbare stoommachines geen ketel en een bunkerruimte voor kolen nodig, wat minder beslag op de ruimte aan boord legde. Waar- schijnlijk bouwde Xxxxx rond 1896 een eerste proefmodel van een petroleummotor, maar exacte gegevens zijn daar niet van

bekend. In 1898 leverde Xxxxx zijn eerste motor en wel aan drukkerij Van Dijk & Allan in Westzaan.

De motoren die Honig bouwde, waren één-cilinder, petroleum- gestookte motoren, in schipperskringen ‘Honig-karren’ ge- naamd; zij waren weliswaar zeer solide en betrouwbaar, maar weinig economisch waar het ging om brandstofverbruik. Hoewel Honig ook motoren leverde voor stationair gebruik betrof het overgrote deel van zijn productie scheepsmotoren. Eén van de klanten van Honig was de Schroefbootdienst West- zaan, die een bootdienst tussen Westzaan en station Koog- Zaandijk onderhield. Honig leverde de motor voor de tweede boot, die de onderneming in 1905 in gebruik nam, de ‘Burge- meester Ferf II’.3

Behalve motoren bouwde Honig later ook complete aandrijf-

lijnen met schroefas-tunnels, schroefassen en omkeerin- richtingen. Verder bouwde men op kleine schaal dekschuiten, voorzien van een motor van eigen fabricaat. Blijkbaar had men behoefte aan geschoold personeel voor de motorbouw, want op 9 augustus 1907 adverteerde men in Het Nieuws van de Dag voor ‘een persoon, goed bekend met het herstellen van motoren’. In december 1910 werd er opnieuw een medewerker gezocht voor de motorenproductie.

Grote aantallen motoren heeft Honig nooit gebouwd en door de concurrentie van producenten als Kromhout, Bolnes en Brons verdween de ‘Honig-motor’ in de vooroorlogse jaren geruisloos. Belangrijke ontwikkelingen heeft het bedrijf nooit doorgemaakt; evenmin heeft men baanbrekende ver- nieuwingen voortgebracht. Bij het octrooibureau in Rijswijk zijn geen patenten van X. Xxxxx Cz. geregistreerd. Na een aantal jaren van sukkelen was het rond 1929 afgelopen met de Sociëteit. Xxx Xxxxx overleed op 5 februari 1931.

Het huis van ‘Xxx xx Xxxx’ Honig had een in het eigen bedrijf gemaakt tuinhek versierd met bijenkorfjes. Huis en hek bevinden zich nu op de Zaanse Schans. (foto auteur)

EINDE

Na de beëindiging van de activiteiten van de Sociëteit en Honigs overlijden was tot in de jaren veertig van de vorige eeuw in het pand Xxxxxxx 00-00 xx xxxxxxxx van L. Poulain gevestigd. Helaas is het niet meer mogelijk een idee te krijgen van dat bedrijf: in de jaren vijftig brandde het pand aan het Hazepad volledig uit. Historicus en auteur Xxxxx Xxxxx verhaalde op 10 september 1994 in De Telegraaf hoe hij destijds (‘midden jaren vijftig’) op een avond zijn hond uitliet en ‘op het Hazepad langs het mooie pandje van de Sociëteit der IJzersmederij [kwam]’ en vuur zag. Hij rende een nabijgelegen café binnen om alarm te slaan; daar trof hij het volledige Zaandijker brandweerkorps aan. Er bleek, aldus het krantenbericht, een addertje onder het gras te zitten: één van de spuitgasten vertelde hoe de gemeente van het pand, dat nota bene op de provinciale monumentenlijst stond, af wilde om er nieuwbouw neer te zetten. Brand bleek het enige middel en onder het mom van een ‘oefening’ ging het vrijwillige brand- weerkorps het vuur ‘bestrijden’.4

Literatuur/bronnen:

- Xxxx Xxxx, ‘Geboren in de Zaankamer: Xxx Xxxxx’, Nieuwsbrief Honig Breethuis 37 (zomer 2015) 6.

- G. xxx Xxxxx, ‘Xxxxxxxx Xxxxx (1867-1931), fabrikant van petroleummotoren’, Met Stoom 18 (december 1994)

xxx.xxxxx-xxxxxxxxxxx-xxxxxxx.xx/ Thema: toegepaste machines en machinefabrieken in de Zaanstreek.

- H. Voorn, De papiermolens in de provincie Noord-Holland (Haarlem [Wormerveer] 1960).

- Verder heb ik gebruik gemaakt van mijn eerdere publicatie over Xxx Xxxxx in Zaans Erfgoed 55 (winter 2015) 18-19.

Met dank aan de Stichting Archief Honig(h).

Noten:

1 Zie ook: H. Voorn, De papiermolens in de provincie Noord-Holland

(Haarlem 1960) 60.

2 Opregte Haarlemsche Courant, 19 augustus 1848.

3 Xxxxxx Xxxxxxx: ‘De bootdienst tussen Westzaan en station Koog- Zaandijk’, Zaans Erfgoed 40 (voorjaar 2012) 4-7.

4 De Telegraaf, (10 september 1994) 23 (xxx.xxxxxxx.xx>kranten>ijzers mederijzaandijk).

Het uithangbord van de voormalige Zaanlandsche Oudheidskamer in het oude raadhuis van Zaandijk hangt nu aan de gevel van museum het Honig Breethuis. (foto auteur)

De Nachtwacht en de kroft

De bijzondere relatie tussen een welgestelde familie in Amsterdam en een in de loop van de tijd verloederd

huis in Westzaan

Het grote doek ‘De compagnie van kapitein Xxxxx Xxxxxxx Xxxx en luitenant Xxxxxx xxx Xxxxxxxxxxx’ behoort tot de beroemdste schilderijen ter wereld en wordt veelal beschouwd als Xxxxxxxxxx voornaamste werk. Hij leverde het af in 1642. Het is beter bekend als ‘De Nachtwacht’, een spottende bijnaam, die pas in de negentiende eeuw ontstond. Vanaf het gereedkomen van Het Rijksmuseum te Amsterdam, in 1885, kreeg het topstuk een vaste plaats centraal in het gebouw.

door Xxxxxx Xxx

XXXXX XXXXXXX XXXX

De belangrijkste persoon op het schilderij is kapitein Xxxxx Xxxxxxx Xxxx, de figuur met de rode sjerp, centraal op de voor- grond waar het befaamde ‘Rembrandtlicht’ op straalt. Hij leefde van 1605 tot 1655 en behoorde tot de elite van die dagen. Zijn ouders waren apotheker Xxx Xxxxx. Cocq en Xxxxxxxx Xxxxxxx. Zijn dubbele naam had ongetwijfeld met een erfenis van opa Banning te maken. Wat heeft dit nu met Xxxxxxxx te maken, zult u zich afvragen? Feitelijk helemaal niets! Maar er zijn wel degelijk verbindingen met ons dorp.

OUD ZAANS GESLACHT

In Westzaan kwam al vroeg de naam Banning of Banningh voor. We komen de familienaam voor het eerst tegen in Amsterdam in 1416, toen ene Xxx Xxxxxx Xxxxxxxxxx werd genoemd in een akte betreffende zijn huis aan de Coppe Lanensteeg vlak bij De Dam. Verder weten we weinig van hem, behalve dat hij zijn huizenbezit nog aanzienlijk heeft uitgebreid. Uit een akte uit 1439 blijkt dat hij is overleden en dat zijn weduwe ene Xxxxxxxxx is. Xxx Xxxxxxxxxx. werd geboren rond 1375, waarschijnlijk in Assendelft. We weten dat hij daar bezittingen heeft gehad. Van hem zijn vier zoons bekend: Xxx, Xxxxxx, Xxxxxx en Xxxxx. De derde zoon, Xxxxxx Xxxxxxx, was koopman in laken. Daarnaast bezat hij ook grond in Assendelft en was hij van 1461 tot 1467 schepen van Amsterdam. Zijn nageslacht komen we daarna nog vaak tegen in de Amsterdamse magistratuur en ook Xxxxx Xxxxxxx Xxxx is een afstammeling van hem. Voor ons is de vierde zoon, Xxxxx, van belang; van hem stamt de Westzaanse familie Xxxxxxx af.

XXXXX XXXXXXXX EN ZIJN NAZATEN

Xxxxx Xxxxxxxx werd geboren rond 1410 en was getrouwd met Xxxxxxxxx Xxxxx. Er zijn twee kinderen bekend, Xxxxxxxx en Xxx, die beiden te Assendelft woonden. Het landbezit concentreerde zich rond de Assendelver Kerkbuurt met een perceel land daar ten zuiden van. In de vijftiende eeuw noemde men dit land De Banen Weer, later Schout Xxxxx Xxxx en vanaf de zestiende eeuw Xxx Xxxxxxxxx Weer. Xxxxxxxx Xxxxxxxx, de zoon van Xxxxx, schopte het tot schout van Xxxxxxxxxx, vandaar de naam

Schout Gabbe Weer. In zijn zegel komt een wapen voor, waarin we het kruis herkennen dat ook te vinden is in het wapen van de Amsterdamse regentenfamilie.

Een paar generaties verder komen we terecht bij de achter-achter kleinzoon xxx xx xxxxxx, Xxx Xxxxx. Banning. Hij werd geboren in Assendelft rond 1590, was getrouwd met Xxxxxx Xxxx en was scheepsbouwer van beroep. Van hen zijn drie zoons bekend: Xxxxxx, Xxx en Xxxxxx. En hier is de link met Westzaan. Xxxxxx en Xxx zijn in ons dorp gaan wonen. De andere zoon, Xxxxxx, bleef in Assendelft, maar zijn zoon Xxxxx kwam eveneens naar West- zaan. Van hem vinden we nog altijd nakomelingen in ons dorp, maar daarover straks meer.

SCHEEPSBOUWERS

In 1667 lag aan de Overtoom een scheepswerf die eigendom was xxx xx xxxxxx Xxxxxx en Xxx Xxxxxxxx, Meester grootscheep- makers. Ze waren ook houtzagers; in 1685 kocht Xxxxxx Xxxxx. Banning samen met Xxxxx Xxxxxx, weduwe van Xxx Xxxxx. Banning, een molen aan de Dijksloot, die sindsdien Het Roode Hart (=hert) heette. Na verplaatsing naar een naastgelegen erf werd hij Het Vliegend Hert genoemd en in 1904 werd hij gesloopt.

VERBAND TUSSEN WESTZAAN EN XXXXX XXXXXXX

We lazen al dat Xxxxx Xxxxxxx Xxxx van moeders kant uit de familie Xxxxxxx stamde. Hij mocht zich Heer van Purmerland en Ilpendam noemen en in 1648 benoemde de koning van Frankrijk hem tot ridder in de Orde van St. Michiel. Hij was getrouwd met Xxxxx, dochter van Xxxxxxxx Xxxxxxxxxx en Xxxxxxxxxx Xxxxx. Daar komt nog een link met ons dorp, want de schoonmoeder van Frans was een telg uit de aloude familie Xxxxx, ook van oorsprong Westzaans. Ze was een volle nicht van de bekendste telg uit de familie, Xxxxxx Xxxxxxxxx. Hooft. Na het overlijden van zijn schoonvader erfde Xxxxxxx Cocq kasteel Ilpensteijn en was hij raad, schout en, van 1650 tot 1654, burgemeester van Amsterdam. Verder was hij onder andere kolonel van de schutterij, overman van de Handboogdoelen, president van de hoofdingelanden en luitenant-houtvester van de Purmer en de Wormer.

Het huis ‘De Kroft’ omstreeks 1900 (midden op de foto), eens het huis van de familie Xxxxxxx. (foto Collectie Xxxxxx Xxx Xxxxxxxx)

Links ‘De Kroft’ met het deurkalf, omstreeks 1890, het geboortehuis van Xxxx Xxxxxxx.

Het huis in het midden behoorde eens aan Xxxxxxxx Xxxxxxxx, een latere eigenaar van molen De Banning. Het pand, J.J. Xxxxxxxxxxx 000, is in 2007 gesloopt om plaats te maken

voor een nieuwe woning. Het was oor- spronkelijk veel groter, het zijhuis werd in 1988 gesloopt. Tussen de woningen in

ontwaren we nog molen De Blauwe Hengst en rechts molen De Duinmeijer. (foto Collectie Vereniging De Zaansche Molen)

Het deurkalf uit 1622, uit de collectie van het Zaans Museum, helaas al jaren verdwenen. (foto Collectie Zaans Museum, Zaandam)

XXXX XXXXXXX

In de achttiende eeuw leefde in Westzaan een Xxxx Xxxxxxx die, net als zijn verre neef Frans, burgemeester was en bovendien weesmeester. Hij woonde in de Krabbelbuurt in het huis waar hij ook was geboren; hij nam het pand over van zijn moeder, Xxxxxxxx Xxxxx XXxx. Haar man Xxxxx Xxxxxxx, de vader van Xxxx en zoon van de eerder genoemde Xxxxxx uit Assendelft, was in 1722 overleden. Xxxxx Xxxxxxx had op zijn grote erf een smederij. Zijn weduwe, afkomstig uit een familie van snuiffabrikanten, had in 1729, recht achter het huis, aan de oostoever van de Reef, een snuifmolen laten bouwen, die De Banning heette. In 1733 stond die op naam van haar zoon.

Xxxx was koopman en producent van snuiftabak. Hij was

getrouwd met Xxxxxxx Xxxx, dochter van Xxxx Xxxxxxxx. Spat en Xxxxxxx Xxxxxxx. Xxxx was directeur en grootaandeelhouder van de blauwselfabriek. Via hun nalatenschap – Xxxx overleed in 1740 en zijn vrouw in 1762 –verkreeg Xxxxxxx een belang in de blauwselfabriek. In 1771 overleed Xxxx Xxxxxxx zelf met als enige erfgenaam zijn dochter Xxxxxxxx, die met Xxxxxx xx Xxxxx was gehuwd. Zij hadden een zoon, Xxxx, uiteraard vernoemd naar opa. De naam Xxxxxxx was echter verdwenen; hier hield het op. Xxxxxx xx Xxxxx deed de molen De Banning in 1789 van de hand. In 1814 werd hij gesloopt.

Alleen de naam van de polder waar de molen heeft gestaan, De Banning, herinnert nog aan de familienaam Banning in West- zaan. Ook wonen hier nog nazaten van Xxxx en Xxxxxxx Xxxxxxx- Spat. Alles bij elkaar komen we tot een reeks van maar liefst twintig generaties, allemaal afstammelingen van die hele verre voorvader Xxx Xxxxxx Xxxxxxxxx.

DEURKALF

Veel Westzaners hebben het vroegere huis van Xxxxxxx goed gekend. Het pand werd in de negentiende eeuw opgesplitst in drie woningen. Door sloop van een groot deel van het achter- huis, ruim 5 meter, werd het aangebouwde zijhuis een vrij- staande afzonderlijke woning. Ruim een eeuw geleden was het nog voorzien van de originele voorpui uit de zeventiende eeuw, compleet met dooddeur en gesneden deurkalf, zoals op oude foto’s is te zien.

En o toeval, terwijl ik bezig was met dit verhaal kreeg ik een verzoek van het Zaans Museum om onderzoek te doen naar een bewerkt deurkalf, waarvan alleen nog een foto bestaat, dat afkomstig zou zijn van een gesloopt huis uit Westzaan. Daar-

op stond het jaartal 1622 en in Gothische letters een spreuk: ‘Kent u selven wel, Houdt Godes g-he-boden snel’. X. Xxxxxxxx had dat deurkalf in 1911 aan het museum geschonken, dat was de enige informatie. Xxxxxxxx was van 1881 tot 1925 aannemer in Westzaan. Op de oude foto van het pand van Xxxxxxx zag ik vervolgens, toen ik nog eens goed keek, een deurkalf, dat ver- dacht veel lijkt op het exemplaar van het Zaans Museum.

NADER ONDERZOEK

Dat was reden voor nader onderzoek! Een groot deel van het erf werd al in 1907 verkocht en daar werd het dubbele woonhuis

J.J. Allanstraat 239-241 gebouwd. In 1909 werden de houten zuid- en voorgevel vervangen door metselwerk. Daarbij werd ook een deel van het voorhuis gesloopt, ca. 1.70 meter. Het oude pand uit 1622 stond namelijk bijna op de dorpsstraat, die in de zeventiende eeuw aanmerkelijk smaller was dan nu. Vandaar dat ook dit deel verdween. De vergunning voor de verbouwing werd verleend op 13 mei 1909 en aannemer Xxxxxxx Xxxxxxxx (!) voerde het werk uit. Twee jaar later schonk hij het deurkalf aan de voorloper van het Zaans Museum en daarmee is het mysterie opgelost. Helaas is het fraaie deurkalf al jaren geleden zoek- geraakt. Het enige wat rest is een foto.

VERKROTTING

Voor de verbouwing van 1909 stond het oude pand al bekend als ‘De Kroft’ en die naam staat ook op de bouwtekening. Kroft klinkt deftig, maar is gewoon het Zaanse woord voor krot. Die naam gaf ongenuanceerd de bouwkundige en sociale staat van het gebouw aan. Uiteindelijk werd het onbewoonbaar verklaard; de laatste bewoners waren de gezinnen van Xxxx Xxxxxx, Xxx Xxxxxx (Xxxxxx Xxxx) en Xxxxxxx Xxx. Zo ziet u maar, dit verhaal begon in hogere kringen om te eindigen op het niveau van sociale wantoestanden. Over tegenstellingen gesproken! Het pand bestaat niet meer, het is in 1964 gesloopt om plaats te maken voor de woningen J.J. Xxxxxxxxxxx 000 xx 000.

Dit artikel is een voorpublicatie uit het boek ‘Uit de historie van West- zaan’ door Xxxxxx Xxx, dat vanaf 21 oktober a.s. in de Zaanse boek- handels ligt.

Xxxxxx Xxx (1962) is de auteur van diverse boeken, waaronder ‘West- zaan in oude ansichten’, ‘Van Kluft tot Weel’ en ‘Zaanse molens in heden en verleden’.

MOOI ZAANS

.NL

HAZEPAD 55, 1544 PW ZAANDIJK

T. 075-6212131 | XXX.XXXXXX.XX

Glaasje Erfgoed: 1 oktober over Cacaobranden

In het kader van de ‘Cacaomaand’ besteedt Zaans Erfgoed met haar lezingenserie aandacht aan dit onderwerp. Xxxxx xx Xxxxxxx keert als spreker terug met een lezing getiteld ‘Cacaobranden: keerzijde van chocoladedroom‘. De cacao- industrie bracht welvaart naar de Zaanstreek, maar er school – en schuilt – ook een groot gevaar in door de hevige cacaobranden in de fabrieken waarin de cacao opgeslagen en verwerkt werd.

Inloop vanaf 14.30 uur, de lezing begint om 15 uur en tijdens de pauze is er een drankje en hartig hapje.

De lezing is rond 17 uur afgelopen. Toegangsprijs is € 6,- (voor leden van Zaans Erfgoed € 5,-).

Vanwege de catering is opgave vooraf gewenst tot uiterlijk zaterdag 30 september via een mail aan xxxxx@xxxxxxxxxxxx.xx of telefonisch bij Winnie de Wit, tel. 000-0000000 (indien afwezig graag inspreken, met naam, telefoonnummer en aantal personen).

Postbus 1178

1500 AD Zaandam

T 075 - 635 38 31

F 075 - 635 30 90

E xxxx@xxx-xxxxxxxxx.xx xxx.xxx-xxxxxxxxx.xx

Staking bij Bonbonfabriek ‘De Lelie’

Het tragische lot van een gewoon fabrieksmeisje

Dit artikel gaat over Xxxxxxxxx Xxxxxxxxxx (Xxxx) Xxxxxxx. Zij is een van de 101 vrouwen uit de Koog-Zaandijkse geschiedenis. Zij staakte in 1934 samen met tien andere meisjes in Koog aan de Zaan, negen weken lang, tot uit onverwachte hoek het noodlot toesloeg.

door Xxxxx xxx xxx Xxxx

INLEIDING

Over vrouwen werd in het verleden weinig geschreven. Ook zijn weinig vrouwen met naam en toenaam terug te vinden in de Beeldbank van het Gemeentearchief Zaanstad. Mede daardoor raakten ze in de vergetelheid. Met het boek ‘101 vrouwen uit de Koog-Zaandijkse geschiedenis’, uitgegeven door de Historische Vereniging Koog Zaandijk, heb ik gepoogd 101 vrouwen aan de vergetelheid te ontrukken. Eén van deze 101 vrouwen kwam in juli 1934 op voor haar recht en staakte. Over vrouwenstakingen is ook weinig terug te vinden. Toch kwamen vanaf 1889 stakingsacties door vrouwen regelmatig voor. Zo staakten in de Zaanstreek in 1931 vrouwen bij Xxxxxx Xxxxx tegen loonsverlaging. In 1932, bij Pette, staakten ze vanwege een te hoog werktempo; opnieuw bij Pette in 1933, nu tegen loons- verlaging en in 1934, in dezelfde periode als de staking bij ‘De Lelie’, bij Verblifa (Vereenigde Blikfabrieken) tegen ontslag als bestraffing van een collega.

XXXXXXXXX XXXXXXXXXX (XXXX) XXXXXXX

Xxxxxxxxx Xxxxxxxxxx Xxxxxxx, xxxxxxxx Xxxx, werd geboren in Mülheim an der Ruhr, in Noordrijn-Westfalen op 25 maart 1910 in een rooms-katholiek gezin. Ze was het middelste kind en de enige dochter van Xxxxxxxx Xxxxxxxx Xxxxx Xxxxxxx (Amsterdam, 7 december 1879-Amsterdam, 11 maart 1958), zoon van een goudsmid, en Xxxxxx Xxxxxxxx (Amsterdam, 13 februari 1882-Amsterdam, 7 augustus 1964). Xxxxxx was al zwanger van haar oudste, Xxxxxxxx, toen ze op 21 maart 1907 met Xxxxxxxx Xxxxxxx trouwde. Na hun trouwen vertrokken ze enige jaren naar Mülheim, waar hun drie kinderen werden geboren. Xxxxxxxx werd, nog geen 5 maanden na hun huwelijk, op 3 augustus 1907 geboren. Ruim 2,5 jaar later kwam Xxxx ter wereld; zij werd vernoemd naar haar oma van moeders kant, Xxxxxxxxx Xxxxxxxxxx Xxxxxxx. De Schulzes kwamen oor- spronkelijk uit het Pruisische Oldendorf. Haar jongste broer, Xxxxxxxx Xxxxxxxx Xxxxx Xxxxxxx, werd op 20 december 1913 geboren.

Vader Xxxxxxx was onder andere kruidenier, winkelbediende,

controleur in een zeepfabriek, sigarensorteerder en tijdschrift- bezorger. Veel is over het gezin niet bekend. Na een faillissement verbleven ze een aantal jaren in Duitsland, waar de kinderen werden geboren. In 1919 kwamen ze weer naar Nederland en vestigden zich in de Amsterdamse Xxxxxxxxxxxxx 000 X xxxx.

STAKING IN KOOG AAN DE ZAAN

Het was midden jaren dertig van de vorige eeuw. Nederland bevond zich in een diepe economische crisis. Er heerste veel werkloosheid. In het piekjaar 1935 zat 19,4 procent van de beroepsbevolking zonder werk; dat zijn ongeveer 650 duizend arbeidsjaren. De oorzaak van deze werkloosheidsexplosie was de krimp van de economie met 7 procent tussen 1929 en 1934. De uitvoer viel met 28 procent terug, de bedrijfsinvesteringen met 25 procent.1

De economische crisis liet ook zijn sporen na in het Zaanse bedrijfsleven. Xxx Xxxxxxx Papierfabriek legde haar productie in augustus 1934 twee dagen stil, omdat er geen orders waren. Ook bij de NV Bonbon- en Dessertwerkenfabriek ‘De Lelie’ in Koog aan de Zaan, die in maart 1924 was opgericht door Xxxxxx Xxx en Xxxx Xxxxxxxx, ging het slecht. De directeuren Xxx en Breeuwer hadden daarom besloten het loon van de elf vrouwelijke medewerksters te verlagen met ƒ 1,70 per week. Dat vond de directie gerechtvaardigd, want zo redeneerde zij: de medewerksters waren geen kostwinner en woonden nog thuis. Bovendien kwamen de meisjes in de zomermaanden vaak fietsen uit Amsterdam en hadden ze dus geen reiskosten. De elf medewerksters pikten de loonsverlaging niet. Enige maanden daarvoor waren hun lonen ook al verlaagd; dit was voor hen de druppel. Op 14 juli 1934 legden ze het werk neer. De staking bij de NV Bonbon- en Dessertwerkenfabriek ‘De Lelie’ was begonnen. De staking van de meisjes was een zoge- heten wilde staking en werd niet ondersteund door de vak- bonden. Wel werd zij ondersteund door de communisten. Deze ondersteuning en de sympathie voor het communisme van een van de stakende meisjes droegen bij aan de noodlottige gebeurtenis op 21 september 1934.

NV BONBON- EN DESSERTWERKENFABRIEK ‘DE LELIE’

Op 3 maart 19242 richtten Xxxx Xxxxxxxx (Wormerveer, 10 mei 1890-Koog aan de Zaan, 7 augustus 1968) en Xxxxxx Xxx (Wormer, 22 augustus 1887-Zaandijk, 20 september 1952) de NV Bonbon- en Dessertwerkenfabriek ‘De Lelie’ op. Na het faillissement van Xxxx’x Puddingfabriek namen zij hun intrek in het prachtige, door de stadsarchitect van Zaandam, Xxxxxx 0 ontworpen pand op de Xxxxxxxxxx xx. 00 gelegen aan de Zaan in Koog aan de Zaan.

Het bedrijf overleefde de crisis niet: in 19354 vroeg de fabriek surseance van betaling aan, in 1936 ging zij failliet. Op 29 september 1936 werd de fabrieksinventaris verkocht.

NOODLOT

Begin september verscherpte de staking. De directie van ‘Xx Xxxxx’ probeerde deze te breken door meisjes van 16 en 17 jaar aan te nemen tegen lonen van 12 tot 14 gulden, met premie, reisgeld en gratis kost- en inwoning, terwijl de staaksters zelf werkten voor lonen van 6 tot maximaal 9 gulden. Dit lukte niet. Geen enkel meisje meldde zich aan. Het was 21 september 1934, vrijdagmiddag. De dag liep ten einde. Net als de voorgaande weken had Dina met de andere staaksters de hele dag gepost voor de fabriek aan de Hoogstraat. De staking was begonnen op 14 juli en was nog niet voorbij. De directie was nu wel bereid om de loonsverlaging in te trekken, maar wilde Xxxx en een collega niet meer in dienst nemen. Zij werden gezien als de leidsters van de staking. Alle staaksters waren het er allemaal over eens geweest om door te staken. De eisen waren: geen rancunemaatregelen en intrekking van de loonsverlaging zonder voorwaarden. De meisjes staken net de Hoogstraat over naar de Sluisstraat, waar ze bij de communistische familie Xx Xxx altijd welkom werden geheten voor een bak koffie of om hun broodje op te

Xxxx Xxxxxxx (foto familiearchief Looman. Xxxx was een tante van Xxxxxx-Xxxxxx-Xxxxxxx)

Het pand van Bonbon en Dessertwerken- fabriek De Lelie, ontworpen door de stadsarchitect van Zaandam, Immink, voor X.X. Xxxxxx. Na het faillissement in

1936 werd het gesloopt. Op de plek tussen Xxxxxxxxxx 00 xx 00 ligt nu een typische Zaanse overtuin, grenzend aan de Zaan. (GAZ 2101148)

Xxxxxx Xxx Xxxxx zat zijn straf uit in de bijzondere strafgevangenis en huis van bewaring Blokhuispoort aan het Xxxxxxxxxxxxx 00 xx Xxxxxxxxxx. (foto Wikipedia)

eten, toen Xxxx haar ex-verloofde, Xxxxxx Xxx Xxxxx, aan zag komen fietsen. Hij was een 32-jarige werkloze metaalbewerker uit Amsterdam. Hij kon het niet verkroppen dat Xxxx hun verloving na 2,5 jaar had uitgemaakt en zag de communistische invloed die Dina onderging als oorzaak van het einde van hun verloving. Hij en Xxxx’x vader waren mordicus tegen de staking en Xxxx’x omgang met de communisten daarbij. ‘Gaan jullie maar vast, ik kom zo’, zei Xxxx tegen de andere meisjes. Een tijdje sprak ze met hem. Ook dit keer wilde hij dat ze op haar besluit om de verloving te verbreken terugkwam. Dat deed ze niet. Plotsklaps haalde hij een mes tevoorschijn en stak haar in het hart. Ze liep nog enige passen en viel toen neer. Dat verklaarden de ooggetuigen later. Xxxx stierf ’s middags om kwart over vijf, in het huis gelegen aan de Xxxxxxxxxxx 00 xx Xxxx xxx xx Xxxx.0 Pleegde Xxxxx een ‘eenvoudige’ crime passionel? Het heeft er alle schijn van dat de betrokkenheid van communisten bij de staking en bij Dina een rol speelde.

De staking eindigde formeel op 2 oktober 1934. De directie

hoefde de twee meisjes niet meer in dienst te nemen, het ene vanwege haar dood en het andere omdat ze ging trouwen.

DE DADER

Xxxxxx Xxx Xxxxx (Amsterdam, 17 januari 1902 -?) was de oudste zoon van Xxxxxx Xxxxx (Harderwijk, 27 september 1876-Amster- dam, 24 augustus 1959) en Xxxxxxxxxxx Xxxxxx Xxxxxxxxxxx (Veendam, 08 juni 1876-Amsterdam, 02 oktober 1959). Xxxxxx Xxxxx kwam onder andere als remmer, tramconducteur, en trambestuurder aan de kost.

HET PROCES

Op 13 november 1934 stond Xxxxxx Xxx Xxxxx, een bedaarde jongeman, terecht voor de Haarlemse rechtbank. Hem werd moord ten laste gelegd. Tijdens het verhoor bleek dat Xxxxx enkele dagen voor de moord gepoogd had Xxxx te wurgen. Hij had het mes waarmee hij de moord had gepleegd, gekocht in een winkel in de Dapperstraat in Amsterdam. Hij verklaarde verder dat hij Xxxx niet wilde vermoorden, maar wilde verminken.

De officier achtte echter opzet bewezen en eiste tien jaar gevangenisstaf. De verdediger, mr. Th. Xxxxxx, wees op de nare jeugd van Xxxxx; zijn vader verliet het gezin toen Xxxxxx Xxx nog geen elf jaar was en de kostganger die zijn moeder na vertrek van zijn vader in huis nam, kon niet van de drank afblijven en was gewelddadig, en pleitte voor xxxxxxxxx. De uitspraak volgde op 22 november 1934. In eerste instantie veroordeelde de Haarlemse rechtbank hem tot zes jaar gevangenisstraf. In Hoger Beroep veroordeelde het Amsterdamse gerechtshof op 14 februari 1935 hem tot een gevangenisstraf van zeven jaar. Hij zat van 9 maart 1935 tot 4 september 1939 in Leeuwarden in de gevangenis Blokhuisplein en keerde, na een gevangenisstraf van viereneenhalf jaar jaar, terug naar Amsterdam.

Xxxxx xxx xxx Xxxx is onderzoekster en schrijfster van levensverhalen en bedrijfsgeschiedenissen, bestuurslid van de Historische Vereniging Koog-Zaandijk en De Beeldentuin Zaandijk, auteur van Spuitgasten, Skooltaid, 100 jaar Zuiderkerkstraat en 101 vrouwen uit de Koog- Zaandijkse geschiedenis.

Bronnen:

Gemeentearchief Zaanstad bevolkingsregister.

Gemeentearchief Amsterdam bevolkingsregister, huizenregister. xxx.xxxxxxx.xx

xxx.xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx.xx

Noten:

1 xxx.xxx.xx

2 Nederlandsche Staatscourant 3 maart 1924.

3 Xxxxxxxxx Xxxxxxxx Xxxxxx (’s-Gravenhage 30 maart 1822-Zaandam 23 september 1869) werd in 1849 benoemd tot stadsarchitect van Zaandam. Hij ontwierp o.a. in 1866 het woonhuis voor de familie Corver van Wessem, Westzijde 39.

4 Bredasche Courant 10 augustus 1935.

5 Overlijdensakte nr. 42 Koog aan de Zaan 24 september 1934.

BEGIN RESTAURATIE XXXXXXXXX, ZAANDIJK

RESTAURATIE WIJNKANSPAD

RESTAURATIE XXXXXXXXX, ZAANDIJK

TOTAALRESTAURATIE DE PAUW, NAUERNA

HERSTEL WORMER PAKHUIZEN

tel 00 00 000 000 | xxxxxxxxxxxxxx@xxxxx.xxx | xxx.xxxxxxxxxxxxxxxx.xx

XxxxXxxxxxxx.xx

Detechniek vandetoekomst,

dankzijde ambitievannu

Xxxxx vakmanschap sinds 1902 HuigHaverlag is een vooruitstrevende drukkerij, altijd al geweest. Neem onze ambitieuze ICT-afdeling. Hier vind je professionals die weten dat publishing meer is dan inkt op papier. Resultaat: innovaties op maat – oplossingen die het proces beter, sneller en goedkoper maken. De basis onder al onze activiteiten is onze Zaanse herkomst. Niet ingewikkeld doen, maar aan de slag gaan en altijd vooruit willen, dat kenmerkt onze aanpak. Meer weten over ons vakmanschap of onze ambities? Kijk op XxxxXxxxxxxx.xx of maak een afspraak, via (000) 000 00 00.

Boekennieuws

Nieuwe uitgeven over de Zaanstreek belicht

Coördinatie: Xxxxxxx Xxxx-Xxxxxxx Illustraties: Xxxxxx Xxxxxxx (GAZ)

XXXXX XXXXXX

Xxxxx Xxxxxx (11 december1838-5 juni 1871, vader van de grote socialistische dichter Xxxxxx Xxxxxx) was het grootste deel van zijn korte werkzame leven vrijzinnig doopsgezind predikant in Aalsmeer (1861-1863) en Wormerveer (1863-31 december 1969, met een onder- breking van december 1864 tot april

1866 toen de kerkenraad hem in staat stelde in het Zuid-Franse Arcachon te kuren). Hij stierf aan de tering, een

ziekte die zich al in zijn studententijd openbaarde en die wij nu kennen

als longtuberculose. Xxxxxx Xxxxxx verzorgde een uitgave van zijn brieven en een deel van zijn proza en preken, voorafgegaan door een uitgebreide levensbeschrijving met veel aandacht voor de omgevingen waarin dat leven zich afspeelde. Het voert voor ons blad te ver om op alle aspecten daarvan in te

gaan, ik beperk mij tot wat Xxxxxx schrijft over het (doopsgezinde) Wormerveer van Xxxxxxx tijd. Wormerveer, met in totaal ongeveer 3300 inwoners, kende toen nog twee doopsgezinde gemeenten,

de Waterlandse op de Noord en de Friese (die Gorter benoemde) op de Zuid, waartoe vrijwel de gehele economische en maatschappelijke elite van doperse ondernemers- en handelsfamilies hoorde. Die maakte, aangevuld met

een klein groepje hervormde families uit de kring van handel en industrie, artsen, predikanten, ambtenaren en onderwijzers, de dienst uit. Xxxxxxxxxx stond in deze periode aan de vooravond van de tweede industriële revolutie in de Zaanstreek. Het kreeg aansluiting op de spoorlijn Zaandam-Uitgeest met een station even ten westen van de Zaanweg. Aan de Stationsstraat ontstond met o.a. een nieuw gemeentehuis een nieuw dorpscentrum. De doopsgezinde

en de hervormde elite trof elkaar in het Wormerveerse departement van de Maatschappij tot Nut van ’t Alge- meen. Dat Xxxxx zich ook het lot van de armere Wormerveerders aantrok, blijkt uit een vlammend betoog tegen het omvangrijke alcoholmisbruik door arbeiders. De beweging tegen drankmisbruik stond echter nog in de kinderschoenen; Xxxxxxx tirade hielp niet veel. Maar hij was wel een wegbereider met een scherp oog voor het probleem. Verder hield hij een pleidooi om een eind te maken aan

systematische bedelarij. Waarschijnlijk leidde dat tot de oprichting van

het werkhuis aan het Sluispad eind 1869 op initiatief van een aantal notabelen. Xxxxx Xxxxxx kweet zich, ondanks de toenemende last van zijn kwaal, plichtsgetrouw van zijn

taken als zielzorger en predikant. Dat hij daarnaast ook naam maakte als literator kon volgens Xxxxxx, omdat predikanten in deze tijd eigenlijk een soort halve vrijgestelden waren, met een goede opleiding en naast hun pastorale taken voldoende tijd voor studie of publicistische arbeid van allerlei soort, in en buiten de

theologie. Zijn kwaal veroordeelde Xxxxxx bovendien tot verblijf in zijn studeerkamer. Eind 1869 werd duidelijk dat hij fysiek niet meer in staat was op te treden als predikant. Hij vroeg en kreeg vervroegd emeritaat en verdiende voortaan de kost als hoofdredacteur van het pas opgerichte Nieuws van de Dag, aangevuld met honoraria voor artikelen en boekbesprekingen in De

Gids. Visser heeft dankzij de schriftelijke

nalatenschap van Xxxxxx zijn

ontwikkeling als literator en de rol van zijn geloof daarin voorbeeldig kunnen neerzetten. De lezer kan dat bovendien zelf verifiëren: de helft van dit rijke boek is gevuld met teksten van Xxxxxx zelf, uitgegeven en geannoteerd volgens de regelen der kunst.

Xxxxxx Xxxxxx, God het woord en de tering. Leven en werk van Xxxxx Xxxxxx (1838- 1871), met een teksteditie van zijn brieven, en een keuze uit zijn proza en preken.

Hilversum Verloren 2017 ISBN 978-90-

0000-000-0 Geïll. 409 blz. € 39,-. (CvS)

XXXXXX XXXXXX

De Haarlemse historicus Xxxxx Xxxxxx kwam in de research voor zijn eerder verschenen boek over de verzetsstrijdster Xxxxxxxxx Xxxxxxx- Xxxxxx Xxxxxxxxx, oftewel ‘Xxxxx’ zo veel nieuwe informatie tegen over Xxxxxx Xxxxxx en haar ‘verzetskame- raden’ de zusters Xxxxx en Xxxxxxx Xxxxxxxxxxx, dat hij daaraan een apart boek besteedde. Met zijn nieuwe inzichten wil hij de vele mythes en het

geromantiseerde beeld rondom Xxxxxx ontzenuwen. Maar de bewondering blijft, anders geef je je boek niet de titel XXXXXX in kapitalen, een duidelijke verwijzing naar de Glossy’s van BN’ers van de laatste jaren. Xxxxxx Xxxxxx was een betrokken en gedreven mens van vlees en bloed, worstelend met haar gevoelens en waarden in onzekere tijden. Hamman gebruikt de in de

laatste jaren opgekomen historisch wetenschappelijke benadering van de zg. liminaliteit, afgeleid van het Latijnse limes, grens of drempel. De periode vlak na ontstaan van geheel nieuwe situaties, zoals het uitbreken van een oorlog, in dit geval de Tweede Wereldoorlog, is typisch een liminale fase, een soort tussentijd

en -gebied waarin de bestaande wetten en mores niet meer gelden en er nog geen nieuwe regels zijn. Vanuit dat perspectief leren we de persoon Xxxxxx Xxxxxx opnieuw kennen. Door haar leven en werk kunnen wij opnieuw reflecteren over de Tweede Wereldoorlog, een periode waarin oude zekerheden verdwenen en niets meer vaststond. Je kunt spreken van een schoksgewijze

ontwikkeling van het verzet. Mensen zochten naar nieuwe waarden en

een nieuw toekomstperspectief; de omstandigheden dwongen tot nieuwe keuzes. Mede dankzij nieuwe bronnen is de ontwikkeling van Xxxxxx Xxxxxx te volgen en worden haar verzetsmotieven duidelijk. Het boek is verdeeld in drie fases: 1. Vooroorlogse periode

2. Tijdens de Tweede Wereldoorlog en 3. Naoorlogse periode, die eindigt met een opsomming van nieuwe inzichten. In de marge staat door het

boek heen een praktische tijdlijn. Het is mooi vormgegeven met veel ruimte voor illustraties en historische foto’s;

verspreid door het boek staat een aantal toepasselijke gedichten van Bies van Ede. In Museum Haarlem is tot januari 2018 de tentoonstelling ‘XXXXXX, XXXXX & XXXXXXX, vrouwen in verzet’ te zien xxxxx://xxxxxxxxxxxx.xx/xxxxxxxxx- vrouwen-verzet/

Xxxxx Xxxxxxx, Xxxx X. Xxxxxx, Bies van Xxx en Xxxx Xxxxxxxx, XXXXXX, over

het leven, verzet, sterven en herdenken van verzetsstrijdster xxxxxxx, xxxxxx, xx,

xxxxxx xxxxxx, het meisje met het rode haar. Haarlem Uitgeverij In de Blijde Druk ISBN 978 94 92257 02 4 Geïll. 128 blz. € 24,95.

(Lean van ‘t Hooft)

ZAANS GROEN

Begin jaren tachtig van de vorige eeuw heerste in Nederland de opvatting dat er hier geen kleur was. Voor kleur moest je op de Griekse eilanden zijn, met dat prachtige wit en blauw, in Ierland met zijn bont gestucte muren, of in Zweden met zijn roodbruine schuren. Rob

xxx Xxxxxx zag dat anders en ging op kleurenjacht. In de jaren tachtig van de vorige eeuw legde hij de kleuren van Amsterdam vast. Een paar jaar later bracht hij de kleuren van Noord- Holland in kaart. Daarbij ontdekte hij dat in de Zaanstreek het Zaanse Xxxxx bijna geheel was verdrongen door donkere groenen als grachtengroen of

monumentengroen. Hij vroeg zich af hoe dat kwam en wat de geschiedenis van de Zaanse kleuren was. Xxx Xxxxxx ging op zoek naar de feiten van het kleurgebruik en naar de verhalen daarover. De betekenis van een kleur wordt pas duidelijk als je weet waar hij is toegepast en in welke context, tussen welke andere kleuren en waarom. Dat werd dan ook het onderwerp van zijn nieuwe boek: kleurcultuur, de culturele betekenis van de kleur in het exterieur en de openbare ruimte. Xxx Xxxxxx introduceert daarin het begrip ‘kleurincident’, de spil waar kleurontwikkeling om draait. In het algemeen houden we, wat betreft de kleuren van het exterieur, rekening

met elkaar; we stemmen onze kleuren af op die van de buren. Maar soms kiest iemand voor een afwijkende kleur: een kleurincident. Xxx Xxxxxx beschrijft kleurincidenten die hebben gefungeerd als motor van kleurontwikkeling.

De relatie tussen kleurincident en kleurontwikkeling wordt voortdurend gewogen door grenzen te rekken of te verleggen. En dan stelt hij de vraag: wat is Zaans groen? In 1959 koos Xxxx Xxxxxxxx voor gevarieerd groen met gebroken wit op de Zaanse Schans. In de jaren erna verdwenen de lichtere groenen; de donkere groenen werden

gezien als deftiger en status verhogend.

zaans GROEN GROEN GROEN GROEN

R O B V A N M A A N E N

Maar er ontstond verzet tegen deze monomanie en de groenvariatie werd na verloop van tijd teruggebracht.

Elders in de Zaanstreek volgden experimenten met andere kleuren; historisch kleuronderzoek is nu steeds vaker de basis voor de keuze voor een nieuwe kleur. In 2011 kwam de kleuren- waaier voor de Zaanse houtbouw

tot stand. Welke gebeurtenissen veroorzaakten die nieuwe kijk op het kleurgebruik? In een tijdlijn

worden ontwikkelingen en incidenten in de Zaanstreek die van belang

waren voor de kleurontwikkeling, vastgelegd. In korte hoofdstukken wordt stilgestaan bij voorbeelden van nieuwe kleuren op oude panden zoals de siennagele Zienagoog en de felgroene De Gekroonde Poelenburg en komen mensen aan het woord die experimenteerden met nieuwe inzichten. Ook wordt het belang

van Inverdan geschetst: het nieuwe stadscentrum van Zaandam gaf een impuls aan het gebruik van nieuwe kleuren. Xxxxx leeft weer in de Zaanstreek. De veelkleurigheid van de negentiende eeuw is terug en daaraan zijn de kleuren van de eenentwintigste eeuw toegevoegd.

Xxx xxx Xxxxxx, Xxxxx Xxxxx, Zaanse Kleurontwikkelingen 1959-2019. Wormer Stichting Uitgeverij Noord- Holland 2017 ISBN 978-90-78381-96-9 Geïll. € 24,50. (LO-V)

HONDERD JAAR VOETBAL IN ZAANDIJK

In het voorwoord geeft de redactie van het gedenkboek aan dat honderd jaar voetballen in Zaandijk eigenlijk bijna honderd jaar voetballen buiten Zaandijk betekent omdat de velden in

Zaandam liggen. Toch werd en wordt er in Zaandijk flink meegeleefd met het wel en wee van ZVV Zaandijk. We krijgen een goed beeld van de tijd waarin het voetbal en alles wat daarbij hoorde zich in Zaandijk heeft ontwikkeld. Je kunt min of meer thematisch de geschiedenis van de club volgen. Naast sportieve

hoogte- en dieptepunten is er ook aandacht voor zaken als het onderhoud van het complex, het damesvoetbal,

de feestavonden en de internationale voetbalreizen die werden gemaakt. Het geeft daarmee een goed tijdsbeeld van alles wat er zich rondom een dorpsclub afspeelde en nog steeds afspeelt. Dat blijkt vooral uit de vele foto’s die het boek rijk is. Zonder inhoudsopgave is het een echt bladerboek. Dit maakt het leuk en vooral voor de lezers met Zaandijkse roots een feest van herkenning.

[Xxx Xxxxx], Een beeld van 100 jaar ZVV. Zaandijk Voetbalvereniging Zaandijk 2017 Geen ISBN. Geïll. niet gepagineerd (RL)

GROETEN UIT WORMERVEER

Bij de Historische Vereniging Wormerveer verscheen dit voorjaar een nieuw deel uit de serie Groeten uit Wormerveer. Het bevat foto’s met

toelichting van de oneven zijde van de Wandelweg en de daaraan liggende straten van de Indische buurt. We krijgen een beeld van het leven in

de twintigste eeuw. Te lezen is hoe Havik Auto (voorheen Garage Zwart)

is ontstaan uit het bedrijf van Xxxx Xxxxx, die als staljongen begon bij Xxx Xxxxxxxxx Xxxx. Verder komen aan bod bewoners, verdwenen buurtwinkels en

een vaak totaal gewijzigd straatbeeld. Zo was Plein 13 ooit de eerste rotonde van Nederland. De foto’s zijn op een enkele uitzondering na van hoge kwaliteit en hebben vaak een hoog ‘Oh ja’ gehalte.

De Xxxxxx Xxxxx-xxxxxx droeg nog zijn wapenschild ‘Hofleverancier’ en de kleine winkeliers hadden hun emaillen reclameborden. Ook het straatorgel en de bevrijding in 1945 komen in beeld. De gashouders van vroeger, verdwenen gebouwen, net als de autoloze zondag van 1973; ze passeren allemaal in dit aantrekkelijke boekje.

Groeten uit Wormerveer: een nostalgische terugblik op Wormerveer 4B: Wandelweg (oneven kant) en de daaraan liggende straten van de Indische Buurt, inclusief Warmoesstraat, Hogeweg en Plein 13 (Zaanzijde). Wormerveer, Historische Vereniging Wormerveer 2017 Geen ISBN Geïll. 83 blz. € 15.00 www.historisch-

xxxxxxxxxx.xx.(GS)

POTTENBAKKEN IN DE KOOG

Wie serviesgoed zoekt, gaat tegenwoordig naar de winkel of kijkt op internet. Xxxxxxx ging men naar een pottenbakker in stad of dorp. In ‘t Behouden Huys – Een pottenbakkerij op de Koog beschrijft Xxxx Xxx-Xxxx de geschiedenis van een pand aan het

Zuideinde in Koog aan de Zaan, tegen- woordig is dat Xxxxxxxxxxxxxx 00. Daar was tot in de negentiende eeuw een pottenbakkerij gevestigd. Aan de hand van oude eigendoms- en koopaktes geeft de schrijfster de geschiedenis weer van het pand en zijn talloze eigenaren. Tot de

jaren 1830 waren er pottenbakkers actief in het pand. Het boekje is geïllustreerd met o.a. reproducties van historische documenten. Duidelijk wordt ook

dat hier vlakbij, iets ten noorden van de huidige Julianastraat, een Veer-

of Pottenbakkersloot lag. Al met al biedt deze uitgave een degelijk stukje

documentatie over een individueel pand in de Zaanstreek.

Erna Rem-Xxxx: ‘t Behouden Huys – Een pottenbakkerij in de Koog. Z.p. (Koog aan de Zaan) z.j. (2017) Geen ISBN Geïll. 21 p. geniet. (GS)

MAANDAG T/M ZONDAG

GEOPEND VOOR LUNCH, DINER OF EEN BORREL!

XX-XXXXXX.XX

ALTIJD GEZELLIG EN

HEERLIJK ETEN AAN DE ZAAN.

LETTERPRESS:

Drukwerk dat je kunt voelen!

Voor een stijlvolle en ambachtelijke uitstraling.

Nu ook met gekleurde zijkanten!

meer op

xxxxxxx-xxxxxxxx.xx/xxxx-xxxx/xxxxxxxxxxx/

Xxxxxxxx 000 • 1544 BL Zaandijk

Telefoon 075 6401730 • xxx.xxxxxxx-xxxxxxxx.xx xxxx@xxxxxxx-xxxxxxxx.xx

Facebook: heijnis.schipper.drukkerij

Xxxxxxx 00, t: 075 6873896

1521 DM Wormerveer 06 51149285

Email: xxxx@xxxxxxxxxxxx.xx

• vervaardigen en renoveren van glas-in-lood

• specialist in Monumentenglas

• verkoop van materialen

• exclusieve cadeauwinkel

xxx.xxxxxxxxxxxx.xx

D E G L A Z E N P A U W

Verenigingsnieuws

Berichten van Zaanse Erfgoedorganisaties

Coördinatie Xxxxx xxx Xxxxxxxxx

VERENIGING ZAANS ERFGOED

Bij het vertrek van Xxxx Xxxxxx

Onze voorzitter Xxxx Xxxxxx heeft per 1 september jl. zijn functie neergelegd en is aangetreden als voorzitter van Stichting De Zaanse Schans. Hij heeft dit besluit niet zonder meer genomen, want voor hij ‘ja’ zei werd er uitgebreid overlegd met ons bestuur. Hoewel we het heel erg jammer vinden om een zo ervaren en prettig bestuurslid kwijt te raken, waren we unaniem van mening dat hij zijn talenten nóg beter kan inzetten bij de Zaanse Schans, waar zulke grote ontwikkelingen voor de

deur staan. Als vereniging waren we met vele andere Zaanse groeperingen nauw betrokken bij de visies op de toekomst van de Zaanse Schans en zullen we dat ook zeker blijven. Xxxx was niet alleen voorzitter van onze vereniging, maar ook bestuurslid van Zaans Schoon

en van de Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed. Tijdens Xxxxx voorzitterschap werd de samenwerking met gemeente Zaanstad sterk verbeterd en vastgelegd in een convenant; onder meer treedt de vereniging voortaan mede namens de andere Zaanse erfgoedorganisaties adviserend op bij het plaatsen van monumenten op de gemeentelijke lijst.

Op PR gebied is er veel verbeterd in de bijna 10 jaar dat Xxxx voorzitter was.

Dat de Zaanwiki tot stand kwam is niet in de laatste plaats ook aan hem te danken. Ook het proces van de digitale beschikbaarheid van ons tijdschrift

heeft hij voortvarend aangepakt, en hij stimuleerde ook het tot stand komen van een nieuwe verenigingswebsite, een Nieuwsbrief, een facebookpagina, een Twitter account en nieuwe folders.

We hebben Xxxx leren kennen als een bestuurder in hart en nieren, maar wel een die dat graag doet samen met anderen en ook meer dan xxx xxxxx zelf actief meewerkt, zoals bij onze Erfgoedmarkten, het opstellen van rapporten of het sturen van brieven aan allerlei instanties, maar ook

het gezamenlijk inpakken van de jaarrekeningen aan de leden. Al met al is Xxxx Xxxxxx een heel fijn mens om mee samen te werken, en dat zullen we dus missen. Gelukkig heeft hij ons ook helpen zoeken naar een nieuwe voorzitter en daar hopen we u op de

ledenvergadering van 4 november meer over te vertellen.

Als bestuur van Zaans Erfgoed wensen we Xxxx Xxxxxx en de Stichting Zaanse

Schans heel veel succes met deze nieuwe samenwerking.

STICHTING HEMBRUG MUSEUM

Forten vol verhalen – ook op Hembrug

In het kader van het 20-jarig jubileum- jaar van de Stelling van Amsterdam als onderdeel van het Unesco Wereld-

erfgoed, vond in december 2016 in Fort Benoorden Spaarndam de opening plaats van de expositie Levende Forten, te zien op acht verschillen locaties van de Stelling van Amsterdam. Mensen zijn gedurende de verschillende periodes uit de geschiedenis van de Stelling

van Amsterdam, in en op de forten werkzaam geweest. Soms vrijwillig, soms niet. Xxxxxxx Xxxxxx vertelt de verhalen van acht verschillende forten en locaties. Sinds de zomer van 2017

is ook op het HEMbrug een bijzonder persoonlijk verhaal te zien. De start is bij de nieuwe horecagelegenheid LAB

44. (HEMbrug is sinds vorig jaar door RVB (Rijks vastgoed bedrijf, de huidige eigenaar van het terrein, als schrijfwijze geïntroduceerd en door de gemeente Zaanstad en de ondernemers op het HEMbrug overgenomen.)

Liefde bedreigd op Hembrug

Op het HEMbrug vindt u het verhaal

Xxxx Xxxxxx in actie bij de Grote Zaanse Geschiedenisquiz 2016

van twee verliefde mensen: Xxxxxxx xxx Xxxx, werknemer van de Artillerie Inrichtingen en Xxxxx Xxxxx, dochter van de fortwachter van Fort benoorden Purmerend. Hun liefde bleef in stand en werd ondersteund door de vele brieven en kaarten die zij elkaar schreven tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zo informeerden zij elkaar ook over allerlei dagelijkse zaken tijdens de oorlog. Vooral Xxxxxxx was een redelijk begenadigd schrijver en gaf op deze manier veel relevante informatie aan zijn achterban door. Daardoor hebben zijn brieven ook historische waarde.

In totaal zijn 307 brieven en kaarten opgeborgen gebleven in een kastje op

beide te vinden in de bibliotheek van het Hembrug museum.

HISTORISCHE VERENIGING KOOG ZAANDIJK

Xxxxxxx Xxxxxxxxxx herdacht

Op een nader te prikken datum in het najaar zal er ter nagedachtenis van oprichter en bestuurslid Xxxxxxx Xxxxxxxxxx i.s.m. de familie en de vereniging een boombank worden geplaatst in het Koogerpark. Xxxxxxx is door een ongeval dit jaar januari

overleden. De bank zal worden voorzien van een plaatje met een inscriptie. De gemeente Zaanstad neemt het planten van een Magnolia Grandiflora boom voor haar rekening.

de zolder van hun huis in Zaandam. De meeste zijn voorzien van de originele enveloppen met datumstempel en adressen erop. Helaas zijn ongeveer

70 brieven, voornamelijk die van Tinie, verloren gegaan, deels tijdens bombardementen. De nabestaanden Xxxxxxx Xxxxxxxx xxx Xxxx, dochter

van Xxxxxxx xxx Xxxx en Xxxxx Xxxxx en haar echtgenoot Xxxx Xxxxx hebben

de belangrijkste feiten verwoord en samengebracht in de boeken ‘Liefde Xxxxxxxx’ en ‘De Vergeten Fortwachter’. In het kader van de Maand van de Geschiedenis staan op de locaties

HEMbrug en Fort Benoorden Purmerend panelen met de verhalen van Xxxxxxx

van Tent en Xxxxx Xxxxx. Bent u geïnteresseerd in de antwoorden van Xxxxx op de brieven van Xxxxxxx, volg dan de fietsroute van HEMbrug naar Fort Benoorden Purmerend; het is ook de route die Maarten en Xxxxx aflegden om elkaar te bezoeken. U vindt hem op xxxx://xxx.xxxxxxxxxxxxx.xx/ levende-forten/

extra info:

Dit verhaal is uitgebreider weergegeven in de uitgave: Xxxx Xxxxx en Xxxxxxx Xxxxxxxx xxx Xxxxx, Liefde Bedreigd (Leerdam 2015) ISBN 978-90-824057-0-5

Ook interessant is: Xxxxxxxx xxx Xxxxx,

De Vergeten fortwachter (Leerdam 2015).

Heruitgave populair boekje

Op veler verzoek komt er een heruit- gave van het populaire ‘Klandizie’, het boek over de Koger en Zaandijker

middenstand. Aanleiding is het 100-jarig bestaan van de Koger winkeliers- vereniging ‘Rondje Koog’ in september waarbij de vereniging een kraam inrichtte met een mini expositie. ‘Klandizie’ zal verkrijgbaar zijn bij Chocolaterie De Cacaoboom, Xxxxxxxx 000x, 0000 XX xx Xxxx xxx xx Xxxx, open dinsdag. t/m vrijdag 09.00 tot 18.00 uur, zaterdag 09.00 tot 17.00 uur.

Kroniek

April tot en met juni 2017

Nieuws uit de Zaanstreek, samengesteld uit Dagblad Zaanstreek

door Xxxxx Xxxxxx Foto’s Xxx xx Xxxx

4 APRIL

Het Zaans Museum wil over vijf jaar tot de eredivisie van de Nederlandse musea gaan behoren. Het streven is om in 2021

300.000 bezoekers in huis te halen. Het Zaans Museum zou zich dan kunnen meten met het Scheepvaartmuseum en het Joods Historisch Museum en zou het Tropenmuseum zelfs ver achter zich laten. Volgens directeur Xxx Xxxxxx van

het Zaans Museum is de ambitie reëel als het museum zich richt op de Holland- beleving en goed uitlegt wat bezoekers van de Zaanse Schans hebben gezien. Hij vraagt de gemeenteraad om zes ton extra subsidie – totaal anderhalf miljoen – om die doelstelling te halen.

10 APRIL

Xxxx Xxxxxx (69) volgt Xxxxxxx Xxxxxx op als bestuursvoorzitter van de Stichting de Zaanse Schans. Xxxxxx, die nu voorzitter is van de Vereniging Zaans Erfgoed, treedt per 1 september aan. Xxxxxx moest vorig jaar afscheid nemen vanwege gezondheidsredenen. Xxxxxx brengt veel ervaring mee naar zijn nieuwe functie. Zo is hij oud-wet- houder van Zaanstad en maakt hij zich nu sterk voor het Zaanse verleden als voorzitter van Zaans Erfgoed. Ook is Oudega voorzitter van de stichting Zaans Schoon. De oprichters van deze

stichting waren de initiators van de Zaanse Schans.

18 APRIL

PvdA, D66, Rosa en GroenLinks roepen inwoners van Zaanstad op om te doneren voor sluiting van de Hemwegcentrale.

Amsterdam, Triodosbank, Stichting Doen en energieleverancier Vandebron hebben elk een miljoen over voor sluiting van de kolencentrale. De Hem- wegcentrale is de meest vervuilende van de vijf kolencentrales die er nog zijn in Nederland. Samen met een crowdfundingsactie is inmiddels meer dan vijf miljoen binnen. Zaanstad wil niet meebetalen aan sluiting van de centrale, zo bleek bij de laatste raads- vergadering. Vier politieke partijen doen nu een beroep op de inwoners.

Voor de fondswerving en donaties zijn er twee websites: xxxxxxxxx.xx en xxxxxxxxxxxxxxx.xx.

12 MEI

Molen De Veldmuis, gesneuveld in 1916, lijkt toch terug te keren. Er zit weer vaart in het langlopende project om

de molen, ook bekend als De Kikkert, te herbouwen in Westzaan. Directeur Xx Xxxxxxxx van bouwbedrijf Somass, gespecialiseerd in restauraties en replica’s, denkt volgend jaar te kunnen

bouwen. ’Het ziet er goed uit. We zijn zeer hoopvol.’ Nog niet alles is akkoord met een beoogd beheerder, maar Sombroek

verwacht dat het deze keer goed komt. ‘Het is een zeer betrouwbare kandidaat.’ De molen wordt herbouwd in het groen aan de Veerzagerssloot ter hoogte

xxx Xxxxxxxxx 000 xx Xxxxxxxx. Met origineel uiterlijk, maar mogelijk met een andere functie, zegt Xxxxxxxx.

21 MEI

Het eeuwenoude hervormde kerkje aan het Noordeinde in Wormerveer stond vandaag geheel in het teken van het Saens Korenfestival, een initiatief van het Zaanse vrouwenkoor Chemistry. Aan variatie geen gebrek met dertien koren, al dan niet gemengd. Er passeerde veel de revue, van pop, folk, jazz tot vrolijke medleys, schlagers en onvervalste smart- lappen. Voorzitster Annemiek de Koe van het organiserende koor Chemistry had het er maar druk mee, samen met

de vele vrijwilligers. ‘We organiseren het nu voor de derde keer op rij, dus we hebben de nodige ervaring. Om alles volgens het draaiboek te laten verlopen, hanteren we een strak schema: twintig minuten zingen voor ieder koor.’

29 MEI

Fotograaf Xxxxxx Xxxxxx exposeert vanaf 15 juni zijn Streets of the World-foto’s

in een tijdelijk fotomuseum op het Hembrugterrein in Zaandam. Swolfs is voor zijn ’Streets of the World’ tussen

2009 en 2016 de hele wereld over geweest om het straatleven te fotograferen.

Van elke hoofdstad heeft hij een foto geselecteerd voor de tentoonstelling. Xxxxxx wil met zijn foto’s een positief tegengeluid laten horen tegenover de in zijn ogen vaak negatieve berichtgeving over veel steden. In totaal exposeert hij straks op het Hembrugterrein 195 foto’s.

2 JUNI

Voor de laatste maal is aan het Noord- einde in Wormerveer het luilakvuur ontstoken. Een reusachtige brand- stapel, met op de achtergrond de televisietoren van Xxxxxx, ging onder grote belangstelling en begeleid met

vuurwerk in vlammen op. Wel iets eerder dan aangekondigd op sociale media, maar de stapel was hoog (en heet) genoeg om urenlang van te genieten.

6 JUNI

Op het Hembrugterrein mogen gebouwen komen tot dertig meter hoog. Tot nu toe stond een bouwhoogte van vijftien meter als maximum genoteerd. De gemeente wil voor elk deel van het Hembrugterrein aangeven hoe hoog

er gebouwd mag worden. Dat gebeurde in november ook al en toen gold voor een groot deel van het gebied twaalf meter als maximum en langs de rand vijftien meter. Een andere uitkomst van het overleg is dat er 200 sociale

huurwoningen komen. In totaal komen er circa duizend woningen op het

Hembrugterrein. De bouwhoogte doet in contrast misschien denken aan een wereldstad, het gebied moet wel echt een woonwijk blijven. Zaanstad hanteert een geluidsniveau van 50 decibel en de ondernemers hebben nu al voorgesteld een klachtenloket in te richten om klachten van bewoners snel en efficiënt af te kunnen handelen.

8 JUNI

Molen Het Prinsenhof in Westzaan en 46 andere molens met risicovolle deelbare roeden blijven voorlopig stilstaan. Ze krijgen allemaal roeden van één geheel. De operatie, die zo’n drie miljoen euro gaat kosten, is naar verwachting eind 2018 klaar, aldus de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE). De deelbare roeden – de basisconstructie van een wiekenkruis – deden zo’n tien jaar geleden hun intrede als duurzamer en onderhoudsvriendelijker alternatief.

Maar begin dit jaar braken bij twee Zuid-Hollandse molens de bouten tussen de roededelen af. Sinds maart staan uit veiligheidsoverwegingen alle molens met soortgelijke constructie stil. Bij onderzoek bleek deze inderdaad niet sterk genoeg. ‘Waarschijnlijk is er

in de berekeningen iets misgegaan’, laat

Xxxx Xxxxxx, woordvoerder van RCE weten. Er zijn nu twee opties: de roeden worden helemaal vervangen of de delen worden aan elkaar gelast. ‘Beide opties zijn volledig veilig.’ Molenaar Xxxx

Xxxxxxxxxxxx denkt dat Het Prinsenhof misschien nog wel een jaar blijft stilstaan. Het vervangen van de roeden moet straks handmatig gebeuren, vertelt hij verder. De molen staat zo ver in het weiland dat er geen hijskraan kan komen.

9 JUNI

Met een blokkendoosdans, waarbij een handjevol in het wit geklede mannen al dansend en op het hoofd tollend een aantal kubussen op elkaar stapelden, is

vanmiddag officieel het splinternieuwe gebouw van het Zaans Medisch Centrum (ZMC) geopend. Het laatste blok was voor commissaris van de koning Xxxxx Xxxxxx. Die roemde het nieuwe gebouw, dat eigenlijk al een paar maanden geopend is. ‘Vriendelijk. Toegankelijk.

Compact. Open. Licht en groen. Dat is het

nieuwe Zaans Medisch Centrum’, zei hij.

9 JUNI

In navolging van grote collega’s als het Rijksmuseum en het Van Gogh Museum heeft het Zaans Museum een deel van de museumcollectie nu ook online gezet. Bijna 31.000 schilderijen, beelden, foto’s en andere voorwerpen uit en

over de Zaanstreek van de zeventiende eeuw tot heden zijn op internet te bekijken. De foto’s zijn bovendien in verschillende resoluties te downloaden en af te drukken. De website is in vier talen beschikbaar (Nederlands, Xxxxxx, Xxxxx, Duits). De ingang van de collectie is op de website van het museum (www. zaansmuseum.nl) te vinden via ’Over de collectie’. Bezoekers kunnen naar keuze afbeeldingen naar zichzelf of anderen mailen. Bovendien kunnen bezoekers via een berichtje zelf aanvullende informatie aan het museum sturen.

16 JUNI

Goed nieuws vanaf de Rozengracht: het regelmatig vanwege hangjeugd en overlast in het nieuws komende plein in hartje Zaandam is woensdagmiddag één grote speeltuin. Dit vanwege de Nationale Buitenspeeldag. Het is de

derde editie van de buitenspeeldag op de Rozengracht, net als voorgaande jaren ook dit keer weer georganiseerd door bewoners en ondernemers uit de Russische Buurt. Voor het eerst wordt de hele Rozengracht vrijgemaakt voor de kinderen. En hun ouders, want er komen ook terrassen. De buitenspeeldag duurt van één tot vijf uur. Er zijn dan diverse gratis activiteiten op het plein, zoals een springkussen, schminken, voorlezen

en een voorstelling van Juvat Dance Academy.

19 JUNI

Vele honderden Zaankanters hebben het afgelopen weekeinde aangebeld voor het Open Tuinen Weekeinde. De 20 deelnemers zijn soms overlopen. Organisator en bestuurslid Corrie

Mantel van de Koninklijke Maatschappij voor Tuin- en Plantkunde Groei & Bloei afdeling Zaanstreek-Waterland, is er

nog beduusd van. Zij en haar man stelden ook hun tuin aan de Zandweg in Wormer open voor bezoekers. ‘Zaterdag was het echt geweldig druk, wel honderd kijkers. En velen kennen elkaar ook. Zó gezellig. Maar ook zondagochtend, terwijl we die dag helemaal niet mee zouden doen, stonden om 10 uur toch de eerste kijkers op de stoep.’ Joke Brügemann uit Assendelft deed voor de tweede keer mee en stond versteld van de drukte. ‘Het duurde zaterdag even voor het op gang kwam, maar ’s middags liep het storm. Zaterdag zo’n 80, zondag 60 mensen. Geweldig!’

21 JUNI

Biljartvereniging Wormerveer onder- handelt met de gemeente over aan- koop van het clubgebouw aan het

Krommenieërpad. De leden hebben vorige week ingestemd met de koop.

De gemeente heeft twee jaar geleden een huurovereenkomst voor twintig jaar gesloten met de club.

22 JUNI

Een groot deel van de stuurgroep Verbinding A8-A9 kiest voor de Golf- baanvariant, maar de gemeenten Beverwijk, Heemskerk en Uitgeest hebben een voorkeur voor het Heems- kerkalternatief. De Vervoerregio Amsterdam, Rijkswaterstaat en de gemeenten Zaanstad en Velsen kiezen voor het Golfbaanalternatief. Zij

constateren dat dit het beste oplossend vermogen heeft tegen de minste kosten. Uitgeest deelt de alternatieve opvatting van de gemeenten Beverwijk en Heemskerk. In die laatste twee gemeenten hebben de gemeenteraden moties aangenomen die het Golfbaan-

alternatief uitsluiten, omdat dit negatief uitpakt voor de leefbaarheid van de woonwijk Broekpolder.

22 JUNI

Een nieuwe busverbinding voor toeristen, waarbij ze zelf kunnen bepalen hoe lang ze ergens verblijven. Op zaterdag 1 juli start Holland Ticketservices met een hop-on hop- off bustraject tussen Amsterdam en toeristische trekpleisters in Waterland

en de Zaanse Schans. Het gaat in eerste instantie om een proefproject van

drie maanden. De bussen vertrekken ieder half uur tussen 9 en 15 uur vanaf de A’dam Toren en rijden onder meer via Volendam en Edam naar de Zaanse Schans. De laatste bus vanaf de Zaanse

Schans terug naar Amsterdam vertrekt om 19:15 uur. ‘Je ziet nu dat toeristen

specifieke excursies boeken en dat betekent dat ze aan vaste tijden zijn gebonden. Met de hop-on hop-off bus is dat niet het geval. Dan bepaalt een toerist zelf hoe de tijd wordt ingedeeld’, aldus Henk Pottinga namens Holland Ticketservices. Hoewel de nieuwe busverbinding het oude centrum van Zaandam nog links laat liggen, hoopt Pottinga dat daar in de toekomst verandering in komt.

25 JUNI

De langverwachte opknapbeurt van de Westzijde in Zaandam begint op 4

september. De Westzijde krijgt door de opknapbeurt een groener en vriende- lijker karakter. Om de overlast voor de ondernemers en aanwonenden zo veel mogelijk binnen de perken te houden wordt de straat in zes behapbare blokjes aangepakt. De aannemer neemt steeds een stuk van ongeveer vijftig meter onder handen en als dat grotendeels af is, schuift het hele werk door naar de volgende strook van ongeveer vijftig meter.

29 JUNI

Stichting Fronik Buurtboerderij, Stadsherstel Amsterdam, De Heeren van Zorg en gemeente Zaanstad willen samen het woon- en zorgplan voor

de Fronik Buurtboerderij realiseren. Het plan voor de Fronikboerderij is vorige maand uitgeroepen tot het beste herbestemmingsproject van het jaar in Noord-Holland. Burgemeester en wethouders hebben zich akkoord verklaard en daarmee wordt het

plan ook realiteit. Stichting Fronik

Buurtboerderij wil de oude boerderij aan de Westzanerdijk in Zaandam behouden als plek voor ontmoeting en rust. Daarnaast zou er dagbesteding in moeten komen voor mensen met een beperking. Er wordt daarbij gedacht aan een boerderijwinkel en een dagcafé. Stadsherstel wil negen wooneenheden realiseren voor mensen met autisme.

Wethouder Rita Visscher-Noordzij vindt

deze uitkomst een prachtvoorbeeld van succesvolle burgerparticipatie. De gemeente heeft bij de gesprekken vooral een faciliterende rol gespeeld. Voor Zaanstad is het belangrijk dat de plannen voor de Fronikboerderij financieel goed zijn onderbouwd

Wij steunen het Zaans Erfgoed

www.hooyschuur.nl

zaandijk • www.edwinwinkelaar.nl

n u n c

architecten

Ankersmidplein 2 1506 CK Zaandam

T 075-6162421 info@nunc.nl www.nunc.nl

Agenda

Een keuze uit de erfgoed-activiteiten voor de laatste maanden van het jaar

rubriekredactie hessel.kraaij@upcmail.nl

VERENIGING ZAANS ERFGOED

zaterdag 4 november 10.00 uur leden- vergadering in de Bullekerk aan de West- zijde te Zaandam. Na de pauze Rob van Maanen over zijn boek ‘Zaans Groen‘.

MONET-ATELIER

Westzijde 14 G, 1506 EE Zaandam www.monetinzaandam.nl

Iedere zondagmorgen 11.45-13.30 uur Zaandam zien door de ogen van Claude Monet o.l.v. een gids. Vertrek bij Czaar Peterhuisje, Krimp 23 in Zaandam.

Kosten € 15,00 p.p., kinderen € 7,50. U kunt ook naar de Zaanse Schans varen om de ‘echte’ Monet te zien, prijzen en meer info op de website.

DOOPSGEZINDE VERMANING ZAANDAM

Westzijde 80, 1506 EG Zaandam nieuwehuysconcerten.nl/index.html zondag 22 oktober 16.00 uur Delta pianotrio.

zondag 19 november 16.00 uur Antje Lohse sopraan, Keiko Shichijo piano. http://www.jazzinverdan.nl/

zondag 29 oktober 16.00 uur ICP Orchestra.

zondag 26 november 16.00 uur Lijbaart/ Rambags/Stadhouders.

zondag 10 december 15.00 uur Monkathon.

ZAANS MUSEUM

Schansend 7, 1509 AW Zaandam zaansmuseum.nl/ Open dagelijks 10.00-

17.00 uur. t/m 17 december Expositie Verkade-album Eik en Beuk Maandag 23 t/m vrijdag 27 oktober

12.00 tot 16.00 uur Herfstvakantie met Chocoladeproefjes & Verkade Speurtocht.

MOLENMUSEUM

Museumlaan 18, 1541 LP Koog aan de Zaan

www.zaanschemolen.nl

Open dinsdag t/m vrijdag 11.00-17.00 uur, weekend 13.00-17.00 uur.

30 september t/m 3 december Expositie Voor het oog van de camera; Ontmoeting.

Vanaf 17 december Expositie Jan Groenhart, recent werk.

WESTZIJDERKERK (BULLEKERK)

Westzijde 75, 1506 ED Zaandam

zaterdag 16 september 17.00 uur Barokensemble Arx Ardens Cantate BWV 179 ‘Siehe zu, daß deine Gottesfurcht nicht Heuchelei sei’.

zaterdag 25 november 17.00 uur Barokensemble Arx Ardens ‘Confitebor tibi Domini’ (Ps. 111) van Antonio Caldara. maandag 18 december 20.00 uur Collegium Vocale Zaandam, A Festival of Lessons and Carols. nieuwehuysconcerten.nl/index.html zaterdag 7 oktober 20.15 uur Orkest 18de eeuw o.l.v. Kenneth Montgomery.

STICHTING DE MUZIEKKAMER

Westzijde 148, 1506 EK Zaandam

zaterdag 30 september 20.00 uur Dostojevski Kwartet.

zaterdag 4 november 20.00 uur Willem Brons, fortepiano. zaterdag 2 december 20.00 uur Maya Fridman, solo cello.

HISTORISCHE VERENIGING WORMERVEER

p/a Zaanweg 124, 1521 DS Wormerveer hvwormerveer.nl/

zondag 8 oktober historische wande- ling Wormerveer-Zuid vanaf de muziek- tent in het Wilhelminapark,

zondag 22 oktober historische wande- ling Wormerveer-Noord vanaf Het Veerhuis, Zaanstroom 57. Verzamelen om 10.00 uur, kopje koffie, vertrek om

10.30 uur, duur ca. 2 uur. Kosten € 3,50 per persoon. Aanmelden bij Dick Zwart, tel.

075-6282468 tussen 18.00 uur en

19.00 uur.

Vrijdag 3 november 19.00-21.00 uur Lichtjesavond op de oude begraafplaats aan de Marktstraat.

Vrijdag 17 november t/m zondag 19

november 13.00-17.00 uur Boekenmarkt in het Clubhuis van de HVW.

MARIA MAGDALENAKERK WORMER

Dorpsstraat 351, 1531 HJ Wormer www.concertenwormer.nl

zondag 8 oktober 14.30 uur Zondag- middagconcert Over de Dijk met intermezzo The Lassies.

zondag 26 november 14.30 uur Zondagmiddagconcert met het Oeral Kozakkenkoor.

zondag 17 december 14.30 uur Zondagmiddag Kerstconcert met Ruud Luttikhuizen met solisten en koor All Ages en Serge Makarchev.

KOGERKERK

Kerkstraat 14, 1541 HA Koog aan de Zaan Stichting ‘Vrienden van de Kogerkerk’ www.kogerkerk.nl/concerten.html zaterdag 7 oktober 16.00 uur Joke de Mol, klassieke gitaar en Wim Tip, orgel. zaterdag 4 november 16.00 uur Bas Westerhof, orgel en James Oesi, contrabas.

zaterdag 16 december 16.00 uur Kerst- concert met Vocaal Ensemble Inter- mezzo. Toegang vrij, collecte na afloop.

KOOGER VERMANING

Lagedijk 34, 1541 KC Koog aan de Zaan Stichting Recital www.stichtingrecital.nl zondag 19 november 15.00 uur Nathalie Mees (sopraan); Henk Mak van Dijk, piano.

zondag 17 december 16.00 uur Kerst Inn door Ensemble Carole et Brullare, met

o.m. Charlotte Margiono (sopraan). Toegang vrij, collecte na afloop.

HET WEEFHUIS

Lagedijk 39, 1544 BB Zaandijk www.hetweefhuis.nl

30 september en 1 oktober 11.00-17.00 Anne Hoogland.

7 en 8 oktober 12.00-17.00 Kunstgroep Buitenveldert. 14 en 15 oktober 13.00-17.00 Trudy Dijkstra.

21 en 22 oktober 13.00-17.00 Trudy Dijkstra.

28 en 29 oktober 12.00-17.00 Joke van Ekris.

11 en 12 november 13.00-17.00 Julia Barnes.

18 en 19 november 13.00-17.00 Janine Mazel-van der Laan.

25 en 26 november 12.00-17.00 Zaanse School voor Beeldende Kunst. 2 en 3 december 12.00-17.00

Zaanse School voor Beeldende Kunst.

9 en 10 december 13.00-17.00 Joanne Zegers.

23, 24, 25 en 26 december 13.00-17.00 Zaanse Schilderskring.

THEEHUIS BEELDENTUIN ZAANDIJK

Lagedijk 39, 1544 BB Zaandijk

Open zaterdag en zondag 13.00-17.00 uur Joke Konijn met gasten.

Oktober Duo-expositie Thillart & Konijn, beelden en aquarellen.

November Duo-expositie Zaanse dichters & Konijn, gedichten bundels en schilderijen.

December Duo-expositie Muller & Konijn, sieraden en pasteltekeningen.

HONIG BREETHUIS

Lagedijk 80, 1544 BJ Zaandijk www.honigbreethuis.nl

22 oktober 11.00 uur koffieconcert: Michael Tsalka, fortepiano, J.S. Bach, Goldberg Variaties.

5 november 13.30 uur historische wande- ling door Oud-Zaandijk o.l.v. een gids.

19 november 11.00 uur koffieconcert: Kaoru Iwamura en Guy Sonnen, Franz Schubert, Die Winterreise.

17 december Dromen over Feest, dichters van de Zaanse Dichterskring met eigen werk.

ZUIDERVERMANING WESTZAAN

Zuideinde 233, 1551 EG Westzaan http://zuidervermaning.nl/ Stichting Organisatie Oude Muziek

http://oudemuziek.nl/home/ donderdag 19 oktober 20.15 uur Ensemble Tetraktys.

donderdag 9 november 20.15 uur Erik Bosgraaf & Francesco Corti, Telemann-jaar 2017, Sonates voor Blokfluit en Klavecimbel. donderdag 7 december 20.15 uur Sollazzo Ensemble, Florentijnse Vroegrenaissance, Bovenaards

Raffinement.

KERKJE KROMMENIEDIJK

Krommeniedijk 182, 1562 GT Krommenie http://www.kerkvankrommeniedijk.nl/ 3e zondag van de maand 13.00 tot

16.00 uur kerk open.

zondag 24 september 15.00 uur Belinfante String Quartet. zondag 26 november 15.00 uur Westside Jazz Band.

STICHTING BABEL,

ZAANS ARCHITECTUURPLATFORM

http://www.stichting-babel.nl/ zondag 8 oktober 14.00 uur Rondleiding sociale woningbouw door Rosmolenbuurt en Talmawijk, start vanaf café Fabriek.

zondag 22 oktober 14.00 uur Stads- wandeling langs gebouwen ontworpen door L. Immink. Graag aanmelden, maximaal 16 deelnemers per groep.

BEZOEKERSCENTRUM DE POELBOERDERIJ

Veerdijk 106, 1531 MB Wormer http://poelboerderij.nl/

Elk weekend excursies in het Wormer- en Jisperveld. Meer info op de website.

HISTORISCHE VERENIGING WESTZAAN

p/a J.J. Allanstraat 175, 1551 RD Westzaan www.historischeverenigingwestzaan.nl vrijdag 27 oktober 19.00-21.00 uur ‘Lichtjesavond’ op de gemeentelijke begraafplaats aan de Dolphijnstraat in Westzaan.

donderdag 16 november 20.00 uur ledenvergadering en najaarslezing door Gerrit Volkers over de geschiedenis

en restauratie van de Grote Kerk en de torenval, compleet met maquette in de Grote Kerk. Zaal open 19.30 uur, leden gratis, belangstellenden € 5,- entree, Kerkbuurt 37 in Westzaan.

zaterdag 26 en zondag 27 november en zaterdag 2 en zondag 3 december 12.00-17.00 uur Sinterklaasmuseum, Zuideinde 281, 1551 EH Westzaan. www. sinterklaasmuseum-westzaan.nl.

HISTORISCH GENOOTSCHAP WORMER

De Lindenboom 22, 1531 PM Wormer www.genootschapwormer.nl

zaterdag 18 november 10.00-16.00 uur Genootschapsdag met leden en niet- leden. Presentatie van het Jaarboek 2017. Meer info op de website.

I-FIKZ STICHTING ZAANSE INDUSTRIECULTUUR

Bittervoorn 11, 1562 KG Krommenie http://www.ifikz.nl/

donderdag 5 oktober 10.00 uur I-FIKZ Expeditie Industrie – Zeil vanaf Zaans Museum.

vrijdag 6 oktober 10.00 uur I-FIKZ Expeditie Industrie – Papier vanaf ZaanInn Hotel Best Western, Zaandam. Zaterdag 7 oktober 11.00-17.00 uur

I-FIKZ Cacaomarkt in de Zaanbocht Wormerveer met foodtrucks, proeverijen en mini-workshops, een paradijs voor chocoladeliefhebbers van alle leeftijden. Verder onder meer een lezing over de geschiedenis van cacao, theater en kunst.

7 en 21 oktober 19.00 uur Zaansafari. Varen in het blauwe uur: Beleef de Zaanse industriegeschiedenis en de hedendaagse industriecultuur tegen een decor van fraai verlichte gebouwen, met theater en objecten aan de Zaanoevers. 26, 27 en 28 oktober 19.00 uur Reizigerstheatervoorstelling. Vaartocht naar pakhuis De Vrede, het meest mysterieuze industriële gebouw van Zaandam. Beleef 100 jaar geschiedenis en verhalen over De Vrede met dans,

verwondering, muziek, zang en toneel.

Kaarten bestellen online: www.ifikz.nl/ tickets

Voor de meest actuele informatie over alle erfgoedevenementen: www.agenda- zaanstreek.nl/erfgoed

Heeft u activiteiten voor onze Agenda? Berichten voor het eerste kwartaal 2018 kunt u tot uiterlijk 15 november sturen aan hessel.kraaij@upcmail.nl.

ZAANS

ZAANS

ERFGOED

Het mooiste pand aan de Hoogendijk

■ SCHILDER JACOB AGATHUS HONIG, ALIAS ISAAK BOFKONTY

■ HONIG PAPIER DRAGER VAN WERELDERFGOED

NR 59 WINTER 2016 € 6,50 | UITGAVE VAN DE STICHTING UITGEVERIJ ZAANS ERFGOED | VERSCHIJNT 4X PER JAAR

ZAANS

ERFGOED

Onbekend illegaal krantje ontdekt

■ ZUIDERKERKSTRAAT 6: MONUMENTAAL?

■ GESLAAGD HUWELIJK TUSSEN HAAN EN PAAUW

NR 60 LENTE 2017 € 6,50 | UITGAVE VAN DE STICHTING UITGEVERIJ ZAANS ERFGOED | VERSCHIJNT 4X PER JAAR

Eis geRheelFgewGijd Oaan dEe D

Raadsel op schilderij opgelost

ERFGOED

■ FESTIVAL INDUSTRIE EN CULTUUR WORDT VASTE WAARDE

■ HET BELANG VAN DE MENGVOEDERINDUSTRIE

NR 61 ZOMER 2017 € 6,50 | UITGAVE VAN DE STICHTING UITGEVERIJ ZAANS ERFGOED | VERSCHIJNT 4X PER JAAR

ZAANS

Zaanse cultuurhistorie

Het tijdschrift informeert zijn lezers over een breed scala aan onderwerpen, zoals archeologie, houtbouw, industrieel erfgoed, molens, musea, de geschiedenis van bedrijven, verenigingen en instellingen, het cultuurlandschap enzovoort.

ZAANS ERFGOED

Tegelkachels in Zaandam

■ BAREND VAN RANSWIJK, PORTRETSCHILDER

■ HET CALFF-HUIS, MOOISTE HUIS VAN ZAANDAM

N

U

R 62 HERFST 2017 € 6,50 | UITGAVE VAN DE STICHTING ITGEVERIJ ZAANS ERFGOED | VERSCHIJNT 4X PER JAAR

Kortom alles wat met de cultuurhistorie van de Zaanstreek te maken heeft, kan een plaats vinden in Zaans Erfgoed.

U kunt dit blad elk kwartaal ontvangen door lid te worden van de Vereniging Zaans Erfgoed voor 2 22,50 per jaar.

Stuur uw aanmelding in een gesloten envelop naar:

Vereniging Zaans Erfgoed Antwoordnummer 1854,

1544 ZX Zaandijk

verenigingsmailadres: secretariaat@zaanserfgoed.nl

GROTE ZAANSE GESCHIEDENISQUIZ

Na het succes van 2016 vindt dinsdagavond 31 oktober om

19.30 uur in de kleine zaal van het Zaantheater de tweede editie van de Grote Zaanse Geschiedenisquiz plaats.

De presentatie is dit jaar opnieuw in handen van Merel Kan –

o.a. De Orkaan – en juryvoorzitter is Frans Hoving – gemeente- archivaris Zaanstad.

U strijdt in teamverband om de Zaanse eer en een aantal mooie prijzen. De avond wordt afgesloten door stadsdichters Ellis van Atten en Jeroen van Leeuwen. U kunt uw team – bestaande uit drie tot vijf personen – opgeven via het inschrijfformulier op onze website: www.zaanserfgoed.nl

Ook als u niet deelneemt aan de quiz, bent u van harte welkom. Kom vooral uw favoriete team toejuichen en aanmoedigen, want er is dit jaar meer ruimte voor – met dank aan het Zaantheater!

Vanwege catering en planning dienen toeschouwers zich wel vooraf aan te melden, via geschiedenisquiz@zaanserfgoed.nl.

Het winnende team van vorig jaar: De Vliegende Reporters van Dagblad Zaanstreek. (foto Dirk Jongejans)