DIALOG

DIALOG

OBYWATELSKI

w Krakowie

w opiniach mieszkańców, przedstawicieli organizacji pozarządowych i mediów

Badania zrealizowane przez Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach porozumienia o współpracy

przy realizacji projektu OBSERWATORIUM DIALOGU OBYWATELSKIEGO nr W/V/22/SO/16/2015 z dnia 5 lutego 2015 r. zawartego pomiędzy

Gminą Miejską Kraków – Urzędem Miasta Krakowa a Uniwersytetem Jagiellońskim.

Autorzy raportu:

xx xxx. Xxx Xxxxxx-Xxxxxxxxxxx, xx xxx. Xxxxxxxxx Xxxx,

xx xxx. Xxxxxxxxxx Xxxxxxxx-Xxxxxxxxx, xxx Xxxxxxxxxx Xxxxxxxx, xxx Xxxxxxxxx Xxxxx

SPIS TREŚCI

WSTĘP 7

METODOLOGIA BADAŃ 9

DIALOG OBYWATELSKI – OPERACJONALIZACJA POJĘĆ 10

CZĘŚĆ I. DIALOG OBYWATELSKI W KRAKOWIE W OPINII MIESZKAŃCÓW

METODOLOGIA BADAŃ I DOBÓR PRÓBY BADAWCZEJ 20

POSTRZEGANIE DIALOGU OBYWATELSKIEGO 21

ORGANIZACJE POZARZĄDOWE 25

KONSULTACJE SPOŁECZNE 31

BUDŻET OBYWATELSKI 35

ŹRÓDŁA INFORMACJI 39

INSTYTUCJE DIALOGU OBYWATELSKIEGO W KRAKOWIE 41

Miejski Ośrodek Wspierania Inicjatyw Społecznych (MOWIS) 41

Pełnomocnik Prezydenta Krakowa ds. Polityki Społecznej 42

Krakowska Rada Działalności Pożytku Publicznego 43

Komisje Dialogu Obywatelskiego 44

WNIOSKI I REKOMENDACJE 46

Sposób postrzegania dialogu obywatelskiego 46

Organizacje pozarządowe 46

Konsultacje społeczne 47

Budżet obywatelski 48

Źródła informacji 48

Instytucje dialogu obywatelskiego 49

CZĘŚĆ II. DIALOG OBYWATELSKI W KRAKOWIE

W OPINII PRZEDSTAWICIELI ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH

METODOLOGIA BADAŃ I DOBÓR PRÓBY 52

POSTRZEGANIE I REALIZACJA DIALOGU OBYWATELSKIEGO

W KRAKOWIE 56

KONSULTACJE SPOŁECZNE W KRAKOWIE

W ŚWIETLE OPINII PŁYNĄCYCH Z TRZECIEGO SEKTORA 64

BUDŻET OBYWATELSKI W KRAKOWIE 69

POZYSKIWANIE INFORMACJI PRZEZ ORGANIZACJE POZARZĄDOWE 75

INSTYTUCJE DIALOGU OBYWATELSKIEGO W KRAKOWIE 78

Miejski Ośrodek Wspierania Inicjatyw Społecznych (MOWIS) 78

Pełnomocnik Prezydenta Krakowa ds. Polityki Społecznej 80

Krakowska Rada Działalności Pożytku Publicznego 81

Komisje Dialogu Obywatelskiego 83

WNIOSKI I REKOMENDACJE 86

Dialog obywatelski i konsultacje społeczne 86

Budżet obywatelski 87

Komunikacja z organizacjami pozarządowymi 87

Instytucje dialogu obywatelskiego w mieście 88

MOWIS 88

KDO 89

KRDPP 90

CZĘŚĆ III. DIALOG OBYWATELSKI I ZJAWISKA POKREWNE. MAPA INTERAKCJI KOMUNIKACYJNYCH W KRAKOWIE

I WOJEWÓDZTWIE MAŁOPOLSKIM

ZAŁOŻENIA, METODOLOGIA, PRZEBIEG BADAŃ 92

INTERAKCJE KOMUNIKACJA I DIALOG OBYWATELSKI

W PRASIE LOKALNEJ – WYNIKI BADAŃ 95

Charakter interakcji komunikacyjnych 95

Tematyka interakcji komunikacyjnych 96

Uczestnicy interakcji komunikacyjnych 97

Terminologia i nazewnictwo 98

Umiejscowienie interakcji komunikacyjnych 99

Efekty interakcji komunikacyjnych 99

INTERAKCJE KOMUNIKACYJNE I DIALOG OBYWATELSKI

W MIEJSKICH PORTALACH INTERNETOWYCH 104

Charakter interakcji komunikacyjnych 104

Tematyka interakcji komunikacyjnych 105

Uczestnicy interakcji komunikacyjnych 105

Umiejscowienie interakcji komunikacyjnych 103

Efekty interakcji komunikacyjnych 103

Terminologia i nazewnictwo 103

INTERAKCJE KOMUNIKACYJNE I DIALOG OBYWATELSKI

W LOKALNEJ TELEWIZJI 104

Charakter interakcji komunikacyjnych 104

Tematyka interakcji komunikacyjnych 105

Uczestnicy interakcji komunikacyjnych 105

Umiejscowienie interakcji komunikacyjnych 105

Efekty interakcji komunikacyjnych 106

Terminologia i nazewnictwo 106

INTERAKCJE KOMUNIKACYJNE I DIALOG OBYWATELSKI

W LOKALNYM RADIU 107

WNIOSKI I PROPOZYCJE Z BADAŃ 108

ZAŁĄCZNIKI 111

BIBLIOGRAFIA 121

ANEKS 125

WSTĘP

W raporcie prezentowane są wyniki badań przeprowadzonych w 2015 r. przez pracowników, doktorantów i studentów Wydziału Zarządzania i Komuni- kacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach porozumienia o współ- pracy przy realizacji projektu OBSERWATORIUM DIALOGU OBYWATELSKIEGO nr W/V/22/SO/16/2015 z dnia 5 lutego 2015 r. zawartego pomiędzy Gminą Miej- ską Kraków – Urzędem Miasta Krakowa a Uniwersytetem Jagiellońskim.

Obserwatorium Dialogu Obywatelskiego jest projektem dydaktyczno-

-naukowym realizowanym w Instytucie Dziennikarstwa, Mediów i Komunikacji Społecznej (IDMiKS) oraz w Instytucie Spraw Publicznych (ISP) Uniwersytetu Ja- giellońskiego w porozumieniu z Miejskim Ośrodkiem Wspierania Inicjatyw Spo- łecznych1. Projekt ma charakter długoterminowy. Porozumienie między GMK i UJ zawarte zostało na lata 2015–2018. Podstawowymi celami projektu są: obser- wacja i analiza dialogu obywatelskiego w Krakowie, diagnozowanie problemów w obszarze wzajemnych relacji, w tym komunikowania się, między władzami miasta Krakowa i organizacjami trzeciego sektora oraz przygotowywanie reko- mendacji oraz propozycji ich rozwiązywania.

Zaplanowane badania zakładają zdiagnozowanie społecznych, instytucjo- nalnych i medialnych warunków prowadzenia dialogu obywatelskiego w Kra- kowie poprzez analizę funkcjonowania instytucji dialogu obywatelskiego, ich wizerunku medialnego oraz postrzegania przez obywateli, analizę procesów komunikacyjnych, monitoring przebiegu dialogu obywatelskiego i procesów decyzyjnych, analizę organizacji obiegu komunikacji i współpracy między insty- tucjami dialogu obywatelskiego.

1 Zaangażowanie dwóch Instytutów w prace nad projektem „Obserwatorium Dialogu Obywatel- skiego” ugruntowane jest na doświadczeniu pracowników sprawujących opiekę merytoryczną

– xx xxx. Xxxxxxxxx Xxxx (IDMiKS) oraz dr xxx. Xxx Xxxxxx-Xxxxxxxxxxxxx (ISP), których dorobek naukowy oraz praktyka ekspercka bezpośrednio wiążą się z zagadnieniem dialogu obywatelskie- go. Dotyczą one x.xx.: komunikacji społecznej i politycznej, w tym strategii komunikacyjnych instytucji obywatelskich i promocji organizacji typu non-profit, współdziałania międzysektoro- wego, zarządzania organizacjami pozarządowymi, zdolności organizacyjnych oraz społeczno-

-kulturowych kontekstów funkcjonowania organizacji pozarządowych w społeczeństwie oby- watelskim. Ponadto w projekt zaangażowani są pracownicy naukowi i doktoranci posiadający kompetencje oraz doświadczenie niezbędne do realizacji projektu, w tym udział w projektach badawczych oraz społecznych: xx xxx. Xxxxxxxxxx Xxxxxxxx-Xxxxxxxxx (IDMiKS), dr Xxxxxx Xx- xxxxxx (IDMiKS), xx Xxxxx Xxxx (ISP), xx Xxxxx Xxxxxxx (ISP), xxx Xxxxxxxxx Xxxxx (doktorantka WZiKS), Xxxxxxxxx Xxxxx (doktorant WZiKS), xxx Xxxxxxxxxx Xxxxxxxx (doktorantka WZiKS), xxx Xxxxxx Xxxxx (doktorantka WZiKS).

Przedmiotem badań w ramach projektu są zatem: a) komunikowanie i obieg informacji pomiędzy uczestnikami procesów negocjowania i dialogu obywatel- skiego (instytucje miejskie, organizacje pozarządowe, ruchy społeczne itp.), b) formy dialogu obywatelskiego (konsultacje społeczne, działalność Komisji Dia- logu Obywatelskiego i Krakowskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego itp.),

c) wizerunek medialny i odbiór społeczny uczestników dialogu obywatelskiego. W początkowej fazie realizacji projektu celem badań było poznanie stopnia znajomości pojęć i zagadnień dialogu obywatelskiego oraz sposobów postrze- gania instytucji dialogu obywatelskiego przez mieszkańców Krakowa, krakow- skie organizacje pozarządowe i w przekazie krakowskich mediów. W pierwszej kolejności chodziło bowiem o ustalenie, czy i w jaki sposób podmioty te identy- fikują dialog obywatelski. A następnie, na podstawie uzyskanych informacji sta- rano się odpowiedzieć na pytanie, czy po stronie badanych podmiotów istnieją raczej sprzyjające czy raczej niesprzyjające warunki do rozwoju dialogu obywa- telskiego w Krakowie. Ważnym celem badań było także ustalenie przyczyn zi-

dentyfikowanych opinii.

W związku z powyższymi założeniami w 2015 r. określono trzy podstawowe zadania badawcze:

1. Przeprowadzenie badań sondażowych wśród mieszkańców Krakowa w za- kresie znajomości podstawowych pojęć i obszarów działania instytucji dia- logu obywatelskiego, poziomu zaangażowania w działalność społeczną oraz znajomości źródeł pozyskiwania informacji o instytucjach i inicjatywach oby- watelskich;

2. Przeprowadzenie badań sondażowych wśród przedstawicieli organizacji po- zarządowych w zakresie znajomości podstawowych pojęć i obszarów działa- nia instytucji dialogu obywatelskiego, poziomu zaangażowania w działalność społeczną oraz znajomości źródeł pozyskiwania informacji o instytucjach i ini- cjatywach obywatelskich;

3. Przeprowadzenie badań przekazu medialnego pod kątem stworzenia bazy osób/dziennikarzy oraz kanałów komunikowania zajmujących się tematyką dialogu obywatelskiego w Krakowie.

METODOLOGIA BADAŃ

Zastosowana w projekcie metodologia badań dostosowana została do cha- rakteru i przedmiotu każdej z wyróżnionych części badań oraz do możliwości realizujących je zespołów. Badania wśród mieszkańców Krakowa (100 respon- dentów) oraz przedstawicieli organizacji pozarządowych (28 respondentów) przeprowadzono na podstawie wywiadów częściowo ustrukturyzowanych, natomiast w badaniach przekazu krakowskich mediów zastosowano analizę za- wartości.

Narzędzia badawcze, którymi były kwestionariusze wywiadów w badaniach mieszkańców Krakowa i przedstawicieli trzeciego sektora oraz klucz kategory- zacyjny do analizy zawartości, składały się z pięciu podstawowych bloków za- gadnień:

1. Sposobu definiowania dialogu obywatelskiego;

2. Sposobu rozumienia podstawowych pojęć, takich jak: organizacja pozarzą- dowa, konsultacje społeczne, budżet obywatelski;

3. Poziomu znajomości nazw i obszarów działania takich instytucji dialogu obywatelskiego, jak: MOWIS, Pełnomocnik Krakowa ds. Polityki Społecznej, Krakowska Rada Działalności Pożytku Publicznego, Komisje Dialogu Obywa- telskiego;

4. Poziomu zaangażowania mieszkańców Krakowa w działalność społeczną (przynależność do organizacji społecznych, praca na ich rzecz, udział w spot- kaniach organizowanych przez instytucje dialogu obywatelskiego w Krako- wie), w odniesieniu do organizacji obywatelskich sprawdzano poziom znajo- mości dokumentów dotyczących dialogu obywatelskiego;

5. Źródeł pozyskiwania informacji o inicjatywach i instytucjach obywatelskich.

Scenariusze wywiadów stanowiły narzędzia pomocnicze, porządkujące i standaryzujące charakter pozyskiwanych informacji2.

2 Kwestionariusze wywiadów zostały zamieszczone w aneksie na końcu raportu.

DIALOG OBYWATELSKI – OPERACJONALIZACJA POJĘĆ

W badaniach przyjęto następujące definicje operacyjne zagadnień, które stały się przedmiotem analizy:

Dialog obywatelski to forma kontaktu między władzą publiczną na różnych szczeblach a organizacjami trzeciego sektora, polegająca na wzajemnym prze- kazywaniu sobie opinii, informacji czy ustaleń dotyczących celów, instrumen- tów i strategii wdrażania polityki publicznej. Innymi słowy, dialog obywatelski to pozarządowo–publiczna współpraca o charakterze pozafinansowym, w ramach której oprócz wzajemnej komunikacji powstają zespoły doradcze, inicjatywne i konsultacyjne3. Nie należy go mylić z dialogiem społecznym, rozumianym jako komunikacja między władzami publicznymi, związkami zawodowymi i orga- nizacjami pracodawców dotycząca zbiorowych stosunków pracy (zbiorowego prawa pracy). Uczestnikami dialogu obywatelskiego – obok władz publicznych

– są bowiem nie tylko tradycyjnie rozumiani partnerzy społeczni, ale także or- ganizacje pozarządowe, działające na różnych płaszczyznach: społecznej, eko- nomicznej, światopoglądowej, zawodowej lub terytorialnej. Z tego względu przedmiotem dialogu obywatelskiego nie są wyłącznie problemy związane z miejscem pracy (zakładu, branży, sektora gospodarki), ale wszelkie zagadnienia związane z miejscem grup obywateli w państwie i społeczeństwie4.

Konsultacje społeczne to proces, w którym przedstawiciele władz (każde- go szczebla: od lokalnych po centralne) przedstawiają obywatelom swoje plany dotyczące np. aktów prawnych (ich zmiany albo uchwalania nowych), inwestycji lub innych przedsięwzięć, które będą miały wpływ na życie codzienne i pracę obywateli. Konsultacje nie ograniczają się jednak tylko do przedstawienia tych planów, ale polegają też na wysłuchaniu opinii na ich temat, ich modyfikowaniu i informowaniu o ostatecznej decyzji. Konsultacje społeczne to sposób uzyski- wania opinii, stanowisk, propozycji itp. od instytucji i osób, które w pewien spo- sób dotkną, bezpośrednio lub pośrednio, skutki proponowanych przez admini- strację działań5.

3 X. Xxxxxx, O polityce państwa wobec trzeciego sektora i instytucjonalizacji dialogu obywatelskiego, [w:] Xxxxxx M. (red.), Organizacje pozarządowe. Dialog obywatelski. Polityka państwa, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s. 7–20; X. Xxxxxxxx, Nowe płaszczyzny dialogu między władzą i or- ganizacjami pozarządowymi w Polsce, [w:] Makowski X., Xxxxxxxxx T. (red.), Organizacje pozarządowe i władza publiczna. Drogi do partnerstwa, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008, s. 73–94.

4 xxxx://xxx.xxxxxxx.xxx.xx/Xxxxxxxxxx,xxxxxxx,000.xxxx, dostęp 10.10.2014.

5 xxxx://xxxxxxxxxxxxx.xxx.xx/x/000000, dostęp 15.10 2014.

Budżet partycypacyjny/obywatelski (BO) to demokratyczny proces dys- kusji i podejmowania decyzji, w którym mieszkańcy i jednostki samorządu terytorialnego decydują o tym, w jaki sposób rozdysponowana będzie część budżetu. Najczęściej jest on tworzony poprzez wykorzystanie takich narzędzi, jak poznanie priorytetów w wydawaniu pieniędzy przez samych członków da- nej wspólnoty, wybór delegatów budżetowych reprezentujących lokalne spo- łeczności, wsparcie techniczne ze strony radnych, lokalne i regionalne zgroma- dzenia w celu debaty i głosowania nad priorytetowymi wydatkami. Następnie odbywa się implementacja pomysłów mających bezpośrednie przełożenie na jakość życia mieszkańców.

Po raz pierwszy budżet obywatelski (partycypacyjny) został zainicjowany w 1989 r. w brazylijskim Porto Alegre6. Polskie doświadczenia wskazują na wzra- stające zainteresowanie zarówno mieszkańców, jak i lokalnych samorządów tą formą partycypacji, nie tylko w dużych ośrodkach miejskich takich jak Warsza- wa, Kraków, Łódź, ale także Kętach, Olkuszu, Karpaczu, Elblągu, Sopocie7. Popu- larności tego mechanizmu upatruje się szczególnie w8:

• rosnącej aktywności i ambicjach mieszkańców,

• wykorzystaniu go do pozyskiwania poparcia społecznego, zwłaszcza tuż

przed wyborami,

• dostrzeganiu korzyści płynących z jego realizacji w kontekście rozwoju miast,

• atrakcyjnej medialnie tematyce dotyczącej finansów gminy.

Mimo częstych kontrowersji, wynikających z wysokości budżetów partycy- pacyjnych, stanowi on jedną z najważniejszych form deliberacji oraz uczest- nictwa społeczności lokalnych w decydowaniu o wydatkowaniu środków z lokalnych budżetów. Należy mieć jednak na uwadze, że istnieją zróżnicowane modele realizacji budżetu obywatelskiego. Różnicuje je pomysłodawca (strona społeczna lub publiczna9), skład rad czy zespołów ds. budżetu obywatelskie- go w gminie (radni, urzędnicy, przedstawiciele trzeciego sektora, mieszkańcy itd.) ale także poziom realizacji (ogólno miejskim, jednostek pomocniczych). Ponadto ramy prawne, regulujące przeprowadzanie budżetu, oddziałują na jego ostateczny kształt – przepisy na mocy, których jest zarówno organizowa- ny, jak i tworzony regulamin. Budżety partycypacyjne organizowane są przede

6 Participatory budgeting in Brazil, Bank Światowy, materiał on-line, dostęp 29.10.2015: xxxx://xxx- xxxxxxxxxx.xxxxxxxxx.xxx/XXXXXXXXXXXXXX/Xxxxxxxxx/00000_Xxxxxx-Xxxx-Xxxxxx-xxx.xxx.

7 Brak dokładnych statystyk, w ilu gminach wprowadzono dotychczas BO. Liczba tych gmin waha się pomiędzy 65 a 80.

8 X. Xxxxxxxxxx, X. Xxxxxxxxx, Budżet obywatelski w Polsce, Fundacja im. Xxxxxxx Xxxxxxxx, Warsza- wa 2014, s. 4–5, on-line: xxxx://xxx.xxxxxxxx.xx/xx-xxxxxxx/xxxxxxx/0000/00/Xxxxxx-xxxxx- telski-w-Polsce-D.-Xxxxxxxxxx-X.-Xxxxxxxxx.pdf.

9 X. Xxxxxxxxx, Głos Łodzian się liczy – czyli doświadczenia z budżetem obywatelskim w radach osiedli, Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS, Łódź 2012, dokument elektroniczny, on-line: xxxx://xxx.xxxxxxxxxxx.xx/xx-xxxxxxx/xxxxxxx/0000/00/xxxx-xxxxxxx_xxxxxx-xxx.xxx.

wszystkich na podstawie zapisów art. 5a ustawy o samorządzie gminnym jako forma konsultacji społecznych10.

W Krakowie budżet obywatelski11 po raz pierwszy został zastosowany w 2013 r., w formie pilotażu, kiedy to realizowano dwa projekty na terenie czterech dzielnic12. Wyniesione doświadczenia przełożyły się na wprowadzenie uchwa- łą Rady Miasta Krakowa budżetu we wszystkich jednostkach pomocniczych miasta13. Dotychczas zorganizowano dwie edycje budżetu obywatelskiego w Krakowie – BO 2014 i BO 2015, które zostały poddane ewaluacji przez podmiot zewnętrzny14.

Miejski Ośrodek Wspierania Inicjatyw Społecznych (MOWIS) został powołany przez Prezydenta Miasta Krakowa w 2006 r. Celem działania MO- WIS-u jest koordynowanie współpracy miasta z organizacjami pozarządo- wymi, a w szczególności: wspieranie trzeciego sektora i współpraca z jego przedstawicielami, rozwój wolontariatu, współorganizacja szkoleń oraz in- spirowanie wydarzeń i imprez integrujących społeczność lokalną. Innymi słowy, Miejski Ośrodek Wspierania Inicjatyw Społecznych ma przede wszyst- kim pełnić funkcję podmiotu aktywizującego społeczeństwo obywatelskie oraz rozwijać formy współpracy samorządu z krakowskimi organizacjami pozarządowymi15.

Obecnie MOWIS funkcjonuje jako referat wchodzący w skład Wydziału Spraw Społecznych, który w ramach jego struktury organizacyjnej jest odpowiedzialny za 22 zadania (załączniki 1 oraz 2). Do najważniejszych z perspektywy opracowa- nia można zaliczyć x.xx.:

• koordynację działań w zakresie współpracy z organizacjami pozarządowymi

oraz wzmacnianie społeczeństwa obywatelskiego;

10 D. Sześcidło, Koncepcje ustawowego uregulowania budżetów obywatelskich (partycypacyjnych), Ekspertyza dla Fundacji im. Xxxxxxx Xxxxxxxx, on-line, dostęp: 29.10.2015; Budżet obywatelski wprowadzany jest w życie głównie na mocy uchwał organów stanowiących w gminie, on-line: xxxx://xxx.xxxxxxxx.xx/xx-xxxxxxx/xxxxxxx/0000/00/Xxxxxxxxx-xxxxxxxxxx-xxxxxxxxxxxx-

-budzetow-obywatelskich-partycypacyjnych-X.Xxxxxxxx.pdf.

11 W opracowaniu stosowane jest głównie pojęcie budżetu obywatelskiego, taką nazwę przyjęto bowiem w aktach prawa miejscowego oraz taką posługuje się większość rozmówców.

12 Projekt „Priorytet Obywatelski” realizowany w dzielnicy I Stare Miasto z udziałem aktywistów Federacji Anarchistycznej i Inicjatywy „Prawo do Miasta” oraz projekt „Dzielnice się liczą!” Stowa- rzyszenia Pracownia Obywatelska (przy wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego) w dzielnicach Bronowice, Prądnik Biały i Zwierzyniec.

13 Uchwała nr XCVII/1465/14 Rady Miasta Krakowa z 20.02.2014 w sprawie budżetu obywatelskiego miasta Krakowa, dokument elektroniczny.

14 W trakcie opracowywania niniejszego raportu ogólnie dostępny był raport z ewaluacji pierwszej edycji budżetu obywatelskiego. Prezentacja wstępnego raport z drugiej edycji odbyła się 19.10.2015 w UM Kraków; uczestniczył w niej członek zespołu ODO w ramach obserwacji.

15 Za: xxxx://xxx.xxxxxx.xx/xxxxx/0000,xxxxxxx,x_xxxxxxx.xxxx, dostęp: 15.10.2015.

• inicjowanie, wspieranie i koordynowanie projektów i programów spo- łecznych promujących i rozwijających formy współpracy z organizacja- mi pozarządowymi oraz integrację środowiska organizacji pozarządo-

wych;

• przygotowywanie i koordynowanie realizacji programów współpracy samo-

rządu z organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami prowadzą-

cymi działalność pożytku publicznego;

• koordynację zadań podejmowanych przez Gminę Miejską Kraków w zakresie

budżetu obywatelskiego oraz inicjatywy lokalnej.

Pełnomocnik Prezydenta Krakowa ds. polityki społecznej. Stanowi- ska pełnomocników (zastępców) powoływane są na mocy przepisów ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. Prezydent może powierzyć zastępcy prowadzenie określonych spraw gminy w swoim imieniu (art. 33). W drodze zarządzenia powołuje oraz odwołuje swojego zastępcę lub zastęp- ców i określa ich liczbę. W Krakowie, jako gminie powyżej 200 000 miesz- kańców, może to być najwyżej czterech zastępców (art. 26a). Ich odwołanie odbywa się x.xx. na skutek wygaśnięcia stosunku pracy prezydenta (art. 43b UoPS16). Natomiast ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samo- rządowych (UoPS) zezwala na wybór doradców (asystentów)17. Jednak za- równo ustawa, jak i rozporządzenie Rady Ministrów18 nie zawierają legalnej definicji stanowiska doradcy (asystenta)19. Wszystkie stanowiska mają cha- rakter temporalny, są bowiem ściśle powiązane z czasem, kiedy dana oso- ba pełni funkcję prezydenta miasta (art.17 UoPS). Również w tym wypadku wielkość gminy wpływa na liczbę doradców, zaś w Krakowie ich liczba nie może przekroczyć siedmiu osób.

W trakcie trwania projektu, w październiku 2015 r., doszło do zmian organi- zacyjnych i stanowisko pełnomocnika zostało„włączone” w zakres merytoryczny III Zastępcy Prezydenta Miasta Krakowa ds. Polityki Społecznej, Kultury i Promo- cji Miasta20. W strukturze organizacyjnej Urzędu Miasta Krakowa Wydział Spraw

16 Ustawa z 21.11.2008 o pracownikach samorządowych (Dz.U. 2008 nr 223 poz. 1458 z późn. zm.).

17 Istnieje także funkcja doradców społecznych.

18 Rozporządzenie Rady Ministrów z 18.03.2009 w sprawie wynagradzania pracowników samorzą- dowych (Dz.U. nr 50, poz. 398), dokument elektroniczny, on-line: xxxx://xxxx.xxxx.xxx.xx/XxxxxxxX ervlet?id=WDU20090500398.

19 Za: X. Xxxxx, Status doradcy burmistrza, Wspólnota Pismo Samorządu Terytorialnego, on-line: xxx.xxxxxxxxx.xxx.xx; X. Xxxxxx, Co zmienia nowa ustawa o pracownikach samorządowych?, Sa- morząd Terytorialny 2009/1–2, on-line: xxxx://xxxxxxxxx.xx/xx-xxxxxxx-xxxx-xxxxxx-x-xxxxxx- nikach-samorzadowych.

20 Zarządzenie nr 2678/2015 Prezydenta Miasta Krakowa z 07.10.2015 w sprawie określenie zakresu uprawnień i obowiązków Zastępcy Prezydenta Miasta Krakowa ds. Polityki Społecznej, Kultury i Promocji Miasta, dokument elektroniczny, dostęp: 25.10.2015.

Społecznych podlegał dotychczas pod stanowisko Pełnomocnika Prezydenta Krakowa ds. Polityki Społecznej21.

Raport uwzględnia zatem wyniki badań dotyczące Pełnomocnika Prezyden- ta Krakowa ds. Polityki Społecznej, którego zakres uprawnień oraz obowiązków regulowało zarządzenie Prezydenta z dnia 3 lutego 2015 r.22. W myśl tego do- kumentu do pełnomocnika należało zarządzanie strategicznie i operacyjnie w obszarze szeroko rozumianej polityki społecznej miasta Krakowa (co oznaczało, że jego zadania były bardzo szerokie i ogólne). Do uprawnień i obowiązków Peł- nomocnika należały:

1. projektowanie kierunków polityki Miasta w obszarze polityki społecznej,

2. monitorowanie realizacji celów polityki Miasta w zakresie polityki społecz- nej,

3. rekomendowanie przyjęcia kierunków i celów w zakresie polityki społecznej do strategii rozwoju Miasta oraz rekomendowanie zmian w tym zakresie w przyjętych dokumentach,

4. zatwierdzanie założeń do planów rzeczowych i planów rozwoju w obszarze polityki społecznej i rekomendowanie zadań inwestycyjnych do wieloletniej prognozy finansowej,

5. wyznaczanie zadań o charakterze priorytetowym – na dany rok i w perspek- tywie wieloletniej,

6. monitorowanie procesu wykonania planów i zadań o charakterze prioryteto- wym,

7. uczestniczenie w ustalaniu wskaźników realizacji zadań planowych i zadań o charakterze priorytetowym,

8. dokonywanie oceny realizacji zadań na podstawie raportów zawierających ustalone wskaźniki,

9. dokonywanie oceny i interpretacji odchyleń od założeń planów, przyczyn ich powstania oraz inicjatyw podejmowanych w zakresie likwidacji odchyleń niepożądanych.

Krakowska Rada Działalności Pożytku Publicznego (KRDPP) to zespół opiniotwórczo-doradczy, który konsultuje i opiniuje dokumenty wydawane przez organy i jednostki Urzędu Miasta Krakowa.

21 W czasie prowadzenia badań doszło do zmiany na danym stanowisku. Większość opinii, jaką uzyskano od reprezentantów organizacji pozarządowych, dotyczyła osoby ustępującej ze sta- nowiska, co należy mieć na uwadze podczas analizy zamieszczonego fragmentu. A. Xxxxxx-Xxx- xxxxxx, w lutym 2015 r. objęła stanowisko doradcy ds. polityki senioralnej, zaś jej miejsce zajął Xxxxxxx Xxxxx. W dniu 07.10.2015 zlikwidowano stanowisko pełnomocnika ds. polityki społecz- nej, natomiast X. Xxxxx objął stanowisko III Zastępcy Prezydenta ds. Polityki Społecznej, Kultury i Promocji.

22 Zarządzenie nr 228/2015 Prezydenta Miasta Krakowa z 03.02.2015 w sprawie określenia zakresu uprawnień i obowiązków Pełnomocnika Prezydenta Miasta Krakowa ds. Polityki Społecznej, do- kument elektroniczny, dostęp 18.10.2015.

Rady działalności pożytku publicznego powoływane są na mocy ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (rozdz. 6, art. 41a–41j)23. Stanowią formę rozwijania dialogu obywatelskiego na linii obywatele – lokalna władza publiczna24. Ponadto realizują xxxxxxx00:

• reprezentacji – forma uczestnictwa w procesach decyzyjnych adekwatna do funkcji pełnionej w danym obszarze życia publicznego;

• polityczną – zdolność do artykulacji potrzeb i interesów danego środowiska;

• edukacyjną – płaszczyzna uczenia się sztuki dialogu i negocjacji;

• instrumentalną – posiadanie wpływu na kształtowanie określonych decyzji

w zakresie pożytku publicznego;

• integracyjną – stanowienie szczególnej, komplementarnej w stosunku do

zinstytucjonalizowanych form dialogu społecznego, formuły współpracy ad-

ministracji publicznej i organizacji pozarządowych;

• komunikacyjną – narzędzie komunikacji społecznej w relacjach władza

publiczna – obywatele;

• kontrolną – szczególny instrument nadzoru współpracy międzysektorowej.

Pierwsza KRDPP została powołana w 2012 r. na mocy uchwały Rady Mia- sta z dnia 21 grudnia 2011 r.26. Dotychczas dwukrotnie krakowskie organiza- cje pozarządowe mogły dokonywać wyboru składu kolejnych kadencji na lata 2012–2014 oraz 2014–2016. Rada składa się z reprezentantów urzędów Miasta Krakowa i przedstawicieli organizacji pozarządowych. Zasiada w niej łącznie 16 osób, w tym przedstawiciele Rady Miasta (4), Prezydenta (4) oraz sektora pozarządowego (8). Jej posiedzeniom przewodniczy 2 współprze- wodniczących reprezentujących oba sektory27. Rada realizuje w szczególno- ści następujące zadania: opiniowanie projektów strategii i polityk miejskich, projektów uchwał i aktów prawa miejscowego, wyrażanie opinii w sprawach dotyczących funkcjonowania organizacji pozarządowych. Regulamin pracy

23 Ustawa z 24.04.2003 o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. 2010 nr 234 poz. 1536).

24 X. Xxxxxx-Xxxxxxxxxxx, X. Xxxx, X. Xxxxxxxx, Jak tworzyć i skutecznie działać w Radach Działal- ności Pożytku Publicznego? Praktyczne narzędzie dialogu obywatelskiego, Świętokrzyskie Centrum Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej, Kielce 2015, s. 12 i n.

25 A. Xxxxxxxxx-Xxxxxxx, Ku dialogowi obywatelskiemu w Polsce… Rada Działalności Pożytku Publicz- nego – 10 lat doświadczeń, MPiPS/DPP, Warszawa 2013; por. również: X. Xxxxx, Rola rad działalności pożytku publicznego – na przykładzie największych miast w Polsce, [w:] M.W. Xxxxxxxxxxx, X. Xxxxx (red.), Dialog obywatelski. Formy, mechanizmy, bariery i perspektywy rozwoju, Wydawnictwo Fun- dacji Centrum Rozwoju Lokalnego, Lublin 2014, s. 133–144.

26 Uchwała nr XXXIV/432/11 Rady Miasta Krakowa z 21.12.2011 w sprawie powoływania członków oraz organizacji i trybu działania Krakowskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego, dokument elektroniczny, dostęp 21.10.2015.

27 Skład KRDPP zob. załącznik 3.

KRDPP28 wskazuje 10 zadań leżących w jej gestii. Należą do nich:

• opiniowanie projektów strategii i polityk miejskich,

• opiniowanie projektów uchwał i aktów prawa miejscowego dotyczących za-

dań publicznych,

• opiniowanie programów współpracy z organizacjami pozarządowymi,

• wyrażanie opinii w sprawach dotyczących funkcjonowania organizacji poza-

rządowych,

• udzielanie pomocy i wyrażanie opinii w razie sporów między organami ad-

ministracji publicznej a organizacjami pozarządowymi,

• wyrażanie opinii w sprawach dotyczących zadań publicznych (określanie za-

dań oraz standardów realizacji zadań publicznych),

• promowanie dobrych praktyk współpracy Gminy Miejskiej Kraków

z organizacjami pozarządowymi,

• współpraca z Komisjami Dialogu Obywatelskiego,

• współpraca z Małopolską Radą Działalności Pożytku Publicznego,

• rekomendowanie przedstawiciela organizacji pozarządowej do komisji kon-

kursowej ds. opiniowania ofert.

Komisje Dialogu Obywatelskiego (KDO) to gremia inicjatywno-doradcze tworzone przez organizacje pozarządowe oraz przedstawicieli jednostek samo- rządu terytorialnego. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontaria- cie oprócz rad działalności pożytku publicznego wskazuje na możliwość realiza- cji współpracy między organizacjami pozarządowymi a organami administracji publicznej w oparciu o tworzenie wspólnych zespołów o charakterze dorad- czym i inicjatywnym (art. 5.1 pkt.5 UoDPPiW). Zarówno doświadczenia RDPP, jak i pozostałych instytucji dialogu obywatelskiego stanowią przykład znikomego odsetka powoływania owych zespołów.

W opracowaniu poświęcono uwagę Komisjom Dialogu Obywatelskiego, któ- re funkcjonują przy Urzędzie Miasta Krakowa. Podobne nazewnictwo przyjęto również w Łodzi i Poznaniu. Natomiast w Warszawie na poziomie całego miasta funkcjonują Komisje Dialogu Społecznego (KDS), których sieć uzupełniają Dziel- nicowe Komisje Dialogu Społecznego (DKDS)29.

O ile czas ich funkcjonowania i liczebność, zakres działalności i oddziaływa- nia są zróżnicowane, podobnie jak umocowanie w sieciach instytucji dialogu obywatelskiego poszczególnych gmin, o tyle ich wspólnym mianownikiem jest cel istnienia – współudział w kształtowaniu lokalnych polityk publicznych, kon-

28 Załącznik do uchwały nr 7/2014/II KRDPP/3 Regulamin prac Krakowskiej Rady Działalności Pożyt- ku Publicznego z 25.08.2014, dokument elektroniczny, dostęp 18.10.2015.

29 X. Xxx, X. Xxxxxxx, X. Xxxxxxxxx, X. Xxxxxxxxxx, Praktyczne zastosowanie modelu współpracy jed- nostek samorządu terytorialnego i organizacji samorządowych. Raport podsumowujący wdrażanie modelu w siedmiu jednostkach samorządu, Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym, Warszawa 2015, s.11 i n., dokument elektroniczny, dostęp 29.10.2015.

sultowanie dokumentów i aktów prawa oraz wypracowywanie rozwiązań w ra- mach współpracy międzysektorowej. Są to zatem gremia inicjatywno-doradcze o charakterze tematycznym. Z jednej strony, są silnie wyspecjalizowane, ogra- niczające się do problematyki określonej obszarem działalności – branżowej i terytorialnej. Z drugiej strony, analiza procedur ich powoływania wskazuje, że nie powstają na skutek powszechnych wyborów, ale na drodze „poszukiwania” podmiotów, których liczba na początkowym etapie pozwoliłaby spełnić wy- magane minimum potrzebne do ich powołania30. Z powodu braku dokładnych opracowań poświęconych ogólnie komisjom warto jednak przytoczyć interesu- jącą charakterystykę komisji warszawskich, organizacji wchodzących w ich skład oraz osób je reprezentujących31. Istnieje bowiem w praktyce kilka typów komisji, które w pewnym stopniu można potraktować jako punkt wyjścia do dyskusji nad ich rolą i sposobami działania:

• grupy focusowe,

• loże,

• pola bitwy,

• agory.

W Krakowie KDO tworzone są przez organizacje pozarządowe oraz Miasto Kraków. Powołuje się je na podstawie ustawy o samorządzie gminnym32 oraz ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie33, w tym programu współpracy z organizacjami pozarządowymi. Prace realizowane w ich ramach mają odbywać się na zasadach samorządności oraz równości stron.

Do zadań krakowskich KDO należy x.xx. opiniowanie projektów uchwał RMK i innych dokumentów, określanie potrzeb społecznych w zakresie działal- ności danej KDO i przedstawianie propozycji ich rozwiązania, opiniowanie do- kumentów strategicznych, współpraca z Krakowską Radą Działalności Pożytku Publicznego34. Komisje Dialogu Obywatelskiego są w Krakowie powoływane od 2011 roku, kiedy to w życie weszło zarządzenie w sprawie przyjęcia Regu- laminu tworzenia oraz zasad funkcjonowania Komisji Dialogu Obywatelskiego

30 Wniosek na podstawie analizy regulaminów powoływania KDO oraz rozmów prowadzonych w ramach badań.

31 X. Xxxxxxxxxx, Jak rozmawiać o dialogu obywatelskim? Działalność Komisji Dialogu Społecznego w Warszawie, raport w ramach realizacji projektu „Społeczne Centrum Współpracy Obywatelskiej 2012–2012” prowadzonego przez Stowarzyszenie BORIS, Warszawa 2010. Wśród organizacji two- rzących komisje wyodrębnia: usługowe, misyjne, lobbingowe, komanda, uniwersalne oraz sekto- rowe, zaś osoby zasiadające w nich dzieli na: weteranów sektora, sektorowych przedsiębiorców, misjonarzy, ekspertów, maszynistów zmiany oraz praktyków-wizjonerów.

32 Art. 30 ust. 1, op.cit.

33 Art. 5 ust. 2 pkt 5, op.cit.

34 Za: Regulamin tworzenia oraz zasad funkcjonowania Komisji Dialogu Obywatelskiego, doku- ment elektroniczny.

w Krakowie35. W okresie prowadzonych badań funkcjonowało sześć Komisji Dialogu Obywatelskiego36:

• Komisja Dialogu Obywatelskiego ds. Rewitalizacji Nowej Huty (2011),

• Komisja Dialogu Obywatelskiego ds. Kultury (2012),

• Komisja Dialogu Obywatelskiego ds. Środowiska (2012),

• Komisja Dialogu Obywatelskiego ds. Zdrowia (2014),

• Komisja Dialogu Obywatelskiego ds. Osób Niepełnosprawnych (2014),

• Komisja Dialogu Obywatelskiego ds. Bezpieczeństwa (2015).

35 Zarządzenie Prezydenta Miasta Krakowa nr 759/2011 zmienione zarządzeniem nr 2638/2014 z 19.09.2014 w sprawie przyjęcia Regulaminu tworzenia oraz zasad funkcjonowania Komisji Dialo- gu Obywatelskiego, on-line: xxx.xxx.xxxxxx.xx, dostęp 20.09.2015.

36 Dla porównania w Warszawie funkcjonuje 31 Komisji Dialogu Społecznego (stan na 20.10.2015), on-

-line: xxxx://xxx.xx.xxxxxxxx.xx/xxxxxxx-xxxxxxx-xxxxxxxxxxx/xxxxx-xxxxxxx; w Łodzi – 11 (stan na 20.10.2015), on-line: xxxx://xxxxxxxxxxxxxxxx.xxx.xxxx.xx/xxxxx/xxxx.xxx?_Xxxxxxxxxxxxxx&_ PageID=1&_CatID=269&_CheckSum=-816393619.

CZĘŚĆ I. DIALOG OBYWATELSKI W KRAKOWIE W OPINII

MIESZKAŃCÓW

METODOLOGIA BADAŃ I DOBÓR PRÓBY BADAWCZEJ

Wywiady z mieszkańcami Krakowa przeprowadzono w okresie od listopada 2014 do lutego 2015 r. W badaniach uczestniczyli studenci studiów stacjonar- nych II stopnia z Instytutu Dziennikarstwa, Mediów i Komunikacji Społecznej oraz z Instytutu Spraw Publicznych UJ, którzy zostali przeszkoleni w zakresie problematyki badań i techniki prowadzenia wywiadów pogłębionych. W bada- niach wzięli udział: Xxxxx Xxxxxxx, Xxxxxxxx Xxxxxxx, Xxxxxxxxxx Xxxxxx, Xxxxxxx Xxxxxx, Xxxxxx Xxxxxxxxxx, Xxxxxx Xxxxxxxxx, Xxxxxx Xxxxxx, Xxxxx Xxxxxxx, Xxxxxxxx Xxxxx, Xxxxxxxx Xxxx, Xxxxxx Xxxxxxxxxx, Xxx Xxxxxxxxx, Xxxxx Xxxxx, Xxxxxxxxx Xxxxxxxx, Xxxxxx Xxxxxx, Xxxxxxxxx Xxxxx.

Przeprowadzono łącznie 100 wywiadów z mieszkańcami Krakowa, za któ- rych uznano osoby, które od co najmniej 5 lat mieszkają w Krakowie. Ze względu na jakościowy charakter badań przy doborze próby uwzględniono jedynie dwa kryteria wyboru: płeć oraz wiek (18–25, 25–40, 40–60, powyżej 60). W badaniach wzięło udział 49 kobiet i 51 mężczyzn w różnych grupach wiekowych.

Wywiady pogłębione wymagają od respondenta poświęcenia sporej ilości czasu oraz zaangażowania przy udzielaniu odpowiedzi. Dlatego w doborze pró- by wspierano się metodą „kuli śnieżnej”. Respondentów, którzy udzielili wywia- du, proszono o skontaktowanie ankietera z kolejną osobą, która mogłaby udzie- lić odpowiedzi na przygotowane pytania.

W związku z tym, że badania przeprowadzane były na podstawie wywia- dów jedynie częściowo ustrukturyzowanych i nie ustalono minimalnego ani maksymalnego czasu trwania rozmowy, odpowiedzi na kolejne pytania są bar- dzo zróżnicowane pod względem szczegółowości i istnieją między nimi spore rozbieżności. Przeciętny wywiad trwał około 30 minut, najdłuższy zajął ponad 2 godziny, najkrótszy – 19 minut. Wielu rozmówców wskazywało w odpowie- dziach na liczne aspekty zagadnień, o które byli pytani, i podejmowało wątki poboczne, które często wzbogacały pozyskany materiał empiryczny. Z drugiej strony, wśród respondentów znalazły się też osoby, które nie były zorientowane w tematyce lub nie były zainteresowane odpowiedzią na niektóre pytania. Ja- kościowy charakter badań determinuje zatem opisowy charakter opracowania.

POSTRZEGANIE DIALOGU OBYWATELSKIEGO

Omówienie wyników przeprowadzonych wywiadów w kontekście rozpo- znawalności i rozumienia przez mieszkańców Krakowa samego pojęcia dialo- gu obywatelskiego należy poprzedzić krótką refleksją na temat różnorodności i wieloznaczności jego użycia w literaturze naukowej i publicystyce37. Specyfika dialogu obywatelskiego w Polsce jest słabo określona w rodzimych regulacjach prawnych i dokumentach programowych tworzonych przez instytucje publicz- ne38. Istotnym problemem jest wymienne stosowanie pojęć dialogu społecz- nego i dialogu obywatelskiego przez autorów publikacji i raportów39. Warto zaznaczyć również, że w Polsce nadal trwa dyskusja nad kształtem nowego in- stytucjonalnego dialogu między władzą a obywatelami. I choć nabrała ona tem- pa i można ją uznać za zaawansowaną, nie weszła jeszcze w decydującą fazę, która oznaczałaby rzeczywistą deliberację.

To wszystko sprawia, że „zwykły obywatel” nie otrzymuje jednorodnego przekazu dotyczącego tego, czym jest dialog obywatelski, czy też czym być po- winien. Zamiarem autorów projektu było więc nie tyle określenie stopnia po- informowania mieszkańców na ten temat, ale raczej sprawdzenie, czy pojęcie dialogu obywatelskiego jest obecne w świadomości mieszkańców. Istotnym za- daniem badawczym było również zidentyfikowanie sposobów rozumienia tego pojęcia przez osoby, które udzieliły wywiadów.

Analizując ilościowo uzyskane wyniki badań (czyli, zestawiając liczbę osób, które twierdząco i przecząco odpowiedziały na pytanie, czy spotkały się z poję- ciem dialogu obywatelskiego), można stwierdzić, że zagadnienie dialogu oby- watelskiego nie jest mieszkańcom znane. Jedynie 19% respondentów przyzna- ło, że zetknęło się z tym pojęciem. Pozostałe osoby twierdziły, że nie spotkały się z nim (22%) lub nie są pewne, czy się z nim zetknęły (59%).

Analiza jakościowa pozyskanych w wywiadach treści wskazuje jednak, że większość respondentów (66%) dobrze zidentyfikowała co najmniej jedną for-

37 Na ten temat zob. x.xx: X. Xxxxxx-Xxxxxxxxxxx, Zdolności organizacyjne a współdziałanie organiza- cji pozarządowych, Monografie i Studia ISP, Kraków 2013; X. Xxxx, Społeczni uczestnicy medialnego dyskursu politycznego w Polsce. Mediatyzacja i strategie komunikacyjne organizacji pozarządowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, rozdz. 1.4; X. Xxxxx, Dialog obywatelski w Wojewódzkich Komisjach Dialogu Społecznego – na przykładzie Dolnośląskiej WDKS, [w:] X. Xxxxxx (red.), Organizacje pozarządowe. Dialog obywatelski. Polityka państwa, ISP, Warszawa 2007.

38 Ibidem.

39 Więcej czytaj w: X. Xxxxxxx, Dialog obywatelski we współczesnej Polsce, Wydawnictwo UMCS, Lub- lin 2011, s. 149–152.

mę dialogu obywatelskiego lub opisała go zgodnie z przyjętą w projekcie defi- nicją operacyjną40.

Mieszkańcy na wiele sposobów postrzegają, czym jest dialog obywatelski. Stosunkowo często (w 30 przypadkach) respondenci skojarzyli dialog obywatel- ski z działalnością społeczną i/lub oddolnymi inicjatywami, które mają na celu poprawę życia obywateli. W wypowiedziach pojawiły się trzy różne opinie na temat uczestników tak rozumianego dialogu.

Po pierwsze, respondenci wyrażali przekonanie, że to mieszkańcy biorą spra- wy społeczności lokalnej w swoje ręce i tym samym włączają się i/lub są włącza- ni w procesy decyzyjne na poziomie miasta. Rozmówcy wskazywali tym samym na mieszkańców jako najważniejsze ogniwo dialogu:

Moim zdaniem, jest to współpraca społeczności lokalnej dla polepszenia własnego życia i życia innych osób, które są w danym środowisku w danej przestrzeni, np. w danej dzielnicy Krakowa. Jest to emancypacja tych ludzi, włączenie się ich w proces decyzyjny. Bierze się pod uwagę ich zdanie w tworzeniu nowych projektów. Jest to po- znanie potrzeb ludzi, żeby żyło się im lepiej w danej społeczności i żeby mogli wspól- nie działać dla polepszenia bytu w danym środowisku.

Dialog obywatelski to uczestnictwo obywateli w podejmowaniu decyzji przez orga- ny samorządowe. Tak rozumiem to w wymiarze samorządowym. Jest to rzeczywisty, faktyczny udział obywateli w podejmowaniu decyzji przez miasto, czyli w wymiarze formalno-prawnym przez samorząd.

Po drugie, w wypowiedziach respondentów można było odnaleźć ideę dialo- gu obywatelskiego opartego na wymianie doświadczeń, porozumieniu i uzgad- nianiu stanowisk między mieszkańcami i władzami samorządowymi/miasta:

[Dialog obywatelski] Czyli porozumienie wśród społeczeństwa danego miasta z władzą. Dialog obywatelski na jednym poziomie to dialog między ludźmi w społeczeństwie, w jednym mieście. Mieszkańcy różnych dzielnic wymieniający się swoimi doświadczeniami. Albo dialog obywatelski to dialog między władzą lokalną lub krajową a obywatelami.

Dialog obywatelski to znaczy […]. Czyli jest to współpraca pomiędzy władzami miasta a obywatelami. Wiem o projektach obywatelskich. Wiem, że są pewne fun- dusze przeznaczone na projekty obywatelskie, czyli, jeżeli projekt zyska odpowiednie poparcie, może zostać zrealizowany z funduszy.

Po trzecie, niektórzy rozmówcy wskazywali na władze samorządowe jako inicjatora dialogu obywatelskiego. Postrzegali go bardziej jako proces komuni- kowania jednokierunkowego, w którym władza ma na celu„wsłuchiwanie się” w głos obywateli:

40 Zob. rozdz. „Metodologia badań”

Rozumiem to jako rozmowę władzy, lub jakichkolwiek organów władzy, z obywate- lami na temat danej sprawy.

Jest to wsłuchanie się w głos społeczeństwa, spotkanie z jego mieszkańcami, wysłu- chanie ich poglądów i oczekiwań. Zawiera również spostrzeżenia, jak funkcjonuje ży- cie w Krakowie, w jakich obszarach należy podjąć działania i komu udzielić pomocy. Władza wysłuchuje tego, co mają do powiedzenia obywatele, i wychodzi naprzeciw ich żądaniom.

Stosunkowo rzadko, bo w 14% wypowiedzi, dialog obywatelski postrzega- ny był w kontekście współpracy władzy publicznej/samorządowej i organizacji pozarządowych. Na podstawie analizy pozyskanych treści można stwierdzić, że osoby określające w ten sposób istotę dialogu obywatelskiego są zaangażowa- ne w działalność trzeciego sektora lub znają osoby, które należą do organizacji pozarządowych.

Dialog obywatelski to rozmowa, szeroko pojęta współpraca pomiędzy władzami rzą- dowymi a organizacjami pozarządowymi. Polega ona na rozmowach dotyczących różnych kwestii, x.xx. na opracowywaniu budżetów, decydowaniu, na co wydać pie- niądze publiczne, a także opiniowaniu projektów.

Współpraca organizacji pozarządowych z instytucjami państwowymi. Wymiana in- formacji, opracowywanie wspólnych rozwiązań i działanie dla wspólnego dobra w granicach prawa. To także różne formy komunikacji między władzą a obywatelami. Myślę, że takie działania powinny opierać się na wypracowaniu partnerstwa między podmiotami dialogu, a także na wzajemnym zaufaniu.

Dialog obywatelski to rozmowa władzy z organizacjami pozarządowymi, x.xx. z takimi, do których należy moja babcia. Jest to rozmowa między różnymi stronami, której celem jest wyrażenie swoich opinii i poglądów, a na koniec wspólne dojście do kompromisu, aby każda ze stron była jak najbardziej zadowolona. Jest to rozmowa głosu ludu z władzami.

Dość często (w 20% wypowiedzi) dialog obywatelski był utożsamiany z któ- rąś z jego form. Osobną kwestią pozostaje to, że respondenci w wielu wypad- kach błędnie opisywali ideę i procedury konkretnych instytucji dialogu oby- watelskiego. Rozmówcy dość często odwoływali się do doświadczeń własnych, przywoływali konkretne wydarzenia, takie jak udział (głosowanie) w budżecie obywatelskim czy, rzadziej, konsultacjach społecznych:

[Dialog obywatelski] Kojarzy mi się na zasadzie inicjatyw obywatelskich, czy budże- tu obywatelskiego. Jest to pytanie do społeczeństwa: co można poprawić, aby żyło się lepiej, na tym lokalnym terenie osiedla, dzielnicy, gminy […]. Rozmawiamy, czy z naszych pieniędzy remontowych robimy ścieżkę dookoła bloku, czy monitoring, czy plac zabaw.

[Dialog obywatelski] Kojarzy mi się to z budżetem obywatelskim, bo o tym ostatnio trochę się mówiło.

Rozumiem to [dialog obywatelski] jako konsultowanie się władzy, lub jakichkolwiek organów władzy, z obywatelami na temat danej sprawy. Byłam raz na takim spot- kaniu.

[Dialog obywatelski to] Konsultowanie przez rząd, względnie administrację samo- rządową, różnego rodzaju decyzji, które zamierzają podjąć w przyszłości, a co do któ- rych uważają, że powinno się wypowiedzieć społeczeństwo. […] Być może podczas tych konsultacji czegoś istotnego dla podejmowania konkretnych decyzji dowiedzą się te instytucje, które uczestniczą w tym dialogu.

W pozostałych wypowiedziach powtarzały się jeszcze dwa podstawowe sko- jarzenia z dialogiem obywatelskiego. Respondenci odwoływali się wprost do słów tworzących pojęcie, interpretując je jako rozmowę, dyskusję, lub kojarzyli dialog obywatelski z jakimś rodzajem protestu wobec władzy:

Prawdopodobnie jest to dyskusja między dwiema osobami. Inaczej, dyskusja pomię- dzy szerszą grupą mającą na celu dojście do jakiś obopólnych wniosków. Pewnie jest związane z jakimś charakterem społecznym, może z działalnością społeczną, rozwią- zywaniem pewnych problemów o szerszej skali.

Pojęcie dialogu obywatelskiego rozumiem jako rozmowę społeczna, jako rozmowę, dzięki której mamy coś osiągnąć.

ORGANIZACJE POZARZĄDOWE

Analiza materiału zebranego w trakcie wywiadów świadczy o tym, że miesz- kańcom Krakowa temat organizacji pozarządowych nie jest obcy. Aż 97% re- spondentów spotkało się z tym pojęciem. Najczęściej utożsamiają je z wszelkie- go rodzaju stowarzyszeniami, fundacjami, organizacjami pożytku publicznego. Ponad jedna czwarta respondentów potrafiła wyjaśnić to pojęcie na wysokim poziomie ogólności. Ale tylko połowa z nich była w stanie doprecyzować swoje wypowiedzi o wyliczenie cech charakterystycznych organizacji pozarządowych. Do najczęściej wymienianych należały:

• Są to organizacje non-profit, charytatywne, nienastawione na zysk swoich członków (16% respondentów):

Są to wszelkiego rodzaju organizacje, które skupiają obywateli, organizacje non pro- fit, które mają za zadanie niezarobkowe działanie na rzecz danego projektu;

• Są to organizacje pomocowe, które pomagają ludziom, zwierzętom w spra- wach, które są często zaniedbywane przez władzę (16% respondentów):

Człowiek, natura, organizacje na rzecz zwierząt, na rzecz ochrony wody („Czysta woda w kranach”), organizacje dotyczące rodzin zastępczych, przemocy w rodzinie – to obszary działania organizacji pozarządowych.

One często działają tam, gdzie nie działa władza;

• Są to organizacje apolityczne, nie związane ideowo z żadną partią politycz- ną (14% respondentów):

To są tego rodzaju instytucje, które nie mają nic wspólnego z inspiracją przez admi- nistrację rządową, czyli działają poza strukturami administracji rządowej, wojewody, w pewnym sensie również samorządu;

• Są to organizacje finansowane spoza budżetu państwa, najczęściej utrzy- mywane z dobrowolnych datków (15% respondentów):

Nie jest sponsorowana przez państwo, przez polityków itd. Z dotacji i pomocy od ludzi zainteresowanych ich działaniami czerpią swoje fundusze. Fundusze czerpią przede wszystkim ze składek członkowskich. Występują również dotacje, zyski z działalności gospodarczej, jeśli ją prowadzą, zbiórki publiczne, akcja 1%, darowizny;

• Są to organizacje tzw. trzeciego sektora (7% respondentów):

Jest to trzeci sektor, czyli organizacje pomocowe, stowarzyszenia, fundacje.

Rys. 1.1. Cechy charakterystyczne organizacji pozarządowych w opinii miesz- kańców Krakowa (w procentach)

Źródło: Opracowanie własne na postawie analizy wywiadów z mieszkańcami. Respondenci mogli wymienić więcej niż jedną cechę.

Mieszkańcy w zdecydowanej większości (97%) pozytywnie oceniają orga- nizacje pozarządowe działające w Krakowie, postrzegając je jako bardzo aktyw- ne, mocno zaangażowane w swoje statutowe cele, aktywnie pozyskujące no- wych wolontariuszy i skutecznie odpowiadające na dane potrzeby społeczne:

W ostatnich latach bardzo dużo takich organizacji pojawiło się, a mimo nasycenia rynku i wielu organizacji, które mają już swoją renomę, te nowe również działają bar- dzo dobrze i zdobywają rzesze zwolenników oraz nowych wolontariuszy. Są jak naj- bardziej ciekawe i przydatne, gdyż dotyczą obecnych problemów, które w ostatnich latach rozrosły się, a także kładą nacisk na rozwój młodych ludzi.

Jedynie 3% ankietowanych ocenia trzeci sektor jednoznacznie negatywnie, jako interesowne, bezideowe podmioty nastawione na własny zysk:

To są sporadyczne przypadki, że ktoś faktycznie tak w pełni charytatywnie i zupełnie bezinteresownie działa. Są to przypadki godne podziwu i naśladowania, ale niestety sporadyczne.

Niestety, niektóre są zakładane tylko z pobudek finansowych – żeby „wyczesać” pie- niądze, np. z Unii. Znam takie organizacje, które tylko po to zostały założone.

Ponad połowa mieszkańców (53%) potrafiła wymienić nazwy konkretnych organizacji pozarządowych działających w Krakowie. Do najczęściej wskazy- wanych należą duże, rozpoznawalne nie tylko w Krakowie instytucje, takie jak:

„Mimo Wszystko” fundacja Xxxx Xxxxxx, Fundacja im. Brata Alberta, Stowarzy- szenie „Wiosna” (kojarzone głownie dzięki akcjom „Szlachetna Paczka” i „Paczka Seniora”), Greenpeace41, Siemacha oraz Amnesty International.

Jednocześnie 8% ankietowanych w ogóle nie interesuje się tematem organi- zacji pozarządowych i uważa go za mało istotny z punktu widzenia życia miasta i mieszkańców.

Z pozyskanych treści można wnioskować, że w znaczącej większości przy- padków respondenci są przekonani, iż u podstaw organizacji pozarządowych leży potrzeba włączenia się społeczeństwa w rozwiązywanie najistotniejszych dla niego problemów. Uważają oni, że organizacje te wypełniają lukę pomiędzy mieszkańcami a władzami samorządowymi, podejmują zadania, z którymi mia- sto sobie nie radzi albo którymi się nie interesuje:

Organizacje działające na rzecz społeczeństwa w tych obszarach, w których władza nie potrafi się zająć albo którymi się nie zajmuje.

Organizacje pozarządowe powstają z tego, że w kimś jest jakaś potrzeba i ktoś chce pewien problem rozwiązać. One nie mogą powstawać na skutek tego, że ktoś sobie popatrzy i powie – „o, brakuje nam organizacji ekologicznych, to wy zróbcie teraz orga- nizację na rzecz ochrony środowiska”. To musi wynikać z tego, co jest w mieszkańcach.

Respondenci potrafili wymienić również najważniejsze obszary działania

krakowskich organizacji pozarządowych, do których zaliczali:

ogólnie pojętą pomoc społeczną – pomoc (również materialną) osobom bezdomnym, ubogim, niepełnosprawnym (11% ankietowanych):

W Małopolsce jest taki specjalny dom, w którym osoby niepełnosprawne umysłowo są uczone samodzielnego życia. Ich rodzice są świadomi, że nie będą mogli się nimi do koń- ca życia opiekować. To są takie, można powiedzieć, na wpół dorosłe osoby, które mogłyby po śmierci swoich rodziców trafić to jakichś przytułków, a dzięki tej fundacji uczą się życia;

• kulturę (9%):

Na przykładzie stowarzyszenia, w którym działałam, mogę powiedzieć, że […] mieliśmy na celu pokazanie historii Krakowa, folklor okolic Małopolski. W skład Stowarzyszenia wchodziły osoby związane z oświatą, czyli nauczycielki, dyrektorzy, wizytatorzy. Orga- nizowałyśmy wycieczki po Krakowie, konkursy tańca i recytatorskie, przeglądy piosenki;

41 Greenpeace jest jedyną ze wszystkich wymienianych organizacji pozarządowych, która kojarzy się respondentom głównie z natrętnymi wolontariuszami atakującymi przechodniów w centrum Krakowa, np. w przejściu przed Teatrem Słowackiego, nie zaś z międzynarodową organizacją proekologiczną.

• edukację – głównie młodzieży (8%):

W Krakowie istnieje fundacja „Parasol”, która pomaga dzieciom wychowującym się na ulicy. Mają świetlicę, do której dzieci mogą przyjść. Mają pomysł na rozwój zain- teresowań tych dzieci;

• sport/kulturę fizyczną (8%):

My teraz sfinansowaliśmy stowarzyszenie, które łączy związki zawodowe ze stowa- rzyszeniem. Dzięki stowarzyszeniu organizujemy fitness, szukamy sponsorów;

• ekologię/pomoc zwierzętom (7%):

Mój znajomy jest założycielem fundacji „Psi Los”. Pomaga ona zwierzętom. Dobrze się wiedzie tej fundacji, choć jest to mała fundacja;

• medycynę/ochronę zdrowia (5%):

Przy Kopernika powstało stowarzyszenie Unicorn. Założyła je Xxxxxxx Xxxxx. Ma ono pomagać osobom chorym na nowotwory i ich rodzinom. Myślę, że jest to bardzo tra- fiony pomysł, bo sama miałam taki problem w rodzinie i wiem, że zarówno dla samej osoby chorej, jak i jej bliskich jest to bardzo trudne.

Rys. 1.2. Najważniejsze według mieszkańców Krakowa obszary działań kra- kowskich organizacji pozarządowych (w procentach)

Źródło: Opracowanie własne na postawie analizy wywiadów z mieszkańcami. Respondenci mogli dać więcej niż jedną odpowiedź.

Wypowiedzi rozmówców świadczą o stosunkowo dobrej orientacji miesz- kańców Krakowa w kwestii organizacji pozarządowych działających w ich oto- czeniu. Jedynie 8% respondentów nie potrafiło uszczegółowić odpowiedzi na temat konkretnego obszaru działań instytucji pozarządowych ani wskazać wy- darzenia, które kojarzą z aktywnością trzeciego sektora.

Warto zwrócić uwagę, że podstawą wiedzy na temat aktywności instytucji oby- watelskich (w 23% przypadków) było zaangażowanie własne w działalność organi- zacji pozarządowej lub znajomość z kimś, kto w niej działa. Co czwarty respondent uczestniczył w jakimś wydarzeniu organizowanym przez organizacje pozarządowe z Krakowa. Aż 6% z nich wskazało na jedną z akcji Stowarzyszenia „Wiosna”, wśród których wymieniano akcje„Szlachetna Paczka” oraz„Paczka Seniora”:

Biorę udział w nowym projekcie „Paczka Seniora”, który jest organizowany przez sto- warzyszenie „Wiosna”. Celem projektu jest aktywizacja osób starszych. Jestem wo- lontariuszem. Moja praca wymaga sporego zaangażowania i polega na kontakcie z osobą „1 na 1”.

Jednocześnie 75% ankietowanych przyznało, że nie współpracuje z żadną organizacją pozarządową. W zdecydowanej większości respondenci nie poda- wali przyczyn braku zaangażowania w działalność charytatywną (44%):

Czasami, jeśli ktoś przychodzi, jest potrzebujący i zbiera pieniążki na leczenie jakie- goś dziecka, to wtedy uczestniczę w tym, ale generalnie nie.

Ci zaś, którzy wymieniali powody, najczęściej wskazywali na: brak czasu (6%), brak ciekawej organizacji (2%) i brak zainteresowania tego typu działalnością (2%):

Nie i sam nie wiem czemu. Zawsze było coś innego do roboty – uczelnia, praca. Nie miałem też jakiegoś wyższego celu, nie czułem powołania.

2% ankietowanych w przeszłości aktywnie angażowało się w działalność or- ganizacji pozarządowych, ale obecnie już tego nie robią:

Aktualnie, odkąd zacząłem mieszkać w Krakowie, nie, ale wcześniej w moim mieście rodzinnym angażowałem się w działalność stowarzyszeń lokalnych. Były to, z jednej strony, kluby kibicowskie, z drugiej, organizacje badające relacje pronarodowe. Była to pomoc doraźna, przede wszystkich pomoc w pisaniu pism urzędowych oraz pisa- niu artykułów na strony internetowe.

Z przeprowadzonych wywiadów wynika, że podstawowym ograniczeniem dla angażowania się mieszkańców Krakowa w działalność pozarządową jest zbyt mała ilość wolnego czasu:

W zasadzie w moim przypadku jest to jedynie kwestia braku czasu. Również w wa- kacje jestem zajęta, ale chciałabym pracować np. w „Siemasze”, oczywiście jeśli tylko czas mi na to pozwoli. […] Te ostatnie wybory trochę dały mi do myślenia na ten temat. Chciałabym zobaczyć, że większej ilości osób się chce brać w tym udział. Bo tak jak wspomniałam, te inicjatywy oddolne, budżet obywatelski – wszystkie te rzeczy są bardzo potrzebne, natomiast nie mają one jeszcze takiego odzewu w społeczeństwie lokalnym. Ludzie są bardzo bierni.

Poza tym respondenci uzależniają swój czynny udział w organizacjach od znalezienia takiej, która ich interesuje, wskazując jednocześnie na niedostatecz- ną promocję trzeciego sektora:

Musiałabym się dowiedzieć, że jest coś takiego, co odpowiada moim potrzebom, chę- ciom i co znam. Sama z siebie nie chciałabym być w takiej organizacji. Zdecydowała- by tutaj moja potrzeba.

KONSULTACJE SPOŁECZNE

Mieszkańcy mają dość rozbieżne opinie na temat tego, czym są konsultacje społeczne. Na podstawie wypowiedzi respondentów można wyróżnić kilka ka- tegorii, którymi posługują się oni w opisie tej instytucji dialogu obywatelskiego (rys. 1.3):

• konsultacje społeczne utożsamiane z sytuacją, w której władze miasta zasię- gają opinii mieszkańców na temat pomysłów bądź projektów, np. związa- nych z nowymi, ważnymi dla mieszkańców inwestycjami w mieście; tak wy- powiedziało się 37% respondentów, którzy konsultacje społeczne odnieśli do szczebla lokalnego:

Władza ma jakiś pomysł na projekt, który ingeruje w przestrzeń miejską albo anga- żuje większą ilość osób. Byłby on konsultowany z mieszkańcami miasta czy dzielni- cy, której miałoby to dotyczyć. Potrzebne jest wysłuchanie ich opinii, żeby rozwiązać dylematy czy problemy, wypracować jakiś konsensus tak, żeby projekt przebiegał sprawnie i żeby zadowolił wszystkich realizatorów i odbiorców;

• konsultacje społeczne postrzegane jako instytucja wykorzystywana jedynie na centralnym szczeblu władzy; w opinii respondentów dotyczą one sytu- acji, w której władze państwa konsultują swoje pomysły z obywatelami (18% respondentów):

Kontakt z obywatelami, zapoznanie się z opinią obywateli na dany temat. Przedsta- wienie ewentualnych powodów jakichś decyzji, zapytanie się obywateli, co oni o da- nym projekcie sądzą;

• konsultacje społeczne utożsamiane z dialogiem obywatelskim, rozumiane jako „węższa część dialogu” (14% respondentów):

Zakładam, że konsultacje społeczne to jest węższa, bardziej wyspecjalizowana for- ma dialogu obywatelskiego. […] Ja chyba nie odróżniam konsultacji społecznych od dialogu obywatelskiego. Wydaje mi się jednak, że konsultacje społeczne związane są z referendum – tak to przynajmniej było ładnie nazywane. Może się to też różnić tym, że nie mają one bezpośredniego wpływu na to, czy dana inwestycja powstanie, czy nie. Pełnią raczej funkcję informacyjną, sondują nastroje;

• konsultacje społeczne utożsamiane z instytucją referendum, często nazy- wane w wypowiedziach„referendum obywatelskim” (6% respondentów):

Referendum kojarzy mi się z konsultacjami społecznymi. Jest temat, jest jakaś inicja- tywa, dlatego władza za pomocą referendum pyta społeczeństwo, co o tym sądzi. Obecnie jest więcej możliwości – można zrobić np. sondę internetową. Jest to bada- nie opinii społeczeństwa, oczywiście poprzez pytania zamknięte – tak, nie, bo gdyby każdy miał napisać coś od siebie, to później ciężko byłoby dojść do ładu;

• konsultacje społeczne utożsamiane z budżetem obywatelskim; budżet obywatelski jest jednym z przejawów prowadzonych konsultacji społecz- nych (4% ankietowanych):

nie jestem pewna, ale może mieć to jakiś związek z głosowaniem nad budżetem oby- watelskim. Na pewno jest to forma dialogu, podczas którego władze miasta pytają obywateli, jak powinny być rozwiązane pewne sprawy.

Prawie jedna piąta respondentów stwierdziła, że nigdy nie słyszała o konsul- tacjach społecznych, ani nie potrafiła nic na ten temat powiedzieć.

Rys. 1.3. Najważniejsze kategorie używane przez mieszkańców Krakowa do opisu konsultacji społecznych (w procentach)

40%

35%

30%

25%

20%

15%

10%

5%

0%

lokalny szczebel

centralny

konsultacje jako konsultacje jako konsultacje jako

konsultacji

szczebel konsultacji

dialog obywatelski

"referendum obywatelskie"

budżet obywatelski

Źródło: Opracowanie własne na postawie analizy wywiadów z mieszkańcami. Respondenci mogli dać więcej niż jedną odpowiedź.

Opinie na temat organizowanych w Krakowie konsultacji społecznych są wśród mieszkańców podzielone. 21% respondentów uważa, że krakowskie kon- sultacje społeczne mają niewielką siłę sprawczą (charakter fasadowy), twierdząc nawet, że nie mają one nic wspólnego z prawdziwą ideą tej instytucji. W ten sposób wypowiadały się najczęściej osoby, które otwarcie przyznały, że nie biorą udziału w konsultacjach społecznych (10% respondentów):

Spotkałem się z opiniami o fasadowości krakowskich konsultacji społecznych. Cho- ciaż ja w sumie 6, 7 lat temu też organizowałem konsultacje społeczne z obywatelami w sprawie Xxxxx Xxxxxxxxxxxx. Te akurat konsultacje doprowadziły absolutnie do ni- czego. XXXxX urządził inwestycje na terenie objętym właśnie wcześniejszymi negocja- cjami i nie przyniosło to [konsultacje] żadnego efektu. Było to zorganizowane fajnie, ale nikt nie popatrzył na to, czego sobie ludzie życzyli w tym temacie. Ludzie przyszli, zabrali głos, nikt ich nie słuchał. Odnoszę wrażenie, że do niedawna konsultacje nie miały przełożenia na to, co się realizuje ostatecznie. Chociaż ostatnio wydaje mi się, że rzeczywiście zdarza się, że głos ludzi jest jakoś reprezentowany w tych decyzjach.

Jednocześnie prawie połowa (46%) badanych mieszkańców pozytywnie ocenia organizowane w Krakowie konsultacje społeczne, dostrzegając ich po- tencjał w procesie konsultowania ważnych dla społeczeństwa spraw:

Jest dobrze, że istnieją. Władza nie zna dokładnie wszystkich potrzeb mieszkańców miasta, a ludzie są po to, aby im pomóc wybrać, podsunąć jakieś pomysły i wspólnie podjąć decyzje o przyszłych przedsięwzięciach. Ludzie pokazują władzy, gdzie jest problem, a władza podejmuje działania, aby go rozwiązać i poprawić komfort ży- cia mieszkańców miasta. Dotyczą w zasadzie wszystkiego. Każda kwestia dotycząca mieszkańców miasta jest na nich przedstawiana.

Wśród obszarów tematycznych konsultacji społecznych przeprowadzo- nych w Krakowie respondenci najczęściej wymieniali (rys. 1.4):

• architekturę miasta, budowę nowych i rewitalizację starych obiektów/bu- dynków (8% respondentów); w wypowiedziach stosunkowo często powta- rzały się konsultacje dotyczące Rynku Podgórskiego:

Ja osobiście spotkałam się z konsultacjami dotyczącymi inwestycji mających na celu rozwój dzielnicy Podgórze. Obecnie remontowany był Rynek Podgórski, odbyły się renowacje kamienic, co skutkowało ożywieniem życia w dzielnicy, w której od dłuż- szego czasu niewiele się działo, a w tej chwili widać postęp;

• infrastrukturę miasta, budowę nowych dróg, usprawnienie komunikacji w mieście (5% respondentów); najczęściej wymienianym przez respondentów przykładem okazały się konsultacje dotyczące budowy nowych ścieżek ro- werowych i linii tramwajowych:

Konsultacje społeczne kojarzą mi się przede wszystkim z budową tramwaju w kie- runku Górki Narodowej. Ma on przebiegać od Krowodrzy Górki przez Prądnik Biały po Górkę Narodową. Miałam okazję brać udział w takich konsultacjach, ponieważ mieszkam w bloku, znajdującym się zaraz obok planowanej trasy tramwaju. Uwa- żam, że informacja o konsultacjach została dość dobrze przekazana i dotarła do

mnie. Na każdym bloku były wywieszone kartki. W Internecie, na stronie xxxxxxxxxxx.xx też pojawiła się taka informacja;

• sport, a dokładnie planowaną w Krakowie organizację Zimowych Igrzysk Olimpijskich (5% respondentów):

Ja nie zabierałem głosu, ale wydaje mi się, że powinno być więcej takich inicjatyw. Ini- cjatyw, gdzie bezpośrednio idziemy głosować, popierać projekty miasta. Np. bardzo dobra była inicjatywa dotycząca odwołania igrzysk w Krakowie. Takie wydarzenia pokazują właśnie siłę tego typu działań;

Rys. 1.4. Najważniejsze w opinii mieszkańców Krakowa obszary tematyczne konsultacji (w procentach)

Źródło: Opracowanie własne na postawie analizy wywiadów z mieszkańcami. Respondenci mogli dać więcej niż jedną odpowiedź.

• politykę lokalną – „konsultacje odbywają się najczęściej przed wyborami samorządowymi” (3%):

Na pewno konsultacje społeczne są przed wyborami, wtedy każdy z nas jest nimi za- sypywany na ulicy (ulotki), w domu, w radiu, w telewizji, w tramwaju i autobusie. W sposób werbalny i niewerbalny. Na pewno są potrzebne, żeby każdy był lepiej uświa- domiony o tym, co się dzieje albo co zamierza się dziać. Są one równie ważne jak dialog obywatelski.

Jednak zaledwie 3% ankietowanych przyznało, że brało udział w konsulta- cjach społecznych.

BUDŻET OBYWATELSKI

Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że mieszkańcy Krakowa dobrze znają pojęcie budżetu obywatelskiego. Zetknęło się z nim 89% respondentów, spośród których 7% stwierdziło, że słyszało o budżecie obywatelskim, ale nie byli oni w stanie nic więcej na ten temat powiedzieć. Pozostali (11%) nie kojarzyli takiego terminu.

Pod pojęciem budżetu obywatelskiego respondenci najczęściej rozumieją pewną sumę pieniędzy wydzieloną z budżetu miasta na realizację konkretnych projektów zaproponowanych miastu przez samych mieszkańców. W poszcze- gólnych odpowiedziach zaakcentowane zostały różne aspekty zagadnienia bu- dżetu obywatelskiego. Respondenci wyrażali je w formie postulatów, stwierdza- nia faktów lub opinii:

• finansowanie z budżetu obywatelskiego dotyczy zadań, co sprawia, że nie powinien on być utożsamiany z finansowaniem jakiegoś konkretnego ro- dzaju inwestycji (19% respondentów):

Jest jakaś pula w budżecie, którą obywatele mogą przegłosować na jakiś cel;

• z budżetu obywatelskiego finansuje się konkretne typy projektów (13% respondentów),

Budżet obywatelski są to pieniądze przeznaczone przez władzę na potrzeby obywa- teli, np. na plac zabaw lub remont parkingu;

• budżet obywatelski finansuje projekty, najczęściej dzielnicowe, wymyślone przez mieszkańców i odpowiednio wcześnie przez nich zgłoszone (10% re- spondentów):

Można zrealizować jakieś wybrane przez mieszkańców danego miasta projekty;

• doceniono sposób głosowania, zwracano uwagę na możliwość szybkiego i wygodnego głosowania na wybrane przez siebie projekty za pośrednictwem Internetu (12% respondentów):

[…] można sobie zagłosować w wyborach prowadzonych w sposób wirtualny, na co będą przeznaczone pieniądze;

• to mieszkańcy miasta decydują, na co wydać pieniądze z budżetu obywa- telskiego (7% respondentów):

Jest to pewna suma pieniędzy, która jest do rozdysponowania przez obywateli, którzy są organem decyzyjnym;

• budżet obywatelski to spotkania mieszkańców, podczas których decyduje się, na co przeznaczyć pieniądze z budżetu miasta (3% respondentów):

Spotkania, na których mieszkańcy miasta decydują, na co przeznaczyć środki z bu- dżetu. Spotkania powinny odbywać się regularnie.

O zakorzenieniu się idei budżetu obywatelskiego wśród mieszkańców Kra- kowa świadczy to, że zdecydowana większość respondentów (72%) pozytyw- nie odniosła się w swoich wypowiedziach do tego przedsięwzięcia. Wyrażali oni ogólne poparcie dla samej instytucji budżetu obywatelskiego (37%):

Mieszkańcy wiedzą, czego im potrzeba. Jeżeli mają prawo wyboru, to inaczej na to patrzą. Pomysły zgłaszają mieszkańcy, to oni wychodzą z inicjatywą. Można zreali- zować pomysły, na które nie wpadnie np. rada miasta.

Respondenci zwracali poza tym uwagę na integrujący walor budżetu oby- watelskiego, dzięki któremu mieszkańcy mają poczucie współdecydowania o sprawach dla nich najistotniejszych:

Projekty te mają szanse połączyć ludzi we współpracy, więc uważam że to jest bardzo cenne. Tego nam brakuje.

W ocenie budżetu obywatelskiego mieszkańcy są raczej zgodni. Tylko 21% respondentów negatywnie ocenia budżet obywatelski, z czego 16% źle ocenia go w samym Krakowie. Wśród tych ostatnich wypowiedzi pojawiły się trzy za- rzuty wobec różnych podmiotów dialogu obywatelskiego. Po pierwsze, respon- denci wskazywali na słabą promocję tego przedsięwzięcia przez władze miasta Krakowa, po drugie, dostrzegali niski poziom zainteresowania budżetem wśród mieszkańców oraz, po trzecie, zwracali uwagę na niedostateczne nagłaśnianie tej inicjatywy w lokalnych mediach. Poniższy cytat dobrze obrazuje zarzuty przytaczane przez respondentów:

Po prostu się tym interesuję, ale takich ludzi, którzy się tym interesują jest mało i po- winno to być bardziej nagłośnione. Wielu mieszkańców nie ma pojęcia, że coś takie- go było, że w czymś można było uczestniczyć. Media o tym nie piszą.

Stosunkowo niewielki odsetek respondentów (5%) negatywnie ocenił samą ideę budżetu obywatelskiego. W wypowiedziach tych zaobserwowano przede wszystkim brak zaufania do władz samorządowych:

Uważam, że większość z tych pieniędzy i tak nie trafi do ludzi, którzy chcieliby coś zmienić.

Respondenci zwracali także uwagę na „nieobywatelskie” projekty, które wy- grywają finansowanie na skutek głosowania. Zdaniem niektórych rozmówców efektem budżetu obywatelskiego jest często niepotrzebne rozdawnictwo pie- niędzy, przeznaczane na projekty, które nie mają nic wspólnego z faktycznym rozwojem całego miasta:

Uważam, że powinna być szersza weryfikacja takich projektów, bo jeśli to ma służyć tylko 5, 10 osobom, to wówczas należy takie pomysły odrzucać. Projekt w założeniu powinien być dla ogółu społeczeństwa.

Często powtarzającym się zarzutem, jaki respondenci kierowali w swoich wypowiedziach pod adresem władz miasta Krakowa, była fasadowość procedo- wania instytucji budżetu obywatelskiego i traktowanie jej jako zło konieczne. Na potwierdzenie tego stanu rzeczy mieszkańcy wskazywali przede wszystkim nikłe środki finansowe, jakie zostały przeznaczone w ubiegłym roku (2014) na budżet obywatelski w stolicy Małopolski:

Jeśli budżet Krakowa to jest około 8 mld zł, to wygląda na to, że ten budżet obywatel- ski wynosił około 4 mln na całe miasto, to stanowi zaledwie ok. 1/1000 środków do wydania.

Jednocześnie prawie jedna czwarta rozmówców dobrze oceniała organiza- cję budżetu obywatelskiego w Krakowie, a kolejnych 14% wyraziło się neutral- nie na ten temat (nie zidentyfikowano ani jednoznacznie pozytywnych, ani jed- noznacznie negatywnych cech).

Można było głosować stacjonarnie i przez Internet. Zajęło mi to chyba pół godziny. Opcji do wyboru było strasznie dużo, więc można było naprawdę wybierać do woli. Każda dzielnica miała swoje projekty i jeśli faktycznie dzielnice będą to realizować, to super.

Jednak przeważająca w większości wypowiedzi pozytywna ocena budżetu obywatelskiego w niewielkim stopniu przekłada się na aktywny udział miesz- kańców w tej inicjatywie. Tylko 12% respondentów potwierdziło, że brali udział w głosowaniu nad budżetem obywatelskim. Najczęściej wybierali projekty, któ-

re były bezpośrednio związane z rozwojem ich najbliższego otoczenia (osiedla mieszkalnego, dzielnicy):

Przynajmniej tutaj w dzielnicy projekty, na które ja głosowałam, dotyczyły rozwoju placów zabaw, przedszkoli, żłobków, nauki pierwszej pomocy.

Ci zaś, którzy przyznali, że nie uczestniczyli w wyborze projektów w ramach budżetu, jako główny powód podawali najczęściej brak czasu, brak jasnych in- formacji na temat samej instytucji budżetu oraz problem z narzędziem do gło- sowania:

Próbowałem głosować, ale strasznie było skomplikowane zarejestrowanie się na stro- nę, przez którą można było głosować na te projekty, więc w końcu nie zagłosowałem.

ŹRÓDŁA INFORMACJI

Istotnym elementem analizy uczyniono także zbadanie, z jakich źródeł mieszkańcy Krakowa czerpią informację na temat tego, co się dzieje w mieście. Chodziło o zidentyfikowanie rodzajów mediów i innych kanałów komunikowa- nia się, które pośredniczą w wymianie informacji dotyczących spraw miasta, oraz ustalenie konkretnych mediów, z których korzystają mieszkańcy poszuku- jący wiadomości lokalnych i obywatelskich.

Respondenci podali następujące źródła informacji, z których czerpią wiedzę na temat życia społecznego w Krakowie oraz wszelkiego rodzaju inicjatyw spo- łecznych (rys. 1.5):

• internet, który jest wykorzystywany głównie w celu wyszukiwania konkret-

nych informacji na temat aktywności obywatelskich w mieście oraz przeglą- dania ulubionych stron, które są prowadzone przez podmioty dialogu oby-

watelskiego (46% respondentów);

• kontakty bezpośrednie, rozmowy ze znajomymi, z członkami rodziny oraz

rozmowy i dyskusje prowadzone face to face w sferze publicznej (27%);

• telewizja, przede wszystkim programy o tematyce regionalnej lokalnej

(17%);

• krakowska prasa codzienna, w tym prasa bezpłatna i gazety lokalne – dziel-

nicowe, osiedlowe itp. (13%);

• ogłoszenia, plakaty uliczne, ulotki rozdawane na ulicach i dostarczane do

skrzynek pocztowych (12%);

• radio, przede wszystkim stacje regionalne (11%);

• inne (4%).

W celu uszczegółowienia badań respondenci zostali poproszeni o wymienie- nie konkretnych źródeł informacji w każdej z trzech kategorii – media tradycyj- ne, strony internetowe, portale społecznościowe.

Wśród mediów tradycyjnych respondenci najczęściej wskazywali TVP Kra- ków. Najczęściej wymienianym programem była Kronika Krakowska, która sta- nowi główne wydanie wiadomości regionalnych. Respondenci wskazywali tak- że kanał TVN jako źródło informacji na temat aktywności społecznej krakowian. Jeśli zaś chodzi o radio, to dominującą rozgłośnią okazało się Radio Kraków. Rozmówcy wymieniali także RMF MAXXX, XXX.XX i RMF Classic wśród stacji ra- diowych, w których poszukują wiadomości na temat analizowanych zagadnień. Najpoczytniejszymi tytułami prasowymi dostarczającymi ankietowanym infor- macji o życiu społecznym w Krakowie są kolejno: „Gazeta Krakowska”, „Dziennik Polski”, „Metro” rozdawane za darmo na ulicach i dodatek krakowski „Gazety

Wyborczej”. Respondenci wymienili też ogólnopolski tygodnik opiniotwórczy

„Newsweek” i krakowski „Karnet”. Dość istotne jako główne źródło informacji o aktywności lokalnej mieszkańców okazały się także informatory i biuletyny osiedlowe/dzielnicowe. Odsetek respondentów, którzy zadeklarowali, że nie ko- rzystają z mediów tradycyjnych jako źródeł informacji lokalnej wyniósł 7%.

Rys. 1.5. Źródła informacji na temat aktywności społecznej i obywatelskiej popularne wśród mieszkańców Krakowa (w procentach)

Źródło: Opracowanie własne na postawie analizy wywiadów z mieszkańcami. Respondenci mogli podać więcej niż jeden rodzaj źródła informacji.

Wśród stron internetowych liderem okazał się portal miejski Magiczny Kra- ków (xxx.xxxxxx.xx). Należy zwrócić uwagę, że wskazany został przez aż 22% respondentów, co plasuje go także na pierwszym miejscu w ogólnym rankingu kanałów komunikacyjnych, które są wykorzystywane przez krakowian do pozy- skiwania informacji na temat aktywności społecznej i obywatelskiej mieszkań- ców. Obok Magicznego Krakowa, respondenci wymienili także: zakładkę kra- kowską Xxxx.xx (13%), Xxxxxx.XxxxxXxxxxx.xx (9%), zakładkę krakowską Xx.xx (7%), zakładkę krakowską Xxxxxxx.xx (5%), XxxxXxxxxx.xx (5%), Xxx.xx (4%) oraz XXXxxxxx.xx (3%). Odsetek osób, które zadeklarowały, że nie korzystają z me- diów tradycyjnych jako źródeł informacji lokalnej, wyniósł 10%.

Wśród portali społecznościowych jedynym wskazanym źródłem informacji i jednocześnie platformą wymiany opinii na temat aktywności społecznej i oby- watelskiej mieszkańców Krakowa był Facebook. Wymieniło go aż 78% respon- dentów. Ponad jedna czwarta dodatkowo wskazała konkretne fanpage’e orga- nizacji i inicjatyw obywatelskich, które polubiła. Pozostali ankietowani (22%) nie korzystają z portali społecznościowych.

INSTYTUCJE DIALOGU OBYWATELSKIEGO W KRAKOWIE

Istotnym elementem badań było sprawdzenie, czy i w jakim stopniu insty- tucje dialogu obywatelskiego, które działają w mieście, są zakorzenione w świa- domości społecznej krakowian. Innymi słowy, czy mieszkańcy znają te instytu- cje?, czy potrafią wskazać obszary ich działalności i funkcje?, czy utożsamiają je ze współuczestnictwem obywateli w projektowaniu i dyskutowaniu zmian i rozwiązań?, i wreszcie, jak oceniają ich działalność? Systematyczna analiza poin- formowania i opinii mieszkańców w tym zakresie jest ważnym elementem diag- nozy i oceny funkcjonowania dialogu obywatelskiego w Krakowie, co stanowi długoterminowy cel projektu.

Miejski Ośrodek Wspierania Inicjatyw Społecznych (MOWIS)

Z analizy przeprowadzonych wywiadów wynika, że Miejski Ośrodek Wspie- rania Inicjatyw Społecznych jest instytucją słabo rozpoznawalną wśród miesz- kańców Krakowa. Tylko 26% respondentów zetknęło się z nazwą tej instytucji. Jedynie 18% poprawnie wymieniło przynajmniej jeden z obszarów działalności ośrodka, a cztery osoby potrafiły podać jego nazwę. Pozostałe 74% responden- tów stwierdziło, że nie słyszało o tej instytucji.

Można wyróżnić dwa podstawowe obszary działania, z którymi responden- ci identyfikują MOWIS. W pierwszej kolejności ośrodek jest kojarzony z działal- nością na rzecz aktywizacji społeczności i inicjatyw lokalnych. Wynika to jednak częściej z interpretacji nazwy ośrodka niż wiedzy na temat samej instytucji:

Szczerze mówiąc, nie spotkałem się z działalnością tego instytutu. Sama nazwa wskazuje, że ta instytucja jest od tego, by mobilizować do działania ludzi, którzy chcą coś zrobić dla miasta, dla społeczności.

Najprawdopodobniej zajmuje się skutecznym doradztwem i pomocą w temacie ini- cjatyw czy inwestycji, za które są współodpowiedzialni obywatele miasta.

Zajmuje się wspieraniem wszelkich inicjatyw wychodzących od mieszkańców środo- wiska lokalnego działających na rzecz miasta.

Tak spotkałem się z tą instytucją. Jest to instytucja miejska, która ma na celu aktywi- zację społeczności lokalnej i ruchów miejskich. Daje też przestrzeń dla ruchów oddol- nych różnego typu. Jeśli mieszkańcy mają jakieś sprawy, problemy, to mogą tam np. porozmawiać z prawnikami.

W drugiej kolejności Miejski Ośrodek Wspierania Inicjatyw Społecznych identyfikowany jest z działalnością na rzecz współpracy miasta z organizacjami pozarządowymi:

[MOWIS] Wspiera finansowo i doradczo organizacje pozarządowe.

Jest to ośrodek zajmujący się wspieraniem organizacji pozarządowych. Wspieraniem przez Prezydenta Miasta Krakowa, przez władze z wyższych szczebli tego miasta.

Wspomniałam wcześniej o projekcie „Kraków rozwija konsultacje społeczne” i był on organizowany przez Wydział Spraw Społecznych referatu MOWIS-u. O ile dobrze pamiętam, to właśnie MOWIS zajmuje się monitorowaniem relacji i współpracy miasta z organizacjami pozarządowymi.

Przy tak niskim poziomie rozpoznawalności MOWIS trudno wnioskować w kwestii nacechowania opinii na temat ośrodka. Porównując opinie o konotacji jednoznacznie pozytywnej i jednoznacznie negatywnej, można jednak stwier- dzić, że opinie krytyczne budowane są częściej na podstawie wyobrażeń o funk- cjonowaniu instytucji w strukturach miasta, natomiast opinie pozytywne są związane z oceną konkretnych aktywności MOWIS, z którymi mieszkańcy osobi- ście się zetknęli lub o których wiedzą:

Jest to część miejskiego ośrodka, całej tej biurokracji urzędniczej, która ma te- oretycznie wspierać inicjatywy społeczne, funkcjonowanie organizacji pozarzą- dowych.

Wiem, że prowadzi bazę danych o krakowskich organizacjach pozarządowych, więc musi mieć coś wspólnego z III sektorem. Dobrze, że istnieją takie instytucje, które wpierają organizacje pozarządowe i pomagają im się rozwijać.

Fantastyczne miejsce, robią genialne szkolenia. Korzystałam u nich z dwóch szkoleń. Korzystałam też z pomocy, kiedy 10 lat temu tworzyliśmy nasze stowarzyszenie. Oni nas skontaktowali z ludźmi, którzy mogli nam dalej pomóc, z prawnikami itd.

Pełnomocnik Prezydenta Krakowa ds. Polityki Społecznej

Jak pokazują wyniki prezentowanych badań, instytucja Pełnomocnika Prezy- denta Krakowa ds. Polityki Społecznej nie zdążyła zakorzenić się w świadomości mieszkańców. Jedynie 15% respondentów zadeklarowało, że miało kontakt z informacją na temat jego działalności. Żaden z rozmówców nie odniósł się jed- nak do konkretnych zadań, sytuacji lub wydarzeń, w których Pełnomocnik brał udział. Jedynie dwie osoby wymieniły nazwisko Xxxx Xxxxxxxxx-Xxxxxxxxx, któ- ra w okresie prowadzenia badań pełniła tę funkcję.

Przeciętne, bardzo chaotyczne wyobrażenia respondentów na temat roli Peł- nomocnika obrazują poniższe fragmenty wypowiedzi:

Coś kiedyś słyszałem, że utworzono takie stanowisko i działa. On się zajmuje kontak- tami ze społecznością lokalną. Może bada opinie na temat różnych działań? Podej- rzewam, że taka osoba jest do tego oddelegowana.

Ogólnie jeżeli chodzi o pełnomocników prezydenta to każda działka społeczna, czy gospodarstwo, infrastruktura, tak jak profilaktyka społeczna, ma swojego pełnomoc- nika. Prezydent nie byłby w stanie sam załatwiać wszystkich spraw. Dlatego jeżeli chodzi o politykę społeczną, to istnieje oczywiście taki pełnomocnik.

A o tym [pełnomocniku], to w „Dzienniku Polskim” czytałem, ale nie wiem, jak to sta- nowisko funkcjonuje.

Tylko jedna osoba wskazała, że zadania Pełnomocnika Prezydenta Krakowa ds. Polityki Społecznej obejmują także kontakty z sektorem pozarządowym:

Chodzi chyba o to, żeby pełnomocnik prezydenta wiedział, czym każda organizacja pozarządowa się zajmuje, jakie ma problemy i jak można ją wspomóc. Nie ukrywaj- my, organizacje pozarządowe muszą radzić sobie z dużą ilością problemów, przez które trudno fundacji przebrnąć […] organizacje pozarządowe działają na korzyść obywateli i powinny być wspierane przez władzę.

W trakcie trwania projektu, w październiku 2015 r., doszło do zmian organi- zacyjnych i stanowisko pełnomocnika zostało„włączone” w zakres merytoryczny III Zastępcy Prezydenta Miasta Krakowa ds. Polityki Społecznej, Kultury i Promo- cji Miasta.

Krakowska Rada Działalności Pożytku Publicznego (KRDPP)

Również wyniki badań dotyczące Krakowskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego wyraźnie wskazują, że informacje o tej instytucji dialogu obywatel- skiego nie przebijają się do sfery publicznej i nie są zakorzenione w świadomości krakowian. Stanowcza większość, bo aż 87% respondentów, stwierdziła, że nigdy nie słyszała o tej instytucji. Jedynie 7% respondentów potrafiło, bardzo ogólnie, określić, czym ona się zajmuje. Kolejnych 6% stwierdziło, że nazwa jest im znana, ale nie byli w stanie nic o niej powiedzieć. Żaden z respondentów nie odniósł się do tego, w jaki sposób Rada jest powoływana. Jedynie dwie osoby wiedziały, że KRDPP ma coś wspólnego z organizacjami pozarządowymi, ale tylko jeden roz- mówca wskazał, że jest to instytucja, której członkami są przedstawiciele władz miasta i organizacji pozarządowych. W żadnej wypowiedzi nie znaleziono infor- macji o jakiejś konkretnej sprawie, którą opiniowała lub zajmowała się KRDPP.

Analiza pojedynczych cytatów, w których respondenci odnieśli się do dzia- łalności Rady, wskazuje, że jest ona postrzegana jako organ opiniujący, pomoc- niczy dla instytucji miasta:

[KRDPP] Zajmuje się opiniowaniem projektów Rady Miasta i innych dokumentów. Tworzy również ustawy dotyczące organizacji pozarządowych. Myślę, że jest to waż- ne, że istnieje taka instytucja, która pośredniczy między władzą a organizacjami po- zarządowymi i tworzy dla nich podłoże prawne.

To jest miejsce, w którym zasiadają władze samorządowe i przedstawiciele organi- zacji pozarządowych. Do ich zadań należy ocena i opiniowanie danych projektów i jakichś problemów dotyczących polityki miejskiej.

Bardzo niski poziom wiedzy i poinformowania respondentów na temat Rady uniemożliwia wnioskowanie na temat ich ocen odnoszących się do działalności KRDPP. Wśród wypowiedzi jednoznacznie nacechowanych (12%), przeważały opinie negatywne, ale wynikały one z ogólnej niechęci rozmówców do insty- tucji publicznych, z którą utożsamiali oni KRDPP, lub z nastawienia do polityki publicznej. W ani jednym przypadku ocena nie była powiązana bezpośrednio z działalnością, kompetencjami, sposobem powoływania itp. Rady.

Komisje Dialogu Obywatelskiego (KDO)

Wyniki badań odnoszące się do rozpoznawalności Komisji Dialogu Obywa- telskiego przez mieszkańców Krakowa są zbieżne z tymi, które dotyczą Krakow- skiej Rady Działalności Pożytku Publicznego. Znacząca większość rozmówców (86%) stwierdziła, że nigdy nie zetknęła się z informacją na temat KDO. Jedynie 6% wskazało, czym są komisje. Warto zaznaczyć, że były to te same osoby, które wiedziały, co to jest KRDPP. Kolejnych 8% rozmówców stwierdziło, że słyszało coś na temat komisji, ale nie potrafiło nic o nich powiedzieć.

Pojedyncze wypowiedzi na temat KDO zawierały bardzo powierzchowne i niespójne informacje. Poziom ich ogólności obrazują poniższe cytaty:

[KDO] Współpracują z Krakowską Radą Działalności Pożytku Publicznego. Współ- praca polega na tworzeniu dialogu, wypracowywaniu wspólnych rozwiązań między organizacjami.

Komisje odpowiadające na potrzeby społeczne. Podmiotami są strony dialogu oby- watelskiego, czyli władze i organizacje pozarządowe.

Zbierają informacje, analizują i przedstawiają je władzom miasta.

Jedynie dwóch respondentów wymieniło konkretne KDO działające w Kra- kowie:

Przygotowują różne porozumienia i opinie dokumentów, a także projekty spotkań z ludźmi. Z tego, co słyszałam, jedna z Komisji dotyczy Nowej Huty, jednak nie potrafię powiedzieć, na czym dokładnie jej działanie w tym obszarze polega.

Tu chodzi o te komisje, które powstały przy pełnomocniku. One są komisjami z kon- kretnie dookreślonym obszarem działania, w którym działają komisje np. do spraw edukacji, kultury itd. W tych komisjach zasiadają ludzie z organizacji pozarządowych i zawsze musi być w nich chyba jeden jakiś przedstawiciel samorządowy.

WNIOSKI I REKOMENDACJE

Na podstawie zaprezentowanych w niniejszym raporcie badań można wska- zać najważniejsze wnioski odnoszące się do wiedzy i sposobu postrzegania dia- logu obywatelskiego przez mieszkańców Krakowa.

Sposób postrzegania dialogu obywatelskiego

• Samo pojęcie dialogu obywatelskiego nie zakorzeniło się w świadomości społecznej mieszkańców Krakowa, ale większość z nich identyfikuje przynaj- mniej jedną jego formę, instytucję lub potrafi opisać go zgodnie z definicją.

• Mieszkańcy Krakowa najczęściej rozumieją lub kojarzą dialog obywatelski z

szeroko pojętą aktywnością społeczną i/lub oddolnymi inicjatywami, które mają na celu poprawę życia obywateli. W tym sensie aktywni mieszkańcy po-

strzegani są jako najważniejsze ogniwo dialogu.

• Dialog obywatelski przyjmuje w opiniach mieszkańców formę albo partner-

skiej współpracy między mieszkańcami i władzami miasta, albo kontaktu ini-

cjowanego przez władze miasta w celu poznania opinii mieszkańców.

• Mieszkańcy Krakowa rzadko opisują dialog obywatelski zgodnie z jego pod-

stawową definicją, w przypadku miasta, jako formę kontaktu między władzą

samorządową a organizacjami trzeciego sektora.

• Organizacje pozarządowe rzadko są identyfikowane przez mieszkańców Krako-

wa jako ich reprezentanci i wyraziciele opinii w kontaktach z władzami miasta.

• Najbardziej rozpoznawalną formą dialogu obywatelskiego jest instytucja

budżetu obywatelskiego. Mieszkańcy znają również termin„konsultacje spo- łeczne” i potrafią, zazwyczaj na bardzo ogólnym poziomie, opisać ich ideę i założenia.

Organizacje pozarządowe

• Mieszkańcy Krakowa zdają sobie sprawę z obecności i działalności organiza- cji pozarządowych w przestrzeni miejskiej. Są one najczęściej utożsamiane z różnego rodzaju stowarzyszeniami, fundacjami i organizacjami pożytku pub- licznego, które wokół nich funkcjonują. Sporej grupie mieszkańców pewną trudność sprawia sprecyzowanie, czym się zajmują i jak działają organizacje pozarządowe.

• Organizacje pozarządowe są przez mieszkańców postrzegane zazwyczaj jako instytucje potrzebne, podnoszące jakość życia w mieście. Przypisuje się im zasługi jako instytucjom aktywnym, odpowiadającym na potrzeby społeczne i działającym na rzecz mieszkańców. Zwraca się uwagę, że są one mocno zaangażowane w swoje cele statutowe. Istnieje przekonanie, że wypełniają one lukę między mieszkańcami a władzami samorządowy- mi, realizują zadania, z którymi miasto albo sobie nie radzi, albo się nimi nie interesuje. Z drugiej strony, nie są odosobnione opinie, że organiza- cje pozarządowe działają przede wszystkim na rzecz własnych członków, a ich podstawowym celem jest pozyskiwanie funduszy z budżetu miasta lub

Unii Europejskiej.

• Większość mieszkańców potrafi podać chociaż jedną nazwę organizacji po-

zarządowej oraz wymienić najważniejsze obszary działalności krakowskich organizacji pozarządowych, w tym pomoc społeczną, kulturę i edukację,

sport, ekologię, ochronę zdrowia.

• Ważnym źródłem informacji na temat działalności organizacji pozarządo-

wych jest zaangażowanie własne lub znajomość z osobami, które posiadają doświadczenie w obszarze aktywności trzeciosektorowej. Jednocześnie aż trzy czwarte respondentów, którzy wzięli udział w badaniu, nie było zaanga-

żowanych w żadną działalność obywatelską.

• Na podstawie zebranych wypowiedzi można zatem stwierdzić dość wysoki

poziom poinformowania o działalności pozarządowej i jednocześnie sto- sunkowo niski poziom zaangażowania obywatelskiego wśród mieszkańców Krakowa.

Konsultacje społeczne

• Mieszkańcy Krakowa różnorodnie identyfikują konsultacje społeczne. Są one często utożsamiane albo z dialogiem obywatelskim w ogóle, albo z jedną z jego form, np. z instytucją referendum czy budżetem obywatelskim. Konsul- tacje społeczne są też czasami rozpoznawane jedynie jako instytucja dialogu

obywatelskiego na centralnym szczeblu władzy.

• Konsultacje społeczne w Krakowie są oceniane pozytywnie przez osoby, któ-

re widzą w nich potencjał w procesie konsultowania ważnych dla mieszkań- ców spraw. Jednocześnie dość słabo oceniana jest siła sprawcza mieszkań- ców w konsultacjach, które – ich zdaniem – nie przekładają się na decyzje,

podejmowane ostatecznie przez władze miasta.

• Wśród obszarów tematycznych konsultacji społecznych mieszkańcy identy-

fikują najczęściej: sprawy związane z architekturą, infrastrukturą miasta, ob- szar sportu i szeroko pojętej polityki lokalnej.

Budżet obywatelski

• Mieszkańcy Krakowa dobrze znają pojęcie budżetu obywatelskiego.

• Budżet obywatelski jest postrzegany przede wszystkim z perspektywy zasad

przyznawania środków na projekty oddolne w budżecie miasta, jako tzw.

„mały budżet”. Mieszkańcy zazwyczaj posiadają ogólne informacje na temat procedur zgłaszania projektów obywatelskich i sposobu ich głosowania. Do- strzegają w budżecie obywatelskim funkcje aktywizujące i integrujące oby- wateli. Natomiast jedynie stosunkowo wąska grupa mieszkańców posiada bardziej szczegółowe informacje, np. na temat dotychczasowych projektów, rozdziału środków itd.

• Znacząca większość respondentów pozytywnie ocenia samą ideę dialogu

obywatelskiego, a także jego organizację w Krakowie.

• Sporadyczne zarzuty wyrażane przez respondentów wobec budżetu oby-

watelskiego w Krakowie dotyczyły trzech kwestii. Po pierwsze, wskazywano na słabą promocję tego przedsięwzięcia przez władze miasta Krakowa, po drugie, dostrzegano niski poziom zainteresowania budżetem wśród miesz- kańców oraz, po trzecie, zwracano uwagę na niedostateczne nagłaśnianie tej

inicjatywy przez krakowskie media.

• Często powtarzający się zarzut respondentów był kierowany do władz mia-

sta Krakowa. U jego podstaw leżało przekonanie o fasadowości procedowa- nia instytucji budżetu obywatelskiego i traktowanie go przez władze miasta jako zło konieczne. Na potwierdzenie tego stanu rzeczy mieszkańcy wskazy- wali przede wszystkim nikłe środki finansowe, jakie zostały przeznaczone w

2014 r. w stolicy Małopolski na budżet obywatelski42.

• Pozytywne opinie na temat budżetu obywatelskiego w niewielkim stopniu

przekładają się na aktywny udział mieszkańców w tym przedsięwzięciu. Z badań wynika, że głównymi przyczynami absencji w głosowaniu nad bu- dżetem obywatelskim w Krakowie są: brak czasu, niewystarczająca wiedza i poinformowanie mieszkańców na temat samej instytucji budżetu oraz prob- lemy z wypełnieniem internetowego arkusza do głosowania.

Źródła informacji

• Mieszkańcy Krakowa, poszukując źródeł informacji na temat aktywności społecznej w mieście, korzystają przede wszystkim z internetu. Jest to me- dium, które służy im przede wszystkim do sprawdzania wiadomości doty- czących konkretnych wydarzeń, przeglądania „ulubionych” stron o tematy- ce trzeciosektorowej oraz funpage’e instytucji obywatelskich. Najczęściej

42 Badania przeprowadzone zostały przed głosowaniem nad budżetem obywatelskim w 2015 r.

wykorzystywanym przez mieszkańców kanałem komunikacji dotyczącej aktywności obywatelskiej nie tylko w internecie okazał się portal miejski Magiczny Kraków.

• Na poziom poinformowania mieszkańców o inicjatywach obywatelskich w

Krakowie istotny wpływ mają kontakty bezpośrednie, takie jak rozmowy ze znajomymi, z członkami rodziny oraz dyskusje prowadzone face to face w sfe-

rze publicznej.

• Wśród mediów tradycyjnych największą popularnością cieszy się nadal tele-

wizja – mieszkańcy Krakowa przyzwyczajeni są przede wszystkim do oglą- dania Kroniki Krakowskiej, głównego wydania wiadomości regionalnych. W drugiej kolejności respondenci wskazywali na krakowską prasę codzienną jako źródło wiedzy o tematyce dialogu obywatelskiego. W szczególności wymieniano„Gazetę Krakowską”, „Dziennik Polski” oraz bezpłatne„Metro”. Na trzeciej pozycji uplasował się outdoor, typu ogłoszenia i plakaty uliczne, a także ulotki rozdawane na ulicach i dostarczane do skrzynek pocztowych. Ostatnim z wymienianych, w kontekście pozyskiwania przez mieszkańców informacji na tematy obywatelskie, rodzajów mediów było radio, w szczegól- ności stacja Radio Kraków.

Instytucje dialogu obywatelskiego

• Instytucje dialogu obywatelskiego, które zostały powołane i funkcjonują w strukturach Gminy Miejskiej Kraków, są słabo lub bardzo słabo rozpozna- walne czy identyfikowane przez mieszkańców z ich funkcjami oraz zada-

niami.

• Stosunkowo najlepiej rozpoznawalny jest Miejski Ośrodek Wspierania Inicja-

tyw Społecznych, o którym słyszało 26% respondentów. Ze względu na sko- jarzenia z nazwą ośrodek jest przede wszystkim utożsamiany z działalnością na rzecz aktywizacji społeczności i inicjatyw lokalnych. Dopiero w drugiej kolejności jest on identyfikowany z aktywnością na rzecz współpracy miasta z organizacjami pozarządowymi. O słabym zakorzenieniu MOWIS w świado- mości mieszkańców świadczy to, że jedynie czterech respondentów potrafi- ło podać jego nazwę i że formułowane przez nich opinie na temat ośrodka opierały się bardziej na wyobrażeniach dotyczących jego działalności niż na wiedzy.

• Pozostałe instytucje dialogu obywatelskiego, których rozpoznawalność

została poddana analizie, wypadają bardzo słabo. Wydaje się, że decyzja o likwidacji stanowiska Pełnomocnika Prezydenta Krakowa ds. Polityki Spo- łecznej i włączeniu jego kompetencji w zakres merytoryczny III Zastępcy Prezydenta Miasta Krakowa ds. Polityki Społecznej, Kultury i Promocji Miasta była słuszna. Instytucja pełnomocnika nie tylko nie zakorzeniła się w świa- domości mieszkańców, ale też nie była wcale wiązana z obszarem trzeciego

sektora. Co więcej, utrudniała rozumienie struktur instytucji miasta, których kompetencje związane były z działalnością na rzecz rozwoju organizacji po- zarządowych.

• Również informacje na temat istnienia i działalności Krakowskiej Rady Dzia-

łalności Pożytku Publicznego i Komisji Dialogu Obywatelskiego oraz ich kompetencji nie przebijają się do sfery publicznej i nie są rozpoznawalne dla mieszkańców Krakowa. Tylko pojedynczy respondenci potrafili wskazać cele i obszar działalności tych instytucji czy np. wymienić choćby jedną z funkcjo- nujących Komisji Dialogu Obywatelskiego w Krakowie.

DIALOG OBYWATELSKI W KRAKOWIE W OPINII PRZEDSTAWICIELI ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH

CZĘŚĆ II.

METODOLOGIA BADAŃ I DOBÓR PRÓBY

Głównym celem tej części badań było rozpoznanie, jak organizacje pozarzą- dowe w Krakowie rozumieją i realizują w praktyce idee i rozwiązania dialogu obywatelskiego. Istotne było także rozpoznanie roli i znaczenia różnych insty- tucji miejskich powołanych do rozwoju dialogu obywatelskiego w mieście. W szczególności chodziło o poznanie opinii krakowskich organizacji pozarządo- wych na temat Miejskiego Ośrodka Wspierania Inicjatyw Społecznych (MOWIS), Komisji Dialogu Obywatelskiego (KDO) czy Krakowskiej Rady Działalności Pożyt- ku Publicznego (KRDPP).

W ramach niniejszego projektu przeprowadzono wywiady z 27 przedsta- wicielami organizacji pozarządowych w okresie między listopadem 2014 a czerwcem 2015 r. Wywiady zostały przeprowadzone przez wcześniej prze- szkolonych doktorantów Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej UJ. Kilka rozmów odbyły także kierujące projektem. W rezultacie wywiady przeprowadzili: Xxxxxxxxx Xxxx, Xxx Xxxxxx-Xxxxxxxxxxx, Xxxxxxxxxx Xxx- xxxxx, Xxxxxx Xxxxx, Xxxxxxx Xxxxxx, Xxx Xxxxxx Xxxxxxxxxx, Xxxxxxxxxx Xxxxxx, Xxxxxxxx Xxxx.

Wywiady zrealizowano na podstawie przygotowanego scenariusza (zob. aneks), zakładającego w miarę ustrukturalizowaną rozmowę, w której badacz musi zadać wszystkie założone pytania, zachowując dowolną kolejność i w sposób dość swobodny pogłębiając rozmowę. Istotne było właśnie to roz- szerzanie i pogłębianie rozmowy, pozwalające nie tylko na nieskrępowaną wypowiedz rozmówców, ale także często szczegółowy opis, wyjaśnienie czy definiowanie różnych problemów, widzianych z perspektywy organizacji po- zarządowych. Długość trwania wywiadu zależała od stopnia zainteresowania rozmówcy i jego chęci do podzielenia się swoimi spostrzeżeniami i opiniami. Stąd zarejestrowano zarówno rozmowy trwające 30 minut, jak i takie, które trwały 2 godziny.

Rozmowy prowadzone były głównie z prezesami bądź członkami zarządów organizacji, a w wyjątkowych sytuacjach – z pracownikami lub wolontariuszami wskazanymi przez lidera organizacji. Trzy organizacje poprosiły o pełne zacho- wanie poufności, oznaczające nie tylko zwyczajowe utajnienie personaliów roz- mówców, ale także nazwy organizacji pozarządowej.

Dobór organizacji był celowy, dokonany na podstawie następujących dycho-

tomicznych kryteriów:

• organizacja współpracująca – organizacja nie współpracująca z miastem Kra-

ków;

• organizacja należąca – organizacja nie należąca do ciał o charakterze konsul- tacyjno-doradczym;

• fundacja oraz stowarzyszenie;

• organizacja posiadająca status pożytku publicznego – organizacja nie posia-

dające tego statusu (rys. 2.1);

• organizacje działające na różnych polach działalności (zgodnie z Międzyna-

rodową Klasyfikacją Organizacji Pozarządowych43);

• organizacja posiadająca swoich reprezentantów w krakowskich ciałach dorad-

czo-konsultacyjnych – organizacja nie posiadająca takich reprezentantów.

W związku z powyższymi ustaleniami wśród organizacji znalazło się 15 fun- dacji, 11 stowarzyszeń oraz 1 stowarzyszenie zwykłe. Połowa z nich funkcjonuje od co najmniej 10 lat. Spośród wszystkich tych organizacji status organizacji po- żytku publicznego (OPP) posiada 37% (rys 2.1).

Do badań wybrano organizacje działające w różnych obszarach aktywności społeczno-gospodarczej, od pomocy społecznej przez ochronę zdrowia po in- tegrację społeczną. Co istotne, każda z badanych organizacji posiadała co naj- mniej kilka zadeklarowanych obszarów aktywności, w skrajnych przypadkach

nawet 27. Kolejno wśród deklarowanych pojawiły się:

• działalność na rzecz społeczeństwa obywatelskiego;

• kultura, sztuka;

• edukacja, nauka;

• przeciwdziałanie wykluczeniu;

• integracja społeczna;

• rozwój lokalny oraz ekonomiczny, w tym na rzecz przedsiębiorczości;

• działalność na rzecz wolontariatu;

• działalność na rzecz integracji międzynarodowej, europejskiej;

• ochrona zdrowia;

• pomoc społeczna;

• działalność charytatywna;

• przeciwdziałanie dyskryminacji;

• ochrona środowiska;

• prawa człowieka;

• działalność strażnicza;

• działalność na rzecz mniejszości, x.xx. narodowych, etnicznych.

43 L.M. Xxxxxxx, X.X. Xxxxxxx, Defining the Nonprofit Sector: A Cross-National Analysis, Xxxxx Xxxxxxx Nonprofit Sector Series, no. 4, Manchester University Press, 1997.

Rys. 2.1. Data wpisu do KRS oraz uzyskania statusu OPP przez organizacje po- zarządowe (w liczbach)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Krajowego Rejestru Sądowego, online: www.ems. xx.xxx.xx.

Jak już zaznaczono, o doborze organizacji decydowało również to, czy ma ona swoich reprezentantów w podmiotach o charakterze konsultacyjno-opi- niodawczym. Zdecydowana większość (70%) nie posiada swoich członków w tego typu strukturach. Są jednak i takie, które należą do kilku podmiotów, w tym Krakowskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego oraz Komisji Dialogu Obywatelskiego (rys. 2.2).

Rys. 2.2. Podział organizacji pozarządowych ze względu na posiadanie przedstawicieli w KRDPP i KDO (w liczbach)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji zamieszczonych na stronie www.bip.krakow. pl oraz załączniki 3 i 4 niniejszego opracowania.

Zaprezentowane poniżej wyniki badań dotyczące dialogu obywatelskiego z udziałem organizacji pozarządowych w Krakowie powstały jako rezultat analizy o charakterze jakościowym, w niektórych miejscach wzbogaconej dla lepsze- go uwypuklenia treści liczbowymi zestawieniami i schematami. Poszukiwano określonych prawidłowości i dokonywano próby wyjaśnienia problemów zwią- zanych z dialogiem obywatelskim w Krakowie, postrzeganym z perspektywy trzeciego sektora. Podstawowa analiza polegała na poszukiwaniu podobieństw i różnic pomiędzy analizowanymi rozmowami i określeniu wybranych kategorii. Analiza polegała na wielokrotnym czytaniu każdego wywiadu oraz stopniowej kategoryzacji danych i ich porównywaniu. Analiza ta pozwoliła na wprowadze- nie pewnych uogólnień o charakterze eksplanacyjnym, które nie roszczą sobie jednak praw do uniwersalności. Należy także dodać, że poszczególne wywiady były przygotowane przez różnych badaczy, pracujących jednakże według ściśle określonych procedur i narzędzi badawczych.

POSTRZEGANIE I REALIZACJA DIALOGU OBYWATELSKIEGO W KRAKOWIE

Badani liderzy organizacji pozarządowych kreślą dość zróżnicowany obraz skła- dający się na wyobrażenie dialogu obywatelskiego. Jednocześnie w podstawowym kształcie, w elementarnych wymiarach jest on dla organizacji dość spójny. Przez dialog obywatelski organizacje pozarządowe działające w Krakowie rozumieją:

• branie udziału w konsultacjach społecznych:

Dla mnie dialog obywatelski jest trochę niezrozumiałym pojęciem. Rozumie Pan przez to konsultacje na poziomie miasta czy na poziomie dzielnicy z organizacjami, czy z mieszkańcami? Ja bym to nazwał konsultacjami;

• podejmowanie rozmów między władzami a mieszkańcami (w tym organi- zacje, ruchy nieformalne, media) w celu znalezienia wspólnego rozwiązania:

[…] podejmowanie rozmów pomiędzy władzami miasta/dzielnicy/osiedla a miesz- kańcami, ewentualnie pomiędzy stronami w obszarze wcześniej wymienionym. Roz- mowy odbywają się w celu ustalenia kryteriów inicjatyw, rozwiązania sporów, odna- lezienia najlepszego wyjścia z jakiejś sytuacji;

• pełnoprawne uczestnictwo w procesach decyzyjnych dotyczących funkcjo- nowania miasta:

[…] sytuacja, w której mieszkańcy i mieszkanki jakiegoś miasta czy jednostki są trak- towani/traktowane jako pełnoprawni uczestnicy procesów decyzyjnych, które doty- czą życia np. miasta;

• współpracę i jej sformalizowane formy:

Są najrozmaitsze, różne formy. KDO mogłyby być takim miejscem dialogu; taka wy- miana doświadczeń, wymiana poglądów, współpraca w ramach jakiegoś działania;

• informowanie obywateli o możliwości partycypacja, czyli inaczej partycypacja:

Najprościej rozumiem pojęcie „dialogu obywatelskiego” jako formę komunikacji, przepływu informacji między instytucjami administracyjnymi, szerzej mówiąc pań-

stwowymi, a organizacjami trzeciego sektora. Bo może równie dobrze być z pojedyn- czymi obywatelami;

• kompromis miedzy dwoma osobami, instytucjami, uczestnikami, zmierzają- cy do porozumienia:

[…] najbardziej „uwspólniona” wersja, czyli by jak najwięcej osób zgadzało się z nią.

W definiowaniu dialogu obywatelskiego organizacje pozarządowe używają następujących określeń: udział i uczestnictwo, komunikacja i informowanie, a także: współpraca, partnerstwo, kompromis, porozumienie.

Badania wśród organizacji pozarządowych dowodzą pewnej polaryzacji opi- nii na temat istnienia i rozwoju dialogu obywatelskiego w Krakowie. Zdecydo- wana większość liderów twierdziła, że tego rodzaju dialog w Krakowie istnieje. Niektórzy oceniali go pozytywnie, prezentując następujące opinie:

Uważam, że w Krakowie istnieje dialog obywatelski. Dostrzegam wiele inicjatyw mia- sta w kierunku NGOsów. […] Uważam, że krakowskie organizacje mają spory wpływ na to, jak chciałyby, żeby wspomniany kontakt wyglądał, nie mniej jednak nie jest to sprawa łatwa.

Zaangażowanie urzędu jest wysokie i widać, że chcą poprawić ten dialog, i zainte- resowanie organizacji też jest bardzo wysokie i widać, że jest chęć nawiązania tego dialogu, konsultowania poszczególnych rozporządzeń, uchwał czy innych aktów. Trudno mi jest powiedzieć, jakie są tego wymierne efekty.

[…] Mam osobiste doświadczenia, że kilkukrotnie udało się nam doprowadzić do sytuacji, by w konkretnym kontekście wypracować wspólnie rozwiązanie. W mojej osobistej ocenie ten dialog zaistniał.

Liderzy pozarządowi, którzy byli w mniejszości i uważali, że nie ma dialogu obywatelskiego w Krakowie, zwracali przede wszystkim uwagę na takie jego cechy, które należy uznać za dyskwalifikujące i przeczące idei i prowadzeniu dialogu:

Z tym że faktycznie przez te ostatnie 4 lata jest antydialog.

Myślę, że w Krakowie nie ma woli politycznej i nie ma tak naprawdę dialogu obywa- telskiego.

W pierwszym przypadku uważam, że nie są spełniane nawet minimalne standardy oraz zaproponowane rozwiązania dotyczące dialogu obywatelskiego. Trudno to na- wet nazwać dialogiem.

Cały czas mówimy o pewnym systemowym programie organizowania dialogu. Jeśli przyjmujemy, że taki jest cel, to myślę, że w naszym mieście – Krakowie – nie mamy takiego systemu.

Ci, którzy twierdzili, że dialog istnieje, też zwracali uwagę na pewne jego przywary, które nie świadczą dobrze o jego stanie w naszym mieście (tabela 2.1). Zwracali uwagę:

Wydaje mi się, że dialog dopiero raczkuje w Krakowie.

Pozytywne jest to, że widzę duże zmiany. Choć te często, mam wrażenie, są oddol- ne i bardziej mieszkańcom i organizacjom pozarządowym zależy na tym, bardziej niż miastu. Dla mnie jedynym działem, który jest chętny do współpracy, jest MOWIS. Technicznie czy też praktycznie koncepcja dialogu obywatelskiego wykorzystywana jest [raczej] jako PR niż jako rzeczywiście narzędzie budowania wspólnej wizji rozwo- ju miasta. Więc można byłoby szukać tego w jakichś dokumentach dotyczących pro- mocji miasta. […] W Krakowie dialog obywatelski istnieje na stronie xxxxxxxx.xx, czy jakkolwiek ta strona się nazywa. Tzn. istnieją narzędzia czy istnieją zapisy mówiące o takich narzędziach jak Komisje Dialogu Obywatelskiego, których wykorzystanie w praktyce spotyka się z ogromnymi barierami.

Powiedziałbym, że ten dialog jest nikły tudzież bardziej, nie chcę mówić dla wybra- nych organizacji, ale wymaga silnej inicjatywy po stronie samej organizacji niż mia- sto by wychodziło do organizacji.

Mój podstawowy zarzut: tu w Krakowie stara się w z góry przyjęte wzorce wprowa- dzić organizacje, zupełnie jakby pomijając, jakie są pomysły ludzi, którzy tworzą te organizacje.

Tabela 2.1. Opinie przedstawicieli trzeciego sektora w Krakowie o dialogu obywatelskim w mieście

Dialog obywatelski istnieje w Kra- kowie (brak jednoznacznej oceny – pozytywnej bądź negatywnej)	Dialog nie istnieje	Dialog obywatelski istnieje głównie na poziomie deklaratywnym	Podejmowane próby nawiązania dialogu są nieudane	Negatywna ocena błędnego utożsamiania dialogu obywa- telskiego tylko z organizacji pozarządowych	Odejście od idei dialogu obywa- telskiego, samorządności	Wybiórcze traktowanie, wspiera- nie organizacji działających w wybranych obszarach	Zastrzeżenie co do nierównego dostępu do możliwości udziału w dialogu obywatelskim	Istniejący dialog funkcjonuje na warunkach określonych przez miasto, a nie obie strony
18	5	9	9	8	4	10	6	3
67%	19%	33%	33%	30%	15%	37%	22%	11%

Źródło: Opracowanie własne na postawie analizy wywiadów z organizacjami pozarządowymi. Re- spondenci mogli dać więcej niż jedną odpowiedź.

Najważniejsze niedostatki dialogu obywatelskiego w naszym mieście są w opinii trzeciosektorowych liderów następujące (rys. 2.3):

• deklaratywność dialogu obywatelskiego – innymi słowy, retoryczne partner-

stwo, znane od wielu lat, pojawiające się właściwie na całym świecie44;

• UMK określa zasady i warunki funkcjonowania dialogu, co w rzeczy samej

zaprzecza idei, ponadto podejmowane próby jego nawiązania są nieudane;

• marginalizacja lub wykluczanie niektórych organizacji czy grup społecznych

z różnych form dialogu obywatelskiego;

• brakuje pomysłu na nowoczesny dialog obywatelski.

Rys. 2.3. Negatywne cechy dialogu obywatelskiego w Krakowie w opinii orga- nizacji pozarządowych (w procentach)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie analizy wywiadów z organizacjami pozarządowymi. Roz- mówcy wskazywali więcej niż jedną cechę.

Warto zauważyć, że większość organizacji zwraca uwagę na odejście w mieście od idei dialogu, pewne jej wypaczenie, zmianę, która prowadzi do wykluczenia nie tylko organizacji pozarządowych, ale także nieformalnych grup społecznych i mieszkańców. Kwestia mniejszości w wypowiedziach nie ma znaczenia, należy podkreślić, że zdecydowana większość organizacji,

44 X.X. Xxxxxxxxxxx, Government – Non-profit Partnership: a Defining Framework, Public Administra- tion and Development, 2002, vol. 22, no. 1, s. 19–30.

które wzięły udział w badaniu, ma duże zastrzeżenia do jakości dialogu w mieście. Jednocześnie należy zaakcentować, że zwykle te organizacje, które biorą aktywny udział w dialogu obywatelskim w Krakowie, jak również te, które są widziane w mieście jako aktywni przedstawiciele sprawy lub okre- ślonych grup społecznych, zwykle wskazują na istnienie dialogu obywatel- skiego (za wyjątkiem jednego obszaru, który jest dość wrażliwy w Krakowie, czyli ochrony środowiska). Te organizacje, które z jakiegoś powodu zostały wykluczone z dialogu oraz nie mają tak dużej publiczności i powszechnego rozpoznania w mieście, zwykle wykazują wiele negatywnych skojarzeń z dia- logiem obywatelskim w mieście.

Co oznaczają powyższe wyniki? Można stwierdzić, że istnieje pewna rysa w krakowskim dialogu obywatelskim. Są organizacje z niego wykluczone, gdyż czują się wykluczone, pewne działania UMK jawią się organizacjom jako pozo- rowane, deklaratywne. Część liderów wykazuje jednak pewne roszczeniowe postawy, zapominając, że kwestia dialogu leży po obu stronach „barykady”. Warto podkreślić, że choć poruszamy się w sferze deklaracji i opinii, to tego typu impresje i oceny, niestety, w konsekwencji wypływają na podejmowane, konkretne działania.

Rozwijając podczas rozmów kwestie pozytywnych i negatywnych atrybutów dialogu obywatelskiego w Krakowie, liderzy trzeciego sektora poruszyli kilka ważnych kwestii. Przede wszystkim zwracali uwagę na zwiększenie w ostatnim czasie liczby różnych dialogowych inicjatyw i rozwój dialogu w obszarze polityki publicznej (przy tworzeniu dokumentów). Do atrybutów negatywnych zaliczali: brak pomysłu na sposób prowadzenia dialogu ze strony UMK, deklaratywność i instrumentalne traktowanie procesu, niechęć urzędników i całego „systemu” do samej koncepcji dialogu.

Pozytywne dla rozwoju dialogu obywatelskiego w mieście są także:

• coraz liczniejsze inicjatywy oddolne ze strony mieszkańców, nieformalnych

grup i ruchów;

• zalążki dialogu w obszarach, w których zaczyna się kształtować wybrane

polityki publiczne przy zaangażowaniu strony społecznej – mieszkańców i

organizacji pozarządowych;

• powolna zmiana w postrzegania dialogu obywatelskiego przez stronę samo-

rządową, w tym urzędników.

Badani wskazali także przyczyny braku zaangażowania wielu organizacji pozarządowych w dialog obywatelski w Krakowie (rys. 2.4). Połowa badanych twierdziła, że problem tkwi w bierności, wynikającej z braku poczucia spraw- stwa obywatelskiego:

Większość mieszkańców nie ma poczucia, że cokolwiek może zmienić, mieć wpływ. Wiele osób czy wiele organizacji nie chce się w to angażować, bo właśnie nie wierzy, że to ma sens albo ma złe doświadczenia i zakłada, że to i tak nic nie da.

Inni zwracali uwagę na niedoinformowanie organizacji, wynikające z proble- mów komunikacyjnych na linii urząd – organizacje pozarządowe:

Sam szukałem, bo miałem ochotę wypowiedzieć się w pewnych kwestiach, ale nie znalazłem ani adresu mailowego, ani formularza, ani wniosku z prośbą o dołączenie mnie do tych konsultacji.

Myślę, że słabością jest przede wszystkim brak systematyczności, w tym permanen- tny brak informacji, wiedzy.

Część liderów zwraca uwagę na brak zainteresowania tematem współpracy oraz niewielką świadomość i brak potrzeb w tym zakresie wielu organizacji po- zarządowych:

Jest tu wiele słabych punktów. […] podstawowym problemem jest to, że organizacje się nie angażują. Z różnych powodów – nie mają czasu, kompetencji.

Może Kraków jest nawet trochę do przodu ze świadomością, że chociaż powinno się trochę w tej materii zmieniać; są też organizacje, które coś więcej robią. Często do- strzegam, że jedna strona chce, a druga nawet nie wie, że by mogła.

Innymi słowy, w opinii niektórych liderów pozarządowych, którzy wzięli udział w badaniu, część organizacji pozarządowych w Krakowie nie uczestniczy w dialogu nie dlatego, że jest on w Krakowie niedopracowany przez UMK, a ra- czej dlatego, że nie są nim zainteresowane.

Rys. 2.4. Przyczyny braku udziału mieszkańców i organizacji w dialogu oby- watelskim w Krakowie w opinii organizacji (w procentach)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie analizy wywiadów z organizacjami pozarządowymi. Roz- mówcy wskazywali więcej niż jedną cechę.

Najważniejsze obszary dialogu obywatelskiego w Krakowie w opinii bada- nych liderów organizacji pozarządowych to:

• transport i infrastruktura (w tym ścieżki rowerowe):

W Krakowie na pewno jakiś dialog ma miejsce w przypadku zakresu polityki z rowe- rów. […] Na pewno wynika to ze względu na działalność organizacji, które tu się an- gażują, lobbują;

• zagospodarowanie przestrzenne:

Także zagospodarowanie przestrzenne […] kuleje w nim to, że powstają budynki, które kompletnie nie wpasowują się w klimat;

• ochrona środowiska (smog, Zakrzówek):

To sama komisja ds. środowiska podejmuje istotne tematy mimo braku „zrozumie- nia” ze strony urzędu;

• polityka społeczna:

Jest widoczna z zakresu dialogu miasta ze starszymi mieszkańcami;

• kultura:

Myślę, że zdarza się to w obszarze kultury. Mówię o tym, gdyż jest to główny obszar, który mnie (nas) interesuje;

• sprawy obywatelskie;

• nowe inwestycje:

[…] w obszarach społecznych, obywatelskich, najczęściej jednak w kwestii nowych inwestycji, które mają być realizowane w mieście.

Pojawiały się także – co ważne, nie pojedynczo – opinie, że dialog jest realizowa- ny w obszarach medialnych lub tylko ustawowo koniecznych, jak również wskazano obszar całkowitego upadku dialogu: edukacja w mieście (zamykanie szkół):

Ponadto dialog pojawia się w przypadku tematów medialnych, które interesują mieszkańców w ostatnim czasie, czyli smog, rowery, ochrona zieleni – parki, Zakrzó- wek itd.

No, plusem na pewno trzeba pozytywnie ocenić sam fakt, jeśli część jest wymuszona prawem, ale że gdzieś to staje się taką rzeczą normalną.

Ostatecznie prezydent wycofał się z danego projektu oraz nie odbyło się nad nim

głosowanie. Był nacisk, który przyniósł efekt. Czy był to pozytywny przejaw dialogu? Wydaje się, że jednak nie.

Organizacje pozarządowe, które uczestniczyły w badaniu, wskazały także na główne warunki rozwoju dialogu obywatelskiego w mieście. Co ważne, liderzy byli dość zgodni w tej kwestii, podkreślając w szczególności trzy sprawy:

• swobodny dostęp do informacji, z wykorzystaniem różnych kanałów komu-

nikacyjnych;

• odpowiedni czas na zapoznanie się z dokumentami i materiałami, które sta-

nowią główny przedmiot debaty międzysektorowej w mieście;

• edukację w sferze dialogu obywatelskiego.

Należy podkreślić, że dwa pierwsze warunki mają dość techniczny charakter i wymagają zmiany czasu i podejścia do procesów dialogu. Natomiast kwestia edukacji dotyczy nie tylko UMK, ale także organizacji pozarządowych, które tego typu edukację mogą prowadzić. Należy zauważyć, że kwestia edukacji oby- watelskiej stanowi jeden z najważniejszych warunków rozwoju dialogu obywa- telskiego i partycypacji publicznej.

Dodatkowo część liderów zwróciła uwagę na jeszcze inne warunki tworzenia dialogu w mieście, takie jak: partnerskie traktowanie wszystkich uczestników procesu dialogu, tworzenie procedur i rozwiązań z myślą o mieszkańcach i orga- nizacjach, a nie komforcie urzędu, wreszcie rozwój infrastruktury wsparcia (np. inkubatorów organizacji pozarządowych).

Przedstawiciele trzeciego sektora wskazali także na działania, które podej- muje się w sferze upowszechniania dialogu obywatelskiego w mieście. Najważ- niejsze z nich to: komisje i zespoły zadaniowe, spotkania z przedstawicielami różnych grup społecznych, warsztaty i spotkania z praktykami, formalne wnioski i zaproszenia do konkretnych instytucji oraz zaangażowanie mediów.

KONSULTACJE SPOŁECZNE W KRAKOWIE

W ŚWIETLE OPINII PŁYNĄCYCH Z TRZECIEGO SEKTORA

Jedną z najważniejszych form dialogu obywatelskiego są konsultacje spo- łeczne. Organizacje pozarządowe, które wzięły udział w badaniu, rozumieją kon- sultacje społeczne jako (tabela 2.2):

• możliwość odniesienia się, dyskusji i opiniowania konkretnych polityk, de- cyzji i dokumentów powstających na poziomie jednostki samorządu teryto- rialnego:

[…] to forma dialogu obywatelskiego, gdzie obywatele – mieszkańcy i organizacje – mogą wypowiedzieć się na temat projektów prawa miejscowego, planów, strategii i odnieść się do nich. Lecz tu także różnie bywa z ich skutecznością oraz jakością […];

• zasięganie przez urzędników opinii mieszkańców na konkretny temat:

Poddanie pod opinię mieszkańców czy właśnie grup społecznych danej sprawy;

• proces podejmowania istotnych decyzji na temat finansów, polityk publicz- nych, rozwoju miasta przez osoby tworzące samorząd:

Istotą konsultacji dla mnie jest zadanie pytania „co możemy z tym zrobić?”, wysłucha- nia tego i na tej podstawie budowanie propozycji.

Niektóre organizacje widzą konsultacje społeczne jako możliwość wymia- ny wiedzy, pewien rodzaj negocjacji czy kompromisu budowanego w ramach wspólnego dobra. Wskazują także na ich jasność i czytelność w ramach dialo- gu obywatelskiego. Co ciekawe, pojawiła się także opinia, że konsultacje spo- łeczne to referendum. Warto podkreślić, że wiele organizacji traktuje konsul- tacje jako proces, rozumiejąc konieczność ich realizacji w ramach określonych etapów, w miejsce jednorazowych, punktowych działań. Co ważne, widzą tak- że konieczność poświęcenia temu procesowi czasu, po obu stronach dialogu konsultacyjnego.

Tabela 2.2. Pojęcie konsultacji społecznych

Możliwość odnoszenia się do konkretnych polityk, decyzji, dokumentów	Referendum	Wprowadzenie pojęcia konsultacji publicznych	Proces podejmowania istotnych decyzji na temat finansów, polityk publicz- nych, rozwoju miasta przez osoby tworzące samorząd [lokalną społeczność]	Zasięganie opinii mieszkańców	Jasny, czytelny i kontrolowany sposób dialogu	Możliwość wymiany wiedzy	Negocjacje	Kompromis z myślą o wspólnym dobru
14	1	1	5	12	2	3	1	1
52%	4%	4%	19%	44%	7%	11%	4%	4%

Źródło: Opracowanie własne na postawie analizy wywiadów z organizacjami pozarządowymi. Re- spondenci mogli dać więcej niż jedną odpowiedź.

Trudno precyzyjnie i jednoznacznie określić, co badane organizacje pozarzą- dowe sądzą na temat procesów konsultacji społecznych w Krakowie. Zarówno pozytywne, jak i negatywne opinie są dość zróżnicowane. Można jednak wska- zać opinie dominujące, które w dużej mierze odnoszą się do technicznej strony procesów konsultacji w mieście lub też nieuwzględniania wyników konsulta- cji. Prawie wszystkie badane organizacje (25) uważają, że:

• brak uczestnictwa organizacji wynika ze zniechęcenia, gdyż ich uwagi nie są uwzględniane, jak również nie widzą efektów konsultacji:

[…] czują się w pełni niewysłuchani. Zwłaszcza że konsultacje nie są wiążące. Doty- czy to np. inwestycji w danej dzielnicy i mimo pełnego i sensownego uzasadnienia wydania negatywnej opinii dotyczącej np. braku odpowiedniej infrastruktury.

Xxxxx częściej słychać, jak sami radni mówią, że co z tego, że się wypowiedzą, jak i tak nikt ich nie słucha, i że to nie ma sensu;

• uwagi zgłaszane podczas spotkań konsultacyjnych nie są uwzględniane:

[…] nawet czasami zaglądałam gdzieś do tego typu dokumentów, no to tego jest więcej, ale niekoniecznie wnioski są wyciągane i są one brane pod uwagę.

Wskazanie słabości konsultacji w mieście jest przekonaniem badanych, ich zdaniem dominującym w całym trzecim sektorze i mieszkańcach, z którymi mają kontakt. Bierność, zniechęcenie, brak aktywności to wynik lekceważenia wyni- ków konsultacji, braku uwzględniania ich w ostatecznych decyzjach czy doku- mentach. Jest to wyraźny przekaz płynący z krakowskiego trzeciego sektora.

W kwestii sposobu zorganizowania procesów konsultacji w UMK organizacje wskazują (od połowy badanych organizacji do co najmniej 20% wskazań, więc nie są to opinie jednostkowe) na następujące sprawy:

• konsultacje są prowadzone na późnym etapie tworzenia dokumentu i polity- ki publicznej (ponad połowa badanych organizacji):

Ma to jednak miejsce na nazbyt późnym etapie. Bo kiedy przeglądam/przeglądamy dokumenty lub wchodzimy na stronę dialogu obywatelskiego, okazuje się, że jest to prowadzone na etapie gotowego dokumentu;

• czas przeznaczony na konsultacje jest bardzo krótki:

Jednak problemem jest zapoznanie się dokładnie z dokumentami i przygotowanie się do tego. Nie ma na to czasu;

• informacje na temat konsultacji i spotkań w ich ramach docierają do organi- zacji pozarządowych zbyt późno:

[…] na konsultacje jest przewidziane bardzo mało czasu. Mimo że został spisany cały kodeks konsultacji. Zdarzają się sytuacje, gdy dostajemy maila, że mamy trzy dni na skonsultowanie danego dokumentu;

• spotkania konsultacyjne organizowane są w godzinach pracy urzędu – bez dostosowania się do trybu pracy trzeciego sektora:

[…] również czas poddawania pewnych dokumentów pod głosowanie, np. na sesji Rady Miasta o godz. 10 rano, która nigdzie nie jest transmitowana;

• sztywna i sformalizowana procedura zgłaszania uwag do konsultowanego dokumentu czy polityki:

[…] tam jest taka szczegółowa, sformalizowana procedura „zapis taki i taki” zamieniam

„na zapis taki i taki”. W ramach KSA także postulowaliśmy o zmiany w tym programie;

• ograniczony dostęp, bądź jego brak, na stronie www do dokumentu podle- gającego konsultacjom:

Gdy chcieliśmy znaleźć dokument, który miał zostać poddany analizie, nie znaleźli- śmy niczego takiego.

Niektórzy badani mówią ostro, wskazując na manipulacje w procesach kon- sultacji, usuwanie dokumentów lub pewnych ich fragmentów, instrumentalne traktowanie konsultacji i negatywne nastawienie do dialogu, także po stronie trzeciego sektora:

Plan likwidacji szkół był oparty na rankingu, na jakimś raporcie z badań, który przez długi czas nie był udostępniany. Więc ludzie nie wiedzieli, właściwie na podstawie czego dokładnie dyskutują. Co jakiś czas wypływały jakieś fragmenty oraz wersje tego raportu, które nie były ze sobą zgodne.

W tej chwili konsultacje jak wyglądają? Wymyślamy sobie w urzędzie, że chcemy, żeby było tak, tak i tak, a potem idziemy i pytamy się, czy to jest fajnie, czy niefajnie? Więc to nie są żadne konsultacje według mnie. Krótko mówiąc […].

Często „najeżonych” wobec siebie, mających roszczenia oraz niechęć realizowania tych roszczeń.

Pozytywnych opinii jest, niestety, mało i dotyczą kwestii ogólnych. Liderzy trzeciego sektora twierdzą, że konsultacje dają mieszkańcom możliwość wypo- wiedzenia się, niektórzy widzą aktywność mieszkańców w obszarach, w których mogą się jasno wypowiedzieć, i wreszcie, że jest jakieś„światło w tunelu”, bo roś- nie liczba konsultowanych spraw. Poprawia się także, zdaniem niektórych, pro- ces informowania mieszkańców.

Organizacje pozarządowe, które wzięły udział w badaniu, sformułowały tak- że dość spójne rekomendacje dla usprawnienia procesów konsultowania w mie- ście. Przede wszystkim większość lub połowa liderów wskazała na:

• stałe i szerokie komunikowanie o konsultacjach społecznych w Krakowie, in- formowanie o wszystkich elementach i etapach procesu:

Dla mnie to nie jest zbyteczna informacja, nawet jak się na tym nie znamy, ale mamy wiedzę, zostaliśmy zaproszeni, i nie wzbudza właśnie takich złych odczuć.

Konsultacje powinny być przede wszystkim dłużej przygotowywane. Powinniśmy być informowani krok po kroku, na bieżąco, jakie są najbliższe spotkania, postępy, posta- nowienia w sprawach konsultacji. Wielka kampania społeczna na ten temat;

• proces konsultacyjny ogólnodostępny i jawny:

Powinny być jawne, ogólnodostępne dla wszystkich obywateli. Społeczeństwo po- winno być odpowiednio informowane o tego typu inicjatywach i zachęcane do uczestniczenia w nich;

• konieczność uwzględniania wyników konsultacji i zgłaszanych uwag i trakto- wanie ich jako źródło nowych pomysłów, zaś w razie odrzucania propozycji obywateli, czynienie tego z uzasadnieniem:

Jeżeli złożyło się wiele poprawek i żadne nie zostały wzięte pod uwagę, to człowiek się zniechęca;

• stałe zachęcanie do uczestnictwa w procesach konsultacji:

Chodzi o zapraszanie mieszkańców i organizacji pozarządowych. Pojawiają się za- rzuty, że wybrane organizacje są zapraszane.

Zwracano także uwagę na potrzebę odbiurokratyzowania konsultacji spo- łecznych, zatrudnianie zewnętrznych ekspertów i mediatorów.

BUDŻET OBYWATELSKI W KRAKOWIE

Jedną z podstawowych form dialogu obywatelskiego jest budżet partycypa- cyjny, zwany także obywatelskim45.

Przedstawiciele organizacji pozarządowych, którzy uczestniczyli w badaniu, budżetem obywatelskim najogólniej określali część wydatków w budżecie mia- sta, na których ułożenie obywatele mają wpływ poprzez głosowanie na zgłoszone w jego ramach projekty przygotowane przez mieszkańców, grupy, organizacje (63%). Definiując w sposób szczegółowy, akcent kładziono przede wszystkim na:

• możliwość współdecydowania przez mieszkańców o rozdysponowaniu wy- dzielonej części budżetu miasta:

Jest to część budżetu miasta, na którego sposób ułożenia mają wpływ mieszkańcy;

• aktywizację i wzrost zainteresowania społeczności budżetem obywatelskim, z podkreśleniem, że autorami wniosków są głównie mieszkańcy;

• traktowanie budżetu jako możliwości finansowania inicjatyw poszczegól- nych podmiotów, w tych samych organizacjach pozarządowych:

To możliwość wyboru i finansowania projektów mieszkańców, grup, organizacji. Dzięki budżetowi, my jako fundacja możemy wnioskować o przeznaczenie pieniędzy na coś, co naszym zdaniem jest ważne, przekazać wyżej własne priorytety działania;

• okazję do wyrażenia w pośredni sposób potrzeb, jakie dostrzegane są przez krakowian, zarówno na poziomie ogólno miejskim, jak i dzielnic:

To powinny być projekty, które rozwiązują problemy tu i teraz... Pokazują one, które problemy są ważne dla mieszkańców. To mieszkańcy identyfikują, gdzie jest problem, i gdyby nie ten budżet, to nikt z urzędu nie wiedziałby o tym, że jest taki właśnie prob- lem;

• realizację funkcji edukacyjnej:

45 W opracowaniu stosowane jest głównie pojęcie budżetu obywatelskiego, taką nazwę przyjęto bowiem w aktach prawa miejscowego oraz taką posługuje się większość rozmówców.

Jest narzędziem włączającym mieszkańców w decydowanie o wydatkowaniu budże- tu (miejskiego, dzielnicowego). To również narzędzie konsultacyjne i będące elemen- tem edukacji obywatelskiej.

Co piąta organizacja zwróciła uwagę na to, że budżet obywatelski traktowany jest w kategorii pewnej „mody”. Ponadto wskazywano, że jego realizacja nie ma rzeczywistego poparcia ze strony przedstawicieli samorządu. Podkreślano także, że są to działania wynikające raczej z tego, że w wielu polskich miastach budżet taki jest wdrażany i lokalne władze nie chcą, by Kraków pozostawał „w tyle”:

[Budżet obywatelski] Stał się modny. Niektóre gminy i samorządy już go wcześniej uruchamiały, więc Kraków też uznał, że trzeba.

Myślę, że to działa na tyle, na ile pozwala urząd i siła organizacji.

Opinie na temat sposobu organizacji i przeprowadzenia dotychczasowych edy- cji budżetu obywatelskiego w Krakowie są wśród przedstawicieli organizacji trzecie- go sektora podzielone. Spośród wszystkich respondentów 22% stwierdziło, że ra- czej pozytywnie ocenia jego organizację, choć także wskazało obszary wymagające poprawy. Tylko dwóch przedstawicieli dostrzegło ujęcie w drugiej edycji pewnych wytycznych zamieszczonych w ewaluacji z 2014 r. Są to jednak podmioty znacznie zaangażowane w działania związane z budżetem obywatelskim w Krakowie. Co trzeci rozmówca stwierdził, że w istniejącej formie nie jest on zadowalający:

Obecny model nie jest idealny z racji inicjatorów – władz miasta. Jak już jest, to należy go tak ukształtować, by zachęcał, a nie zrażał.

[…] boję, że ten budżet w pewnym momencie będzie właśnie łatał dziurę budżetu miasta. Czyli właśnie naprawmy chodnik i coś jeszcze. Te chodniki i tak musimy na- prawiać, a środki są ograniczone.

Co piąty badany lider organizacji pozarządowych uznał, że budżet jest przez lokalne władze traktowany w sposób instrumentalny:

Byłem na spotkaniach dzielnic i co sprytniejsi politycy wykorzystywali ideę budżetu, argumentując, że „przecież tego chcą mieszkańcy – więcej parków, ścieżek rowero- wych”. Radni czuli oddech na plecach, wiedząc, że jeśli chcą być wybierani, to muszą popierać projekty, których chcą mieszkańcy.

Jednak większość traktuje budżet obywatelski jako sposób, by organizacje, obywate- le, ruchy miejskie nie buntowały się.

Miało miejsce znaczne napięcie pomiędzy stronami biorącymi udział w spotkaniach. Zarówno o wysokość środków – mniej lub więcej, a także o czas. Radni bardzo naci- skali, by wszystko odbyło się i zostało zrealizowane do wyborów [wypowiedź doty- cząca edycji BO 2014].

Przedstawiciele organizacji wskazali następujące obszary, które ich zdaniem można uznać za najsłabsze w realizacji całej procedury budżetu obywatelskiego, od etapu informowania o uruchomieniu procesów po wybór projektów przez mieszkańców46.

Rys. 2.5. Słabe strony budżetu obywatelskiego w Krakowie (w procentach)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie analizy wywiadów z przedstawicielami organizacji poza- rządowych. Rozmówcy mogli dać więcej niż jedną odpowiedź.

Kładziono duży nacisk na konieczność zachowania przejrzystości działania w całej procedurze organizacji BO z usprawnieniem przepływu informacji i komu- nikacji z mieszkańcami:

Zabrakło promocji, informacji, większej liczby spotkań z mieszkańcami, szkoleń i za- angażowania Radnych Dzielnicowych.

Na rysunku 2.5 wyróżniono interesującą kategorię: „sceptyczną ocenę wy- branych projektów w BO”. Jest to jednak obszar leżący poza działaniami, strony samorządowej. Kategoria jest związana przede wszystkim z poziomem wiedzy na temat roli budżetu obywatelskiego jako narzędzia partycypacji oraz z ocze- kiwaniami mieszkańców, którzy wybierają projekty. Jednak w trakcie wywiadów wśród liderów krakowskiego trzeciego sektora wielokrotnie powracał temat konieczności prowadzenia działań edukacyjnych w zakresie szeroko rozumia- nej partycypacji obywatelskiej poszczególnych grup mieszkańców. Pozostałe

46 Opinie dotyczyły głównie pierwszej edycji budżetu. W trakcie badań prowadzono działania zwią- zane z realizacją BO 2015. Powyższe uwagi były także przywoływane w kontekście drugiej edycji.

wyróżnione na rysunku 2.5 kategorie leżą w gestii urzędu, gdyż są związane z wysokością środków finansowych, przepływem informacji oraz kampanią pro- mującej budżet:

Kampania skierowana do mieszkańców i mieszkanek Krakowa związana z „Płać po- datki w swoim mieście” była bardziej intensywna niż ta dotyczącego budżetu […].

Część respondentów zwracała uwagę, że nie ma jasnych zasad dotyczących przeprowadzania kampanii promujących wybrane projekty ani odpowiedniej informacji na temat tego, „kto” rzeczywiście stoi za danym projektem47.

Kolejną są zasady promowania budżetu partycypacyjnego, które stanowią istotną kwestię. Mogę o tym mówić też na przykładzie tego, co dzieje się, co można było ob- serwować w innych miastach. Dla mnie w Krakowie była to wręcz „wolna amerykan- ka”. Takie opinie panują także wśród innych działaczy, przedstawicieli organizacji [...]. Druga kwestia to właśnie promowanie danych projektów i brak jakichkolwiek regula- cji w tym temacie. Przez co dochodziło do nadużyć.

[...] nadmierna anonimowość może wpływać jakoś na wyniki głosowania, np. po- przez dostęp do czyichś numerów PESEL. [...] Niekoniecznie muszą dane osoby być rzeczywiście zaangażowane i wystarczy wykorzystać np. Facebooka do popierania czyjegoś projektu i w ten sposób pozyskać głosy.

Przedstawiciele organizacji wskazali szereg koniecznych i najważniejszych, ich zdaniem, działań, które należałoby przeprowadzić w ramach budżetu oby- watelskiego, aby zwiększyć satysfakcję obywateli Krakowa (rys. 2.6).

Najważniejsze propozycje usprawnień tej formy dialogu dotyczyły:

• zapewnienia transparentności procesu – w szczególności jawności procedur

konstrukcji budżetu oraz dostępu do informacji;

• zwiększenia puli finansowej;

• realizowania projektów, które leżą poza sferą obowiązkowych zadań włas-

nych gminy (można się domyślić, że w opinii organizacji pozarządowych,

część projektów budżetu obywatelskiego ma taki charakter);

• zwiększenia jakościowego i ilościowego spotkań i szkoleń w zakresie budże-

tu obywatelskiego;

• zwiększenia aktywności radnych i organizacji pozarządowych.

Warto tutaj podkreślić, że zwiększenie satysfakcji, zdaniem liderów trzecio- sektorowych, nie zależy tylko od możliwości i zaangażowania UMK.

47 Chodzi np. o projekty, które były propagowane przez osoby pełniące funkcje publiczne na tere- nie szkół, bądź takie, które mogły być „wspierane” przez podmioty prywatne świadczące usługi lub produkujące instalacje będące przedmiotem projektu.

Rys. 2.6. Najczęściej wskazywane działania z zakresu usprawnienia realizacji budżetu obywatelskiego w Krakowie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie analizy wywiadów z przedstawicielami organizacji poza- rządowych. Rozmówcy mogli dać więcej niż jedną odpowiedź.

Wielu przedstawicieli trzeciego sektora wskazało na to, że należałoby zwięk- szyć udział strony społecznej, zwłaszcza mieszkańców czy też „ekspertów”, x.xx. w procesie oceniania wniosków48:

[...] Powinno to przebiegać przede wszystkim przy większym udziale strony społecznej, w tym organizacji, które dokonywałyby oceny projektów, tak by można było je bronić.

Ponadto rozmówcy podkreślali, że warto byłoby nagłaśniać projekty, które zostały zrealizowane i odniosły sukces. Większość informacji pojawiających się w lokalnych mediach poświęcona jest negatywnym doświadczeniom związa- nym z realizacją budżetu obywatelskiego w Krakowie. Także działania ze stro- ny władz związane z przesunięciami terminów realizacji projektów czy zmianą kwot przeznaczanych na budżet dodatkowo utrwalają negatywne opinie. Są one też wzmacniane złym doświadczeniem poszczególnych organizacji skła- dających wnioski w ramach budżetu, które zostały odrzucone z często nie do końca jasnych przyczyn.

48 Odnosiło się to również do włączenia danych osób do Rady Programowej Budżetu Obywatelskie- go czy Zespołu ds. Budżetu Obywatelskiego.

Wśród dodatkowych zagadnień, które mogą stanowić element dyskusji nad kształtem budżetu obywatelskiego w Krakowie, pojawiały się również:

• procedury organizacji budżetu – organizacje sugerują, że procedura powin-

na trwać co najmniej sześć miesięcy, by można było przygotować zarówno spotkania informacyjne, jak i te o charakterze warsztatowym, służące pomo-

cy przy opracowywaniu projektów;

• zasadność istnienia całorocznego punktu zajmującego się wyłącznie organi-

zacją budżetu (przy MOWIS);

• realizacja budżetu w trybie dwuletnim, z ujęciem czasu realizacji inwestycji

(budżet obywatelski traktowany jako część budżetu inwestycyjnego);

• przeciwdziałanie nadużyciom, np. wprowadzenie zasad kampanii (promocji)

projektów zgłaszanych do budżetu obywatelskiego;

• podział budżetu na fundusze dla organizacji pozarządowych oraz na pomy-

sły mieszkańców;

• podanie w wątpliwość zasadności składania wniosków przez podmioty pub-

liczne – szkoły, biblioteki, muzea itp.;

• charakter przedmiotu projektu, zapewniający ogólnodostępność w miejsce

zaspakajania potrzeb bardzo wąskiej grupy osób.

POZYSKIWANIE INFORMACJI PRZEZ ORGANIZACJE POZARZĄDOWE

Przedstawiciele organizacji pozarządowych określili także podczas badań spo- soby pozyskiwania informacji o działaniach innych organizacji trzeciego sektora w mieście. Wskazywali przede wszystkim na sprawdzone źródła informacji oraz bezpośrednie kontakty, zarówno z innymi organizacjami, jak i reprezentantami lo- kalnych władz. Właściwie wszyscy (93%) podkreślali, że najważniejsze jest pozyski- wanie informacji z wykorzystaniem bezpośrednich, prywatnych kontaktów osobi- stych pomiędzy reprezentantami organizacji. Są to w dominującej części relacje budowane latami i oparte na zaufaniu, zarówno te o charakterze formalnym, jak i nieformalnym. Wpływ mają również doświadczenia wyniesione z realizacji wspól- nych przedsięwzięć, projektów oraz działalność w podobnych obszarach, np. z za- kresu ochrony zdrowia, ochrony środowiska, przeciwdziałania dyskryminacji.

Kolejno, jako sprzyjające pozyskiwaniu informacji oraz nawiązywaniu kontak- tów wymieniane są inicjatywy sieciujące, platformy współpracy, wspólne pane- le, kongresy czy fora. Jednak, o ile samo sieciowanie organizacji pozarządowych i wynikające z tego konsekwencje wzbudzają wśród organizacji wiele emocji, to spotkania służące tej inicjatywie traktowane są właśnie jako możliwość roz- budowywania własnych sieci kontaktów oraz posiadanie dostępu do potencjal- nych źródeł informacji. Z wywiadów wynika, że organizacje pozarządowe w Kra- kowie działają zarówno w sformalizowanych, jak i niesformalizowanych sieciach kontaktów. Także te ostatnie sprzyjają wypracowywaniu wspólnych stanowisk, skutkując przekazaniem ich do poszczególnych instytucji dialogu obywatel- skiego, Krakowskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego, czy bezpośrednio do osób reprezentujących samorząd, np. prezydenta, wiceprezydentów, pełno- mocników. Organizacje, które wybierają taką formę aktywności, wskazują, że nie odczuwają potrzeby tworzenia sformalizowanych struktur, takich jak np. KDO, by móc reprezentować własne zdanie, stanowisko, opinie czy interesy. Również dla połowy rozmówców różnego typu spotkania tematyczne, branżowe, semi- naria czy konferencje angażujące przedstawicieli sektora pozarządowego i pub- licznego stanowią okazję do uzgadniania wspólnych stanowisk.

W kontekście pozyskiwania informacji oraz wymiany wiedzy pojawiła się również sprawa udziału w zespołach, komisjach czy paktach tworzonych w ra- mach współpracy międzysektorowej, czyli współdziałania z UMK i podległymi mu jednostkami organizacyjnymi. W tym wypadku pozytywną opinię wyrażali głównie przedstawiciele organizacji, którzy brali udziału w tego typu współpra-

cy. Mimo zróżnicowanych ocen efektów wspólnych prac i pojawiających się ba- rier we współdziałaniu podkreślano, że dla obu stron stanowią one możliwość

„uczenia się” nawiązywania dialogu obywatelskiego.

Na rysunku 2.7 wskazano najczęściej pojawiające się źródła pozyskiwania in- formacji przez krakowskie organizacje pozarządowe.

Rys. 2.7. Preferowane sposoby pozyskiwania informacji przez organizacje po- zarządowe (w procentach)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie analizy wywiadów z przedstawicielami organizacji poza- rządowych. Rozmówcy mogli dać więcej niż jedną odpowiedź.

Sposoby pozyskiwania informacji są zróżnicowane i zależą od celu, a więc tego, czego podmioty poszukują, np. bieżących informacji na temat dzia- łalności innych organizacji, partnera do projektu, lokalnych wydarzeń. Prze- ważają kontakty bezpośrednie oraz korzystanie ze stron internetowych wybranych organizacji pozarządowych (w tym o charakterze infrastruktural- nym), a także serwisy branżowe. Do bieżącego obserwowania tego, co dzieje się w lokalnym środowisku, korzystają także z profili informacyjnych i organiza- cyjnych w mediach społecznościowych.

Warto zwrócić uwagę, że wśród najważniejszych źródeł informacji nie po- jawiają się lokalne media – radio, prasa, telewizja – zarówno te w formie tra- dycyjnej, jak i internetowej. Celem badania nie było poszukiwanie przyczyn takiego stanu rzeczy, jednak wśród rozmówców pojawiały się x.xx. opinie, że organizacje pozarządowe mają utrudniony dostęp do mediów, tematyka działań trzeciego sektora nie zawsze jest atrakcyjna medialnie, a także brakuje dziennikarzy szczególnie angażujących się w tę tematykę. Jeżeli już nawiązują kontakt, to najczęściej w sytuacji patronatu medialnego, w tym promocji kon-

kretnego wydarzenia, i kierują się do „zaprzyjaźnionych” dziennikarzy. Znikomy odsetek stanowią wskazania o korzystaniu z serwisów internetowych oraz pro- wadzonych przez nie profili w mediach społecznościowych skupiających się na problemach poszczególnych dzielnic49.

W kwestii dostępu do informacji pojawiły się też wypowiedzi dotyczące przepływu informacji i skuteczności docierania z informacją przez Urząd Miasta do potencjalnie zainteresowanych stron. Wśród adresów stron internetowych utożsamianych z Urzędem Miasta, w tym poszczególnych komórek oraz jedno-

stek mu podległych, wskazano:

• stronę Miejskiego Ośrodka Wspierania Inicjatyw Społecznych50,

• stronę Magiczny Kraków51,

• Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Krakowa52.

Co trzeci rozmówca podawał jako źródło informacji stronę xxx.xxx.xxxxxx.xx oraz stronę MOWIS. Zważywszy, że jest to ten sam serwis internetowy, najprawdo- podobniej portal xxx.xxx.xxxxxx.xx nie jest utożsamiany z działalnością MOWIS. Zwracano uwagę na niedoskonałości bazy organizacji pozarządowych do- stępnej na stronie www.ngo.krakow.pl53. Najczęściej podkreślano przydatność bazy, zwracając jednocześnie uwagę na nieaktualne lub niepełne dane o orga- nizacjach oraz wątpliwości co do sposobu pozyskiwania umieszczonych w niej

informacji54.

Wskazano także na konieczność rozbudowania i przede wszystkim rozpropago- wania bazy ogłoszeń organizacji zamieszczonej na stronie www.ngo.krakow.pl55.

Co ważne, strona internetowa, która z założenia ma służyć wspieraniu i rozwi- janiu dialogu obywatelskiego w Krakowie – xxx.xxxxxxxxxxxxxxx.xxxxxx.xx – nie funkcjonuje w świadomości przedstawicieli organizacji pozarządowych. Jeżeli już o niej wspominano w rozmowach, to przede wszystkim w kontekście negatywnej oceny jej aktualności, użyteczności i przejrzystości dla osób z niej korzystających:

Nawet jest portal internetowy „Dialog społeczny”, jakoś tak to się nazywa, który pro- wadzi Urząd Miasta, który dokładnie tym się zajmuje. No, ale mam wrażenie, że to wszystko dalej jest jakieś takie niedostępne i niedoskonałe.

49 Dotyczy to również fanpage’a konkretnego wydarzenia. Ponadto wśród odpowiedzi znalazły się: serwis „Gazety Wyborczej”, „Gazety Krakowskiej”, Kroniki TVP Kraków, xxx.xxxxxxxxxxx.xx, xxx.xxxxxxx.xx, xxx.xxxxxxx.xx.

50 xxxx://xxx.xxxxxx.xx/xxxxx/0000,xxxxxx.xxxx.

51 xxxx://xxxxxx.xx.

52 xxxxx://xxx.xxx.xxxxxx.xx.

53 xxxx://xxx.xxxxxx.xx/0000,xx,0,xxxxxxx,xxxxxxxxxxx_xxxxxxxxxxx.xxxx.

54 Jakie jest źródło i sposób pozyskiwania danych oraz według jakiego„klucza” dokonywano dobo- ru podmiotów wpisanych do bazy.

55 xxxx://xxx.xxxxxx.xx/0000,xx,0,xxxxxxx,xxxxxxxxxxx_xxxxxxxxxxx.xxxx, stan na 02.10.2015: brak aktualnych ogłoszeń (2 ogłoszenia z 23.06.2015 oraz 21.01.2015).

INSTYTUCJE DIALOGU OBYWATELSKIEGO W KRAKOWIE

Miejski Ośrodek Wspierania Inicjatyw Społecznych (MOWIS)

Z przeprowadzonych badań wynika, że MOWIS jest najlepiej rozpoznawalną instytucją, którą ze strony Urzędu Miasta można zaliczyć do podmiotów biorących udział w kształtowaniu i wzmacnianiu dialogu obywatelskiego w mieście. Ponad 70% badanych przedstawicieli trzeciego sektora podało jego pełną nazwę i pozy- tywnie się do niej odniosło, podkreślając znaczenie instytucji nie tylko dla organiza- cji pozarządowych, ale wszelkich działań rozumianych jako„inicjatywy społeczne”.

Uczestnicy badań potrafili wskazać lokalizację ośrodka w Nowej Hucie, nada- jąc jednocześnie tej lokalizacji różne znaczenie. Niektórzy podkreślali, że MOWIS jest ważny w ramach rewitalizacji Nowej Huty oraz wzmocnienia w tej dzielnicy pozarządowej aktywności. Inni zaś mówili o symbolicznym, w negatywnym ro- zumieniu, umieszczeniu ośrodka mającego za zadanie współpracę z organiza- cjami pozarządowymi na peryferiach miasta:

[...] symbolicznie pokazuje umiejscowienie myślenia o wsparciu inicjatyw społecz- nych w myśleniu urzędników oraz w kategoriach dostępności, bliskości.

Jednocześnie podkreślano, że w takim mieście jak Kraków powinny istnieć 2–3 punkty (ośrodki) tego typu, zlokalizowane w jego różnych częściach, zwłasz- cza w centrum56.

Rozmówcy podczas określania funkcji i zadań MOWIS wskazali jedynie wąski wycinek aktywności podejmowanych przez ośrodek. Tylko 15% osób przyznało, że nie ma jakiejkolwiek wiedzy na temat działalności ośrodka, a w wypadku jed- nej trzeciej organizacji jest ona znacznie ograniczona.

Na rysunku 2.8 nie umieszczono jednej z najczęściej pojawiających się wy- powiedzi na temat MOWIS. Ponad połowa badanych przedstawicieli organizacji pozarządowych twierdzi bowiem dość ogólnie, że MOWIS świadczy „pomoc w organizacji różnych działań” lub„zajmuje się sprawami społecznymi na lokalnym gruncie”. Połowa wskazuje także działania określane jako„podejmowanie współ- pracy z organizacjami pozarządowymi”. Do innych zadań MOWIS badani zalicza- li: wynajem sal, prowadzenie strony internetowej, organizację szkoleń i spotkań informacyjnych, a także przesyłanie newslettera.

56 Badanie zbiegło się w czasie z pracami nad organizacją Centrum Obywatelskiego zlokalizowane- go w obiekcie Stadionu Miejskiego im. Xxxxxxx Xxxxxxx, które funkcjonuje od sierpnia 2015 r.

Rys. 2.8. Zakres działań przypisywanych MOWIS przez przedstawicieli organi- zacji pozarządowych (w procentach)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie analizy wywiadów z przedstawicielami organizacji poza- rządowych. Rozmówcy dawali więcej niż jedną odpowiedź.

Spośród badanych organizacji ponad połowa nie korzystała z oferty świad- czonej przez MOWIS, jednocześnie zdarza im się z nim pracować, głównie przy realizacji wspólnych projektów lub organizacji szkoleń na rzecz trzeciego sekto- ra w Krakowie. Natomiast organizacje, które skorzystały z usług, ograniczały się do traktowania MOWIS jako pośrednika w przekazywaniu informacji do innych organizacji na temat realizowanego projektu oraz wynajmu sal. Nie uzyskano danych, na podstawie których można by jednoznacznie określić jakość świad- czonej pomocy. Pojawiły się jednak pojedyncze głosy na temat pewnych nega- tywnych doświadczeń organizacji, dotyczące:

• udzielania błędnych lub sprzecznych informacji,

• skomplikowanych procedur związanych z zapisem na wybrane szkolenia

(np. dokonywanie kilkuetapowej rekrutacji, niedopasowanie terminów i go-

dzin do osób działających jako wolontariusze w organizacjach),

• sztywnego i nieuzasadnionego trzymania się formularzy rejestracyjnych

oraz budowy statutu (opinia osoby z wykształceniem i praktyką prawniczą).

Uczestnicy badań postrzegali także inne słabości MOWIS:

• niewystarczająca liczba pracowników w stosunku do realizowanych działań,

co przekłada się na efekty pracy;

• umiejscowienie MOWIS w strukturze WSS, co w opinii respondentów powo- duje, że ostatecznie nie ma on samodzielności decyzyjnej, przez co margina- lizowana jest jego rola (ostatecznie i tak konieczne jest poszukiwanie kontak- tu z wyższym kierownictwem – dyrektorem wydziału czy pełnomocnikiem

ds. polityki społecznej57);

• brak jasno określonych obszarów działalności;

• oferta przeznaczona głównie dla podmiotów młodych, niedoświadczonych,

natomiast organizacje z zapleczem, zarówno finansowym, jak i ludzkim, nie

widzą dla siebie atrakcyjnej oferty odpowiadającej ich potrzebom;

• brak strategii i planu działania w dalszej perspektywie, co powodu-

je działania ad hoc i coroczny dobór priorytetów, a nie na podstawie

dokładnej diagnozy potrzeb:

•

[...] dobieranie priorytetów na dany rok opiera się na koncepcji poszczególnych osób, które wpadają na dany pomysł, „może w takim roku wybierzemy ten priorytet”, a nie w oparciu o diagnozę rzeczywistych potrzeb. Są to priorytety wybierane ad hoc;

• prawdopodobna słaba widoczność instytucji i niska świadomość jej istnienia wśród organizacji i mieszkańców Krakowa;

• istnienie sprzecznych opinii na temat MOWIS powiązanych z brakiem aktyw-

ności w zakresie kreowania wizerunku:

•

MOWIS kojarzy mi się z ośrodkiem, wokół którego jest wiele kontrowersji, nie wiem dokładnie, czego one dotyczą, ale słuchając wypowiedzi osób, które bardziej się tym interesują, słyszałam różne opinie.

Inicjatywa jako inicjatywa miasta jest przeze mnie uważana za słuszną i dobrą. Tam powinny być osoby autentyczne, a nie literalne. Niekoniecznie urzędnicy.

Nic złego o MOWIS nie słyszałam, ale chyba słabo się promują.

Pod względem wymiany informacji działa to fajnie, a poza tym to nie wiemy, dlacze- go to jest.

Pełnomocnik Prezydenta Krakowa ds. Polityki Społecznej

Na początku należy podkreślić, że zdecydowana większość trzeciosektoro- wych uczestników badań (75%) stwierdziła, że zna stanowisko Pełnomocnika Prezydenta Krakowa ds. Polityki Społecznej. Przede wszystkim zwracano jednak uwagę na incydentalny kontakt z tym stanowiskiem w mieście (44%). Co piąta organizacja miała styczność z pełnomocnikiem z powodu realizacji konkretnych

57 Od 07.10.2015 w ramach struktur Urzędu Miasta funkcjonuje stanowisko III Zastępcy Prezydenta Miasta Krakowa ds. Polityki Społecznej, Kultury i Promocji Miasta.

projektów we współpracy z Urzędem Miasta. Ponadto połowa badanych poza- rządowych liderów przyznała, że nie posiada wiedzy na temat zakresu przypisa- nych pełnomocnikowi obowiązków lub posiada tę wiedzę na bardzo wysokim poziomie ogólności.

W odniesieniu do osoby pełniącej funkcję pełnomocnika do lutego 2015 r. wskazywano głównie na brak przejawów dobrej woli czy podejmowania współ- pracy (41%) oraz negatywnie oceniano jej kompetencje i stosunek do organi- zacji pozarządowych (37%). Natomiast w przypadku nowego pełnomocnika

– obecnie III Zastępcy Prezydenta – osoby, które miały możliwość podjęcia z nim współpracy, wyrażały pozytywne opinie, wskazując na jego przychylność, reagowanie na zgłaszane pomysły oraz podejmowanie stosownych działań. Do tego grona należały głównie organizacje działające w obszarze ochrony zdro- wia, w tym zaangażowane w prace w ramach KDO ds. Zdrowia i Osób Niepełno- sprawnych.

Warto zauważyć, że stanowiska pełnomocnika w Krakowie nie utożsamia się ze współpracą z organizacjami pozarządowymi. Jeżeli organizacje starają się dotrzeć do pełnomocników w UMK, to częściej kierują się do osób odpowie- dzialnych z dokładniej opisanym zakresem obowiązków, np. pełnomocnika ds. osób niepełnosprawnych. Rozmówcy podkreślali, że należałoby powołać pełno- mocnika ds. współpracy z organizacjami pozarządowymi. Jednak dotychczaso- we doświadczenia w tym obszarze i przywoływanie okoliczności związanych z powołaniem na krótki czas stanowiska pełnomocnika ds. organizacji pozarzą- dowych w 2010 r., które w krótkim czasie po wyborach samorządowych zostało zlikwidowane, wpływają na brak przekonania, że jest to możliwe58. Generalnie, wiele organizacji pozarządowych twierdzi, że nie jest to po prostu w Krakowie możliwe.

Krakowska Rada Działalności Pożytku Publicznego

O istnieniu Krakowskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego słyszało po- nad 90% rozmówców z trzeciego sektora, zaś 20% przyznało, że nie wie, kto w niej zasiada. Procedury wyboru do RDPP są znane przedstawicielom organizacji pozarządowych, a przynajmniej dotarły do nich informacje na ten temat. Oka- zuje się, że niestety, co trzecia badana organizacja pozarządowa nie podejmo- wała do tej pory współpracy z samą KRDPP. Jednocześnie tyle samo organizacji

58 Zarządzenie nr 1590/2010 Prezydenta Miasta Krakowa w sprawie szczegółowego zakresu działa- nia, uprawnień i obowiązków Pełnomocnika Prezydenta Miasta Krakowa ds. Organizacji Pozarzą- dowych uchylone Zarządzeniem nr 24/2011 Prezydenta Miasta Krakowa z 13.01.2011 w sprawie utraty mocy obowiązującej niektórych zarządzeń, pełnomocnictw i upoważnień Prezydenta Mia- sta Krakowa dotyczących Pełnomocników Prezydenta Miasta Krakowa, dokumenty elektronicz- ne.

miało możliwość współdziałania z organizacjami wchodzącymi w jej skład. Stąd wyraźnie można dostrzec pewną polaryzację trzeciego sektora w Krakowie – mamy tutaj organizacje aktywne w relacjach z KRDPP, mamy także takie, które nie współpracują ani z UMK, ani z KRDPP.

W przypadku opinii na temat oceny działania KRDPP ponad 40% badanych organizacji uznało, że pełni ona funkcję głównie fasadową. Co interesujące, sta- nowisko takie reprezentują głównie osoby mające z nią kontakt. Ponadto 44% osób stwierdziło, że właściwie nie mają wiedzy na temat działalności Rady oraz efektów jej prac59.

Wśród zadań, jakie w opinii rozmówców pełni (lub powinna pełnić) Rada, wymieniano: opiniowanie uchwał związanych z działalnością pożytku publicz- nego, reprezentowanie trzeciego sektora w kontaktach z miastem i opiniowanie polityki prowadzonej przez UMK (rys. 2.9). Te trzy najczęściej wskazywane przez rozmówców obszary aktywności KRDPP wymieniali także reprezentanci organi- zacji, które wchodzą w jej skład i biorą czynny udział w pracach Rady.

Rys. 2.9. Zakres najczęściej przypisywanych zadań KRDPP (w procentach)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie analizy wywiadów z przedstawicielami organizacji poza- rządowych. Rozmówcy dawali więcej niż jedną odpowiedź.

Równocześnie liderzy organizacji pozarządowych, które wzięły udział w ba- daniu, sformułowali uwagi dotyczące funkcjonowania KRDPP, w szczególności:

59 Analizę działalności RDPP przeprowadził zespół opracowujący Raport z ewaluacji Wieloletniego Programu Współpracy Gminy Miejskiej Kraków z organizacjami pozarządowymi na lata 2012– 2014 (Fundacja Biuro Inicjatyw Społecznych, Kraków kwiecień 2014, dokument elektroniczny).

• słaby dostęp do informacji na temat jej działalności, wynikający z małej ak- tywności Rady w tym zakresie;

• brak spójności podejmowanych działań;

• ograniczona inicjatywa w stosunku do organizacji krakowskich, a nawet

podkreślenie przez niektórych liderów braku jakiejkolwiek inicjatywy w na-

wiązywaniu kontaktów z trzecim sektorem;

• izolacja Rady w stosunku do małych organizacji pozarządowych, w tym sto-

warzyszeń zwykłych;

• ograniczony zakres kompetencji i brak realnego wpływu Rady na kształtowa-

nie polityk miejskich oraz aktów prawnych.

Komisje Dialogu Obywatelskiego

KDO są dla badanych organizacji pozarządowych najmniej rozpoznawalne, jednocześnie w ich opinii stanowią instytucjonalną formę rozwijania dialogu obywatelskiego (74%). Co ważne, to w nich krakowski trzeci sektor upatruje możliwości uzyskania realnych efektów współpracy.

Połowa rozmówców była w stanie wymienić z nazwy istniejące komisje dia- logu, a wśród najczęściej wskazywanych znalazły się KDO ds. Kultury oraz KDO ds. Środowiska. Jednocześnie przedstawiciele organizacji zaznaczali, że są one w środowisku dostrzegane oraz uznawane za najprężniej działające. Jednak ba- dani przeciętnie byli w stanie wymienić najwyżej 2–3 komisje. Natomiast KDO ds. Bezpieczeństwa – najmłodsza z nich – ani razu nie została wymieniona, co więcej, jej istnienie wzbudzało największe zaskoczenie wśród rozmówców60.

Połowa badanych liderów potrafiła wskazać ogólny zakres aktywności KDO, przy czym często nie należeli oni do żadnej komisji. O KDO w Krakowie potrafią dużo powiedzieć ci liderzy, których organizacje spotkały się w swojej działal- ności z działalnością komisji bądź w przeszłości same były zainteresowane jej powołaniem. Ponadto 41% badanych uznało, że jest to sformalizowane ciało partycypacyjne. Jednak tylko co czwarty rozmówca dokładnie określił zakres ich kompetencji, podając, że jest to przede wszystkim konsultowanie i opiniowanie dokumentów związanych z obszarem ich działalności, np. z zakresu zarządzania zielenią, ochrony zdrowia czy kultury.

W trzeciosektorowym wyobrażeniu KDO traktowane są jako fora przedsta- wicieli organizacji pozarządowych oraz miasta, mające na celu wpływanie na wybrane polityki, decyzje dotyczące jego rozwoju, a także służące wymianie wiedzy i uczeniu się „stylu pracy” obu sektorów.

W autorefleksji liderzy krakowskich organizacji przyczyn niewielkiej liczby KDO przy UMK upatrują głównie w słabej motywacji organizacji oraz bardzo pro-

60 Skład wszystkich komisji zob. załącznik 4.

ceduralnym, wręcz formalistycznym stosowaniu zapisów przez Urząd. Jednocześ- nie niektórzy badani, posiłkując się własnym doświadczeniem w pracach wybra- nych komisji oraz lekturą sprawozdań, które są udostępniane na stronach Urzędu, stwierdzili, że aktywność KDO jest niewystarczająca, a w niektórych przypadkach znikoma. Są one jednak „łagodniej” oceniane przez reprezentantów organizacji pozarządowych niż Krakowska Rada Działalności Pożytku Publicznego, o której 41% podmiotów mówiło wprost, że pełni jedynie fasadową funkcję:

Natomiast ta miejska [RDPP], w ocenie ze strony komisji, z perspektywy prowadzo- nych obrad, działań, głosowań i konsultacji i jak przełożyło się to na ich efekt [...]. Ten wynik nie będzie jednak korzystny dla RDPP na poziomie miasta.

Również część organizacji, w tym x.xx. te, którym udało się powołać KDO, wskazywało, że ich powstanie nierzadko uzależnione jest od woli politycznej osób reprezentujących Urząd:

[...] pod warunkiem, że jest wola polityczna na dialog. Jeśli jej nie ma, to osoby, które reprezentują wydział w tej komisji z komórki, do której jest przypisane KDO, to wów- czas takie osoby czują się w obowiązku pilnowania interesu prezydenta i w ogóle w żaden dialog z nikim nie wchodzą [...].

Podkreślano także konieczność zwiększenia roli KDO działających przy Urzę- dzie, a na pewno traktowanie ich w sposób otwarty przez stronę publiczną. Przez określenie„otwarty” rozumiano przede wszystkim uczestniczenie urzędników w posiedzeniach KDO, odpowiadanie na zaproszenia pełnomocników prezyden- ta i/lub dyrektorów poszczególnych wydziałów oraz ujmowanie uwag, opinii i wniosków komisji w procesie decyzyjnym. Wskazywano także na ograniczenia finansowe i organizacyjne, które utrudniają komisjom realizowanie zadań w pełni, x.xx. korzystanie z ekspertyz, konsultowanie aktów prawa i docieranie z informacjami do innych organizacji pozarządowych, uczestniczenie w pracach komisji, zespołów powoływanych w ramach realizacji konkretnych działań oraz przy Radzie Miasta.

Ponadto negatywnie oceniano przepisy regulujące funkcjonowanie KDO. Wymieniono x.xx. zapisy dotyczące umocowania komisji przy wybranej ko- mórce Urzędu odpowiedzialnej merytorycznie za zakres działalności, jaką komisja chciałaby się zajmować. Te bowiem w opinii badanych ostatecznie utrudniają, a w niektórych przypadkach całkowicie uniemożliwiają powołanie KDO61. Zwrócono także uwagę na to, że pierwotnie powoływanie komisji nie

61 Przypadek podmiotów, które chciały powołać komisję, która według urzędników nie mogła, ze względu na zakres tematyczny, zostać przypisana do konkretnej komórki w Urzędzie. Sprawa trafiła do Rzecznika Praw Obywatelskich. Według organizacji rezultatem była zmiana regulami- nu wprowadzająca zapis pkt. 6: „Jeśli zakres tematów powoływanej KDO obejmuje jednocześnie

miało wiązać się ze ściśle określonym obszarem czy działalnością branżową, a raczej z pewną problematyką, tematem, który wymaga podjęcia przez zainte- resowane strony:

Był pomysł, żeby były [komisje] interdyscyplinarne, by włączały radnych, by nie był to tylko podmiot do komunikacji z konkretnym wydziałem. Przecież pierwsze KDO dotyczyło rewitalizacji Nowej Huty [...], a nie mamy wydziału ds. Nowej Huty [...] to miało być forum wymiany [...]. Idea była taka, żeby nie były branżowe. A interpretacja poszła w kierunku branżowego podejścia.

działania podejmowane przez różne merytorycznie wydziały/biura/miejskie jednostki organiza- cyjne, wniosek kieruje się do Prezydenta Miasta Krakowa, który wskazuje właściwego Pełnomoc- nika lub Zastępcę Prezydenta Miasta Krakowa, przy którym KDO zostanie utworzone”.

WNIOSKI I REKOMENDACJE

Na podstawie zaprezentowanych w niniejszym raporcie badań można wskazać najważniejsze wnioski odnoszące się do wiedzy o dialogu obywatel- skim, jego rozumienia i sposobu oceniania przez krakowskie organizacje po- zarządowe.

Dialog obywatelski i konsultacje społeczne

1. Występuje polaryzacja opinii liderów pozarządowych na temat dialogu oby- watelskiego: ci, którzy uważają, że dialog istnieje, wskazują na jego poważne ułomności, są też i tacy liderzy trzeciosektorowi, którzy twierdzą, że dialogu obywatelskiego nie ma.

2. Organizacje pozarządowe podkreślają nadal niewielką świadomość wśród mieszkańców oraz części organizacji możliwości udziału w dialogu obywa- telskim. Małe zaangażowanie lokalnej społeczności może wynikać z błędów komunikacyjnych, nikłej wiedzy oraz ostatecznie braku poczucia sprawstwa. Organizacje pozarządowe postulują poprawę komunikacji ze strony Urzędu, w tym procesów informowania o bieżących i planowanych działaniach, a tak- że podejmowania działań z zakresu edukacji na temat dialogu obywatelskie- go. Edukacja powinna być realizowana przez projekty, które będą skierowa- ne do konkretnych grup odbiorców, od dzieci i młodzieży po osoby starsze, z uwzględnieniem specyfiki i ich oczekiwań.

3. Paląca i coraz bardziej istotna wydaje się potrzeba włączania w procesy dia- logu ruchów nieformalnych i oddolnych społecznych inicjatyw, które „nie mieszczą się” w dotychczas funkcjonującym schemacie współpracy.

4. Konsultacje społeczne w Krakowie są przez organizacje pozarządowe oce- niane w dużej mierze negatywnie.

5. Najwięcej negatywnych opinii na temat konsultacji społecznych odnosi się do kwestii wykorzystania ich wyników – panuje powszechne przekonanie, że UMK lekceważy wyniki lub nic z nimi nie robi, co w efekcie powoduje znie- chęcenie mieszkańców i trzeciego sektora do procesu konsultacyjnego.

6. Jednocześnie wiele uwag, które organizacje zgłaszają do konsultacji spo- łecznych w Krakowie, w dość szybki sposób można zniwelować, doskona- ląc określone procedury i poprawiając „technikę procesu”: czas i miejsce

konsultowania, wysyłanie informacji, jasność i precyzyjność dokumen- tów itp.

Budżet obywatelski

1. Komunikowanie na temat budżetu obywatelskiego w Krakowie jest bardzo słabe, w szczególności informowanie o kalendarzu wydarzeń i harmonogra- mach. Strona internetowa xxx.xxx.xxxxxx.xx czy też xxx.xxx.xxxxxx.xx nie wywiązują się w tej sprawie ze swojej funkcji. Brakuje promocji rezultatów wdrażania budżetu obywatelskiego, głównie stałej aktualizacji stron interne- towych na temat przebiegu prac dotyczących realizowanych projektów.

2. Istnieje paląca potrzeba przygotowania tzw. mapy komunikacyjnej dla bu- dżetu obywatelskiego – określenia głównych osób, komórek biorących udział w przepływie informacji związanych z organizacją tej formy dialogu obywatelskiego.

3. Przydatne dla popularyzacji idei budżetu partycypacyjnego w Krakowie byłoby stworzenie sieci podmiotów zaangażowanych – zbudowanie bazy kontaktowej, w postaci profili w mediach społecznościowych, stron www, adresów mailowych organizacji rozpoznawalnych w środowisku, w celu przesyłania informacji na temat bieżących działań związanych z budżetem obywatelskim i konsultacjami społecznymi.

Komunikacja z organizacjami pozarządowymi

Z rozmów z przedstawicielami organizacji pozarządowych wynikają nastę- pujące wnioski:

1. W zbyt małym stopniu w komunikacji o dialogu obywatelskim wykorzystane są media miejskie oraz rzadkością jest udostępnianie w nich miejsca tema- tom działalności organizacji pozarządowych, np. Xxxxxx.xx (dwutygodnik miejski wydawany przez UM Kraków), który jest poczytny i rozpoznawalny wśród mieszkańców, zdaniem części organizacji jest pismem promującym wybrane osoby związane z urzędem.

2. Istnieją pewne kłopoty z przejrzystością i aktualnością treści na stronie xxx.xxx.xxxxxx.xx.

3. Potrzebna jest poprawa bazy organizacji zamieszczonych na stronie xxx.xxx.xxxxxx.xx: dopracowanie jej i aktualizacja oraz uzupełnienie infor- macji na temat organizacji pozarządowych działających na terenie Krakowa.

4. Istnieje konieczność skoordynowania działań między MOWIS, xxx.xxxxxxxxxxxxxxx.xxxxxx.xx i Centrum Obywatelskim, gdyż zdarza się dublowanie spotkań czy konsultacji.

Instytucje dialogu obywatelskiego w mieście

1. Organizacje pozarządowe wskazują na rozdrobnienie, niejasny podział kom- petencji i brak skoordynowanej polityki współpracy z tymi organizacjami w ramach struktury Urzędu Miasta – podkreślają brak pełnomocnika ds. organizacji pozarządowych oraz niski zakres decyzyjności pozostałych peł- nomocników czy doradców. W efekcie trudno prowadzić skoordynowany dialog obywatelski.

2. Brakuje de facto spójnego systemu współpracy z organizacjami pozarządowy- mi oraz realizacji dialogu obywatelskiego, mimo obowiązywania Zarządzenia Prezydenta Miasta Krakowa w sprawie koordynacji i współpracy Gminy Miej- skiej Kraków z organizacjami pozarządowymi oraz usprawnienia przepływu informacji zewnętrznej i wewnętrznej dotyczącej tej współpracy62.

3. Rygorystyczne procedury i specyficzne technikalia ze strony Urzędu wpływa- ją na rezygnację organizacji z podejmowania współpracy. Kultura organiza- cyjna i tryb pracy w UMK są odmienne niż w trzecim sektorze, stąd proble- mem stają się godziny przyjęć czy spotkań.

4. Najlepiej rozpoznawana instytucja UMK spośród wszystkich badanych pod- miotów, o jakie zostali zapytani rozmówcy, to MOWIS, potem kolejno: KRDPP, KDO, Pełnomocnik ds. Polityki Społecznej.

5. Najsłabiej i najsurowiej zostało ocenione stanowisko oraz zakres zadań Peł- nomocnika ds. Polityki Społecznej. Przede wszystkim negatywne opinie dotyczyły osoby do niedawna piastującej to stanowisko. Mimo zmiany per- sonalnej okazuje się, że równocześnie brakuje wiedzy na temat nowo po- wołanego pełnomocnika (obecnie zastępcy prezydenta), gdyż nie jest on kojarzony ze współpracą z organizacjami pozarządowymi.

6. Wskazywano na potrzebę spotkania z organizacjami pozarządowymi na neutralnym gruncie, np. w siedzibie Centrum Obywatelskiego poza godzina- mi pracy urzędu – możliwość wykorzystania pisemnego zaproszenia wysto- sowanego przez samego zastępcę i w efekcie zmniejszenie jego „anonimo- wości” dla krakowskiego trzeciego sektora.

MOWIS

1. Działalność Miejskiego Ośrodka Wspierania Inicjatyw Społecznych jest oce- niana pozytywnie w kontekście ogólnie raczej negatywnej opinii na temat

62 Zarządzenia nr 3373/2014 Prezydenta Miasta Krakowa z 24.11.2014 w sprawie koordynacji i współpracy Gminy Miejskiej Kraków z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami, o któ- rych mowa w art. 3 ust. 3 ustawy z 24.04.2003 o działalności pożytku publicznego i o wolontaria- cie oraz usprawnienia przepływu informacji zewnętrznej i wewnętrznej dotyczącej tej współpra- cy (dokument elektroniczny).

stosunku miasta do działalności organizacji pozarządowych. MOWIS jest uznawany za potrzebny, jednak dostrzeżono konieczność zwiększenia za- kresu jego kompetencji oraz kadr, jakie posiada.

2. MOWIS traktowany jest jako „jedna” z nielicznych jednostek UMK, która ma potencjał, by przełamać panującą wśród badanych organizacji opinię o ne- gatywnym nastawieniu miasta do organizacji pozarządowych. Jednak pod- kreślano, że bez zmiany stosunku i nastawienia osób decyzyjnych, zmiany w sferze dialogu obywatelskiego nie będą następowały.

3. W ramach działań MOWIS organizacje pozarządowe wskazują na potrzebę:

• realizacji szkoleń dostosowanych do organizacji pozarządowych, świadcze-

nie bardziej rozbudowanych usług i doprecyzowanie oferty na rzecz trzecie-

go sektora;

• zmiany i ujednolicenia procedur konkursowych, w tym zamieszczania har-

monogramu z informacjami o planowanych konkursach, układania planu

działań i harmonogramu ogłoszeń z wyprzedzeniem;

• opracowania listy koordynatorów ds. kontaktu z trzecim sektorem z poszcze-

gólnych wydziałów UMK w celu ułatwienia wzajemnych kontaktów; podejmo- wania współpracy przy realizacji konferencji, seminariów, jak również udostęp-

niania przestrzeni na realizację trzeciosektorowych wydarzeń, np. sal;

• aktualizacji informacji dotyczących konkursów, konsultacji, świadczonej po-

mocy, organizowanych szkoleń.

KDO

1. Komisje Dialogu Obywatelskiego są dla organizacji pozarządowych poten- cjalną instytucją pozwalającą na rzeczywiste działania w ramach dialogu obywatelskiego. Wyraźnie jednak w opinii organizacji działających w po- szczególnych komisjach. Te organizacje, które nie działają w KDO, postulują większe zaangażowanie przedstawicieli w sprawy sektora.

2. KDO są podstawą dialogu obywatelskiego, gdyż dają możliwość wzmoc- nienia głosu środowiska, wypracowania wspólnego stanowiska, rozwiązań, propozycji dla miasta w zakresie wybranych polityk miejskich. Jednocześnie są traktowane przez niektóre organizacje jako platformy integracji trzeciego sektora, wymiany wiedzy.

3. Organizacje pozarządowe dostrzegają dzięki pracom w KDO zmiany postaw urzędników na bardziej otwarte, powolne, ale jednak sukcesywne, jak rów- nież podkreślają konieczność pracy nad zaufaniem wypracowanym x.xx. podczas spotkań KDO.

4. Organizacje postulują możliwość udoskonalenia i zakresu działania KDO: wpro- wadzenie mechanizmu finansowania ekspertyz, szerszych konsultacji itp., na- wiązanie stałej współpracy z radnymi miasta i dzielnic, jak również z komisjami rady miasta, doprecyzowanie obszarów działania poszczególnych KDO.

KRDPP

1. Krakowska Rada Działalności Pożytku Publicznego nie jest w opinii organiza- cji pozarządowych główną reprezentacją interesów sektora.

2. Podkreśla się brak spójności działań Rady, brak informacji na temat jej aktyw- ności, w tym np. o terminach i miejscach spotkań.

3. Istnieje jednak autorefleksja ze strony organizacji na temat małego zaintere- sowania organizacji działaniami podejmowanymi przez Radę. Badani człon- kowie KRDPP podkreślają odczuwalny brak wsparcia ze strony organizacji pozarządowych działających w Krakowie, słaby odzew na kierowane do nich pytania, zgłoszenia itp.

CZĘŚĆ III.

DIALOG OBYWATELSKI I ZJAWISKA POKREWNE.

MAPA INTERAKCJI KOMUNIKACYJNYCH W KRAKOWIE

I WOJEWÓDZTWIE MAŁOPOLSKIM

ZAŁOŻENIA, METODOLOGIA, PRZEBIEG BADAŃ

Celem badania było stwierdzenie, czy i w jaki sposób media lokalne w Kra- kowie informują i edukują obywateli w sprawach dotyczących dialogu oby- watelskiego oraz związanych z nim instytucji i procesów komunikacyjnych. Jakość dialogu obywatelskiego i szerzej, jakość procesów komunikacyjnych pomiędzy rozmaitymi instytucjami i organizacjami w mieście, a także jakość dialogu pomiędzy tymi instytucjami a obywatelami stanowi bowiem podsta- wę procesów demokratycznych, a także w istotny sposób wpływa na warun- ki życia obywateli.

Już wstępna lektura materiału wykazała niewielką obecność pojęcia dialogu obywatelskiego oraz pojęć pokrewnych w krakowskich mediach lokalnych. Na podstawie wstępnej lektury należało się spodziewać dużej dyspersji lub wręcz nieobecności przywołanych explicite pojęć i terminów związanych z dialogiem obywatelskim w tekstach dziennikarskich.

Zauważono jednocześnie, że materiały dziennikarskie zawierały pewną licz- bę doniesień o rozmaitych przykładach dialogu obywatelskiego lub innych, pokrewnych zdarzeniach komunikacyjnych, a także działaniach podmiotów zaangażowanych w komunikację wokół istotnych spraw miejskich, jednak bez używania wprost wyrażeń i pojęć związanych ze sferą dialogu obywatelskiego i konsultacji społecznych.

Zdecydowano zatem, że cel badań musi być poszerzony do analizy medial- nego obrazu wszelkich działań komunikacyjnych rozgrywających się w Krako- wie pomiędzy podmiotami istotnie zaangażowanymi w dialog obywatelski oraz w poszukiwanie i negocjowanie rozwiązań problemów miejskich. Miało to uka- zać główne dziedziny, którym poświęcają uwagę media lokalne, oraz usytuować dialog obywatelski na tle struktury miejskich procesów komunikacyjnych.

Planowane rezultaty badań stanowić miały:

a) projekt badawczy ujmujący medialną reprezentację wydarzeń medialnych w Krakowie w wymiarze diachronicznym i porównawczym;

b) zestaw porad praktycznych dla instytucji zaangażowanych w procesy komu- nikacyjne w mieście, dotyczący sprawnego i efektywnego używania mediów lokalnych w procesach komunikacyjnych oraz do informowania. W szczegól- ności założono, że możliwe będzie wskazanie obszarów działań informacyj- nych i edukacyjnych, jakie odpowiedzialne za dialog obywatelski podmioty w Krakowie mogą podejmować, by doprowadzić do jego bardziej pogłębio- nej i właściwej prezentacji.

Pytania badawcze brzmiały zatem następująco: Czy media lokalne w Krakowie…:

a) ujmują wydarzenia w mieście i powiatach w kategoriach interakcji, dialogu, negocjacji, uzgadniania stanowisk, czy też w kategoriach konfliktu i ścierania się racji?

b) piszą o dialogu obywatelskim, używając stosownej terminologii i przywołu- jąc nazwy zaangażowanych weń podmiotów?

c) piszą o dialogu obywatelskim, jednak bez używania stosownej terminologii i/lub nie przywołując nazw zaangażowanych weń podmiotów?

d) nie piszą na temat dialogu obywatelskiego?

W celu uzyskania odpowiedzi na wyżej wymienione pytania przeprowadzo- no ilościową analizę zawartości. Badaniom poddano publikacje:

• w trzech ukazujących się w Krakowie gazetach drukowanych: „Gazecie Kra-

kowskiej”,„Dzienniku Polskim” oraz„Gazecie w Krakowie”– dodatku lokalnym

do „Gazety Wyborczej”;

• w portalach internetowych poświęconych problematyce miejskiej: Magicz-

ny Kraków, Love Kraków, Kraków Nasze Miasto – materiały kwalifikowano do badań na podstawie ich umiejscowienia pod zakładkami „Aktualności” lub

„Zdarzenia”;

• w wydaniach Kroniki Krakowskiej – serwisu informacyjnego TVP Kraków;

analizowano serwisy zarchiwizowane na stronie internetowej Kroniki;

• w Radiu Kraków; analizowano materiały zarchiwizowane na stronie interne-

towej Radia, pod zakładkami„Aktualności” lub„Zdarzenia”.

Próba obejmowała jeden tydzień konstruowany w maju oraz jeden tydzień ciągły w czerwcu 2015 r. – w sumie 11 dni.

Należy zaznaczyć, że o ile taki rozmiar próby pozwala na wnioskowanie co do ogólnych tendencji występujących w badanym okresie, o tyle osiągnięcie peł- nego obrazu zjawiska oraz statystyczna wiarygodność są możliwe dopiero po przeprowadzeniu badań w dłuższym wymiarze czasu, w miarę możliwości – po kilkukrotnym powtórzeniu badań w podobnych do opisywanego okresach, w odstępach kilkumiesięcznych. Dlatego opisywane badanie ma jedynie charakter pilotażowy.

Jednostkę rejestracji stanowiły wszystkie publikacje dziennikarskie. Do ana- lizy kwalifikowano wszystkie publikacje, w których była mowa o wydarzeniu medialnym (lista możliwych wydarzeń, zwanych także interakcjami komunika- cyjnymi – zob. klucz kategoryzacyjny), które zlokalizowane było w Krakowie oraz gminach województwa Małopolskiego, pod warunkiem, że w wydarzeniu (inter- akcji) tym brały udział co najmniej dwa z wymienionych w kluczu kategoryzacyj- nym podmiotów (z wyłączeniem dziennikarza – autora publikacji).

Przyjęcie tak szerokiego zakresu geograficznego (nie tylko Kraków, lecz także gminy) spowodowane było przypuszczeniem, że udział problematyki komuni-

kowania obywatelskiego w doniesieniach z gmin województwa małopolskiego może być większy niż w informacjach o procesach komunikacyjnych rozgrywa- jących się w samym Krakowie, a to za sprawą głębszego osobistego zaangażo- wania dziennikarzy w gminach w lokalne zdarzenia (przypuszczenie to nie w pełni potwierdziło się w trakcie badań). Żeby to zweryfikować, a także uzyskać wstępną wiedzę o różnicach pomiędzy informacjami o procesach komunikacyj- nych w mieście i w gminach, w obręb badań włączone zostały także dziennikar- skie doniesienia i informacje o procesach komunikacyjnych odbywających się poza obrębem Miasta Krakowa, w gminach województwa małopolskiego.

W sumie wstępnej kwalifikacji do badań poddano 1014 tekstów pisanych oraz 130 materiałów audiowizualnych. W przygotowaniu materiału brano pod uwagę informacje, relacje reporterskie i reportaże oraz publicystykę. Wyłączono z badań recenzje i wiadomości kulturalne oraz całe działy sportowe analizowa- nych dzienników.

Próba publikacji prasowych w trzech gazetach drukowanych: „Gazecie Kra- kowskiej”, „Dzienniku Polskim” oraz „Gazecie w Krakowie” – dodatku lokalnym do „Gazety Wyborczej”63 objęła w sumie 902 teksty; do analizy, na podstawie kryteriów wskazanych w operacjonalizacji, zakwalifikowano 95 tekstów dzien- nikarskich w prasie drukowanej: 18 w GW, 26 w GK oraz 51 w DP. Zdarzeniom komunikacyjnym związanym z problematyką miejską i lokalną poświęcone było zatem około 10,5% materiałów prasowych.

W badanym okresie zlokalizowano także 42 publikacje na temat rozmaitych zdarzeń komunikacyjnych w portalach internetowych Magiczny Kraków (13), Love Kraków (16), Kraków Nasze Miasto (14). Wobec faktu, że w badanym okre- sie w portalach tych opublikowano w sumie 204 teksty tagowane jako zdarzenia i aktualności, wymiarom komunikacyjnym zdarzeń, komunikowaniu pomiędzy obywatelami i instytucjami w mieście poświęcone zostało około 20% materia- łów zamieszczonych w tych portalach.

W wydaniach internetowych Kroniki Krakowskiej – serwisu informacyjne- go TVP Kraków – 26 spotów audiowizualnych i informacji czytanych zawierało odniesienia do zdarzeń komunikacyjnych; w tym czasie Kronika emitowała w swoich wydaniach 130 spotów i informacji, zatem wymiarom komunikacyjnym poświęcone było 20 proc materiałów.

Wreszcie, na stronach internetowych Radia Kraków na 70 zamieszczonych tam informacji znaleziono jedynie 5 takich, których ujęcie dostarczało wiedzy o zdarzeniach komunikacyjnych.

63 W dalszym ciągu opracowania używamy skrótów: GW –„Gazeta w Krakowie”, dodatek lokalny do

„Gazety Wyborczej”, DP – „Dziennik Polski”, GK – „Gazeta Krakowska”.

INTERAKCJE, KOMUNIKACJA I DIALOG OBYWATELSKI W PRASIE LOKALNEJ – WYNIKI BADAŃ

Jak już wspomniano, do analizy, na podstawie kryteriów wskazanych w ope- racjonalizacji, zakwalifikowano 95 publikacji prasowych: 18 w GW, 26 w GK oraz 51 w DP. Z tego 72 tekstom towarzyszyły ilustracje, 16 redakcja opatrzyła dodat- kowymi zapowiedziami na okładkach; 9 publikacji miało charakter czysto infor- macyjny, aż 75 zaliczało się gatunkowo do reportaży i gatunków pokrewnych, tylko w 2 wypadkach interakcje komunikacyjne poddane zostały refleksji publi- cystycznej. Wynik ten wskazuje prawdopodobnie na to, że dziennikarze dopiero wówczas zwracają większą uwagę na procesy informowania i wymiany komu- nikacyjnej, gdy mogą poświęcić opisowi zdarzeń więcej czasu i uwagi. W czysto informacyjnych materiałach natomiast nie uwzględniają aspektów dialogowych ani komunikacyjnych.

Wszystkie publikacje były autorstwa własnych dziennikarzy redakcji; redak- cje zatem nie odwoływały się tu do przedruków, ale też nie korzystały z informa- cji agencyjnych ani, co bardzo ważne, z publikacji autorstwa ekspertów. Eksperci nie byli też przywoływani jako uczestnicy procesów komunikacyjnych.

Charakter interakcji komunikacyjnych

Przyjęto, że interakcje komunikacyjne opisywane w analizowanych publika- cjach mogą mieć rozmaity charakter – lista możliwości zawarta została w kluczu i instrukcji kodowej; autorów badań w największym stopniu interesowało jednak, czy opisywane procesy komunikacyjne mają charakter konfliktowy czy nego- cjacyjny. Z jednej strony zatem w badanym materiale poszukiwano wydarzeń komunikacyjnych, takich jak spotkanie (informacja, wymiana stanowisk, brak komponenty decyzyjnej lub konsultacyjnej), konsultacja społeczna, debata, ne- gocjacje, uzgadnianie stanowisk, dochodzenie do wspólnego stanowiska, kore- spondencja, szkolenie, trening, wnioskowanie przez obywateli lub też konflikt, spór, kłótnia, kontrowersje, skargi, zażalenia, jednostronne decyzje instytucji i organizacji, proces sądowy, protest bez komponentu przemocy lub z jej udzia- łem (manifestacja, pikieta itp.).

Klucz uwzględniał jednocześnie takie zdarzenia komunikacyjne, które mogą stanowić komponent procesów budowania więzi społecznych, nie zawierają jednak elementu decyzyjnego: przemówienie publiczne, kazanie, nabożeństwo,

hołd, celebracja, pogrzeb, uczczenie (kogoś lub czegoś), zbiórka pieniędzy, gra miejska, konkurs, zabawa, zbiorowe wydarzenie o charakterze rozrywkowym (np. bal, festyn, juwenalia itp.).

W analizowanym materiale złożonym z 95 publikacji dziennikarze opisywali łącznie 128 zdarzeń komunikacyjnych. Znalazło się w nim 19 zdarzeń o charak- terze konfliktu (spór, kłótnia, kontrowersja); również 19 tekstów zawierało opis różnych negocjacji i uzgadniania stanowisk. Dziennikarze dość konsekwentnie donosili też o skargach i zażaleniach mieszkańców na rozmaite zjawiska. Wyraź- nie istotne miejsce wśród opisywanych przez krakowską prasę zdarzeń komu- nikacyjnych miały jednak zdarzenia o charakterze zabawowym i rozrywkowym (18)! Miejsce poświęcano także hołdom i celebracjom (9). Pozostałe zdarzenia komunikacyjne o rozmaitym charakterze pojawiały się w badanym materiale po 4–5 razy lub rzadziej.

Można by z tego wnioskować, że dynamika konflikt/koncyliacja w sferze komunikowania w Krakowie i okolicach jest w optyce krakowskiej prasy raczej wyrównana. Obraz jednak staje się bardziej wyrazisty, gdy zagregować wyniki dotyczące zdarzeń ze sfery konfliktu, ze sfery koncyliacji i ze sfery rozrywki.

Ogólna suma interakcji o charakterze negocjacyjnym i koncyliacyjnym, takich, w których ważne sprawy lokalne są omawiane, dyskutowane, nego- cjowane, poszukiwane są rozwiązania itp., wyniosła 42. Odnotowanych zda- rzeń komunikacyjnych o wymiarze konfliktu i kontrowersji było zaś w bada- nym materiale prasowym 49 – zatem dość wyraźnie więcej. Należy jednak dodać, że 39 z odnotowanych zdarzeń to wydarzenia o charakterze społecz- nie integrującym.

Czy odnotowano różnice między gazetami? Niewielka próba sprawia, że wnioski o charakterze statystycznym mogą jedynie wskazywać raczej na ogólną tendencję w materiale. Dopiero po dłuższym czasie powtarzanych, okresowych badań możliwe będzie precyzyjne wykazanie różnic pomiędzy redakcjami. Za- tem wyniki tego projektu wskazują na obecnym etapie raczej na ogólny sposób ujmowania procesów komunikacyjnych przez prasę lokalną.

Tematyka interakcji komunikacyjnych

Jaki był temat opisywanych interakcji komunikacyjnych? Do jakiej sfery dzia- łalności obywateli i/lub instytucji miejskich się one odnosiły? Tabela 3.1 wskazu- je na główne sfery zainteresowania prasy.

Prasa lokalna interesuje się zatem w największym stopniu procesami komu- nikacyjnymi dotyczącymi infrastruktury miejskiej – komunikacyjnej, budowla- nej, terenów zielonych (w sumie około 50 publikacji), wydatków z budżetu miej- skiego, bezpieczeństwa obywateli oraz kultury.

Tabela 3.1. Obszary zainteresowania prasy

Tematyka zdarzenia komunikacyjnego	Liczba publikacji
wydatki z budżetu miejskiego lub samorządowego	25
kultura	25
bezpieczeństwo i ochrona obywateli	25
budowa lub odnowienie infrastruktury miejskiej/budowlanej	21
styl życia, obyczajowość	17
porządek, czystość, estetyka przestrzeni publicznej	15
pomoc społeczna, działania charytatywne, wsparcie jednostek i grup marginalizowanych	15
infrastruktura i rozwiązania komunikacyjne	14
wartości patriotyczne i narodowe	13
ochrona środowiska naturalnego	12
sport	12
rozrywka	12
przestrzenie zielone i rekreacyjne	11
religia	9
edukacja	6
ochrona zdrowia	4
sądy i więzienia	3

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań.

Uczestnicy interakcji komunikacyjnych

Kto jednak – w ujęciu prasy – jest najczęstszym uczestnikiem opisywanych wydarzeń komunikacyjnych? To, co może najbardziej zaskakuje, to opis proce- sów komunikacyjnych w kategoriach przede wszystkim działania indywidual- nych obywateli (w 26 publikacjach), indywidualnych przedsiębiorców (23) oraz spontanicznie zawiązanych grup obywateli, komunikujących się w rozmaitych sprawach (26). W zasadzie być może świadczyłoby to o istnieniu aktywnej sfery

publicznej, gdyby nie to, że w ujęciu prasy komunikowanie to odbywa się przy dość wyraźnej nieobecności organizacji i instytucji miejskich oraz władz miej- skich. W analizowanych wydarzeń komunikacyjnych odnotowano udział Rady Miasta (9), Prezydenta Miasta (6), wojewody (6), samorządów i radnych dzielni- cowych (5), policji (6). Sporadycznie odnotowywana jest działalność Kościoła ka- tolickiego (raptem 3). W publikacjach dotyczących sfery komunikacji w mieście nie są wymieniane: MOWIS, Pełnomocnik Prezydenta Miasta Krakowa ds. Poli- tyki Społecznej, Krakowska Rada Działalności Pożytku Publicznego czy Komisje Dialogu Obywatelskiego. To nie znaczy, że lista podmiotów zaangażowanych w procesy komunikacyjne w mieście jest uboga – oprócz wymienionych w kluczu podstawowych „graczy” odnotowano 48 rozmaitych podmiotów zaangażowa- nych w procesy komunikacyjne: szkoły, redakcje, firmy, jedna organizacja poza- rządowa, OSP, straż miejska, ZIKiT, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska, Małopolska Organizacja Turystyczna, Centrum ds. Zsyłek, Korpus Obrony Wybo- rów, Stowarzyszenie Wspólnota Polska, Zarząd Rzemiosła, Zarząd Infrastruktu- ry Sportowej, Małopolski Zespół Parlamentarny i wiele innych. Nie występują jednak w tym prasowym opisie procesów komunikacyjnych te instytucje, które są oficjalnie powołane do prowadzenia i inicjowania dialogu obywatelskiego w mieście.

Próba stwierdzenia, czy instytucje i organizacje miejskie są w optyce praso- wej przedstawiane jako aktywne, podmiotowe, czy jako inicjatorzy działań i dys- kusji lub decydenci, czy wreszcie jako bierni obserwatorzy, będzie musiała po- czekać na czas, gdy dziennikarze prasowi będą wyraźniej identyfikowali udział tych podmiotów w procesach komunikacyjnych w mieście.

Terminologia i nazewnictwo

Nieobecność ważnych instytucji w tym dyskursie wiąże się w integralny sposób z całą sferą terminologii i języka, którego dziennikarze używają, opisu- jąc wydarzenia medialne. W badanym materiale, przy okazji analizy interakcji komunikacyjnych, poszukiwano bowiem terminów i określeń, związanych ze sferą komunikacji oraz dialogu obywatelskiego, takich jak: samorząd, organiza- cja pozarządowa, społeczność lokalna, obywatel, konsultacje społeczne, deba- ta, dialog obywatelski, budżet obywatelski lub partycypacyjny, sfera publiczna, społeczeństwo obywatelskie, polityka społeczna, strategia rozwoju. W całym analizowanym materiale jeden raz wystąpiło wyrażenie „społeczność lokalna”; jeden raz mowa była o budżecie partycypacyjnym, jeden raz – o organizacji po- zarządowej!

Dziennikarze prasowi piszą zatem o dialogu, koncyliacji, konflikcie, rozmai- tych zdarzeniach komunikacyjnych w mieście, lecz bez używania terminologii związanej ze sferą publiczną.

Zastanówmy się jeszcze, gdzie dzieją się wspomniane zdarzenia komunika- cyjne, a także, jakie są prezentowane ich rezultaty.

Umiejscowienie interakcji komunikacyjnych

Geograficzne umiejscowienie procesów komunikacyjnych rozgrywających się w mieście wskazuje na bardzo małą ruchliwość dziennikarzy i nierównomier- ność informacji na temat komunikacji w mieście. Zdarzenia rozgrywające się w publikacjach prasowych w 31 wypadkach ulokowane są w mieście Krakowie, bez podania precyzyjnej lokalizacji. Poza tym, odnoszą się do dzielnic. I tu aż 15 dotyczy dzielnicy I, 6 – dzielnicy II, V i VIII. Pozostałe dzielnice występują jednora- zowo lub wcale. Spośród gmin województwa małopolskiego zainteresowaniem dziennikarzy cieszą się gmina tatrzańska i Skawina (po 5 wzmianek). Poza tym gminy województwa małopolskiego są w prasie lokalnej wspominane jako miej- sce wydarzeń komunikacyjnych rzadko, jednorazowo, sporadycznie.

Efekty interakcji komunikacyjnych

W 60 analizowanych publikacjach jest mowa o konkretnych rezultatach, ja- kie przynoszą wydarzenia komunikacyjne: 38 publikacji donosi o negatywnych konsekwencjach wydarzeń medialnych, 22 – o wynikach konstruktywnych, za- dowalających, pozytywnych. W 2 publikacjach jest wprost mowa o nieskutecz- ności działań komunikacyjnych, w 2 innych – o niezadowoleniu obywateli; 9 re- kordów odnosi się do zadowolenia obywateli.

Ogólny zatem obraz wydarzeń komunikacyjnych w Krakowie to obraz dość jałowej komunikacji, w zdecydowanie niezadowalającym stopniu prowadzącej do pozytywnych, praktycznych, konstruktywnych rezultatów.