UMOWA – KONTRAKT SOCJALNY
Praca socjalna w bezpieczeństwie społecznym
Rozdział V
UMOWA – KONTRAKT SOCJALNY
1. Umowa – kontrakt z klientem
2. Rozumienie potrzebnych terminów
3. Zawarcie umowy
4. Treść i forma umowy
4.1. Określenie wspólnych celów
4.2. Plan pracy przy zastosowaniu umowy
5. Umowa – jej forma
6. Co może ograniczać umowę
7. Przykładowa umowa – kontrakt socjalny
1. Umowa – kontrakt z klientem
Definicja kontraktu240 – umowy znajduje się w ustawie o pomocy społecz- nej. Według tej ustawy „kontrakt to pisemna umowa zawarta z osobą ubiegającą
240 Warto wspomnieć, że pojęcie to jest stosowane także w innych kontekstach i na gruncie innych nauk i praktyk. Xxxxxxx Xxxxx omawia projekt sprawiedliwości społecznej Zachodu jako związany z mechanizmem kontraktu socjalnego (umowy społecznej), zakładającego dwustronne prawa i obowiązki i sprawiedliwą dystrybucję dóbr. Reich przeciwstawia sobie sprawiedliwość spo- łeczną, która była istotą pracy socjalnej w USA i koncepcję społecznego dobrostanu jako efektu działalności charytatywnej. Inne pytania związane z pracą socjalną są wysuwane w analizach jej modelu we Wschodniej i Środkowej Europie, np. przez kogo powinna być świadczona (państwo, czy organizacje pozarządowe), więc także, kto miałby być stroną kontraktu socjalnego. Czasami idea kontraktu socjalnego była dyskutowana w szerszym kontekście społecznego projektu państwa dobrobytu, jako ekspresja fundamentalnej relacji społecznej.
132 Rozdział V
się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sy- tuacji życiowej osoby lub rodziny”241. Jest narzędziem pracy socjalnej wpisującym się w paradygmat aktywnej polityki społecznej. Powstał w latach siedemdziesią- tych XX wieku jako efekt przemian zachodnioeuropejskich państw opiekuńczych w celu zwiększenia efektywności programów pomocowych realizowanych w ra- mach służb społecznych242.
Kontrakt to pisemna umowa zawarta z osobą ubiegającą się o pomoc określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspól- nie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sy- tuacji życiowej.
W literaturze wskazuje się na różne określenia kontraktu: umowa socjalna lub karta socjalna. Umowa jest dokumentem ujmującym specyficzny rodzaj działań
Na Zachodzie instrument kontraktu socjalnego (w znaczeniu szczegółowym) został wprowadzo- ny do praktyki społecznej wiele lat temu. Xxxxx Xxxxxxx już w połowie lat siedemdziesiątych twier- dził, że użycie kontraktu socjalnego w pracy społecznej zyskuje rozmach. Rozprawia nad sposobami jego „użycia, nadużycia i ograniczeń”. Wskazuje, że metoda ta, wykorzystywana w praktyce psy- choterapeutycznej i pracy socjalnej, oznacza umowę pomiędzy klientem/pacjentem/podopiecznym a pracownikiem/terapeutą, w której ustala się cel interakcji oraz proces, dzięki któremu cel może być osiągnięty. Autor wymienia także elementy, czy czynniki, które kontrakt powinien zawierać: cel dziania, najważniejsze problemy do rozwiązania, różne cele i dążenia, administracyjne procedury i ograniczenia, role stron kontraktu, wykorzystywane techniki, ograniczenia czasowe. Podkreśla, że kontrakt powinien być jasny, wzajemny, dynamiczny i realistyczny. Xxxxxxx przedstawia swoją opinię na temat niezamierzonych konsekwencji i ryzyka w stosowaniu systemu opartego na kontrakcie so- cjalnym, np. nadużycie polegające na rozwijaniu przez instytucje pomocy społecznej takiej polityki, by ograniczać wsparcie do tych szczególnych działań, które gwarantują sukces, ryzyko sprowadzenia wymiarów pomocy do aspektu „interesu, biznesu” i ignorowania ludzkiej strony relacji interwencji, niebezpieczeństwo skupienia się na grupach aktywnych podopiecznych i pozostawienia samym sobie tych, którzy zupełnie sobie nie radzą, są bierni, bezradni, którym trudno wpoić potrzebę własnego zaangażowania, gotowości do współpracy. Przynajmniej niektóre z listy tych zastrzeżeń można wziąć pod uwagę podczas dyskusji nad rolą kontraktu socjalnego przy świadczeniu pomocy odmiennym kulturowo imigrantom. Choć ogólna idea kontraktu socjalnego była wykorzystywana przez instytucje pomocy społecznej w Europie Wschodniej jako „import” z bardziej dojrzałych demokracji Zachodu, sam instrument czy forma dokumentu może się różnić w zależności od kraju stosowania z nieco odmienną filozofią w tle. Zob. X. Xxxxxxxxx-Xxxxxx, X. Xxxxxxxxx, Kontrakt socjalny – kulturowe aspekty pomocy społecznej dla obcokrajowców, „Praca Socjalna” 2008 nr 1, s. 92–93.
241 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2004 r. Nr 64, poz. 593 z późn. zm., t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1876 z późn. zm.).
000 Xxx. X. Xxxx, X. Xxxxxxxx, Wprowadzenie. Aktywizacja i integracja społeczna – drogi do spój- ności społecznej, w: Nowe priorytety i tendencje w polityce społecznej – wokół integracji i aktywizacji zawodowej, K. Xxxx, X. Xxxxxxxx, X. Xxxxxxxx, X. Xxxxxx (red.), Toruń 2012, s. 12.
133
podejmowanych przez dwie lub większą liczbę jednostek. Jest ona zawierana między partnerami. W pracy socjalnej partnerem jest z jednej strony pracow- nik socjalny lub instytucja, w której jest zatrudniony, a z drugiej – podopieczny. Umowę podpisywaną przynajmniej między dwiema osobami możemy inaczej nazwać kontraktem socjalnym.
Kontrakt socjalny jest nowym elementem postępowania, który pojawił się wraz z nową ustawą o pomocy społecznej. Pracownik socjalny może go zawrzeć z osobą lub rodziną w trudnej sytuacji życiowej. Kontrakt będzie określał zasady współdziałania tych osób z ośrodkiem pomocy społecznej. Odmowa zawarcia kontraktu socjalnego lub niedotrzymywanie jego postanowień mogą stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej.
Analizując kwestię kontraktu, pracownik socjalny nie może decydować sam o jego zawarciu. Kontrakty nie powinny być stosowane mechanicznie jako spo- sób nakładania dotkliwych ograniczeń na proces udzielania pomocy. Należy za- dbać o to, by miały one charakter żywej umowy, która wynika z interakcji między klientem a pracownikiem socjalnym i opiera się na dobrowolnym akcesie klienta. Oczywiście istnieje możliwość uzależnienia w pewien sposób pomocy instytucji od kontraktu socjalnego jako narzędzia wzmacniającego. Przesłanką do tego jest przykładowo sytuacja, że klient pomimo różnych możliwości nie wyraża zgody na współpracę, ewentualnie nie wywiązuje się z przyjętych ustaleń. Najlepiej jed- nak, gdy robi to dobrowolnie, bez przymusu, gdyż wtedy jest przekonany o ce- lowości podejmowanych działań. Istotą bowiem kontraktu jest przejęcie przez klienta odpowiedzialności za swój los. Kontrakt jest partnerskim współdziała- niem pracownika socjalnego i klienta, celem natomiast jest motywowanie i zak- tywizowanie klienta do działania243.
Kontrakt – umowa, jest zatem instrumentem stosowanym w ośrodkach po- mocy społecznej, dzięki któremu można spowodować większą skuteczność udzielanej pomocy. Jest pewną formą mobilizacji jednostek i rodzin podejmują- cych starania w celu przezwyciężenia trudnej sytuacji egzystencjalnej.
2. Rozumienie potrzebnych terminów
Zwyczajowo w literaturze przedmiotu do wyrażenia treści kontraktu używa się dwóch pojęć: „cel ogólny” i „cel operacyjny”. Dla jasności rozumienia umowy należy odwołać się też do słowa „konwencja”.
243 X. Xxxxxxxxxxx, X. Xxxxxx, Kontrakt socjalny w praktyce, „Praca Socjalna” 2009 nr 4, s. 82.
134 Rozdział V
„Ogólny cel kontraktu to pewien rodzaj strategii, do realizacji której się zdąża, aby czegoś dokonać. To również pewien punkt, w którym umiejscawia się ope- rację strategiczną. W sensie nieco bardziej ścisłym cel jest sytuacją, którą stawia się za punkt dojścia jakiegoś działania. Jak sama nazwa wskazuje, jest to także ogólne działanie na rzecz pomocy jednostce, rodzinie, mające na celu zbadanie ich funkcjonowania i trudnej życiowo sytuacji. W tym kontekście celem ogólnym kontraktu jest określenie sposobu współdziałania osób i rodzin z danym ośrod- kiem, placówką lub instytucją244.
Właściwie pojęcia „cel ogólny” i „cel operacyjny” są bliskie znaczeniowo, ale aby można było zastosować cel szczegółowy – operacyjny – musimy uprzednio odwołać się do celu ogólnego, niejako założyć pewną ideę działania. Dopiero z celu ogólnego możemy uszczegóławiać pewne pośrednie działania. Przykładowo, aby wpłynąć na rodziców, by stali się bardziej odpowiedzialni za dziecko, najpierw interesujemy się dzieckiem, jego nauką, zachowaniem, a dopiero później wpły- wamy na samych rodziców.
„Operacyjny cel kontraktu” jest często zwany szczegółowym. O ile cel ogól- ny jest związany z szerokim działaniem pomocy społecznej, o tyle cel operacyj- ny stanowi jego uszczegółowienie w postaci konkretnego działania z konkretną jednostką czy grupą. Ten rodzaj celu umowy jest nastawiony na działanie, a nie dopiero na jego przygotowanie. Podobnie jak w innych naukach wyróżniamy tu cel ogólny i wychowawczy. Cel ogólny zakłada dokonanie czegoś, ale cel wycho- wawczy jest już konkretną metodą działania, wykonania, nauczenia czegoś245.
Semantyka pojęcia kontraktu w pierwszej kolejności odnosi się do podejmo- wanych zadań z zakresu pracy z jednostką, rodziną lub małą grupą. Dlatego też niektórzy autorzy sugerują stosowanie innych określeń, takich jak: „konwencja”,
„ugoda”, „porozumienie”. Wydaje się jednak, że pojęcie „konwencja” jest najbliż- sze określeniu kontraktu246. Zwyczajowo przez „konwencję” rozumie się porozu- mienie dwóch osób dotyczące konkretnej sprawy albo konkretnego zamierzenia. W tym znaczeniu konwencja poprzedza umowy i służy do określania zrobienia lub niezrobienia czegoś. Konwencja jest również instrumentem regulującym po- rozumienie potrzebne do wyjaśnienia lub załatwienia ważnych spraw. W pracy socjalnej jest ona porozumieniem zawieranym między pracownikiem socjalnym a jego podopiecznym.
244 Por. X. xx Xxxxxxxx, Xxxxxxxx działania…, dz. cyt., s. 154.
245 Tamże, s. 155.
000 Xx.X. Xxxxxx, X.X. Xxxxxxx, Działania interpersonalne w pracy socjalnej, Warszawa 1996, s.
283–284.
135
3. Zawarcie umowy – kontraktu
Kontrakt socjalny jako narzędzie, w które ustawodawca wyposażył pracowni- ka socjalnego, może być zawierany na określonym etapie metodycznego działa- nia. Kontrakt socjalny został powołany na mocy art. 108 ustawy o pomocy spo- łecznej, w celu określenia sposobu współdziałania w rozwiązywaniu problemów tych, którzy znajdują się w trudnej sytuacji życiowej. Dlatego pracownik socjalny może posłużyć się kontraktem socjalnym, ale dopiero po zebraniu materiału dia- gnostycznego i ocenie zgromadzonych informacji, służących określeniu hipotez problemowych w odniesieniu do danej osoby lub rodziny. Zastosowanie tej tech- niki pracy z klientem powinny poprzedzać ułożone w logicznym porządku fazy metodycznego działania, co ma bezpośredni wpływ na trafność określanych spo- sobów współdziałania247.
Kontrakt socjalny powinien być zawierany, kiedy rodzina/osoba jest zdolna do podejmowania działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia lub zaspokojenia niezbędnych potrzeb (zobacz art. 3 ustawy o pomocy społecznej). Ustawodawca w art. 108 wskazał cel zawierania kontraktu: jako sposób jasne- go i precyzyjnego określenia zakresu współdziałania ośrodka pomocy społecznej i osoby lub rodziny znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej. Ustawodawca nie określa wprost, w jakich sytuacjach powinien być zawierany kontrakt, pozosta- wiając to do decyzji ośrodka pomocy. Należy tu podać wskazania do zawierania kontraktu, jak i ograniczenia w jego stosowaniu, z jednoczesnym zastrzeżeniem, że poniższy katalog nie jest zbiorem zamkniętym, a ma służyć jedynie ułatwieniu podjęcia decyzji o zastosowaniu kontraktu w danej sytuacji248.
Kilka ważnych wskazówek do zawarcia kontraktu:
A. Xxxxx/rodzina jest zdolna do współdziałania.
B. Przyczyna trudnej sytuacji wymaga aktywności osoby w jej przezwycię- żeniu (zwłaszcza, gdy tymi przyczynami są następujące przesłanki: bezro- bocie, uzależnienie, współuzależnienie, bezradność w sprawach opiekuń- czo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, bezdom- ność, przemoc w rodzinie).
C. Xxxxx/rodzina długotrwale korzysta ze świadczeń i nie wierzy w możli- wość zmiany.
247 X. Xxxxxxxxxxx, X. Xxxxxx, Kontrakt socjalny…, dz. cyt., s. 82–83.
248 Zob. X. Xxxxx, X. Xxxxxxxxxx, Kontrakt socjalny. Przewodnik dla pracowników socjalnych ośrodków pomocy społecznej, „Praca Socjalna” 2005 nr 3, s. 18–19.
136 Rozdział V
D. Xxxxx/rodzina potrafi samodzielnie zaspokajać swoje potrzeby, jednak świadomie wyłudza świadczenia, co jest trudne do udowodnienia (bezro- botna osoba „pracuje na czarno”, deklarując gotowość do podjęcia pracy i symulując jej poszukiwanie).
E. Kontrakt powinien być stosowany przede wszystkim w sytuacjach, kie- dy osoba/rodzina wykazuje dużą determinację w podejmowaniu działań zmierzających do swojego usamodzielnienia.
F. Kontrakt może być zastosowany jako użyteczne narzędzie do realizacji in- dywidualnych programów usamodzielnienia, wychodzenia z bezdomno- ści czy integracji. Kontrakt jednak nie może zastąpić tych programów249.
Zwykle zawarcie umowy podejmowane jest między dwoma podmiotami (oso- bami). W przypadku pomocy społecznej są to pracownik socjalny i podopieczny. Niemniej jednak umowa może mieć także charakter trójstopniowy: między in- stytucją socjalną, podopiecznym i pracownikiem socjalnym (zob. schemat 19).
Schemat 19. Trójstronne zawarcie umowy – kontraktu
Źródło: opracowanie własne.
Stosowanie dwustronnego porozumienia nie jest korzystne, bowiem jeśli umowa zostaje zawarta tylko między pracownikiem socjalnym a podopiecznym, wówczas odbiera się jej charakter instytucjonalny. Jeśli zaś umowa jest zawiera- na między instytucją socjalną a podopiecznym, wówczas pracownika socjalnego stawiamy jakby poza nawiasem, a tymczasem to on jest tutaj kluczową postacią i posiada właściwe kwalifikacje i kompetencje do świadczenia pomocy.
249 Tamże, s. 19.
137
4. Treść umowy
Należy także zwrócić uwagę na treść umowy, który wyznacza kompetencje pracownika socjalnego oraz ważne informacje dla klienta. Sama umowa nie sta- nowi jednak celu sama dla siebie, jest tylko narzędziem w ramach całego procesu pracy z klientem. Służy jednak jasnemu sformułowaniu i doprecyzowaniu celów ogólnych i operacyjnych. W tym kontekście odwołamy się do określonych wspól- nie celów oraz planu pracy pracowników socjalnych.
4.1. Określenie wspólnych celów
W początkowym stadium pracy socjalnej istotnym elementem jest porówna- nie celów ogólnych. Jest to wstępny etap sporządzania kontraktu. W celu dokona- nia owego porównania potrzeba odróżnić oczekiwania i pragnienia klienta oraz pracownika socjalnego. Należy także ten sam zabieg poczynić z życzeniem klien- ta. Klient nie może zbyt dużo oczekiwać od instytucji, która pełni rolę pomocy socjalnej.
Przy formułowaniu celów ogólnych podstawowym zadaniem jest ustalenie właściwych relacji między potrzebami klientów, a tymi, którzy pomagają w ich zaspokojeniu. Podobnie jest z celami operacyjnymi. Powinny one być sformu- łowane w porozumieniu przynajmniej dwóch stron. Trzeba pamiętać, że cel to kierunek działania, obierany ze względu na diagnozowane przyczyny trudnej sy- tuacji życiowej jednostki/grupy. Musi być on kwantyfikowalny, czyli możliwy do weryfikacji w trakcie pracy nad przezwyciężaniem trudności250.
250 Priorytety w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej osoby/rodziny wyznacza się wspólnie z klientem, biorąc pod uwagę: rozmiary trudności, z jakimi boryka się osoba/rodzina, dynami- kę rozwoju trudności. Kiedy w rodzinie są dzieci, najpierw wyznaczać należy cele związane z ich ochroną i zapewnieniem prawidłowego rozwoju przed aktywizacją zawodową rodziców, czy przed leczeniem uzależnienia jednego z rodziców. Generalna zasada mówi, że wagę trudności ocenia klient, a zadaniem pracownika jest sprawdzenie, czy interesy dzieci są zabezpieczone. Można zadać pytania kontrolne, np. „jak często mąż panią bije? kiedy ostatnio? ile razy w ostatnim miesiącu?”, czyli określić tzw. łańcuch przyczynowo-skutkowy (wpływ przyczyny trudnej sytuacji życiowej na pojawienie się innych trudności w funkcjonowaniu osoby/rodziny). Najpierw są podejmowane cele związane z usunięciem źródeł przyczyny trudnej sytuacji. Np.: bezrobotna tkaczka musi najpierw przeprowadzić analizę rynku pracy pod kątem swoich potencjalnych możliwości przekwalifikowa- nia się, potem podjąć przekwalifikowanie, następnie zdobyć umiejętności poruszania się na rynku pracy, a dopiero na końcu podjąć próby znalezienia pracy. Ustalając z rodziną, które cele będą reali- zowane, należy wziąć pod uwagę zdolności psychofizyczne do realizacji kilku celów naraz. Są oso- by, które mogą się skoncentrować tylko na jednym celu i związanych z nim kolejnymi zadaniami. To ograniczenie wymusza odłożenie kolejnych celów na później. Zob. X. Xxxxx, X. Xxxxxxxxxx, Kontrakt socjalny…, dz. cyt., s. 16.
138 Rozdział V
Cel ogólny powinien być zatem tak skonstruowany, aby obejmował wszystkie cele operacyjne. Właśnie te cele umowy są ponumerowane według kolejności ich realizacji, wytyczają bowiem pewne priorytety działania. Istnieją zatem określo- ne właściwości dobrze sformułowanych celów. Zgodnie z nimi cel musi być:
• osiągalny,
• dobrze sprecyzowany,
• właściwie sformułowany,
• możliwy do zmierzenia,
• możliwy do zrealizowania,
• wspólny dla realizatorów.
Reasumując, podstawowym zadaniem w fazie przygotowania umowy jest zdefiniowanie problemów określonych przez cele ogólne i szczegółowe, dzięki którym można wpływać na zmiany, jakie się chce osiągnąć.
4.2. Plan pracy przy zastosowaniu umowy
Po zdefiniowaniu celów następuje opracowanie planu pracy. Zwykle uwarun- kowany jest on podmiotem, czyli zależy od tego, czy mamy do czynienia z indy- widualnym przypadkiem (jednostka, rodzina), czy problemem natury grupowej. W tym kontekście pracownik socjalny opracowuje projekt działania składający się z trzech obszarów: obszaru rodzaju działania (co robimy), obszaru postępo- wania (jak będziemy postępować w przypadku danej sytuacji) oraz obszaru za- dań (w jaki sposób nastąpi rozdanie zadań). Po zastosowaniu tego planu między partnerami następuję uzgodnienie zarówno czasu trwania, jak również częstotli- wości odbywanych spotkań.
W literaturze przedmiotu wymienia się kilka etapów kontraktu: zamiar, pro- blem do rozwiązania, cele, zadania, formy działania. Zamiar dotyczy uzyskania porozumienia i zgody między stronami kontraktu. Zdefiniowanie problemu i celu następuje po rozpoznaniu sytuacji klienta. Potem należy dokonać identyfi- kacji problemu, a następuje określić cele. Wyznaczają one zadania, czyli określają szczegółowe kierunki działania służącego finalizacji umowy. Ostatnim etapem planu pracy są konkretne formy działania, jakie muszą się pojawić, by zadanie zostało wykonane. Działania odnoszą się do stron kontraktu przy zastosowaniu wszelkich zasad wynikających z natury możliwości i predyspozycji podmiotów251.
251 Por. X. xx Xxxxxxxx, Xxxxxxxx działania…, dz. cyt., s. 160.
139
5. Umowa – jej forma
Kontrakt socjalny – umowa – podpisywany jest z osobą, która korzysta ze wsparcia pomocy społecznej. Zawiera on x.xx. spisane działania, jakie ma podjąć podopieczny w celu poprawienia swojej sytuacji. Może być również stosowany wobec niektórych bezrobotnych w sytuacjach, kiedy instytucje pomocy społecz- nej (ośrodek pomocy społecznej) i urząd pracy współpracują w danej osobie. Niekiedy podpisanie kontraktu jest obowiązkowe, np. w sytuacji, kiedy dana oso- ba chce skorzystać z pomocy klubu integracji społecznej.
Wyróżnia się dwie formy umowy:
• ustna,
• pisemna.
Umowa ustna jest bardziej rozpowszechniona i realizowana jedynie przez pracownika socjalnego i jego podopiecznego. Ten sposób zawierania umowy jest jednak niedoskonały. Kontrakt wprawdzie obliguje obie strony, ale nie ma jego potwierdzenia. W każdej chwili klient może się wycofać bez żadnych konsekwen- cji. Innymi słowy, umowy tego typu nie da się potwierdzić. Sprawdza się ona, jeśli mamy do czynienia z odpowiedzialnym podopiecznym, który wie, czego chce i po co zgłosił się do pracownika socjalnego. W każdym razie umowa ustna jest umową ważną i należy ją honorować252.
O wiele lepszą formą umowy jest umowa sporządzona na piśmie (umowa pisemna). Staje się ona zobowiązaniem i nabiera formalnego charakteru. Klient po podpisaniu takiej umowy nie może się wycofać, bo zawarte w niej fakty zo- stały zapisane i potwierdzone jego podpisem. Stosowanie takiego rodzaju umo- wy przynosi zawsze pozytywne efekty. Umowa pisemna może być też zmieniana w trakcie trwania procedury stosowanej pomocy, gdy zaistnieją ważne okolicz- ności wpływające w sposób efektywny na zmianę poznawanej sytuacji problemu. Wówczas do umowy wprowadza się aneksy. Tego typu umowa, stosowana jako kontrakt socjalny, to motywator pozytywnych zmian253.
Po podpisaniu umowy jeden egzemplarz zatrzymuje instytucja (pracownik socjalny), zaś drugi – klient. Umowa trwa i jest ważna przez sześć miesięcy. Po tym czasie obie strony przeglądają ją powtórnie i mogą dokonać jej korekty. Umowa może być ponawiana kilkakrotnie.
Przykładowo w umowie o realizację zadania z zakresu pomocy społecznej stwierdza się, że:
252 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.,
t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1740, z późn. zm.).
253 Por. X. Xxxxxxxxxxx, Rola pracy socjalnej w aktywnej integracji, Warszawa 2012, s. 24.
140 Rozdział V
1. Podmiot przyjmujący zlecenie realizacji zadania zobowiązuje się do wy- konania zadania w zakresie i na zasadach określonych w umowie o reali- zację zadania, a organ zlecający realizację zadania do przekazania określo- nych środków finansowych w formie dotacji.
2. Umowa o realizację zadania jest sporządzana w formie pisemnej i określa:
• szczegółowy opis zadania i termin jego realizacji,
• dotację celową należną podmiotowi realizującemu zadanie i tryb płat- ności,
• tryb kontroli realizacji zadania,
• sposób rozliczenia udzielonej dotacji celowej i zasady zwrotu niewy- korzystanej części dotacji.
3. Umowa niespełniająca wymogów określonych w ust. 2 jest nieważna.
4. Umowę o realizację zadania z zakresu pomocy społecznej zawiera się na czas określony, uzależniony od rodzaju zleconego zadania, nie dłuższy jednak niż 5 lat.
5. Zadanie z zakresu pomocy społecznej nie może być realizowane przez podmiot niebędący stroną umowy, chyba że umowa przewiduje taką możliwość.
6. Podmiot przyjmujący zlecenie jest obowiązany do wyodrębnienia w ewi- dencji księgowej środków otrzymanych na realizację umowy.
7. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego określi, w drodze rozporządzenia, ramowy wzór umowy o realizację zadania z zakresu po- mocy społecznej, uwzględniając konieczność zapewnienia pełnych infor- macji dotyczących wykonania zlecenia254.
6. Co może dać umowa, a co może ograniczać umowę
Umowa odwołuje się do odpowiedzialności podopiecznego, który występuje tutaj jako strona. Traktuje się go jako osobę odpowiedzialną, chcącą i potrzebu- jącą zmiany, a zarazem ją akceptującą. W czasie zmiany podejmowanej na rzecz klienta, muszą być mu znane wszystkie projekty i modyfikacje. Instytucja spo- łeczna przejmuje zatem całkowitą kontrolę nad procesem, co wymaga świadome- go podporządkowania ze strony podopiecznego.
W stosowanej umowie wyróżnia się jej mocne i słabe strony. Wprowadzając kontrakt dla potrzeb umowy społecznej, założono, że będzie on istotnym narzę- dziem, które zapewni:
254 Art. 108 (wcześniej art. 33) Ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2004 r. Nr 64, poz. 593 z późn. zm., t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1876 z późn. zm.).
141
• motywację podopiecznego do działania,
• ograniczenie zależności klienta,
• bezpieczeństwo i szybkość zamian,
• właściwy pomiar przebytej drogi,
• podstawę przyznawania finansowego wsparcia255.
W przypadku motywacji klienta do działania należy sobie uświadomić, że umowa zawiera ograniczenie czasowe, co sprzyja jego mobilizacji i daje możli- wość szybkiego podejmowania decyzji. Zaleta ta jest obustronna, bowiem obej- muje pracownika i klienta. Innym elementem ograniczeń, jest ograniczenie za- leżności klienta, czyli przeciwdziałanie regresji, która nie może właściwie wpły- wać na zmiany w osobowości klienta. Trzecim elementem jest bezpieczeństwo i możliwe szybkie osiąganie rezultatów. Umowa, jak się wydaje, precyzuje, do- określa pewne szczegóły między pracownikiem a klientem. W przypadku rodzi- ców daje im wolność, swobodę działania a także realność. Dzięki niej wiedzą, czego się można spodziewać. Wreszcie ostatni element to właściwy pomiar prze- bytej drogi, który czyni z umowy bezcenne narzędzie oceny: czy wszystko jest dobrze przygotowane, czy cele zostały osiągnięte. Pozwala na weryfikację celów nieosiągniętych i postawienie pytania, dlaczego nie udało się ich zrealizować.
Istnieje także kilka elementów, które ograniczają stosowanie kontraktu, a to:
• brak dogłębnej oceny sytuacji osoby/rodziny,
• brak umiejętności jej sformułowania oraz brak umiejętności formułowa- nia celów w pracy socjalnej,
• brak woli współpracy ze strony osoby, na której utrzymaniu są małoletnie dzieci (nie wyklucza to zawarcia kontraktu, lecz powoduje, że pracownik ma znacznie więcej pracy niż w innych sytuacjach),
• pomimo woli współpracy okresowy brak możliwości lub umiejętności podjęcia działań ze strony osoby/rodziny (może to mieć miejsce w sytu- acjach kryzysowych wywołanych przemocą i innych),
• brak czasu pracownika na objęcie tą formą pracy socjalnej wszystkich ro- dzin do tego się kwalifikujących,
• brak umiejętności pracownika w zakresie podejmowania działań moty- wacyjnych i negocjacyjnych z rodziną oraz umiejętności nawiązywania partnerskiej relacji z klientem (wielu pracowników w swojej pracy stosuje głównie działania polegające na poradzie i wydawaniu zaleceń, utrzymu- jąc w ten sposób skośną, zależną relację z klientem)256.
255 Por. X. Xxxxxxxxxxx, Rola pracy socjalnej…, dz. cyt., s. 22.
256 Zob. X. Xxxxxxxxxxx, X. Xxxxxx, Kontrakt socjalny…, dz. cyt., s. 102–103, Por. X. Xxxxx,
X. Xxxxxxxxxx, Kontrakt socjalny…, dz. cyt., s. 20.