Zobowiązania część szczegółowa:

Zobowiązania część szczegółowa:

Zajęcia 2 - 25 marca 2020 r.

Dożywocie

Szanowni Państwo,

1. na podstawie poprzednich materiałów i poniższego proszę o przygoto- wanie zadania wskazanego w poprzednich materiałach.

2. Podobnie jak w przypadku umowy renty proszę o przygotowanie wzoru umowy dożywocia. Termin an przesłanie: 01 kwietnia 2020 r.; anetabia- xx0@xx.xx

I. Dożywocie

Art. 908-916 KC

1. Umowa dożywocia związana była głównie z obszarami wiejskimi, w których prowadzący gospodarstwa rolne zwykli je przekazywać zstępnym, innym krewnym lub osobom obcym w zamian za zabezpieczenie opieki dla siebie na lata starości, w tym również często bez przewi- dzianej prawem formy dla dokonania tej czynności prawnej. Podstawą nabycia był również art. 8 ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych. Umowa ta pełniła swego rodza- ju instrument zabezpieczenia socjalnego w postaci dożywotniej egzystencji, a jej znaczenie malało wraz z wprowadzeniem systemu emerytalno-rentowego do polskiego porządku praw- nego, co umożliwiało przekazanie gospodarstwa rolnego na rzecz Skarbu Państwa w zamian za rentę, emeryturę czy też spłaty pieniężne.

2. Dożywocie w Polsce praktykowane było już w XVI w., zaś umowa dożywocia po raz pierwszy została uregulowana w kodeksie zobowiązań jako umowa o charakterze odrębnym w art. 599-609 k.z. W kodeksie tym obowiązek świadczeń dożywotnika został uznany za cię- żar realny, co odróżniało następnie kształt przepisów umowy dożywocia przejętych przez ko- deks cywilny w drodze zniesienia instytucji ciężaru realnego z katalogu praw rzeczowych.

3. Umowa dożywocia pełniła pozytywne funkcje społeczne, w tym przede wszystkim:

- funkcję alimentacyjną w odniesieniu do osób starszych lub niezdolnych do pracy;

- zapobiegała procesowi rozdrabniania gospodarstw rolnych;

- przenosiła własność gospodarstw rolnych i tym samym zapobiegała przerwom produkcyj- nym;

- wyłączała konflikty związane z dziedziczeniem, ponieważ własność nieruchomości regulo- wana była za życia spadkodawcy.

II. Treść i charakter prawny umowy

1. W umowie dożywocia właściciel (dożywotnik) zobowiązuje się przenieść na nabywcę wła- sność nieruchomości, a nabywca zobowiązuje się do zapewnienia zbywcy dożywotniego utrzymania (art. 908 § 1 k.c.). Dożywotnie utrzymanie, wobec braku innych ustaleń stron, obejmuje w szczególności:

- przyjęcie zbywcy jako domownika,

-dostarczanie mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła, opału, zapewnienia opieki na czas choroby,

- a po śmierci zorganizowanie i pokrycie kosztów pogrzebu odpowiadającego przyjętym zwy- czajom.

Przyjąć należy zatem, że nabywca zobowiązuje się do zaspokajania normalnych, bieżących i konsumpcyjnych potrzeb uprawnionego do końca jego życia. Przyjęcie innego okresu zapew- nienia powyższych potrzeb na rzecz uprawnionego pozbawia umowę charakteru umowy o do- żywocie. Niedopuszczalne jest również takie ukształtowanie umowy, w którym prawo rzeczo- we lub renta pełniłyby funkcję dominującą. Podstawą umowy o dożywocie jest w każdym przypadku zobowiązanie nabywcy do dożywotniego utrzymania podmiotu na rzecz którego ustanowiono dożywocie.

2. Obowiązki nabywcy sięgają tak daleko, aby zbywca nie był zmuszony do poszukiwania in- nych źródeł utrzymania. Nadto, obowiązki te mają charakter osobisty, z tego też względu wszelkie świadczenia powinny być spełnione osobiście przez nabywcę. Jednocześnie obo- wiązki wynikające z art. 908 § 1 k.c. są na tyle ogólnie sformułowanie, że każdorazowo stro- ny umowy powinny ustalić je w sposób konkretny. Realizacja tych obowiązków wymaga zwykle utrzymywania bliskich stosunków osobistych między stronami, co z reguły oznacza, że umowa dożywocia oparta jest w zdecydowanej większości przypadków na więzach rodzin-

nych. Odmiennie kształtuje się sytuacja ustanowienia przez kontrahentów umowy o dożywo- cie służebności osobistej. Wówczas dożywotnik nie jest zobowiązany do zapewnienia zbywcy dożywotniego utrzymania, a wszelkie ciężary związane z utrzymaniem siebie i nieruchomości obciążają zbywcę.

3. Obowiązki wynikające dla nabywcy z umowy dożywocia powstają z chwilą objęcia przez niego nieruchomości w posiadanie, a nie z chwilą przejścia własności, co pozostaje w pełnej zgodności z art. 488 § 1 k.c. wyrażającym zasadę równoczesności świadczeń wzajemnych. Na tej podstawie należy wnosić, że nabywca zobowiązany jest do świadczeń na rzecz dożywotni- ka z chwilą wydania mu nieruchomości.

4. Umowa o dożywocie, poza ustaleniami zawartymi w art. 908 § 1 k.c. może obejmować również ustanowienia na rzecz zbywcy użytkowania, służebności osobistej lub też uprawnie- nie zbywcy do powtarzających się świadczeń wyrażonych w pieniądzach lub rzeczach ozna- czonych gatunkowo (art. 908 § 2 k.c.). Uprawnienia te, nie stanowią elementów koniecznych umowy dożywocia, czyli staną się składnikiem umowy na mocy woli jej stron. Oznacza to, że zamieszczenie powyższych postanowień w umowie nie warunkuje dojścia umowy do skutku. Przepis ten jedynie podkreśla, że zawarcie takich postanowień w umowie nie wyłącza uznania jej za umowę o dożywocie. Konsekwencją objęcia treścią dożywocia użytkowania i służebno- ści jest zapewnienie tym prawom szerszej ochrony, co wynika z faktu, że przeciwko prawu dożywocia nie działa rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych.

5. Prawo dożywocia cechuje skuteczność względna (inter partes) ponieważ umowa o doży- wocie kreuje stosunek obligacyjny. W przypadku tego rodzaju umowy uprawnienia dożywot- nika nie są skuteczne wobec wszystkich (erga omnes), co ostatecznie przesądza, że dożywo- cie nie może zostać zaliczone do katalogu praw rzeczowych.

6. Zestawienie art. 908 § 1 k.c. z art. 908 § 2 k.c. pozwala na przyjęcie, że podstawą umowy o dożywocie jest wierzytelność o dożywotnie utrzymanie, a prawa rzeczowe o tyle o ile zostały przez strony ustanowione. Koncepcja ta budzi jednak wątpliwości w odniesieniu do konstruk- cji prawa podmiotowego, zakładającej, że prawo obejmuje uprawnienia, a nie prawa, co na- wet przy założeniu, że służebność ma charakter uprawnienia spowoduje trudności w zapew- nieniu takiej konstrukcji ochrony prawnej.

7. Prawo dożywocia jest zatem prawem podmiotowym korzystającym ze wzmożonej ochrony właściwej dla ograniczonych praw rzeczowych, obejmującym swą treścią zawsze utrzymanie zbywcy nieruchomości do chwili jego śmierci (majątkowe prawo dożywocia, jako że jest pra-

wem o charakterze osobistym gaśnie zawsze z chwilą śmierci dożywotnika), a tylko w razie wyraźnych ustaleń stron treść prawa dożywocia obejmować może użytkowanie lub służeb- ność osobistą.

8. Umowa o dożywocie należy do stosunków prawnych o charakterze trwałym i zaliczana jest do umów losowych, z reguły odpłatnych i wzajemnych, dwustronnie zobowiązujących, za- wieranych między żyjącymi (inter vivos). Zgodzić się należy ze stwierdzeniem, że umowa do- żywocia ma charakter wzajemny, ponieważ w istocie element wzajemności jest kategorią oce- nianą z punktu widzenia subiektywnego odczucia stron, a nie wartości ekonomicznej świad- czeń wzajemnych, co w przypadku tego typu stosunku prawego byłoby niezmiernie trudno ocenić biorąc pod rozwagę losowy charakter umowy. Z tego też powodu należy odmówić za- sadności twierdzeniu, w którym umowę dożywocia łączy się z umową darowizny ze względu na obiektywną niewspółmierność świadczeń.

9. Problematyczne jest określenie, czy zbycie nieruchomości w drodze umowy o dożywocie na rzecz nabywcy będzie traktowane jako zbycie o charakterze odpłatnym, które rodziło bę- dzie po stronie zbywcy zobowiązanie podatkowe. Wydaje się za zasadne stwierdzenie, że w istocie uzyskiwane przez dożywotnika świadczenia od nabywcy nieruchomości mają wartość majątkową, ale stanowią jedynie ekwiwalent za zbytą nieruchomość co powoduje, że zobo- wiązanie podatkowe nie powstaje. W przedmiotowym przypadku nie wskazuje się ceny zby- wanej nieruchomości, co jednoznacznie wyłącza tą sytuację spod regulacji art. 10 ust. 1 pkt 8

u.p.d.o.f. w zw. z art. 19 u.p.d.o.f, mimo że sama umowa dożywocia ma charakter odpłatny.

10. Kolejnym zagadnieniem wymagającym wyjaśnienia jest możliwość powołania się strony umowy o dożywocie na art. 388 k.c., w oparciu o który można stwierdzić wyzysk uzasadnia- jący rozwiązanie istniejącego między stronami stosunku prawnego. Mając na uwadze stano- wisko judykatury, z którym należy się zgodzić, z uwagi na losowy charakter umowy dożywo- cia, brak możliwości ustalenia wartość wzajemnych świadczeń stron w chwili zawarcia umo- wy, art. 388 k.c. nie może znaleźć zastosowania do omawianego typu umowy21.

11. Umowa dożywocia wywołuje skutek wyrażony w art. 155 § 1 k.c., a zatem z chwilą zło- żenia oświadczeń woli przez jej strony przenosi własność nieruchomości objętej jej treścią. W tym kontekście należy stwierdzić, że praktyka stosowana w dalszym ciągu przez notariuszy zamieszczających w aktach notarialnych zapis, że „zbywca oświadcza, że przenosi własność nieruchomości na nabywcę, a nabywca, że wyraża zgodę na przeniesienie własności nierucho- mości na jego rzecz”, wydaje się zbędna.

III. Przedmiot umowy

1. Przedmiotem zbycia w umowie dożywocia może być każda nieruchomość, a zatem na pod- stawie art. 46 § 1 k.c. może to być grunt lub też budynek trwale z gruntem związany lub część budynku. Umowa o dożywocie może również mieć za swój przedmiot zbycie udziału we współwłasności nieruchomości.

2. Przedmiotem umowy o dożywocie nie może być spółdzielcze własnościowe prawo do lo- kalu z uwagi na okoliczność, że należy do kategorii ograniczonych praw rzeczowych.

IV. Strony

1. Stroną umowy o dożywocie jest zbywca nieruchomości przenoszący jej własność na na- bywcę. Zbywcą nieruchomości, zwanym dożywotnikiem, może być wyłącznie osoba fizycz- na, co wynika z zakresu obowiązków, tj. dożywotniego utrzymania, które względem niego ciążą na nabywcy. Możliwość ustanowienia dożywocia ograniczona jest nadto koniecznością istnienia między kontrahentami więzów bliskości.

2. Na podstawie art. 908 § 1 i § 3 k.c. należy stwierdzić, że dożywocie może zostać zastrzeżo- ne na rzecz zbywcy nieruchomości, na rzecz zbywcy i osoby mu bliskiej oraz wyłącznie na rzecz osoby bliskiej zbywcy. Ostatnia z możliwości wynika z art. 908 § 3 k.c. Przepis ten jest przepisem bezwzględnie obowiązującym, co oznacza, że ustanowienie dożywocia na rzecz in- nej osoby niż osoba bliska skutkować będzie nieważnością umowy na podstawie art. 58 k.c. Z reguły w takiej sytuacji dożywocie będzie miało na celu rozporządzenie majątkiem za życia zbywcy z pokrzywdzeniem spadkobierców ustawowych.

3. Kryterium „bliskości” nie oznacza, że między zbywcą a osobą bliską muszą istnieć więzy rodzinne, wymagany jest jednak stosunek bliskości między nimi. Z tego wniosek, że umowa może zostać zawarta nawet w sytuacji, w której zbywca i osoba trzecia mieszkają w jednym gospodarstwie, choć nie wiążą ich żadne więzy krwi, np. konkubent córki zbywcy.

4. W przypadku ustanowienia dożywocia wyłącznie na rzecz osoby bliskiej zbywcy, ma ona status osoby trzeciej w relacji do stron umowy (art. 393 k.c.). Umowa dożywocia zapewnia jednak osobie bliskiej silniejszą pozycję, aniżeli w sytuacji w której na rzecz osoby trzeciej zastrzeżono świadczenie w trybie art. 393 k.c. Z umowy dożywocia osoba trzecia uzyskuje więcej niż tylko roszczenie o świadczenie, ponieważ jest podmiotem prawa zbliżonym cha-

rakterem do prawa rzeczowego, a nadto niejednokrotnie uprawnioną ze służebności lub użyt- kowania3.

5. Dożywocie może być ustanowione na rzecz kilku osób.

6. Nabywcą nieruchomości może być każdy w zamian za zobowiązanie się do świadczenia na rzecz dożywotnika utrzymania. Zatem wymienić można podmioty prawa cywilnego: osoby fi- zyczne, osoby prawne oraz ułomne osoby prawne. Przepisy nie wymagają, aby między zbyw- cą a nabywcą, o ile po obu stronach występują osoby fizyczne, istniał jakikolwiek stosunek bliskości. Z tego wniosek, że nabywcą może być osoba obca dla zbywcy.

7. Nabycie własności nieruchomości w drodze umowy dożywocia przez jednego z małżon- ków powoduje, że nabyta nieruchomość wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków4.

8. Niewykonanie zobowiązania przez nabywcę z umowy dożywocia skutkuje prawem zbywcy do dochodzenia uprawnień wynikających z art. 471 i nast. k.c.

V. Forma umowy

1. Umowa o dożywocie z uwagi na zobowiązanie zbywcy do przeniesienia własności nieru- chomości musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego (rygor ad solemnitatem), bez względu na to czy umowa będzie wywoływała skutki tylko zobowiązujące, czy też zobowią- zująco-rozporządzające. Zastrzeżenie formy szczególnej ad solemnitatem, w tym przypadku aktu notarialnego oznacza, że do ważności czynności prawnej konieczne i jednocześnie wy- starczające jest objęcie nią essentialia negotii (elementów przedmiotowo istotnych) umowy. Należy również zauważyć, że zgodnie z orzecznictwem, umowa o dożywocie będzie uznana za nieważną, jeżeli istotne postanowienia umowy o dożywocie nie zostaną objęte tą formą szczególną.

2. Umowa o dożywocie jest czynnością prawną dochodzącą do skutku zawsze w drodze kon- sensusu stron (czynność prawna konsensualna).

3. Prawo dożywocia może zostać ustanowione w toku postępowania o dział spadku za zgodą wszystkich spadkobierców lub zniesienie współwłasności za zgodą wszystkich współwłaści- cieli. Postępowanie sądowe wyłącza wymóg zachowania formy aktu notarialnego, natomiast zawarte przez strony postępowania porozumienie ma walor ugody zawartej przed sądem.

4. W przypadku zawarcia umowy o dożywocie przez jednego z małżonków bez zgody drugie- go należy przyjąć, że umowa będzie obciążona sankcją bezskuteczności zawieszonej, co spo- woduje, że czynność prawna będzie miała charakter niezupełnej lub inaczej kulejącej (ne-

gotium claudicans). W przypadku, w którym małżonek wyrazi zgodę na dokonanie tej czyn- ności prawnej, to w trybie art. 63 § 1 k.c. wywoła skutek prawny z chwilą jej zawarcia (ex tunc). Jeśli małżonek nie wyrazi zgody w terminie wyznaczonym lub też termin ten upłynie bezskutecznie, wówczas umowa będzie bezwzględnie nieważna od momentu jej zawarcia.

I. Treść prawa dożywocia

1. Przeniesienie własności nieruchomości, której podstawą jest zawarta między stronami umowa dożywocia następuje zawsze jednocześnie z obciążeniem tej nieruchomości prawem dożywocia. Art. 910 § 1 k.c. ma w tym zakresie charakter bezwzględnie obowiązujący i tym samym nie można określić innego momentu obciążenia nieruchomości rzeczonym prawem, w tym w szczególności np. uzależnić powstania prawa dożywocia od ujawnienia umowy o do- żywocie w księdze wieczystej. Obciążenie nieruchomości prawem dożywocia ma charakter skuteczności rozszerzonej mimo obligacyjnego charakteru umowy2. Rozszerzona skuteczność zapewniona jest treścią art. 910 k.c. traktowanego, w tym przypadku, jako przepis szczególny.

2. Na podstawie art. 16 ust. 2 pkt 1 u.k.w.h. prawo dożywocia może być ujawnione w księdze wieczystej, co jednocześnie pozwala na stwierdzenie, że jest to tylko uprawnienie a nie obo- wiązek. Tym samym do wywołania skutków prawnych ujawnienie w księdze wieczystej nie jest konieczne, także z punktu widzenia rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, która w tym przypadku na podstawie art. 7 pkt 2 u.k.w.h. nie działa. Ujawnienie powoduje ten skutek, że prawo dożywocia uzyskuje skuteczność względem praw nabytych przez czynność prawną (art. 17 u.k.w.h.)

II. Zbycie nieruchomości obciążonej prawem dożywocia

1. Treść art. 910 § 2 k.c. jednoznacznie wskazuje, że obciążenie nieruchomości prawem doży- wocia nie wyłącza jednocześnie możliwości jej zbycia przez dotychczasowego nabywcę. Przy czym nie ma znaczenia charakter dokonanej czynności prawnej z punktu widzenia jej odpłat- ności czy też zawarcia umowy darowizny.

2. Zgodnie z przyjętą linią orzeczniczą, w sytuacji zbycia nieruchomości obciążonej prawem dożywocia, nabywca wstępuje w miejsce właściciela z mocy samego prawa (ex lege), jednak odpowiedzialność zbywcy nieruchomości trwa do momentu zawarcia z nabywcą umowy skutkującej przeniesieniem własności. Stanowisko prezentowane w orzecznictwie nie spo- tkało się z pozytywnym przyjęciem. Stwierdza się bowiem, że przyjęcie koncepcji wstąpienia ex lege podważa podstawowe konstrukcje prawa zobowiązań, ponieważ zbycie przedmiotu

świadczenia nie oznacza powstania przekształceń po stronie podmiotowej zobowiązania, a tylko w szczególnych przypadkach ustawodawca może przyjąć odmienne rozwiązania, któ- rych na gruncie przepisów o umowie o dożywocie nie ma. Samo zbycie nieruchomości obcią- żonej prawem dożywocia nie wymaga zgody dożywotnika.

IV. Odpowiedzialność zbywcy i nabywcy nieruchomości obciążonej prawem dożywocia

1. Brzmienie art. 910 § 2 k.c. pozwala na przyjęcie, że nabywca nieruchomości obciążonej prawem dożywocia ponosi względem dożywotnika odpowiedzialność dwojakiego rodzaju, tj. rzeczową w związku z nieruchomością oraz osobistą w związku z obligacyjnym charakterem umowy dożywocia i wszelkimi zobowiązaniami zbywcy, jakie miał on względem dożywotni- ka1. Powyższe związane jest z odrzuceniem koncepcji o powiązaniu umowy o dożywocie z in- stytucją ciężaru realnego, tj. sytuacji, w której każdoczesny właściciel jest zobowiązany do powtarzających się świadczeń na rzecz oznaczonej osoby2. Stanowisko doktryny nie jest jed- nak w tym przypadku jednolite. Stwierdza się bowiem, że sformułowanie zawarte w art. 910 § 2 zd. 1 k.c. nie wyłącza możliwości uznania umowy dożywocia za zobowiązanie realne, za- pewniającego dożywotnikowi należytą ochronę, a to na tej podstawie, że sam fakt utraty przez dotychczasowego dłużnika własności, czy innych praw rzeczowych nie oznacza, że przestaje on być jednocześnie stroną stosunku obligacyjnego i tym samym nie pozbawia zobowiązania cechy realności.

2. Odpowiedzialność rzeczowa odnosi się do całego długu, który powstał w związku z nie wykonywaniem przez zbywcę swoich obowiązków względem nabywcy bez względu na mo- ment wymagalności roszczenia. Odpowiedzialność osobistą ponosi tylko co do tych świad- czeń, które stały się wymagalne po nabyciu obciążonej nieruchomości, a zatem wymagalne w przyszłości. Podejście to przeszło znamienną ewolucję, ponieważ na gruncie k.z. dominował pogląd, że nawet w razie zbycia nieruchomości obciążonej prawem dożywocia, zbywca nadal ponosił odpowiedzialność osobistą względem dożywotnika. Stanowisko to znajdowało swoje uzasadnienie w fakcie, że regulacja dożywocia w k.z. obejmowała w istocie dwa stosunki prawne: rzeczowy i osobisty. To umożliwiało akceptację twierdzenia o odpowiedzialności zbywcy i nabywcy nieruchomości obciążonej prawem dożywocia. W regulacji k.c. dożywocie jest samoistnym i jednolitym prawem, jakby rzeczowym.

Z treści art. 911 k.c. wynika, że prawo dożywocia może zostać, ustanowione na rzecz kilku podmiotów. Umowa o dożywocie powinna zaś określać w sposób precyzyjny zakres świad- czeń do których zobowiązany jest nabywca wobec każdego z dożywotników. Niewykluczone jest również, aby w umowie o dożywocie wskazać postanowienia stron określających sposób

postępowania w sytuacji, w której jednej z dożywotników umrze, w szczególności odnosi się do wysokości świadczeń na rzecz pozostałych dożywotników.

Art. 912. Prawo dożywocia jest niezbywalne.

1. Prawo dożywocia określa uprawnienia dożywotnika, które mają charakter osobisty, a zatem przysługują tylko uprawnionemu z umowy dożywocia. W tym znaczeniu mają charakter nie- zbywalny i gasną z chwilą śmierci uprawnionego. Przyjęcie odmiennej koncepcji byłoby sprzeczne ze społeczno - gospodarczym przeznaczeniem tego prawa.

2. Zakaz zbywania prawa dożywocia dotyczy tego prawa jako całości, jak również poszcze- gólnych roszczeń przysługujących dożywotnikowi względem zobowiązanego a wymagalnych w przyszłości. Co do możliwości zbycia roszczeń o świadczenia zaległe doktryna dopuszcza taką możliwość, wbrew stanowisku judykatury.

3. Zakaz przewidziany w art. 912 k.c. odnosi się nie tylko do czynności prawnych, ale rów- nież prawo dożywocia wyłączone jest spod egzekucji3 (art. 831 § 1 pkt 3 k.p.c.), nie wchodzi w skład spadku po dożywotniku (art. 922 § 2 k.c.) oraz nie może być przedmiotem zastawu (art. 327 k.c.).

Art. 913 k.c.

1. Art. 913 k.c. odnosi się do możliwości zmiany treści umowy oraz jej rozwiązania. Obie ze wskazanych form oparte są o wspólną cechę, jaką jest powstanie między stronami sytuacji konfliktowej, która wyklucza trwanie kontrahentów w relacjach bezpośrednich na przyszłość. W tym sensie okoliczność, że zobowiązany nie wywiązuje się z obowiązku świadczenia na rzecz dożywotnika nie jest wystarczająca podstawą do zamiany świadczenia w naturze na ren- tę. Dożywotnikowi będzie natomiast przysługiwało prawo wytoczenia powództwa o zasądze- nie świadczeń, o ile nie poddał się w akcie notarialnym egzekucji w trybie art. 777 § 1 pkt 4

k.p.c. i odszkodowania z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego z umo- wy dożywocia (art. 471 i nast. k.c.).

2. Sąd orzekający na podstawie art. 913 § 1 k.c. nie bada przyczyn wytworzenia się złych sto- sunków między stronami umowy, a jedynie stwierdza ich powstanie. W tym kontekście nie bada się zawinienia którejkolwiek ze stron w powstaniu negatywnych relacji między strona- mi, co mając na uwadze charakter i funkcję jaką pełni umowy dożywocia wydaje się być słusznym rozwiązaniem, z uwagi na okoliczność, że zmiana dokonywana w trybie art. 913 § 1

k.c. nie ma przecież charakteru sankcji majątkowej wobec zobowiązanego ze stosunku doży- wocia. Cechą wspólną okoliczności uzasadniających zastosowanie art. 913 § 1 k.c. jest

krzywdzenie dożywotnika, zła wola i agresja po stronie nabywcy. Samo zaś zachowanie po jego stronie musi być szczególnie naganne, przy czym przyczyny takiego zachowania mogą mieć zarówno obiektywny, jak i subiektywny charakter.

3. Zgodnie z brzmieniem art. 913 § 1 k.c. uprawnionym do dokonania zmiany prawa dożywo- cia na rentę jest sąd, którego orzeczenie może dotyczyć wszystkich lub tylko niektórych świadczeń (ale w przypadku zbycia nieruchomości na rzecz osoby trzeciej na podstawie art. 914 k.c. zmiana dotyczy wszystkich uprawnień). Oznacza to, że sąd nie jest związany żąda- niem stron w tym sensie, że nie musi uwzględnić wszystkich spośród zgłoszonych, jeśli uzna, że wskazane przez powoda przyczyny nie stanowią przeszkody do wykonywania określonego uprawnienia wynikającego z prawa dożywocia (np. dalsze korzystanie z nieruchomości do któ- rej dożywotnik ma osobne wejście). Jeśli jednak strona wystąpi z żądaniem rozwiązania umo- wy dożywocia w trybie art. 913 § 2 k.c., a sąd nie stwierdzi wystąpienia wypadku wyjątkowe- go, nie może jednocześnie orzec o zmianie świadczenia w naturze na rentę w trybie art. art. 913 § 1 k.c i powinien powództwo oddalić. Należy mieć na uwadze, że wyrok sądu ma w tym przypadku charakter konstytutywny, ale nie powoduje wygaśnięcia stosunku dożywocia a je- dynie zmianę jego treści. W związku z tym do zmienionego stosunku prawnego zastosowanie będą miały w dalszym ciągi przepisy art. 908-916 k.c.

Art. 914 k.c.

1. W razie zbycia nieruchomości obciążonej prawem dożywocia na rzecz osoby trzeciej może dojść do zmiany treści stosunku dożywocia. Zmiana polegać może na przyznaniu dożywotni- kowi renty zamiast dotychczas przysługującego mu prawa dożywocia rozpatrywanego jako całość. Zatem należy przyjąć, że zmiana musi dotyczyć całego prawa dożywocia, a nie tak jak w art. 913 § 1 k.c. niektórych części.

2. Sformułowanie „zbycie” oznacza każdą formę przeniesienia własności nieruchomości, tak odpłatnie jak i pod tytułem darmym. Przy czym chodzi w tym przypadku o każde kolejne zbycie obciążonej nieruchomości, jeśli art. 914 k.c. nie znalazł wcześniej zastosowania. Prze- pis ten nie znajduje zastosowania do przejęcia własności nieruchomości w drodze dziedzicze- nia

że poszczególne raty rentowe mogą być płatne albo z góry albo z dołu w różnych odstępach czasu, tj. np. tygodniowo, miesięcznie, kwartalnie. Komentowany przepis znajdzie zatem za-

stosowanie tylko do przypadków, w których w żaden z powyższych terminów nie został okre- ślony.

Art. 905 k.c.

1. Prawo do renty ma charakter osobisty i wygasa z chwilą śmierci uprawnionego. Z tą chwilą ustaje również obowiązek świadczenia przez zobowiązanego. Ustawodawca w art. 905 k.c. określił zasady przejścia na spadkobierców świadczeń przysługujących zmarłemu. Regulacja ta odnosi się zarówno do świadczeń rentowych określonych w pieniądzu, jak też rzeczach oznaczonych co do gatunku, ale obejmuje tylko świadczenia za okres bezpośrednio poprze- dzający dzień śmierci uprawnionego. Natomiast roszczenia co do wymagalnych już rat rento- wych wchodzą w skład spadku i podlegają dziedziczeniu na zasadach dziedziczenia wymagal- nych wierzytelności (art. 922 k.c.)1.

2. Jeśli świadczenie rentowe jest płatne z góry, a uprawniony dożył dnia płatności, to dziedzi- czeniu podlega świadczenie za cały ten okres (art. 905 zd. 1 k.c.), czyli rata rentowa płatna jest w całości spadkobiercom. Zasada ta odnosi się również do przypadku, gdy uprawniony zmarł w tym dniu, jak również gdy zmarł w pierwszym dniu płatności, jeśli była ona ustalona do określonego dnia miesiąca2.

3. W sytuacji płatności renty z dołu, w razie śmierci uprawnionego spadkobiercy mogą żądać świadczenia ustalonego proporcjonalnie do czasu w jakim uprawniony jeszcze żył, to jest do dnia jego śmierci (art. 905 zd. 2 k.c.). W tym przypadku wysokość świadczenia ulega zatem proporcjonalnemu zmniejszeniu.

Art. 906 k.c.

1. Przepis art. 906 k.c. odnosi się do problematyki niewykonania lub nienależytego wykona- nia zobowiązania wynikającego z umowy renty przez zobowiązanego. W tym też zakresie ustawodawca dokonał rozróżnienia umów renty zawieranych odpłatnie i nieodpłatnie. W pierwszym przypadku co oceny skutków niewykonania zobowiązania stosować należy odpo- wiednio przepisy o sprzedaży, a w drugim bezpośrednio przepisy o darowiźnie.

Art. 907 k.c.

Przepisy umowy renty stosuje się do:

a. pozaumownych źródeł wynikających z jednostronnych czynności prawnych:

- zapis testamentowy (art. 968 k.c.);

- przyrzeczenie publiczne (art. 919 § 1 k.c.);

b. pozaumownych źródeł wynikających z ustawy:

- renty odszkodowawcze (art. 444 § 2 k.c. oraz art. 446 § 2 k.c.). W tym przypadku jeśli w umowie zostanie określona wysokość lub czas trwania renty, to nie powoduje to zmiany cha- rakteru źródła obowiązku płacenia świadczeń rentowych. Umowa ta ma charakter wykonaw- czy, a nie jest samoistnym źródłem zobowiązania1.

- do realizacji ustawowych obowiązków alimentacyjnych (art. 60, 61, 128-144 k.r.o.);

c. szczególne przypadki źródeł pozaumownych:

- renta ustanowiona w umowie dożywocia (por. uwagi do art. 908 § 2 k.c., 913 § 1 k.c.2 oraz 914 k.c.);

- renta ustanowiona w zamian za dotychczasową służebność osobistą (art. 303 k.c.)3;

- obowiązek uiszczania świadczeń okresowych w zamian za ustanowienie służebności drogi koniecznej (art. 145 § 1 k.c.)