ในขอบเขตลมน้าโขง การประมงแขงขันกันกับภาคสวนอืนๆ ในแงของการใช้ จัดการน้า ทั้งน้าใช้อปโภค บริโภค การผลิตอตสาหกรรม ภารกิจของ MRC เน้นทีการปกป้องภาคประมงท้ังโดยการสนับสนนแนวทางจัดการ แบบผสมผสานกับภาคสวนอืนๆ...

สัญญาเลขที TRP61M0405

รายงานฉบ สมบูรณ

โครงการ “กระบวนการปร

ตัวด้วยการพ

นาเศรษฐกิจฐานราก

บนฐานทรัพยากรลมนําของชมชนประมงพืํนบ นลมxxx xxxxxxตอนลาง”

โดย บญเสริฐ เสียงสน

และคณะ

xxxxสนนโดย สานักงานกองทนxxxxสนนการวิจัย(สกว.)

๑. ทีมาและความสาคญั /หลักการและเหตผล ความสาคัญของประมงลมนําโขง

บทที ๑ บทนา

ประมงพ้ืนบ้าน (หรือประมงน้าจืด) ในเขตลมแมน้าโขงเป็นเสมือนเส้นชีวิตของประชาชนในเขตนี้ และเป็น เขตทีมีการทาประมงพน้ื บ้าน (นา้ จืด)ทีมีขนาดใหญและปริมาณทีมากทีสดเขตหนึงในโลก

การทาประมงเป็นอาชีพหลักของประชากรในเขตลมแมน้าโขง และเป็นทีมาของแหลงอาหารโปรตีนให้กับ ประชากรจานวนมากคาดการณวาประชากรในเขตลมแมน้าโขงตอนลางจะxxxxมากขึ้นถึงกวา ๑๐๐ ล้านคนใน ปี 0000 xxxมีความจาเป็นในการพึงพาอาศัยภาคประมงxxxxตามไปด้วย ถ้าผลผลิตจากประมงลดลงหรือมีการ ปนเปื้อนจากขยะอตสาหกรรม เหมือนxxxทีมีการสังเกตการณจากxxxxxxx แถบอืนๆในโลก ผลกระทบทีตามมาก็ จะมีความรนแรงมาก กระทบผู้คนทีเป็นจานวนครัวเรือนนับล้านครัวเรือนในประเทศเขตอนxxxxxxxลมน้าโขง ที ประกอบด้วย เมียนมาร สปป.ลาว ไทย กัมพูชาและเวียดนาม

ปริมาณสัตวน้าและผลผลิตจากการประมงในเขตลมแมน้าโขง (รวมถึงประมงเพาะเล้ียง) สูงถึงเกือบ ๓.

๙ ล้านตันในปี ๒๐๐๘ ซึง ๒ ล้านxxxxxจากการประมงแบบจับ ในประเทศกัมพูชา ๑๒% ของรายได้ประชาชาติมา จากเศรษฐกิจxxxxxxประมง ซึงมากกวารายได้จากผลผลิตข้าว ใน สปป.ลาว รายได้จากการประมงก็เป็นถึง๗% ของรายได้ประชาชาติ ในขณะxxxxxและเวียดนามถึงแม้วารายได้จากการประมงจะxxxxxเป็นสัดสวนxxxxคัญทีสด ของรายได้ประชาชาติ แตก็xxxxxxxxxxปริมาณรายไดxx xxxxชาติถึงกวาปีละ ๗๕๐ ล้านเหรียญดอลลารสหรฐั

ผู้คนนับล้านทีมีความเกียวข้องกับการประมงแบบยังชีพและมิติความมันคงด้านอาหารในระดับครัวเรือน น้ัน ซึงxxxxสนนระบบธรxxxxxเชือมโยงกันเป็นxxxxxอปทาน (supply chain) นับแตร้านค้า ร้านอาหาร รวมถึง กิจการแปรรูปการประมง xxx ปลาร้า ปลาแห้ง ฯลฯ จนกระทังถึงกิจการผลิตเครืองมือ อปกรณการประมงอีก

ด ย

การประมงแบบจับปลาทั้งประมงพ้ืนบ้านและการประมูล (ใน Tonle sap ของกัมพูชา) นั้นเป็นสัดสวน

ขนาดใหญของประมงในลมน้าโขง แม้วาสถิติทีบันทึกเอาไว้แสดงถึงปริมาณการจับปลาxxxxทีมาระยะหนึง ขณะเดียวกันจานวนผู้ประกอบอาชีพประมงกลับมีจานวนxxxxขึ้น สงผลถึงอัตราการจับปลาตอหัว(คน) มีตัวเลข ลดลงเมือเปรียบเทียบกับปีทีผานมา นอกจากนั้นรายงานจากการสังเกตของxxxxxxxxเองก็ระบวา ขนาดปลาทีตน จับxxxx xมีขนาดเล็กลงกวาปีกอนๆ

หากกลาวถึงปรากฏการณความเติบโตของการประมงแบบเพาะเล้ียงนั้น ในปี ๒๐๐๘ ผลผลิตxxxxxx xxxxx ๑.๙ ล้านเมตริกตัน ซึงสูงเป็นห้าเทาตัวของการผลิตในปี ๒๐๐๐ โดยทีปริมาณ ๑.๖ ล้านเมตริกตัน xxxxxx จากแหลงผลิตในสามเหxxยมปากแมน้าของประเทศเวียดนาม สวนผลผลิตของประมงเพาะเล้ียงในประเทศไทย สปป.ลาวและกัมพูชาก็มีปริมาณxxxxขึ้นxxxกัน แตหากเปรียบเทียบกันแล้วก็ยังxxมีความสาคัญตxxxxxxที เชือมโยงถึงอาหารโปรตีนราคาถูกสาหรับครัวเรือนคนยากจน ความมันคงทางอาหารและระบบเศรษฐกิจฐานราก

แล ประมงทีมาจากการหาปลาของxxxxxxxxพ บ้านยังxxความสาค อย

ในขอบเขตลมน้าโขง การประมงแขงขันกันกับภาคสวนอืนๆ ในแงของการใช้ จัดการxxx xxxxน้าใช้อปโภค บริโภค การผลิตอตสาหกรรม ภารกิจของ MRC xxxxxxการxxxxxxภาคประมงท้ังโดยการxxxxสนนแนวทางจัดการ แบบผสมผสานกับภาคสวนอืนๆ รวมทั้งการxxxxสนนความรวมมือกับประเทศสมาชิกในการเสริมศักยภาพทั้งด้าน

ความรู้เทคนิค ทักษะการจัดการและการรณรงคสร้างความตระหนักรู้ในคณคาxxxxคัญของภาคประมงให

เกิดกับชมชน ท งถินและภาคสังคม ในแงของความสมดลระบบนิเวศลมน้าและสิงแวดล้อมทยี ังยืนของแมน้าโขง

ลมน xxxxxx

ลมน้าxxxxxx มีขอบเขตครอบคลมบางสวนของ ๕ จังหวัด ๓๓ อาเภอ คือ อxxxxxx xxxxxx หนองคาย บึงกาฬ และนครพนม มีความยาวลาน้า ๔๒๐ กิโลเมตร พ้ืxxxลมน้า ๖,๔๗๒ ตารางกิโลเมตร หรือ ๔,๐๔๕,๐๐๐ ไร และในฤดูน้าหลากน้าจากแมน้าโขงจะหลากเข้าทวมพื้นทีผานทางปากแมน้าเข้าพื้นทีตอนในได้เป็นระยะทางกวา

๒๐๐ กิโลเมตรสงผลให้ลมxxxxxxxเป็นพ้ืxxxชมน้าขนาดใหญประมาณ ๕๐๐,๐๐๐ - ๖๐๐,๐๐๐ ไร ดังน้ันลมxxx xxxxxxxxxมีนิเวศแบบปาบง-ปาทาม (พื้นทีปาน้าทวมถึง : Wetlands) ทีใหญทีสดในประเทศไทยกวา ๑๖๖,๒๐๖ ไร (Sombutputorn, ๑๙๙๘) ปาบง-xxxxxxxxเป็นถิxxxxxxอาศัย ผสมพันธ และxxxxxxxสาคัญของพันธปลาและสัตว น้าxxxxxxxx ๒๘ แหง โดยในปี พ.ศ.๒๕๔๒ พบวามีความหลากหลายชนิดพันธปลากวา ๑๔๒ ชนิดทรัพยากรจาก แมxxxxxxxxxxxxxxxxxxผู้คนในลมน้ากวา ๑.๔๕ ล้านคน xxxxxxจับปลาได้กวา ๑๔,๐๐ ตัน/ปี ประชากรมีรายได้ จากทรัพยากรสัตวน้า (พืช สัตวน้าและอืนๆ) เฉxxย ๓๒,๗๙๔ บาท/ปี ลมนา้ (WWF, ประเทศไทย)

ความสาคัญของลมนําxxxxxx

ปลาหลากหลายพันธเป็นจดสาคัญของความหลากหลายทางชีวภาพของลมน้าxxxxxxตอนลาง กรม ประมงระบวามี ๑๘๓ พันธ ซึงมาจากการสารวจทัวประเทศ (OEPP, ๑๙๙๙) ระหวางการศึกษานิเวศและ เครืองมือประมงระหวางปี ๒๐๐๑-๒๐๐๒ เผยวามี ๑๔๙ พนั ธจาก ๓๓ สายพันธ (บญรัตนxxxx, ๒๐๐๒)

หากแตการศึกษาด้วยความรู้xxxxxxxใน ๔ หมูบ้านของxxxxxxตอนลางด้วยการสารวจ-สังเกตจาแนกพันธ

ปลาได้ ๑๒๔ พันธ จาก ๑๒ สายพันธทีเกือบสูญพันธ ในขณะท

ีพันธตางถินคือ ๙ สายพ

ธ (ไทบ้านวิจัย, ๒๐๐๕b)

ในขณะทีข้อมูลทาง IUCN ระบถึงสายพันธทีเสียงตอการสูญพันธหรือxxxในกลมเกือบสูญพันธ-และสูญ พันธไปแล้ว ระบบการอพยพย้ายถิน/พ้ืxxxในลมน้าโขงทีเริมจากแมน้าโขงในประเทศลาวสวนลงและจากxxxxxxxx บริเวณจ.เลย ประเทศไทย ลมxxxxxxxxxxxxรับการพิจารณาจาก MRC เป็นแหลงเพาะพันธปลาสาคัญตอนกลาง ของลมนา้ โขง

หากกลาวถึงแหลงเพาะพันธของปลาบึก-สายxxxxxxคัญของลมน้าxxxxxxตอนลาง ความเชือของประมง พื้นบ้านเชือวา ปลาบึกขนาดใหญเคลือนย้ายมาบริเวณตอนกลางของลมน้าxxxxxxเพืxxxจะเข้ามาในแหลงxxxxxx

xxมีรสเข

ของเกลือในเขตพน้ื ทีนี้

ลมน้าxxxxxxยาวทอดตัวในระดับ ๑๔๐ - ๒๐๐ ม. จากระดับน้าทะเล โดยต้นน้ามาจากเทือกเขาภูพานxx

xxxxxสูง ๖๗๕ เมตร และทางตะวันออกเป็นภูเขาภูลังกาเป็นทีสูงและลาดชั้นจนถึงพ้ืxxxลาดxxxxxทวมxxx xxxใช้ ทีดินเป็นพ้ืxxxปลูกข้าว ๓๙% มีพื้นxxxxxxxxxxxxxxxxxxไร xxx ข้าวโพด มันสาปะหลัง อ้อยและปาโคกอีสาน และ พื้นทีสัดสวนใหญทีถูกจาแนกเป็น “พื้นทีชมน้า” ตามนิยามของ Dugan (๑๙๙๐) เป็นพื้นทีถึง ๕๔.๒% (xxxxxxxxxx,

๑๙๙๘) ซึงพื้นชมน้าเหลานี้สวนxxxxxxในบริเวณชวงท้ายของลมxxxxxประกอบสร้างให้เกิดเป็นภาพประกอบของถิx xxxxxอาศัย ระบบนิเวศยอยลักษณะตางๆ xxx บง ทาม แกง แก้ง วัง ปาก คอ ห้วย เป็นต้น

ลาน้าในชวงน้าลดลงจากโค้งของพ้ืxxxทงเอาไว้กับพ้ืxxxน้าทวมถึงตามฤดูกาลและทีxxxสูงถัดขึ้นไป ประกอบด้วย ปาโคกอีสาน (xxxxxxxxxxและไม้ล้มลก xxx มันแซง และไม้เถาวชนิดตางๆ) xxxxxxไปตามแหxxxxx xxxxxxxxและแหxxxxxxxสร้างข้ึน พื้นทีชมน้าเหลานี้มีความสาคัญตอนิเวศของปลาและสัตวน้า นิเวศของพืชพรรณ ริมตลิงและปาโคกริมxxxxxมีผลตอการสรา้ งรายได้และระบบการดารงชีพให้ผู้คน และชมชนในละแวกxxxxxxนาน

xxxxxxตอนลางxxxในเขตจังหวัดสกลนคร (อาเภxxxxxxxx xxxxxxx คาxxxxxxและอากาศอานวย) บึงกาฬ (อาเภxxxxx บึงโขงหลง) และนครพนม (อาเภxxxทม xxxxxxxxx บ้านแพงและทาอเทน) ความยาว ๒๔๑ กิโลเมตร ขอบเขตลมน้า ๑,๙๘๑,๘๖๘ ไร เป็นเขตทีมีระบบนิเวศปาบง-xxxxxxxมีความหลากหลายทางชีวภาพสูง โดยพ้ืxxxxxคัญทางนิเวศสวนหนึงxxxระหวางการเสนอข้ึนทะเบียนเป็นพ้ืxxxชมxxxxxความสาคัญระหวางประเทศ หรือแรมซารไซต ลาดับที ๑๕ ของประเทศไทย

ระบบนิเวศและวิถีชีวิตชมชนลมนําxxxxxxตอนลาง

ลมน้าxxxxxxตอนลางโดยเฉพาะเขตอาเภxxxxx จังหวัดบึงกาฬ อาเภอคาxxxxxx อาเภออากาศอานวย จังหวัดสกลนคร และอาเภxxxxxxxxxx จังหวัดนครพนม มีระบบนิเวศนยxxxxมีความเฉพาะตัวแตกตางxxxxxxx กายภาพและชีวภาพความแตกตางกันน้ีเป็นผลโดยตรงกับวิถีชีวิตชมชนลมน้าในการทามาหากิน กลาวคือนิเวศเป็น สิงกาหนดพื้นที กาหนดชวงเวลา และกาหนดเครืองมือ ในการทาประมงพื้นบ้าน xxxxxxจาแนกระบบนิเวศยอย ไดเ้ ป็น ๔ นิเวศ ประกอบด้วย

๑.) เขตอาเภxxxxx จังหวัดบึงกาฬและอาเภอคาxxxxxx จังหวัดสกลนคร ลาน้าxxxxxxxxxxxx xxxxน้าเป็น แกงหิน ความสูงจากระดับน้าทะเลมากวาตอนลาง (๑๔๕ - ๑๕๐ ม.รทก.) ทาให้เกิดน้าไหลแรง น้าทวมพ้ืxxx รวดเร็วและลดลงรวดเร็ว ประมาณ ๑ - ๒ เดือน พื้นทีลมน้ามีลาน้ายอยและทงราบลมน้าไหลเข้าทวมxxxxxxxเขต พืxx xx การประมงพ้ืนบา้ นทาได้ผลxxxxxน้าลด เครืองมือทีเหมาะสมชวงน้าลดคือ สะด้ง เป็นหลัก

๒.) เขตอาเภออากาศอานวย จังหวัดสกลนคร xxxxxxxxxxxxxน้าไหลxxxxx xxxxxxแกงในลาน้าและมีพื้นที ปาบงปาทามเป็นบริเวณกว้าง ความสูงจากระดับน้าทะเลแตกตางกันไมมาก (ชวง ๑๔๓ - ๑๔๕ ม.รทก.) ทาให้ปา บงปาทามxxxxxทวมนาน ๔ - ๖ เดือน กลายเป็นแหลงxxxxxx เพาะพันธวางไขของปลาและสัตวน้า และจากนิเวศ

แบบนี

มชนประมงท

งถินจึงใชxx xxxxxปลาน้าไหลและใช้กลัดต้อนในชวงน้าลงเป็นหลัก

๓.) เขตอาเภxxxxxxxxxx (บ้านสามผง-บ้านปากยาม) จังหวัดนครพนม หรืออาจเรียกวาเป็น เขตแมน้า xxxxxx-ลาน้ายาม เป็นเขตทีราบลมของตอนลาง ความสูงจากระดับน้าทะเลปานกลาง ๑๓๖ - ๑๔๔ ม.รทก. แมxxxxxxxxxxx มีลาน้ายอยสลับxxxxxxxประกอบกับเป็นปากแมน้าของลาน้ายามทาให้เขตนี้ปาบง-ปาทามผืนใหญ ทีสดและเป็น เขตสะสม ของปลาและสัตวxxxxxหลากหลายทีสดแหงหนึงในประเทศ ดังนั้นรูปแบบการทาประมงก็ดี เครืองมือจับปลาก็ดี องคความรู้xxxxxxxxxด้านประมงพ้ืนบ้านในลมxxxxxxxxxxxxเกิดจากชมชนในเขตน้ีกอxxxเขต

อืนๆจะนาไปxxxxxและปร

ปรงใหเ้ หมาะสมกับพ

ทีของตนเองตอไป

๔.) เขตอาเภxxxxxxxxxx (ตาบลทาบอxxxxxx ตาบลxxxxxxxxx ตาบลบ้านเอ้ืองและตาบลหาดแพง) เป็นเขตปากแมน้าของห้วยโคน-ลาน้าอูน-แมน้าxxxxxx สภาพพื้นทีเป็นทีราบลมตาปากแมน้า ความสูงจาก ระดับน้าทะเลปานกลาง ๑๓๐ ม.รทก. มีความอดมสมบูรณทางกายภาพโดยเฉพาะ ห้วยซิง ในตาบลทาบอxxxxxx เป็นแหลงอาศัยและวางไขของปลาบึก ซึงเป็นปลาขนาดใหญทีสดในลมน้าโขงอีกด้วย ชมชนเขตนี้ใช้สะด้งและโตง รวมถึงเครืองมือชนิดตางๆในการจับหาปลา

จะเห็นได้วาลมน้าxxxxxxตอนลางมีระบบนิเวศเฉพาะทีหลากหลายทั้งกายภาพและชีวภาพ ปลาและสัตว น้ายังผลให้ชมชนประมงในลมน้ามีวิถีการทามาxxxxxxxหลากหลายบนฐานนิเวศxxxกัน องคความรู้ลมน้ามีความ สลับxxxxxxx มีท้ังการผลิตxxxxxxการพัฒนาแบบมีxxxxxxกับทั้งสถานการณxxxxxxxxและนโยบายทีปรับตัวxxxไม ขาดสาย หากจะทาความเข้าใจและค้นหาวิธีการการปรับตัวของชมชนลมน้าก็จาเป็นอยางยิงทีจะต้องศึกษาxxxxxx

หรือการเปลียนแปลงอยางมีระบบของวิธีคิดและวิธีการของคนลมน้ารวมถึงแนวโน้มการเปลียนแปลงทีจะเกิดขึ้น ในxxxxxอีกด้วย

การพัฒนาการเปลียนแปลงในลมน้าxxxxxxตลอดชวงทีผานมาxxxxxxสรปได้เป็น ๔ ชวงสาคัญ ดังตอไปนี้

พัฒนาการการพัฒนาและการเปลียนแปลงลมน

นโยบาย/ การพัฒนาภาครัฐ

xxxxxx

๑. นโยบายการแปลงสินทรัพยเป็นทนต้ังแตยxxxเรืองการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ (๒๕๓๒) โดยการ ออกเอกสารสิทธิในทีดินบงxxxxxxxในรูปแบบ สปก. และเอกสารสิทธิ นส.๓ โฉนดทีดินพ้ืxxxปาบงxxxxxxxเป็น นิเวศxxxมีความหลากหลายถูกบกเบิกจับจอง ทาให้พ้ืxxxบงทามลดลงและมีความอดมสมบูรณน้อยลง นอกจากน ยังมีการกว้านซ้ืxxxดินและออกxxxxxxxxxxxxxดินของภาคเอกชนเกิดปัญหาการทับซ้อนxxxxxทากินกับชาวบ้านxxxxx ใช้ประโยชนมาอยางตอเนือง

๒. การพัฒนาหนวยงานในระดับพื้นxxxxxxโครงสร้างพื้นฐาน (ถนน, แหลงน้า) และการxxxxxxxการจัดการ

พ ทีการใช้แหลงน้า ทาให้xxxxxxxเปลียนแปลงระบบนิเวศนเดิมถูกทาลายสงผลตอระบบนิเวศนรวมของลมนา้

๓. นโยบายการจัดการลมน้าขนาดใหญของรัฐ ตั้งแตโครงการโขง ชี xxx xxxxxxพัฒนา/สร้างเขือนxxxxxx

น้า/ปากน

เป็นความเสียงตอการทาลายเสือมสภาพลมน้า ดงั บทเรียนจากลมน

อืนๆ ทีผานมา

๔. การพัฒนาในระดับxxxxxxxลมน้าโขง ทั้งการสร้างเขือนในประเทศxxxและลาว จากเดิมน้าข้ึนลงตาม ฤดูกาล ปัจจบันมีการปรากฏการณน้าขึ้นลงตามระบบการจัดน้าของเขือน เดือนละ ๒ คร้ัง ขึ้นเรือยๆ ๓ - ๔ วัน

ลดภายในวันเดียว สงผลตอนิเวศนพ ทแี ละวิถกี ารอพยพปลาและวิถกี ารทามาหากนิ ของคนในชมชน

พัฒนาการวิถีการทาประมงพน้ื บ้านลมน้าxxxxxx

วิถีการทาประมงxxxxx

xลมน

xxxxxxมีมาตั้งแตดั้งเดิมจนถึงปัจจบ

แบงคราวๆ เป็น ๔ ยค ดงั น

ยคที ๑ : การประมงเพือการยังชีพ (กอน ๒๕๐๐) เป็นการทาการประมงเพือการยังชีพของครอบครัวและ ชมชนมีการแลกเปลียนสินค้ากับสินค้าทีจาเป็น xxx xxxxxปลา ปลาร้าแลกกับข้าว พริก เกลือ เสื้อผ้า เครืองมือ จับxxxxxxใหญเป็นการถักและสานเอง ใช้ทรัพยากรxxxxxxxเป็นหลัก แตด้วยความอดมสมบูรณทรัพยากรจึงทาให้ xxxxxxหาปลาได้ในปริมาณมากและมีปลาขนาดใหญ

ยคที ๒ : ยคในลอนและเครืองยนต (๒๕๐๐-๒๕๑๗) เป็นยคการเข้ามาของเทคโนโลยีผลิตเครืองมือจับ ปลาจาก “ในลอน” และเครืองยนตเรือหางยาว ชาวประมงสามารถหาเครืองมือหาปลาสาเร็จรูปได้ เชน มอง, แห, อวนลาก, สะดง และดางเขียว เป็นต้น ด้วยศักยภาพเครืองมือทาให้สามารถหาปลาได้ปริมาณมากเปลียนจากการ หาปลาเพือยงั ชีพเป็นการหาปลาเพือขายอยางกว้างขวาง ทั้งการขายในตลาดท้องถินและตางจงั หวัดภาคอืน

ยคที ๓ : ยคเครืองมือหาปลาขนาดใหญ “โตง” มีการพัฒนาเครืองมือหาปลาขนาดใหญ โดยพัฒนา โพงพางหลัก มาจับปลาในฤดูกาลปลาอพยพลง (ก.ย. - ต.ค) ทาให้สามารถดักปลาได้จานวนมาก นอกจากน้ี ยังมี การพัฒนาเครืองการจับปลาขนาดใหญอืนๆ เชน สะด้ง อวนทับ ตลิง การจับปลายคนี้จึงเป็นยคของการลงทน

เครืองมือและจ

ปลาเพือการค้ามากข

มีระบบพอค้าตลาดมารองรับ

ยคที ๔ : ยคการบังคับใช้กฎหมาย (๒๕๔๐-ปัจจบัน) จากการพัฒนาเครืองมือและวิธีการจับปลาเพือ การค้าทาให้สามารถจับปลาได้จานวนมาก สงผลตอการลดลงของความอดมสมบูรณของลมน้า ปริมาณและขนาด ของปลาลดลง ประกอบกับกระแสการพัฒนาทีนาสูความยังยืนจึงมีความพยายามมีการบังคับใช้กฎหมายเพิมมากขึ้น

วิธีการและเครืองมือการหาปลาของชาวประมงพื้นบ้านสมเสียงตอการผิดกฎหมายกลายเป็นจาเลย (สพสันต เพชร คา) การปฏิรูปกฎหมายประมงของประเทศไทยดาเนินการตามมาตรการของสหภาพยโรป (European Union : EU)เรืองการประมงทีผิดกฎหมายอ้างถึงองคการอาหารและเกษตรแหงสหประชาชาติ (Food and Agriculture Organization of the United Nations : FAO) จากแผนปฏิบัติการสากลวาด้วยการป้องกัน ลด และเลิกการ ประมงทีผิดกฎหมาย การประมงทีไมปรากฏรายงาน และการประมงทีไร้กฎเกณฑ (International Plan of Action to Prevent, Deter and Eliminate Illegal, Unreported and Unregulated fishing) ซึงระบวา การ ประมงทีผิดกฎหมาย หรือ Illegal Unreported and Unregulated Fishing (IUU Fishing) เกิดข้ึนเมือเรือ ละเมิดกฎหมายการประมง โดยสามารถกลาวรวมถึงการประมงทีกระทาภายใต้เขตอานาจรัฐชายฝัง หรือการ ประมงเขตนานน้าสากลภายใตก้ ฎระเบียบขององคกรบริหารจัดการการประมงในภูมิภาค มีสาระสาคัญ คือ

การประมงทีผิดกฎหมาย (Illegal) ครอบคลมลักษณะการทาประมงดังตอไปน้ี

1. การทาประมงของเรือสัญชาติใด ๆ ในเขตนานน้าของประเทศใดก็ตามโดยไมได้รับอนญาตจาก ประเทศดังกลาว หรือโดยฝาฝืนตอระเบียบและกฎหมาย

2. เรือประมงทีชักธงของประเทศทีเป็นสมาชิกขององคกรในภูมิภาคทีรับผิดชอบบริหารจัดการการ ทาประมงโดยฝาฝืนตอมาตรการทีกาหนดขึ้นเพือการอนรักษปลาตามประเทศนั้น ๆ หรือฝาฝืนมาตรการที เกียวข้องซึงกาหนดขึน้ โดยกฎหมายระหวางประเทศ

3. การฝาฝืนกฎหมายในประเทศและระหวางประเทศ รวมทั้งกฎหมายตามความตกลงรวมมือทาง ประมงขององคกรบริหารจดั การการประมงในภูมิภาค

การประมงทีไมปรากฏรายงาน(Unreported) ครอบคลมลักษณะการทาประมงดังตอไปน้ี

1. กรณีการทาประมงโดยไมได้รายงาน หรือรายงานอยางไมถูกต้อง ตอหนวยงานกากับดูแลการ ประมงแหงชาติ ตามกฎหมายหรือกฎระเบียบทีกาหนดไว้ หรือ

2. กรณีการทาประมงในพื้นทีทีสามารถทาการประมงตามในภูมิภาค โดยไมได้รายงาน หรือรายงาน อยางไมถูกต้อง ตามกฎหมายหรือกฎระเบียบทีองคกรกาหนดไว้

การประมงทีไรก้ ฎเกณฑ (Unregulated) ครอบคลมลกั ษณะการทาประมงดังตอไปน้ี

1. การประมงในเขตพ้ืนทีขององคกรบริหารจัดการการประมงในภูมิภาค โดยเรือไมปรากฏสัญชาติ หรือโดยเรือทีติดธงของประเทศทีไมใชสมาชิก หรือโดยองคกรประมงอืน ๆ ทีฝาฝืนตอมาตรการทีกาหนดขึ้นเพือ

การอนร

ษปลาและการจัดการขององคกร หรือ

2. การทาประมงทีไมสอดคล้องกับความรับผิดชอบของรัฐในบริเวณสงวนเพือการเพิมจานวนปลาท

ยังไมเป็นบริเวณทีมีการกาหนดมาตรการอนรักษไว้เพือการสงวนอนรักษทรัพยากรสัตวน้าภายใต้กฎหมายระหวาง ประเทศ (กรมประมง, ๒๕๕๘)

พระราชกาหนดการประมง พทธศักราช ๒๕๕๘ และ ฉบับปรับปรง พทธศักราช ๒๕๖๐ มี เจตนารมณ คือ ๑) เพือให้สอดคล้องกับมาตรการไอยูยู (IUU) ของสหภาพยโรป (EU) ๒) เพิมมาตรการในการ ควบคม เฝ้าระวัง สืบค้นและตรวจสอบ ๓) ป้องกัน ยับย้ังและขจัดการทาประมงผิดกฎหมาย ๔) กาหนดแนวทาง ในการอนรักษและการบริหารจัดการทรัพยากรประมงให้เกิดการใช้ประโยชนสอดคล้องกับการผลิตสูงสดของ ธรรมชาติได้อยางยังยืน

เนื้อหาของพระราชกาหนดประกอบด้วย ๑)การบริหารจัดการด้านการประมง ๒)การทาการ ประมงในนานน้าไทย ๓)การทาประมงนอกนานน้าไทย ๔)มาตรการอนรักษและการบริหารจัดการ ๕)การสงเสริม การเพาะเลี้ยงสัตวน้า ๖)การควบคม เฝ้าระวัง สืบค้นและตรวจสอบ ๗)สขอนามัยของสัตวน้าหรือผลิตภัณฑสัตว

น้า ๘)พนักงานเจ

หน้าที ๙)มาตรการทางปกครอง ๑๐)บทกาหนดโทษ และ ๑๑)บทเฉพาะกาล เนื้อหาในพระราชกาหนดทีสาคัญและมีผลกระทบโดยตรงกับการทาประมงในลมน้าสงคราม

(และการทาประมงน้าจืดในลมน้าอืนๆ) คือเน

๒.ปัญหานาการวิจัย

หาที ๑,๒,๔,๕,๙ และ ๑๐

๑. ทรัพยากรลมน้าสงครามและลมน้าโขงมีความสาคัญตอการดารงชีพของผู้คน ชมชนลมน้าในภูมิภาค และ การทาประมงพื้นบ้านเป็นอาชีพ ถือเป็นระบบเศรษฐกิจพื้นฐานตั้งแตระดับชมชนกระทังระดับภูมิภาค การเปลียนแปลงทรัพยากรลมน้าจึงสงผลกระทบตอวิถีชีวิต เศรษฐกิจชมชน ลมน้า ทีผานมาชมชนและท้องถินยัง

ไมสามารถเรียนร

ิดตามได้เทาท

การเปลียนแปลงสงผลตอการปรับตัวทีเทาทันสถานการณ

๒. การเปลียนแปลงทรัพยากรลมน้าทีสงผลกระทบตอวิถีชีวิตและเศรษฐกิจชมชนมีมาจากหลายสาเหตและ หลายระดับ ตั้งแตระดับสากล ระดับภูมิภาค ระดับชาติ และระดับท้องถินทั้งในรูปแบบนโยบายการพัฒนาของ ภาครัฐและเอกชน ทีสาคัญรูปแบบวิธีการใช้ประโยชนทรัพยากรลมน้าของชมชนมีการเปลียนแปลง สงผลให้ ทรัพยากรลมน้าเสือมสภาพลดน้อยลง บนสถานการณการเปลียนแปลงทีรวดเร็วดังกลาว ชมชนและท้องถินประมง

ลมน้าสงครามจะตั้งรับปรับต ได้อยางไร

๓. วิกฤติปัญหา IUU ทีทาให้รัฐบาลดาเนินการทั้งออก พ.ร.ก. ประมง ปี ๒๕๕๘ และ ปี ๒๕๖๐ บังคับใช้ทัว ประเทศ ทาให้ชาวประมงพ้ืนบ้านน้าจืดไมสามารถทาการประมงตามวิถีทีเคยทามาสงผลตออาชีพและรายได้ของ

ครัวเรือนชมชนทีพึงพาทรัพยากรลมน และการประมงเลี้ยงชีพเรอื ยมา

๔. มาตรการทางกฎหมายเพือแก้ไขปัญหา IUU เป็นเสมือนการควบคมและทาลายอาชีพประมงพื้นบ้านและ วิถีชมชนประมง ไมสอดคล้องกับแนวทางการพัฒนาทียังยืนทีต้องหาแนวทางสร้างความมันคงและการเข้าถึง ทรพั ยากรของชมชนท้องถินอยางยังยืน

๓. เป้าหมายการวิจยั

เพือให้กระบวนการแก้ไขปัญหาและการพัฒนาวิถีประมงพื้นบ้านลมน้าสงครามเกิดผลจริงและมีความ ตอเนืองสอดคล้องทั้งความยังยืนของนิเวศนและวิถีชมชน คณะทางานทีประกอบด้วยตัว ตัวแทน ม.ราชภัฏ สกลนคร, มูลนิธิสถาบันวิจัยเพือพัฒนาท้องถินอีสาน มูลนิธิเพือการบริหารจัดการน้าแบบบูรณาการ (ประเทศไทย) และตัวแทนเครือขายประมงพื้นบ้าน ๓ จังหวัด ได้หารือและเห็นรวมกันวา ต้องมีการทาการศึกษาคูขนาน โดยมี ความคาดหวงั ๔ ประการ คือ

๑. สร้างกระบวนการเรียนรู้และเสริมพลังชมชนท้องถินลมน้าสงครามกับการเปลียนแปลง

ทางเศรษฐกิจและสังคม อยางเทาทันทั้งในระด

ชมชนพื้นทีและระด

ลมน้า ภูมิภาค และสากล

๒. ค้นหารูปแบบ วิธีการ และมาตรการในการจัดการทนและทรัพยากรลมน้าของชมชน ท้องถินเพือการพัฒนาระบบสังคมและเศรษฐกิจทียังยืน เป็นต้นแบบการจัดการทรัพยากรเพือพัฒนาระบบเศรฐกิจ ฐานรากของชมชนประมง

ทัง้ ระด

๓. ค้นหาและพัฒนาแนวทางการยกระดับอาชีพและรายได้ของชมชนประมงลมน้าสงคราม ครวั เรือนและชมชนให้พึงตนเองไดอ้ ยางยังยืน

๔. สร้างข้อเสนอและขับเคลือนการพัฒนาเศรษฐกิจชมชนและท้องถินบนฐานทรัพยากรลม

น้าเข้าสูแผนงานนโยบายท้องถินและการจ

๔. โจทยวิจัย

โจทยวิจัยหลัก

การลมน้า

ชมชนประมงลมน้าสงครามตอนลางมีกระบวนการและวิธีการปรับตัวเพือการพัฒนาเศรษฐกิจฐานรากของ ครัวเรือนและชมชนบนฐานทรัพยากรประมงและทรัพยากรลมน้าสงครามตอนลาง ให้สอดคล้องกับการ เปลียนแปลงเชิงโครงสรา้ งเศรษฐกิจสังคมอยางไร

โจทยวิจัยรอง

๑. ชมชนประมงลมน้าสงครามมีพัฒนาการเปลียนแปลงโครงสร้างทางเศรษฐกิจสังคมอยางไรบ้าง เกิด ผลกระทบกับชมชนอยางไร ชมชนมีการปรบั ตัวอยางไร

๒. ชมชนประมงลมน้าสงครามมีฐานทนทรัพยากรประมงและลมน้าอะไรบ้าง มีการเปลียนแปลงในการใช

และการจัดการทรัพยากรประมงลมน รวมทง้ั ในเชงิ มลู คาอยางไรและสงผลกระทบตอวิถชี มชนอยางไร

๓. ชมชนประมงลมน้าจะมีแนวทางและรูปแบบการจัดการทรัพยากรลมน้าเพือการพัฒนาเศรษฐกิจฐาน รากทียังยืนและเป็นธรรมอยางไร

๔. หวงโซอปทานอาชีพประมงของชมชนประมงลมน้าสงครามเป็นอยางไร และจะมีแนวทางการพัฒนา ยกระดับอาชีพและรายได้ทั้งในระดับครัวเรือนและชมชนบนพน้ื ฐานของเศรษฐกิจฐานรากได้อยางไร

๕. แนวทางการพัฒนาเศรษฐกิจเชิงสร้างสรรค (การทองเทียว การสือสารทางสังคม ฯลฯ) ทีเป็นทางเลือก ใหมๆทีเหมาะสมกับฐานทรัพยากรชมชนประมงลมน้าสงครามตอนลางเป็นอยางไร

๕. วัตถประสงค

๑. เพือศึกษาพัฒนาการการเปลียนแปลงโครงสร้างทางเศรษฐกิจ สังคมและการปรับตัวของชมชนประมง

ลมน

สงคราม

๒. เพือศึกษา ประเมินฐานทนทรัพยากรนิเวศชมน้า (wetland ecosystem) ของลมน้าสงคราม การ

เปลียนแปลงทางมูลคาและ ผลกระทบตอวิถีชมชน

๓. เพือสร้างต้นแบบการจัดการทรัพยากรนิเวศชมน้าของลมน้าสงคราม ทีสงผลตอการพัฒนาเศรษฐกิจ ฐานรากทียังยืนและเป็น ธรรมทั้งในระดับครวั เรือนและชมชนชาวประมง

๔. เพือค้นหาทางเลือกในการพัฒนายกระดับอาชีพรายได้ของครัวเรือนและชมชนประมงพื้นบ้านลมน้า สงครามตอนลาง

๕. เพือค้นหาทางเลือกการพัฒนาเศรษฐกิจเชิงสร้างสรรค (การทองเทียว การสือสารสังคมแบบใหม ฯลฯ)

บนฐานทรัพยากร เศรษฐกิจและสังคมชมชนลมน สงครามตอนลาง

๖. นิยามศัพทปฏิบตั ิการ

๑.เศรษฐกิจฐานรากชมชนประมงลมน้า หมายถึง ระบบการทามาหากินบนฐานทรัพยากรและทนชมชน ประมงลมน้า

๒. ชมชนประมงลมน้า หมายถึง ชมชนทีตั้งอยูในเขตลมน้าสงครามตอนลางทีมีอาชีพประมงพื้นบ้านและ

ใช ระโยชนจากทรัพยากรลมน สงครามตอนลาง

๗. ขอบเขตการศึกษา

๗.๑ พืํนทีดาเนินการ (หมูบ้าน ตาบล จังหวัด ระบบนิเวศ เชน ลมน้า เชิงเขา) ขอบเขตพื้นทีศึกษา

พ้ืนทีลมน้าสงครามตอนลาง จากเขตอาเภอเซกา จังหวัดบึงกาฬ อาเภอคาตากล้า อาเภออากาศอานวย จังหวัด สกลนคร และอาเภอศรีสงคราม จงั หวัดนครพนม ดังนี้

- ต.ทากกแดง อ.เซกา จ.บึงกาฬ

- ต.ทาสะอาด, ต.หนองบัวสิม และ ต.ค้าตากลา้ อ.ค้าตากลา้ จ.สกลนคร

- ต.โพนงาม อ.อากาศอานวย จ.สกลนคร

- ต.สามผง, ต.ศรีสงคราม, ต.ทาบอสงคราม และ ต.หาดแพง อ.ศรีสงคราม จ.นครพนม แบงเป็น ๔ โซน

โซนที ๑ เขต อ.เซกา (ต.ทากกแดง) และเขต อ.คาตากล จานวน ๖ ชมชน

โซนที ๒ เขต ต.โพนงาม อ.อากาศอานวย จ.สกลนคร จานวน ๒ ชมชน โซนที ๓ ต.สามผง อ.ศรีสงคราม จ.นครพนม จานวน ๒ ชมชน

โซนที ๔ ต.ศรีสงคราม ต.ทาบอสงคราม และ ต.หาดแพง อ.ศรีสงคราม จ.นครพนมจานวน ๖ชมชน ซึงแตละโซนมีความแตกตางทางนิเวศน และวิธีการ/ เครืองมือในการหาปลาของชมชน

๗.๒ ประชากรหรือกลมเป้าหมาย

▪ กลมเครือขายชาวประมงพื้นบา้

▪ กลมแกนนาเครือขายประมงพื

นในพื้นทีเป้าหมาย จานวน ๒๑๘ ราย บ้านลมน้าสงคราม จานวน ๓๕ คน

▪ ปราชญชาวบ้านการหาปลาในชมชน จานวน ๒๐ คน

▪ กลมแปรรูป/ คนขายปลา (แมค้า) ในเขต ๓ ตลาด (คาตากล้า, อากาศอานวย และศรีสงคราม) จานวน ๔๕ คน

▪ ผู้บริหาร/เจ หน ทีองคกรปกครองสวนท้องถินและผู้นาชมชนตาบลละ ๑๐ คน รวม ๙๐ คน

▪ เจ้าหน

ทีหนวยงานทีเกียวข

ง (ประมงจังหวัด, กรมเจ้าทา และ เจ

หน้าทีอาเภอ) จานวน ๒๐ คน

๗.๓ ชวงเวลาทีสนใจศึกษา

๑๘ เดือน

๗.๔ ประเด็นศึกษา

๗.๔.๑ แนวคิดทฤษฎีทีเกียวข้อง

- การจัดการทรัพยากรสวนรวมของออสตรอม

- การประเมินความยังยืนนิเวศน DPSIR

- Supply Chain/ Value Chain

- การพัฒนาเศรษฐกิจฐานราก

๗.๔.๒ กระแสการพัฒนาและการเปลียนแปลงทีสงผลกระทบตอชมชนประมงลมน

- IUU

- MRC

- กฎหมาย/ นโยบายประมง

- นโยบายการพัฒนาลมนา้

สงคราม

๗.๔.๓ พัฒนาการการเปลียนแปลงโครงสร้างทางเศรษฐกิจสงั คมของชมชนประมงลมน้าสงคราม

- ยคสมัยการเปลียนแปลงของชมชนประมงลมน้าสงคราม

- นโยบายการพัฒนา/กระแสการพ นาทีสงผลตอชมชนประมงลมน้า

- โครงสร้างทางเศรษฐกิจ/สังคมของชมชนประมงในแตละยคสมัย

- การพัฒนาปร ตัวของชมชนประมงลมน้าสงคราม

๗.๔.๔ แนวทางการพัฒนาและการปร

ต เพือการพ

นาเศรษฐกิจฐานรากชมชนประมงลมน

สงคราม

- แนวทาง/รูปแบบการจัดการทน/ทรัพยากรลมน้าเพือการพัฒนาอาชีพ/รายได้ชมชนประมงลม น้าสงคราม

- แนวทางการพัฒนายกระดับอาชีพ/รายได้ประมงพ้ืนบ้านภายใต้ระบบหวงโซอปทานประมงลม น้าสงคราม

- รูปแบบการจ การทองเทยี ววถิ ีประมงพื้นบ้านลมน้าสงคราม

๗.๔.๕ ชดความรู้การจัดการทน/ทรัพยากรลมน้าและการเปลียนแปลงมูลคาเพือการพัฒนาเศรษฐกิจฐาน รากชมชนประมงลมน้าสงคราม

- โครงสรา้ งเศรษฐกิจสังคมชมชนประมงลมน้าสงคราม

- พ นาการมูลคาทางเศรษฐกิจทร ยากรลมน้าสงคราม

- การจัดการทน/ทรัพยากรลมน้าของชมชนท้องถินลมน้าสงคราม

- การพัฒนา/การปรับต เพือยกระดับอาชพ/ี รายได้ประมงพน้ื บ้าน

- การขับเคลือนการจัดการทน/ทรัพยากรลมน้าและการพัฒนาเศรษฐกิจฐานรากสูนโยบายระดับ ท้องถิน/ลมน้า

๘. ผลทีคาดวาจะได้รับ

๘.๑ ผลผลิต (Output) (ผลทีไดจ้ ากการดาเนินโครงการ)

๘.๑.๑ เชิงการวิจัย

๑) ได

ดความรู

ัฒนาการการเปลียนแปลงโครงสร

งทางเศรษฐกิจสงั คมชมชนประมงลมน้าสงคราม

๒) กระบวนการการประเมินมูลคาการเปลียนแปลงทรัพยากรลมน้าสงครามและผลกระทบตอชมชน

๓) ต้นแบบการจัดการทนชมชน/ทรัพยากรลมน เพอื การพัฒนาอาชีพ/รายได้ชมชนประมงลมน้าสงคราม

๔) มีแนวทางการพัฒนายกระด

อาชีพ/รายได้ชมชนประมงลมน้าสงครามท้งั ในระดับคร

เรือน/ชมชน

๕) แนวทางการพัฒนาเศรษฐกิจเชิงสรา้ งสรรคทีเหมาะสมกับฐานทรัพยากรชมชนประมงลมนา้ สงครามตอนลาง

๘.๑.๒ เชิงการพัฒนา

๑) ชมชน-ท้องถินเกิดแผน/มาตรการ/ข้อตกลงและกลไกดาเนินการจัดการทรัพยากรประมงพื้นบ้าน ระดับชมชนและระดบั ทอ้ งถิน

๒) ชาวประมงและชมชนประมงมีการพัฒนาอาชีพทีกอให้เกิดรายได้ครัวเรือนและชมชนทีสอดคล้อง กับฐานทรัพยากร

๓) เกิดทางเลือกอาชีพเชิงสร้างสรรคบนฐานวิถีชีวิตของชมชนประมงลมน้าสงครามตอนลาง

๘.๒ ผลลัพธ (Outcome) (ผลสมั ฤทธิทีได้รับจากผลผลิตของการดาเนินโครงการ)

๑) ชมชนประมงพ้ืนบ้านลมน้าสงครามมีรายได้เพิมขึ้นและมีอาชีพ/ระบบการดารงชีพทีมันคงทั้งระดับ ครัวเรือนและชมชน

๒) เกิดกลไกความรวมมือระหวางชมชนประมงพ้ืนบ้านลมน้าสงครามและท้องถินมีแผนงาน/แนวทางการ

ขับเคลือนการ จัดการทรัพยากรประมง/ทรัพยากรลมน ทยี ังยืนและเป็นธรรม

๓) มีชดความรู้บทเรียนจากประสบการณ แหลงเรียนรู้และข้อเสนอตอนโยบายในการจัดการทรัพยากร

ชมชนลมน้าเพือการพัฒนาเศรษฐกิจฐานรากของชมชนท งถนิ

๔) เกิดเครือขายกลมแปรรูปผลิตภัณฑประมงทีสามารถพัฒนาผลิตภัณฑประมงของตนเองทีทาหน้าที

เชือมโยงและตอรองกับระบบตลาดในท งถินได

๕) เกิดเครือขายชาวประมงพื้นบ้านทีสามารถผลักดันและขับเคลือนข้อเสนอสูมาตรการการจัดการ

ทร ยากรประมง/ทรัพยากรลมน้าในระดับจงั หวัด และระดับอนภูมิภาคลมน้าโขง

๘.๓ ผลกระทบ (Impact) (ผลทีตามมาจากการดาเนินโครงการและการใช้ประโยชนโครงการ)

๑) อปท./ชมชน ขยายผลกระบวนการพัฒนาจัดการทรัพยากรลมน้าแบบมีสวนรวมตั้งแตกระบวนเรียนรู้/ วางแผน/และการสงเสริม

๒) เกิดข้อเสนอและความรวมมือกันในรูปภาคีความรวมมือในการขับเคลือนการจัดการทรัพยากรประมง/

ทร ยากร พื้นทีชมน้าในขอบเขตลมน สงครามตอหนวยงานทเี กียวข ง

๓) เป็นแหลงเรียนรู้/อ้างอิงในทางวิชาการและการเรียนการสอนของสถาบันการศึกษาในภาคอีสาน

๔) มีตัวอยางรูปธรรมในพื้นทีทีชวยลดทอนความเหลือมล้าและชวยสร้างความเป็นธรรมในการเข้าถึงและ ใช้ประโยชนทรัพยากรประมง/ทรัพยากรพ้ืนทีชมน้าขอบเขตลมน้าสงคราม

๕) มีข้อเสนอทีมีเหตและผลประกอบด้วยข้อมูลและหลักฐานเชิงประจักษทีนาเสนอตอมาตรการ/นโยบาย

การจ

การทรัพยากรประมงน

จืดทั้งในระดับจังหวัดและระดับชาต

งานวิจัยน

บทที ๒ แนวคิดทฤษฎีและงานวิจัยทีเกียวข้อง

ีแนวคิดทฤษฎีและงานวิจัยทีเกียวข้อง ดงั น้ี

๑. แนวคิดการศึกษาเพือพัฒนาชมชน

๑.๑ แนวคิดว นธรรมชมชน

แนวคิดน้ีได้ถูกริเริมและเผยแพรกันภายในบรรดานักพัฒนาขององคกรพัฒนาเอกชนผานวารสาร สังคมพัฒนา วารสารแซมซาย ปลายปีพทธศักราช ๒๕๑๐ ถึงต้นปีพทธศักราช ๒๕๒๐ ผลงานการเขียนเป็น เพียงการเสนอประสบการณการทางานพัฒนาของนักพัฒนาในพื้นทีตางๆ และข้อมูลรายละเอียดของประเพณี พิธีกรรมหรือขนบธรรมเนียมบางอยางของชาวชนบทในบางท้องถิน ซึงยังไมได้เสนอแนวคิดวัฒนธรรมอยาง เป็นระบบ แตก็ได้แสดงให้เห็นความพยายามของนักพัฒนาทีจะเข้าถึง ทาความเข้าใจ และสะท้อนวิถีชีวิตของ ชาวชนบท ความพยายามจะหาแนวทางฟื้นฟูวิถีชีวิตและพัฒนาตนเองข้ึนมาบนพ้ืนฐานทางประเพณี พิธีกรรม หรือขนบธรรมเนียมของชาวชนบทในบางท้องถิน ผลงานระยะนั้น ได้แก ผ้าปาข้าวชวยชาวบ้าน และบทบาท ของนักพัฒนาเอกชนตอการพัฒนาชนบท ข้อเขียนเหลานี้นับวามีความสาคัญตอการพัฒนาแนวคิดวัฒนธรรม ในเวลาตอมา(ยกติ มกดาวิจิตร. ๒๕๔๘ : ๑๘ - ๑๙)

ปีพทธศักราช ๒๕๒๔ สภาคาทอลิกแหงประเทศไทยเพือการพัฒนาได้จัดให้มีการประชมสัมมนา เรือง “วัฒนธรรมไทยกับงานพัฒนาชนบท” เมือวันที ๒๓ - ๒๔ ตลาคม ณ สวางคนิวาส จังหวัดสมทรปราการ แนวคิดวัฒนธรรมชมชนจึงเริมเป็นรูปเป็นรางมากข้ึน สาระการประชมได้แก การช้ีให้เห็นความสาคัญของ วัฒนธรรมตอการพัฒนาชนบทและการนาเสนอประสบการณของการพัฒนาชนบทโดยอาศัยวัฒนธรรมของ

ชาวชนบทเป็นเครืองมือสาค

จากประสบการณของน พ

นาเอกชน(ยกติ มกดาวิจิตร. ๒๕๔๘ : ๑๕)

ฉัตรทิพย นาถสภา ได้เสนอการแบงลักษณะและฐานะของกระแสแนวคิดชมชนออกเป็น ๔ ชวงตาม พัฒนาการทางประวัติศาสตร คือ หนึงแนวคิดชมชนแบบลัทธิพระศรีอาริยในชวงสมัยศักดินา (โบราณ - พ.ศ.๒๔๗๕) สองแนวคิดลัทธิชาตินิยมในชวงหลังการเปลียนแปลงการปกครอง (พ.ศ.๒๔๗๕ - ๒๕๕๐) สามการกอรูปของ แนวคิดวัฒนธรรมชมชน (ทศวรรษ ๒๕๒๐ - ๒๕๔๐) สีแนวคิดเศรษฐกิจและวัฒนธรรมชมชนในฐานะแนวคิด คูขนานกับแนวคิดทนนิยม (พ.ศ.๒๕๔๐ – ปัจจบัน)

การกอรูปของแนวคิดวัฒนธรรมชมชน (ทศวรรษ ๒๕๒๐-๒๕๔๐) ชวงระหวาง พ.ศ.๒๕๐๐ - ๒๕๒๐ แนวคิดชมชนหายไปจากสังคมไทยเพรัฐบาลมีแนวคิดแบบทนนิยมเต็มที เป็นชวงเริมแผนพัฒนาประเทศฉบับ ที ๑ ต้ังแต พ.ศ.๒๕๐๔ ระบบทนนิยมแผขยายไปสูชนบทอีกด้านหนึงพรรคอมมิวนิสตแหงประเทศไทยขยาย อิทธิพลเข้าเขตชนบทเชนเดียวกัน มีอดมการณแบบชนชั้นและการตอสู้แบบใช้อาวธระหวางอดมการณสองขั้ว จึงไมมีทีวางให้แนวคิดชมชน

ต้นทศวรรษ ๒๕๒๐ มีการเปลียนแปลงสาคัญคือนักพัฒนาเอกชนหลายคน เชน บารง บญปัญญา และบาทหลวงนิพจน เทียนวิหาร ได้ไปฝังตัวทางานกับชาวบ้านและได้เสนอความคิดเรืองความชวยเหลือพึงพา กันในชมชน เป็นวัฒนธรรมของสังคมไทยทีแตกตางจากทนนิยมซึงเน้นความเป็นปัจเจกชนตอมาแนวคิดนี้เรียก กันวา “แนวคิดวัฒนธรรมชมชน” พอถึงปลายทศวรรษที ๒๕๒๐ แนวคิดวัฒนธรรมชมชนก็เป็นแนวคิดหลัก ของนักพัฒนาเอกชนสาเหตอาจเป็นเพราะการตืนตัวของพลังประชาชน ๑๔ ตลาคม ๒๕๑๖ ประจวบกับ นักศึกษาและปัญญาชนทีเข้าไปรวมและผิดหวังกับความไมเป็นประชาธิปไตยของพรรคคอมมิวนิสตแหง ประเทศไทยสวนหนึงได้ออกมาสนับสนนแนวคิดวัฒนธรรมชมชน อาทิ ศ.นายแพทยประเวศ วะสี ศ.เสนห จามริก ดร.เสรี พงศพิศ (อาณัติ แสนโท และกิตติศักดิสจิตตารมย. ม.ป.ป. : ๔๖-๔๗)

พระไพศาลวิสาโล กลาววา เป้าหมายหรืออดมคติของวัฒนธรรมชมชนคือการทาให้ความสัมพันธ ระหวางมนษยกับมนษยมีความเอ้ือเฟ้ือเก้ือกูลกันมากขึ้น คือ เกิดความเป็นชมชนสามารถรับมือกับการรกราน หรือการเอาเปรียบจากภายนอกมีความสัมพันธสอดคล้องกับธรรมชาติรวมทั้งมีความสขทีไมผูกติดกับวัตถหรือ การบริโภคพูดงายๆ คือ การครอบงาจากอานาจนิยมหรือบริโภคนิยมให้น้อยทีสด และกลาววา พทธศาสนาจะ มีบทบาทมากเวลาอยูในสภาพแวดล้อมแบบชมชนวัฒนธรรมชมชนกับพระพทธศาสนา จึงเกียวโยงกันมากจะ วาไประบบคณคาและการมองโลกอยางเชือมโยงสัมพันธกันของวัฒนธรรมชมชนได้รับอิทธิพลจากพทธศาสนา ไมน้อยอีกสวนมาจากแนวความคิดเรืองผี ผีมีบทบาทในการควบคมให้ความสัมพันธระหวางชมชนและชมชน กับธรรมชาติเป็นไปด้วยดีตรงน้ีอาจจะเป็นการแบงบทบาทกับพทธ พทธเน้นการพัฒนาตนเองจากระดับโลกียะ ไปถึงโลกตระสวนผีจะเน้นเรืองการปฏิบัติตามกฎเกณฑของชมชนและการอยูอยางไมเบียดเบียนธรรมชาติ อยากขึ้นสวรรคหรือนิพพานก็ต้องทาตามคาสอนของพทธศาสนา เชน รักษาศีล ทาสมาธิภาวนา แตถ้าอยากให ฟ้าฝนตกต้องตามฤดูกาล ชมชนอยูกันอยางราบรืนก็ต้องบวงสรวงผีไมผิดผี จริงๆเรืองผีกับพทธไมได้แยกกัน ไมได้อยูตรงข้ามกันเสริมกันด้วยซ้าคือทาให้ชมชนเข้มแข็งขึ้นและอยูกันได้อยางราบรืน(พระไพศาล วิสาโล. ม.ป.ป. : ๔๘) สวนฉัตรทิพย นาถสภา กลาววาสิงสาคัญคือวัฒนธรรมชาวบ้านคือ น้าใจ การชวยเหลือกันเองใน ชมชน ระบบญาติมิตรและเครือขาย การแลกเปลียนระหวางชมชน เพือให้ชมชนเล้ียงตัวได้ และมีความ พอเพียงยิงขึ้น ระบบเศรษฐกิจของหมูบ้านไทยจึงเป็นระบบเศรษฐกิจทีฝังตัวอยูในระบบวัฒนธรรม เป็นทีมา ของแนวคิดเรืองวัฒนธรรมชมชน (ฉัตรทิพย นาถสภา. ๒๕๔๖ : ๑๐๒)

ปัจจัยทีรวมเป็นชมชนมี ๓ ประการคือ หนึงการใช้ทรัพยากรอยางไรจึงจะนาไปสูการพัฒนาอยาง ยังยืนเป็นธรรมและจะนาไปสูให้ประชาชนมีสวนรวมสองจะต้องมีวิถีชีวิตการเกษตรทีมีทางเลือกหลายทางไง จะนาไปสูการไมทาลายทรัพยากร ปา ดินน้าสามคือมีกฎระเบียบ วัฒนธรรม ประเพณี ข้อตกลงดั้งเดิมอยูแล้ว อยางไร ควรเข้าไปจัดการฟื้นฟูวัฒนธรรมชมชนเพือการจัดการทรัพยากร จัดระเบียบชมชน โดยกระแส วัฒนธรรมไทยมี ๒ กระแสคือกระแสทนนิยม และกระแสวัฒนธรรมชาวบ้านในการพัฒนาท้องถินต้องเน้นการ ฟ้ืนฟูกระแสวัฒนธรรมชาวบ้านการพัฒนาจึงจะได้ผล อีกประการหนึงหากจะพัฒนาโดยมีชาวบ้านเป็น ศูนยกลางทีชาวบ้านได้ประโยชนเป็นกระบวนการและเป็นชีวิตของเขาจริงๆก็จะต้องพัฒนาเศรษฐกิจและ วัฒนธรรมชมชน(ฉัตรทิพย นาถสภา.๒๕๔๘ :๑๗๑-๑๙๓)

ฐานคิดแนวคิดหล ของวฒั นธรรมชมชน

ฐานคิดสาคัญของแนวคิดหลักทีสาคัญของวัฒนธรรมชมชน ได้แกแนวคิดวาด้วยชมชน ชมชน กบั สังคมภายนอก และการพฒั นา ดังรายละเอียดตอไปนี้

๑) ชมชน เป็นชีวิตของชาวบ้าน เป็นศูนยกลางของการดารงอยู ในชมชนสมาชิกตางมีความ เกียวพันซึงกันและกันพวกเขาเคยพึงตนเองได้ทั้งนี้ชมชนสามารถดารงอยูได้ด้วยตนเองพวกเขาไมต้องพึงพิง

สังคมตามทัศนะนี้จะเห็นวาวิถ าวบ้านในสงั คมเป็นอยางไร

ด้านเศรษฐกิจและการทามาหากิน ชาวบ้านมีการผลิตแบบเกษตรกรรม หัตถกรรมพื้นบ้าน เป็น

การผลิตแบบพอยงั ชีพเป็นหลัก เมือเหลือจึงนาไปแลกเปลียนชาวบ นจะใช้ทรัพยากรธรรมชาติอยางค้มคาและ

เห็นคณคาของสิงแวดล้อมวาควรใช้อยางพอประมาณ ชาวบ้านมีนิสัยการบริโภคอยางพอดีไมฟมเฟือยและ ประหยัดในแงนี้ชมชนจึงสามารถพึงตนเองได้ในทางเศรษฐกิจ ทางสังคม การเมือง ชาวบ้านมีความสัมพันธกัน ผานระบบเครือญาติและปกครองกันเองผานระบบอาวโส ซึงเป็นผู้นาผู้ทรงคณวฒิด้านตางๆ ทีชาวบ้านให้ ความเคารพยกยองในชมชนนอกจากระบบดังกลาวแล้ว กลาวได้วาชาวบ้านในชมชนมีความเสมอภาคกันไมมี ชนชั้นและขัดแย้งทางชนชั้นแม้จะมีการทะเลาะเบาะแว้งกันบ้างก็ไมถึงกับจะนาไปสูความขัดแย้งแตกแยกกัน ในชมชนในด้านความเชือกอนพระพทธศาสนาจะแทรกเข้าไปในหมูบ้านชาวบ้านเชือในธรรมชาติสิงแวดล้อมให้

ความเคารพสิงศักดิสิทธิเสมือนมีพลังอานาจวิเศษสิงสถิตอยูในทีตางๆรอบตัวในการทีจะมีกิจกรรมสัมพันธกับ ธรรมชาติแวดล้อมเหลานั้นชาวบ้านจึงต้องประกอบพิธีกรรมขอขมาลาโทษเพือแสดงความเคารพตอการ ลวงเกินสิงเหลานั้นชาวบ้านยังนับถือผีบรรพบรษในฐานะพลังทีคอยควบคมระบบระเบียบสังคมในชมชน หลังจากทีพระพทธศาสนาเข้าไปในชมชนแล้วชาวบ้านได้ผสมผสานความเชือดังกลาวเข้ากับพระพทธศาสนา

โดยยังอาศัยสิงเหนือธรรมชาติเป็นพ ฐาน

องคประกอบสาคัญตอการดารงอยูของชมชนทีมักจะถูกเน้นย้าอยูเสมอโดยนักคิดแนววัฒนธรรม ชมชน ได้แกภูมิปัญญาด้านความสัมพันธระหวางคนกับธรรมชาติ ชาวบ้านให้คณคากับทกสิงทกอยาง ปาเขา สายน้า ทงนา สัตวปา บ้าน และสิงของตางๆ ล้วนมีเจ้าของคือผี ความสัมพันธระหวางคนกับสิงเหนือ ธรรมชาติ เป็นความเชือของชาวบ้านผสมกับความเชือผี พทธและพราหมณ ซึงผีมีอิทธิพลมากทีสดเป็น ตัวแทนอานาจเหนือธรรมชาติ ซึงให้กฎเกณฑสังคมและให้ความชอบธรรมในการดาเนินชีวิต ความสัมพันธ

ระหวางคนก

คนในชมชนและกับชมชนอืนๆ ฉันพีน้องปูยาเดียวกัน เคารพผูอ้ าวโส

๒) ชมชนกับสังคมภายนอก นักคิดแนววัฒนธรรมชมชนคิดวาเดิมหมูบ้านในชนบทมีศักยภาพ

พึงตนเองสูง แตก็มีความสัมพันธซึงกันกับสังคมภายนอกมาตลอด มิได้เป็นสังคมปิดตัวเองอยูอยางโดดเดียว สังคมจึงมีลักษณะพึงพิงกันและกันแตวัฒนธรรมโดยหลักด้านเศรษฐกิจ การเมือง สังคม ชมชนเป็นสังคม พึงตนเองและอานาจการตัดสินใจมักจะเกิดขึ้นและดาเนินไปอยางเป็นตัวของตัวเอง สนธิสัญญาเบาริง พทธศักราช ๒๓๙๘ มีผลกระทบตอชมชนอยางรนแรงเพราะเป็นการเปิดประตูการค้ากับประเทศตะวันตก สงผลตอชมชนด้านเศรษฐกิจเกิดการขยายตัวของเศรษฐกิจแบบการตลาดและกลายเป็นเศรษฐกิจทนนิยม รกรานชมชนมากขึ้นเปลียนวิถีชาวบ้านทีผลิตเพือยังชีพมาเป็นการผลิตเพือขายเป็นหลักเน้นผลิตจานวนมาก ด้วยพื้นทีขนาดใหญสงผลตอการทาลายสภาพแวดล้อม ด้านการเมือง กอให้เกิดการรวบอานาจทางการเมือง จากรัฐท้องถินเข้าสูสวนกลางและยังแทรกแซงอานาจการปกครองลงไปยังชมชนในระดับหมูบ้านด้วยเดิม

ชมชนมีแบบแผนระบบเครือญาติ ระบบอาวโสและอานาจจากสิงศ ดิสิทธติ างๆ คอยๆเลือนหายไปจากชมชน

กระแสวัฒนธรรมทีกระทบตอชมชนอยางรนแรงคือระบบทนนิยม สงผลตอการเปลียนแปลงชมชน โดยเฉพาะ

คณคาทางวัฒนธรรมทีแฝงอยูในแบบแผนการดารงชีวิตด นตางๆ ของชาวบ้านถกู ทาลายไปเกอื บหมดสิ

ผลการครอบงาชมชนจาแนกได้ ๓ ลักษณะคือ หนึงชมชนทียังคงพึงตนเองได้หรือพึงตนเองได้มากกวาพึงพิง

สองชมชนทีพึงตนเองได ้อยกวาพึงสังคมภายนอก สามสังคมทพี ึงตนเองไมได้โดยสิ้นเชิง

๓) การพัฒนา นักคิดแนววัฒนธรรมชมชนการพัฒนาทียึดเอาสังคมเมือง ซึงเป็นรูปแบบสังคม ตางวัฒนธรรม จากวัฒนธรรมตะวันตกมาเป็นเป้าหมายของการพัฒนาหรือปรับเปลียนให้สังคมมงไปน้ัน เป็น สิงทีผิดพลาดเป็นการลายชมชนทาลายความดีความงามในอดีตมากกวาจะพัฒนาให้สิงดีงามในอดีตเจริญงอก งามอยางไรก็ตามแนวคิดนี้ไมใชการสงเสริมให้ชาวบ้านกลับไปสูอดีตแตเป็นการกลับไปสูคณคาด้ังเดิมเพราะ มันคือพ้ืนฐานการดาเนินชีวิตของชาวบ้านโดยนาเอาสิงดีงามเหมาะสมสาหรับการพัฒนาชีวิตในปัจจบันเพือ ประยกตและสร้างสรรคข้ึนมาใหมตามสภาพยกตและสร้างสรรคปัจจบัน ซึงนักพัฒนาต้องทาความเข้าใจความ เป็นจริงของชาวบ้าน เพือหาพลังอดมการณของชาวบ้าน ในการต้านกับอดมการณภายนอก ถ้าไมศึกษา วัฒนธรรมชาวบ้านความเข้าใจของเรากับชาวบ้านก็จะเป็นคลืนคนละคลืนเชือมกันไมติดการศึกษาวิถีชีวิตและ

ความเป็นชมชนของชาวบ

นเริมต

ทีการเรียนภาษาจนกระทังสิงตางๆ จากมมมองของชาวบ้าน

กระบวนการพัฒนาได้แกการปลกจิตสานึกให้ชาวบ้านตระหนักถึงคณคาในพลังตนเองบนพื้นฐาน ของความเข้าใจตอวัฒนธรรมชมชนอยางถองแท้ของนักพัฒนาในกระบวนการนี้จึงเป็นกระบวนการเรียนรู้ แลกเปลียนซึงกันและกันระหวางชาวบ้านกับนักพัฒนาให้ชาวบ้านตระหนักถึงคณคาในพลังพัฒนาเพือแสวงหา วัฒนธรรมชมชนมาตอต้านและเป็นทางออกจากการครอบงาโดยกระแสวัฒนธรรมจากสังคมเมือง (ยกติ มกดาวิจิตร.

๒๕๔๘ : ๑๔ - ๔๒) การพัฒนาในมิติวัฒนธรรมต้องอาศัยอบายทีเป็นศรีอินทรียทีแกกล้าและปฏิปทาทีสมบูรณ ซึงคณสมบัติทั้งสามสวนนี้จะต้องปฏิสนธิด้วยฉันทะอันบริสทธิเหนียวแนนและมันคง เป็นทนวัฒนธรรมจนตก ผลึกเป็นอัตลักษณของประชากรสวนใหญของชมชนดังนั้นพลังขับเคลือนทีแท้จริงเพือการพัฒนาจึงอยูทีพลัง ภายในชมชน นันคือการพัฒนาในมิติวัฒนธรรมต้องเกิดจากคนภายในเป็นจิตสานึกรวมของคนภายใน เข้มแข็ง จากภายในและสามารถใช้อัตลักษณนั้นสร้างสัมพันธกับชมชนอืนๆเพือขยายวิถีและพลังเป็นชมชนใหญให้ มันคงและมีคณคายิงๆ ข้ึนการพัฒนาในมิติวัฒนธรรมจึงไมควรออนตามกระแสผลักดันจากภายนอกไมไลตาม

หรืออนว รตามจนขาดความเป็นไทในชมชนของตน (สทธิวงศ พงศไพบูลย.๒๕๔๔ : ๑๕๗)

๒. แนวคิดการประเมินและจ การทรัพยากร

๒.๑ แนวคดการจัดการทรัพยากรสาธารณะของการเร็ตตฮารดิน (Garrett Hargin)

นักนิเวศวิทยาชาวอเมริกัน ได้เผยแพรแนวคิดทีวา ทรัพยากรเป็นสมบัติสาธารณะ (Common Property) ซึงทกคนมีโอกาสเข้าถึงเพือใช้ประโยชน แตท้ายทีสดทรัพยากรเหลานั้นก็จะลมสลาย ไมวา ทรัพยากรนั้นจะเป็นทรัพยากรทางทะเล ปาไม้ ทงหญ้าเลี้ยงสัตว หรืออืนๆ โดยถือวาการลมสลายน้ีเป็น โศกนาฏกรรมสาธารณะ เพราะการมงหาแตประโยชนสวนตัวจากทรัพยากรสาธารณะ จะสงผลกระทบตอผู้คน สวนรวม ตัวอยางเชน ในทงหญ้าทีมีความอดมสมบูรณ จะมีคนนาแกะมาเลี้ยง ชวงแรกทกคนพอใจทีจะใช้ทง หญ้ารวมกัน แตหากมีคนนาแกะมาเลี้ยงหลายๆ ตัว เพือให้ตนได้ประโยชนสูงสด สดท้ายทงหญ้าก็จะเสือม โทรม มีหญ้าไมพอเพียงสาหรับแกะทั้งหมด เป็นไปตามแนวคิดทางเศรษฐศาสตรทีวา “ทรัพยสมบัติทีเป็นของ ทกคน จะไมเป็นของใครเลย” (everybody’s property is no one’s property)

จากแนวคิดน้ี นาไปสูการจัดการทรพั ยากรสวนรวม ๒ วิธี ได้แก

๑) วิธีการเปลียนทรัพยากรสาธารณะไปเป็นสมบัติของรัฐ (State Property) โดยเชือวาภาครัฐ สามารถออกกฎระเบียบ เพือจัดสรรทรัพยากรสาธารณะให้เกิดประโยชนกับประชาชนในประเทศได้ โดยในประเทศไทย ได้แก พรบ.ปาไม้ พรก.การประมง พ.ศ. ๒๕๖๐ เป็นต้น วิธีการนี้รัฐซึงเป็นตัวแทน ประชาชนต้องทาหน้าทีในการกากับดูแล เพือให้สาธารณสมบัติเหลาน้ี สามารถถูกนาไปใช้ประโยชน ให้กับประเทศอยางยังยืน คาถามทีผานมาก็คือ รัฐสามารถเข้ามาดูแลได้อยางมีประสิทธิภาพจริงหรือ ในประเทศไทยตัวอยางก็ชัดเจนอยูแล้ว ปริมาณปา และปริมาณทรัพยากรสัตวน้าทีลดจานวนลงอยาง รวดเร็ว ท้ังนี้ ก็เพราะต้นทนในการควบคม ดูแล และจัดการนั้นสูงมาก รัฐจึงเป็นกลไกการกากับดูแลที ออนแอ กลไกการกากับดูแลทีไมพอเพียงเหลานี้ ยังมีปัญหาแทรกซ้อนด้วย การแสวงหาผลประโยชน ของเจ้าหน้าทีรัฐและนักการเมืองทีจะนาทรัพยากรเหลานี้ไปสร้างความมังคังให้กับตนเอง โดยการ

รวมมือก

กลมทนทีเข

มาแสวงหาผลประโยชน

๒) วิธีการเปลียนทรัพยากรเป็นสมบัติของปัจเจกชน (Private Property) โดยเชือวาการให กรรมสิทธิกับปัจเจกชนหรือภาคเอกชนก็จะชวยสร้างระบบความเป็นเจ้าของ ซึงจะเป็นทั้งผู้ดูแลและใช้ ประโยชนจากสมบัติทีตนมี เชน กรณีปาอะเมซอนในประเทศบราซิล แตวิธีการนี้ก็มีปัญหาตรงที ลักษณะของสาธารณสมบัติก็คือ มีการใช้ประโยชนรวมกันของคนเป็นจานวนมาก การทีจะจัดสรรให

ใครเป็นผู้มีสิทธิ จึงไมใชเป็นประเด็นทีจะดาเนินการกันได ยางงายๆ

แนวคิดการจัดการทรัพยากรสวนรวมของออสตรอม (Elinor Ostrom)

เอลินอร ออสตรอม ผู้ได้รับรางวัลโนเบล สาขาเศรษฐศาสตร ประจาปี พ.ศ. ๒๕๕๒ ได้เสนอ แนวทางในการจัดการทรัพยากรสาธารณะ ซึงมีการใช้รวมกัน (common-pool resources : CPRs) ทรัพยากรสาธารณะ หรือทีเรียกกันวา สาธารณสมบัติ อาจจะเป็นทรัพยากรธรรมชาติหรือเป็นทรัพยากรที

มนษยสร้างข้ึน เชน ปา น้า ทรัพยากรในปา ทรัพยากรสัตวน้าทั้งหลาย หรือเขือนชลประทาน เป็นต้น ปัญหา ของทรัพยากรสาธารณะในประเทศก็คือ ทกคนมีสิทธิทีจะใช้ แตไมมีใครแตเพียงผู้เดียวเป็นเจ้าของ เพราะคน ทีเป็นเจ้าของคือสาธารณชน ถือเป็นทรัพยสินรวมกันของทกคน แตการใช้ทรัพยากรของแตละคนจะกระทบ ความสามารถในการใช้ของคนอืนๆ ปัญหาทีตามมาก็คือ การเสือมสภาพลงอยางรวดเร็วของทรัพยากรดังกลาว เพราะเกิดสภาพการเรงรีบหรือกอบโกยในการใช้ทรัพยากร เพราะตางตระหนักวาถ้าตนไมรีบใช้ คนอืนก็จะใช และตนก็จะได้ใช้น้อยลงหรือทรัพยากรน้ันหมดไป ปัญหาเหลานี้ทาให้ปริมาณและคณภาพของทรัพยากร สาธารณะลดลงอยางรวดเร็ว เชนมีการตัดปาไม้ ทาลายปาอยางรวดเร็ว หรือการจับปลาหรือสัตวน้าอืนๆ

จนกระทังไมสามารถขยายพ ธได้ทนั ปริมาณของปาและสัตวน้าจึงลดลงอยางรวดเร็ว

ออสตรอม ได้นาเสนอในแนวทางทีสามก็คือ การทาใหเ้ กิดกรรมสิทธิรวมกัน ของคนทีใช้ประโยชน และมี การดูแลรักษารวมกัน เพือให้เกิดความยงั ยืนของทรัพยากร ออสตรอมชี้วา การทาให้เกิดระบบกรรมสิทธิ

รวมก เป็นการสร้างสถาบันรูปแบบหนึง ทจี ะกอให้เกิดความยังยืนในการรักษาและใช้ประโยชนจากสาธารณ

สมบ

ิ โดยการสร้างสถาบันทีประสบความสาเร็จในการดูแลทร

ยากรสาธารณะเหลานี้ มีเงือนไขทงั้ ทีเป็น

เงือนไขเฉพาะ ซึงขึ

อยูกับล

ษณะของสาธารณสมบัติแตละประเภทแล้ว ยังมีเงือนไขทีรวมก

ในการจัดการ

ใหป้ ระสบความสาเร็จ ประกอบด้วย

(๑) สามารถระบขอบเขตไว้อยางชัดเจน (Clearly defined boundaries) ประกอบดว้ ย ๒ สวน คือ ก) ขอบเขตของผู้ใช้ทรัพยากร (User boundaries) กลาวคือ สามารถจาแนกได้วาใครคือผู้ทีมี

สิทธิหรือไมมีสิทธิใช้ ทรัพยากร ทั้งนี้ชมชนทีประสบความสาเร็จในการจัดการทรัพยากรต้อง

แยกแยะกันเองไดว้ าใครเป็นผู้ใช ร ยากรน ๆ

ข) ขอบเขตของทรัพยากร (Resource boundaries) กลาวคือ สามารถจาแนกขอบเขตของ

ทร ยากรรวมทีชมชนบริหารจัดการ

(๒) กฎ กติกาการใช้หรือการเก็บเกียวทรัพยากรและบารงรักษาระบบทรัพยากรต้องมีความสอดคล้อง กับเงือนไขสภาพ ทางสังคมและสิงแวดล้อมในพื้นที (Congruence between appropriation and provision rules and local conditions)

(๓) ประชาชนสวนใหญทีได้รับผลจากการบริหารจัดการทรัพยากรต้องมีสวนรวมในการตัดสินใจ กาหนดหรือปรับปรงกฎกติกาในการจัดการทรัพยากร (Collective-choice arrangements allowing for the participation of most of the appropriators in the decision making process)

(๔) มีการติดตามประเมินทีมีประสิทธิภาพโดยผู้ทีมีสวนได้ สวนเสียกับการใช้ทรัพยากรนั้นๆ (Effective monitoring by monitors who are part of or accountable to the appropriators) โดย การติดตามประเมินทีมี ๒ ด้าน คือ

ก) ติดตามประเมินพฤติกรรมการใช้หรือการเก็บเกียวทรัพยากรและการบารงรักษาระบบ

ทรัพยากรของผูใ้ ช้ทร ยากรวาเป็นไปตามกฎ กติกาทีวางไว้หรือไม

ข) มีการติดตามประเมินสถานภาพ ความสมบูรณของทร ยากรอยางสมาเสมอ

(๕) มาตรการการลงโทษผู้ฝาฝืนกฎกติกาการใช้ทรัพยากร ต้องเป็นไปอยางคอยเป็นคอยไป (Graduated sanctions for appropriators who do not respect community rules) กลาวคือ หาก ติดตามตรวจสอบพบผู้กระทาผิดมาตรการการการลงโทษควรเป็นไปเพือสร้างความเป็นอันหนึงอันเดียวกันใน ชมชนมากกวาท้าให้เกิดความแตกแยกกับคนบางคนในชมชน

(๖) ต้องมีกลไกในการจัดการความขัดแย้งทีมีต้นทนตาและเข้าถึงได้งาย (Conflict-resolution mechanisms which are cheap and easy of access)

(๗) รัฐบาลยอมรับและให้สิทธิแกผู้ใช้ทรัพยากรในการวางกติกาการใช้และจัดการทรัพยากร (Minimal recognition of rights to organize)

(๘) ในกรณีทีเป็นการจัดการทรัพยากรรวมทีมีขอบเขตขนาดใหญ การกาหนดองคกรหรือกฎกติกา การจัดการทรัพยากรต้องมีความเชือมโยงและสอดคล้องกัน (In case of larger CPRs: Organization in the form of multiple layers of nested enterprises, with small, local CPRs at their bases)

งานการศึกษา เรือง ขอ้ ความคิดวาด้วยความยติธรรมทีเป็นฐานคิดด้านสิทธิชมชน

โดย นายศักดิณรงค มงคล ทาการศึกษา พ.ศ.๒๕๕๗ น้ัน ผู้ศึกษาได้ศึกษาภาคสนามในพื้นทีเหมืองโปรแตช จังหวดั อดรธานีและพื้นทีทีดินทบั ซ้อนทีทากิน อ.คระบรี จ.พังงา

การศึกษา พบวา ชมชนในสังคมไทยและสังคมอืนๆ โลกได้ใช้ สิทธิชมชนเป็นกลไกตามกฎหมายจารีต ประเพณีและกฎหมายธรรมชาติ ในการจัดการแบงสันปันสวนประโยชนทีพึงมีพึงได้จากทรัพยากรธรรมชาติ และสิงแวดล้อม รวมทั้งการแบงสันปันสวนการรับภาระหรือหน้าทีตางๆ ระหวางกันมาแตโบราณโดยใช แนวคิดหรือหลักการความยติธรรมทีชมชนนั้นๆ ยอมรับนับถือรวมกันเป็นบรรทัดฐานมากากับและประเมิน

ผลลัพธของการแบงสันปันสวนวามีความเป็นธรรมหรือไม ซึงเราพอจะกลาวได้วาได้ผลดีและเป็นทียอมร มาตลอด

เมือพิจารณาถึงความตอเนืองของการยึดถือปฏิบัติ แตภายหลังการเป็นรัฐชาติและรัฐสมัยใหมซึงถือวา กฎหมายต้องเป็นระบบของเหตผลทีมีความชัดเจนหรือมีความเป็นภววิสัยในตนเอง และนามาซึงการให้คณคา และความสาคัญกับกฎหมายลายลักษณอักษร สิทธิชมชนซึงมีอยูบนฐานสิทธิตามกฎหมายจารีตประเพณีและ ตามกฎหมายธรรมชาติได้กลายเป็นสิทธิระดับทีด้อยศักดิและคณคาในระบบกฎหมายของรัฐ ชมชนทีมีตัวตน อยูในความเป็นจริงได้กลายเป็นชมชนทีไมมีตัวตนทางกฎหมายภายใต้รัฐสมัยใหม และทีสาคัญชมชนถูกกัน ออกจากโครงสร้างอานาจในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิงแวดล้อมภายใต้ระบบการเมือง การปกครอง และระบบกฎหมายสมัยใหมซึงยอมสงผลกระทบตอความยติธรรมของการแบงสันปันสวนประโยชน และภาระ ในทรัพยากรธรรมชาติและสิงแวดล้อม สภาพการณดังกลาวนี้เป็นเหตผลหลักทีทาให้เกิดการตรารัฐธรรมนูญฯ พ.ศ. ๒๕๔๐ และรัฐธรรมนูญฯ พ.ศ. ๒๕๕๐ กลับไปยืนยันรับรองสิทธิชมชนในตามกฎหมายจารีตประเพณี (และตามกฎหมายธรรมชาติ) ทีมีอยูในสังคมไทยอีกคร้ัง โดยมีบทบัญญัติทีกาหนดให้ต้องมีการตราเป็น พระราชบัญญัติอนวัติการในเรืองนี้ด้วยเพือประสิทธิภาพในการบังคับใช้และป้องกัน ปัญหาการไมยอมรับสิทธิ

ดังกลาวนี้โดยผ ีสวนได้เสียฝายตางๆ โดยเฉพาะจากฝายรัฐโดยกลไกของรัฐเสียเอง

กรณี พรก.ประมง พ.ศ.๒๕๖๐ ทีบังคับใช้ในพ้ืนทีลมน้าสงคราม ได้ใช้แนวคิดการเร็ตต ฮารดิน (Garrett Hargin) โดยเลือกใช้วิธีการเปลียนทรัพยากรสาธารณะไปเป็นสมบัติของรัฐ (State Property) แล้ว ให้หนวยงานของรัฐสามารถออกกฎระเบียบ เพือจัดสรรทรัพยากรสาธารณะให้เกิดประโยชนกับประชาชนใน ประเทศ รวมทั้งเลือกใช้หลักการมีสวนรวมของประชาชนในพื้นที (รวมรับทราบข้อมูล รวมคิด รวมทา รวม ประเมินผล รวมเป็นเจ้าของ) ซึงการดาเนินงานทีผานมาถือวาล้มเหลวอยางส้ินเชิง เนืองจากผลการดาเนินงาน ของการจัดการทรัพยากรสาธารณะในประเทศไทย เกิดความขัดแย้งระหวางเจ้าหน้าทีรัฐผู้บังคับใช้กฎหมาย

ก ประชาชนผูใ้ ช้ทรัพยากรมาโดยตลอด

องคกรปกครองสวนท้องถินกบั การจัดการทรัพยากรแบบมีสวนรวม ความหมายขององคกรปกครองสวนท้องถิน การปกครองสวนท้องถินเป็นรูปแบบการปกครองทีในระบอบประชาธิปไตย มีความสาคัญตอการพัฒนา

ชมชนท้องถินมากทีสดเพราะเป็นรูปแบบการปกครองทีรองรับความต้องการของประชาชนในท้องถินได้ตรง

เป้าหมายทีสด มีความใกล

ิดกับประชาชนในท้องถินมากทีสด มีนักวช

าการหลายทานได้ให้ความหมายไวด

งั น

ชูศกดิ เทยงตรงี ให้ความหมายวา “การปกครองท้องถินหมายถึงการปกครองทีรัฐบาลกลางได้มอบอานาจ

ให้หรือกระจายอานาจไปให้หนวยการปกครองทีเกิดจากหลักการกระจายอานาจในการปกครองรวมรับผิดชอบ ท้ังหมด หรือแตเพียงบางสวนในการบริหารงานภายในขอบเขตอานาจหนา้ ทีและอาณาเขตของตนทีกาหนดไว้ตาม กฎหมาย” ๑

ประหยัด หงสทองคา ให้ความหมายวา “การปกครองท้องถินหมายถึง การปกครองสวนหนึงของประเทศ ซึงมีอานาจอิสระในการปฏิบัติหน้าทีตามสมควร อานาจอิสระในการปฏิบัติหน้าทีไมมากจนมีผลกระทบกระเทือน ตออานาจอธิปไตยของรัฐเพราะชมชนท้องถินมิใชชมชนทีมีอธิปไตย องคกรปกครองท้องถินมีสิทธิตามกฎหมาย

และมีองคกรทีจาเป็นเพือประโยชนในการปฏบ

ัติหน้าทีขององคกรปกครองท้องถินน

เอง” ๒

อทัย หิรัญโต ใหค

วามหมายวา “การปกครองทอ

งถินคือการปกครองทีรัฐบาลมอบอานาจใหป

ระชาชนใน

ทองถินใดทองถินหนึง จัดการปกครองและดาเนินกิจการบางอยางโดยดาเนินการเพือผลประโยชนของท้องถิน การ

บริหารงานของท้องถินทีมีองคการมีเจ้าหน้าทีซึงประชาชนเลือกตั้งขึ้นมาทั้งหมดหรือบางสวน ท้ังนี้มีความเป็น อิสระในการบริหารงาน แตรัฐบาลต้องควบคมด้วยวิธีตางๆ ตามความเหมาะสมจะปราศจากการควบคมของรัฐหา ได้ไม เพราะการปกครองท้องถินเป็นสิงทีรัฐทาให้เกิดขึ้น” ๓

การปกครองสวนท้องถินของประเทศไทยในปัจจบนมีหลายรูปแบบ สภาวการณทีประชาชนมีความตืนตว

และมีความรู้ความเข้าใจในการปกครองตนเองมากขน โดยเฉพาะการรับรู้ขาวสารและการมสี วนรวมทางการเมืองใน

รูปแบบตาง ๆ ประกอบกับสภาพเศรษฐกิจ สังคมและการเมืองทีเปลียนแปลงไป องคกรปกครองสวนท้องถิน จาเป็นต้องได้รับการปรับปรงศักยภาพรอบด้านเพือให้สามารถปฏิบัติหน้าทีของตนได้อยางเต็มทีและมี

ประสิทธิภาพ สามารถตอบสนองความตองการของประชาชนในท้องถินและเสริมสร้างการมสี วนรวมของประชาชน

ในการปกครองตนเองให้มากทีสดอันเป็นเป้าหมายสาคัญของการกระจายอานาจ รูปแบบการปกครองสวนท้องถิน การปกครองสวนท้องถินของประเทศไทยในปัจจบนั แบงเป็น ๒ รูปแบบคือ

๑. การปกครองทอ้ งถินทัวไป ได ก

๑) องคการบริหารสวนจังหวัด (อบจ.) โครงสร้างการบริหารองคการมี สภาองคการบริหารสวน จังหวัด และนายกองคการบริหารสวนจังหวัด มีผู้วาราชการจังหวดั เป็นผู้กากบั ดูแล

๒) เทศบาล โครงสร้างการบริหาร มีสภาเทศบาล และนายกเทศมนตรี มีผู้วาราชการจังหวัดเป็น

ผ ากับดูแล

๓) องคการบริหารสวนตาบล (อบต.) โครงสร้างการบริหาร มีสภาองคการบริหารสวนตาบล และ นายกองคการบริหารสวนตาบล โดยมีนายอาเภอเป็นผู้กากับดูแล

๒. การปกครองท้องถินรูปแบบพิเศษ ซึงมีฐานะเป็นทบวงการเมืองและนิติบคคล โดยในประเทศไทย มีอยู ๒ แหงคือ

๑) กรงเทพมหานคร โครงสร้างการบริหารคือผู้วาราชการกรงเทพมหานคร สภา กรงเทพมหานครและสภาเขต

๒) เมืองพัทยา มีโครงสร้างการบริหารคือสภาเมืองพัทยาและนายกเมืองพ ยา

ทามกลางปัญหาความรอยหลอเสือมโทรมของทรัพยากรธรรมชาติและสิงแวดล้อมซึงกาลังทวีความ รนแรงยิงข้ึนทกขณะน้ัน ความหวังหนึงทีนาจะชวยบรรเทาปัญหานี้ได้ และกอให้เกิดการพัฒนาทียังยืน คือการ มีสวนรวมของชมชน แนวทางนี้ได้รับการยอมรับและผลักดันอยางกว้างขวางทัวโลก รวมท้ังในประเทศไทย หนวยงานทั้งภาครัฐ องคกรพัฒนาเอกชน เอกชน และสถาบันการศึกษาควรรวมมือกัน เพือสร้างเสริมการมี สวนรวมของชมชนอยางตอเนือง แนวทางและกลยทธสาคัญทีจะชวยสร้างการมีสวนรวมของชมชน คือ

๑) การศึกษาทาความเข้าใจถึงวัฒนธรรม แนวคิด และวิถีชีวิตของคนไทย ๒) การสร้างความรู้ความเข้าใจแก ประชาชนในประเด็นปัญหาและแนวของการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิงแวดล้อม ๓) เปิดโอกาสให้ ประชาชนได้มีสวนรวมในการวิเคราะหปัญหาและความต้องการของชมชน และกาหนดแนวทางการพัฒนา

๔) การกระจายทรัพยากร อานาจและความรับผิดชอบในการดูแลทรัพยากรธรรมชาติและสิงแวดล้อมแกชมชน รายงานได้เสนอตวั อยางการมีสวนรวมของชมชนในพืน้ ทีตาง ๆ ด้วย

การมีสวนรวมของประชาชน (Public Participations)

คือ การกระจายอานาจการตัดสินใจให้ประชาชนมีสวนรวมอันสาคัญ ตอการเลือกทิศทาง แนว ทางการบริหารจัดการ การจัดสรรผลประโยชนสาธารณะ เริมต้ังแตการให้ข้อมูล แสดงทัศนคติ รวมคิด วางแผน รวมมือปฏิบัติการ รวมแก้ไขปัญหาอปสรรค การควบคมโดยอานาจประชาชน โดยเฉพาะสิงอันเป็น ผลกระทบ ผลประโยชนตอวิถีชีวิตของชมชน เชน ทรัพยากรของท้องถิน เป็นตน้

ในการพัฒนาท้องถินทกด้าน โดยเฉพาะทีเกียวข้องกับทรัพยากรหรือประโยชนของสาธารณะจาเป็น อยางทีจะต้องมีการเปิดกว้างเพือรับฟังประชาชนผู้จะได้รับผลกระทบทั้งด้านบวกและลบ ซึงถือวาเป็นกลมผู้ม

สวนได้เสีย (stakeholders) หรือกระทังผู้สนใจในประเด็นน ๆ

วันชัย วัฒนศัพท กลาวถึงความสาคัญของการมีสวนรวมไว้ดังน้ี “การมีสวนรวมของประชาชนจึงเป็น กระบวนการซึงประชาชนหรือผู้มีสวนได้สวนเสียได้มีโอกาสแสดงทัศนะและเข้ารวมในกิจกรรมตางๆ ทีมีผลตอ ชีวิตความเป็นอยูของประชาชน รวมทั้งมีการนาความคิดเห็นดังกลาวไปกระกอบการพิจารณากาหนดนโยบาย และการตัดสินใจของรัฐ การมีสวนรวมของประชาชนเป็นกระบวนการสือสารในระบบเปิดกลาวคือเป็นการ สือสารสองทาง ท้ังอยางเป็นทางการและไมเป็นทางการ ซึงประกอบไปด้วยการแบงสรรข้อมูลรวมกันระหวางผู้ มีสวนได้สวนเสียและเป็นการเสริมสร้างความสามัคคีในสังคม ท้ังน้ีเพราะการมีสวนรวมของประชาชนเป็นการ เพิมคณภาพของการตัดสินใจ การลดคาใช้จายและการสูญเสียเวลา เป็นการสร้างฉันทามติและทาให้งายตอ การนาไปปฏิบัติอีกท้ังชวยหลีกเลียงการเผชิญหน้าในกรณีทีร้ายแรงทีสด ชวยให้เกิดความนาเชือถือและ ความชอบธรรม และชวยให้ทราบความหวงกังวลของประชาชนและคานิยมของสาธารณชน รวมทั้งเป็นการ พัฒนาความเชียวชาญและความคิดสร้างสรรคของสาธารณชน”๔

อภิชัย พันธเสน กลาวถึงการมีสวนรวมของประชาชนโดยสรปใจความวา “เป็นการให้ อานาจในการ ตัดสินใจทีเน้นในเรืองอานาจและการควบคมโดยมีกิจกรรมรวมกันของประชาชนทีไมเคยมีสวนเกียวข้อง” ๕

ปรีชา เปียมพงศสานต กลาวถึงความสาคัญของการมีสวนรวมวา “เป็นการให้โอกาสตามความสามารถ ในการทีจะมีสวนรวมในการกาหนดชะตะกรรมของตนเองของมนษย โดยอาศัยหลักความเสมอภาคเป็นหลัก สาคัญของการพัฒนาน้ันเป็นการชวยเหลือกัน รวมมือกัน การแบงปันและการมีสวนรวมในกิจกรรมของ สังคม

เป็นการเพิมขีดความสามารถของประชาชนในการพัฒนาท งถนิ ของตนเองพร้อมกบั เพิมประสิทธิภาพและเป็น

การเปิดโอกาสในการทีจะฝึกหัดประชาชน องคกรประชาชน หาทางแก้ไขปัญหาของตนเองหรือเป็นการ รวมกันสรา้ งความเจริญให้แกชมชนของตนเอง” ๖

๒.๒ แนวคิดการประเมินติดตามการจัดการทร ยากร

๒.๒.๑ การบริการของระบบนิเวศ(Ecosystem Services : ES)

การบริการของระบบนิเวศ(Ecosystem Services : ES) หมายถึง “ประโยชนหรืออการ บริการทีมนษยได้รับจากระบบนิเวศ” (MA, ๒๐๐๕; V) แนวคิดนี้กระต้นเตือนให้เห็นวา ระบบนิเวศมี ความสาคัญอยางไรตอการอยูรอดของสังคมมนษย (Go’mez - Baggethum et.al., ๒๐๑๐ ; Daily,๑๙๙๗ ; de Groot et.al.,๒๐๐๒) แม้วาแนวคิดทานองนี้ไมใชเรืองใหม สามารถสืบย้อนหลังได้ถึงสมัยคลาสสิกของ ตะวันตก(Mooney and Ehrlich, ๑๙๙๗) แตอาจกลาวได้วาประวัติศาสตรหน้าใหมของ ES เริมข้ึนเมือไมนาน

มานี้ แนวคิดนี้เกิดขึ้นจากการมีสวนรวมของนักคิดหลายสาขาวิชาและได้รับการพัฒนาโดยหลายสถาบัน ภายใต้บริบททางสังคมในชวงรอยตอของศตวรรษทีผานมา Lele et.al (๒๐๑๓) แบงแนวคิดทีมีอิทธิพลตอ ES เป็นหลายกลม ดังนี้

กลมแรก คือ แนวคิดจากชีววิทยา ซึงเดิมสนใจศึกษาสิงมีชีวิตและความหลากหลายทางชีวิ ภาพ(biodiversity)ในฐานะทีสิงมีชีวิตเหลานั้นมีความสาคัญในตัวเอง (intrinsic value) ตอมาการศึกษามี เป้าหมายเพือเข้าใจวาสิงมีชีวิตมีความสาคัญตอมนษยอยางไร (life๓support services) (Ehrlich and Mooney, ๑๙๘๓) ในหนังสือเลมสาคัญวาด้วยการบริการของระบบนิเวศ บรรณาธิการโดยนักชีววิทยา Gretchen Daily ได้ให้คาจากัดความวา ES หมายถึง “เงือนไขและกระบวนการในระบบนิเวศตามธรรมชาติ และบรรดาสิงมีชีวิตทีกาเนิดข้ึนจากธรรมชาติดังกลาวซึงทาหน้าทีเลี้ยงดูและเติมเต็มการดารงชีวิตของมนษย” (Daily,๑๙๙๗:๓) จากนิยามนี้เห็นได้วาในมมมองของนักชีววิทยา มนษยไมเพียงได้ประโยชนจากสิงมีชีวิติแตยัง ได้ประโยชนจากสิงไมมีชีวิต ดังนั้น แม้จะเริมจากการศึกษาสิงมีชีวิตแตชีววิทยาได้ตระหนักถึงการบริการของ ระบบนิเวศซึงเป็นสิงไมมีชีวิตด้วย เชน ความอดมสมบูรณของดิน น้า กระบวนการยอยสลายวัตถและ อินทรียวัตถ และการควบคมความชื้นในบรรยากาศ อาจเรียกแนวทางนี้วา แนวทางชีวิวิทยาเชิงอนรักษ (Conservation Biology Approach)

กลมทีสอง มาจากงานของนักวิชาการหลายสาขาวิชา เชน สิงแวดล้อมศาสตร นิเวศวิทยา เศรษฐศาสตร นักคิดกลมนี้มงทาความเข้าใจในความสัมพันธและผลกระทบระหวางมนษยกับสิงแวดล้อม แนวคิดทีเป็นจดรวมกันคือ “ทนทางธรรมชาติ” (Natural Capital) ซึงมองธรรมชาติเสมือนทนชนิดหนึง ธรรมชาติไมใชของฟรีแตมีมูลคาทีผู้ใช้ต้องจายทดแทนเสมือนทนสินค้าชนิดอืนๆแนวคิดนี้ทาให้นัก เศรษฐศาสตรสิงแวดล้อมและนักเศรษฐศาสตรนิเวศเข้ามามีบทบาทสาคัญ และในชวงปลายทศวรรษที ๑๙๙๐ ได้เกิดพัฒนาการครั้งสาคัญ เมือเกิดการประเมินมูลคา ES ในรูปตัวเงิน งานช้ินเอกซึงนาโดยนักเศรษฐศาสตร นิเวศ (Ecological Economist) Robert Contenza (Costanza et.al.,๑๙๙๗) เสนอวา ขณะทีความอยูดีมี สขของมนษยและการสร้างมูลคาทางเศรษฐกิจทั้งมวลวางอยูบน ES แตนาประหลาดใจทีการวัดมูลคา แม้กระทังการนิยามและการกาหนดของเขตทีชัดเจนของ ES ยังไมได้รับการพัฒนาเทาทีควร งานชิ้นนี้จึงได้ บกเบิกการคานวณมูลคา (Valua) ES และทนธรรมชาติในระดับโลก คณะทางานได้แบง ES ออกเป็น ๑๗ ด้าน เชน การควบคมสภาวะอากาศ อทกวิทยา ความอดมสมบูรณของดิน การประเมินสภาวะในฐานะคลัง (stock) ทางธรรมชาติทีหมนเวียน (flow) ไปสูการบริการแกมนษย แล้วคานวณมูลคา ES ทีถูกใช้สนองความต้องการ ของมนษยทาให้ได้ข้อสรปมูลคาการบริการของระบบนิเวศในรอบหนึงปีเป็นจานวนเงินมหาศาล แม้วางานชิ้นนี้ จะถูกวิจารณอยางมากในแงแนวคิดและวิธีการ แตก็เป็นการวางรากฐานการคานวณมูลคา ES เราอาจเรียก

แนวทางของกลมน า แนวทางเศรษฐศาสตรสงิ แวดลอ้ ม (Environmental Economics Approach)

แนวคิดสาคัญกลมทีสาม คือ ผลงานของผู้เชียวชาญในโครงการ Millennium Ecosystem Assessment (MA) อันเนืองมาจากการตระหนักถึงความเสือมโทรมของสิงแวดล้อมระดับโลกในชวงเปลียนผาน เข้าสูสหัสวรรษใหม จึงเกิดความรวมมือของนักวิทยาศาสตร นักสังคมศาสตร นักกาหนดนโยบาย และ นักพัฒนาจากนานาชาติ ผู้รวมโครงการเป็นตัวแทนของรัฐบาลหรือสถาบันสิงแวดล้อม โดยการสนับสนนของ องคการพัฒนาแหงสหประชาชาติ (UNDP) รวมกับธนาคารโลก ผลจากการทางานตอเนืองกวา ๕ ปี ทาให้ได้ กรอบการประเมินความเปลียนแปลงของระบบนิเวศ ซึงเป็นข้อเสนอตอสาธารณะเพือเป็นเครืองมือกาหนด นโยบายหรือรณรงคด้านสิงแวดล้อม (MA,๒๐๐๕) เหตการณนี้เป็นชวงเวลาที ES ได้รับการพัฒนาโดย ผู้เชียวชาญจากหลายสาขาวิชาชีพเป็นวาระสาคัญทีได้รับความสนใจระดับสากลและทาให้เป็นแนวคิดทีถูกนา ใช้แพรหลายตอมา (Kull et.al.,๒๐๑๕)

สาระสาคัญของ MA เป็นการบรูณาการความรู้ข้ามสาขาวิชา แตก็เห็นได้ชัดวาแนวทาง เศรษฐศาสตรสิงแวดล้อมมีอิทธิพลอยางมาก ประเด็นหัวใจสาคัญคือ การทีทนธรรมชาติถูกมองวาเป็นต้นทน ภายนอกทางเศรษฐกิจ (externality costs) คือไมได้ถูกนับรวมวาเป็นทนชนิดหนึง ได้ถูกนับวาเป็นสวนหนึง ของต้นทนทางเศรษฐกิจ (Dempsey and Roertson, ๒๐๑๒) รวมถึง MA ได้แก้ไขปัญหาการทับซ้อนของ การประเมินหน้าทีของการบริการโดยตรงและโดยอ้อม (direct and indirect services) ของระบบนิเวศ ซึง เคยถกเถียงกันมากอนวาจะกาหนดขอบเขตและบทบาทของแตละด้านอยางไร ดงั จะเห็นได้จากกรอบแนวคิดที เป็นหัวใจของ MA แบงการบริการของระบบนิเวศออกเป็น ๔ ด้านด้วยกัน คือ ๑.) การบริการพื้นฐาน (provisioning) ได้แก ประโยชนทางตรงทีมนษยได้รับจากระบบนิเวศ เชน อาหาร น้า พลังงาน ๒.)การ ควบคมสมดลธรรมชาติ(regulation) เชน การควบคมสมดลของสภาวะอากาศ การควบคมการแพรกระจาย ของเชื้อโรค ๓.)การบริการทางวัฒนธรรม (culture) เชน ด้านสนทรียภาพ ความเชือ การศึกษา และ ๔.) การ บริการทางอ้อม(supporting) คือ การบริการทีค้าจนให้เกิดคณประโยชนทีกลาวมาทั้ง ๓ ด้านข้างต้น นอกจากนั้น MA ยังเชือมโยงเข้ากับแนวคิดความอยูดีมีสขของมนษย(human well-being) ซึงประกอบด้วย

๕ ด้านด้วยกันได้แก ๑.)ความมันคงในชีวิต(security) ๒.)ปัจจัยพ้ืนฐานทางวัตถ (basic material for good life) ๓.)สขภาพทีดี (health) ๔.)ความสัมพันธทีดีในสังคม (good social relations) และ ๕.)เสรีภาพ ทางเลือกในการดารงชีวิต (freedom and choice)(MA,๒๐๐๕)

๒.๒.๒ กรอบแนวคิดการประเมินความยังยืนของระบบนิเวศด้วยการพิจารณาปัจจัย ผลักดัน-แรงกดดัน-ผลกระทบและการตอบสนอง ปรับตัว DPSIR (Drivers-Pressures- States- Impacts-Responses framework)

กรอบแนวคิดถูกพัฒนาเพิมเติมมากจาก DSR และ PSR นามารวมกันเป็น DPSIR พื้นฐาน แนวคิดมาจากความเป็นเหตเป็นผลตอกัน และมีการเพิมตัวช้ีวัดด้านผลกระทบ (Impact Indicators) เชน ประชากรพืช/สัตว อณหภูมิโลก ฯลฯ ซึงได้รับการพัฒนาขึ้นโดย องคกรเพือความรวมมือทางเศรษฐกิจและ

การพ นา- Organization for Economic Co-operation and Development (OECD, ๑๙๙๓)

ปัจจยน ผลนกดนน แรงกดดนน สภาวการณ

(Drivers) (Pressures) (State)

ผลกระทบ

(Impact)

การตอบสนอง

(Response)

ปรบั จาก: DPSIR framework (OECD, ๑๙๙๓)

• ปัจจัยผลักดัน (Drivers) เป็นสิงเกิดมาจาก “ความต้องการ” เชน ความต้องการอาหาร น้า ที อยูอาศัย (ปัจจัยผลักดัน ปฐมภูมิ) ปัจจัยผลักดันอาจจะเป็นความต้องการทีจะได้ผลกาไรและผลิตสินค้าได้ใน ราคาถูก ในระดับประเทศแรงขับเคลือนอาจเป็นความต้องการในการทาให้อัตราการวางงานตาหรือถ้าจะมอง

ในมมของเศรษฐศาสตรมหภาคปัจจัยการผลิตและการบริโภค ก็ล

นเป็นปัจจัยผลักด

ทั้งส

• แรงกดดัน (Pressures) เป็นการพัฒนาตามนโยบายรัฐ ถูกระบไว้ในแนวคิดของแผนพัฒนา เศรษฐกิจและสังคมแหงชาติตั้งแตการพัฒนาประเทศให้เป็นประเทศอตสาหกรรมเพือเพิมรายได้ให้แก ประชาชน การเพิมผลผลิตตอไร การสงเสริมการปลูกพืชเชิงเดียว การประยกตการพัฒนาการเกษตรแบบ

ผสมผสาน การจัดตั้งนิคมอตสาหกรรม การพัฒนาโครงขายโลจิสติกสของประเทศ การพัฒนาโครงการเก็บกัก

น้าขนาดใหญ ท้งั น้ีในแตละพ

ทีจังหวัดมีโครงการเหลาน

ีแตกตางกันไป

• สภาวการณ (State) เป็นผลจากแรงกดดัน (Pressures) ยอมสงผลตอกันและกันผานสภาพ ของเศรษฐกิจ สังคม และ สิงแวดล้อม สังคม ได้แก อาชีพในท้องถิน ขาดแรงงานด้านการเกษตรและพึงพา แรงงานตางด้าว ความยากจน และหนี้สินครัวเรือน และการเข้าถึงสวัสดิการภาครัฐ เป็นต้น สิงแวดล้อม ได้แก สภาพของอากาศ น้า ดิน ฯลฯ ดังนั้น สภาพ ทางกายภาพ ชีวภาพ และเคมี จึงสามารถบงบอกสภาวการณ (State) ของสิงแวดล้อมได้

• ผลกระทบ (Impact) เป็นการเปลียนแปลงในสภาวะทางเศรษฐกิจและสังคม รวมถึงสภาพ ทางกายภาพ ชีวภาพและเคมีของสถานการณ (State) ของสิงแวดล้อมเป็นตัวบงบอกถึงคณภาพของระบบ นิเวศและความสขของมนษย หรืออาจกลาวได้วา การเปลียนแปลงของสภาวการณสงผลตอสภาพสิงแวดล้อม เศรษฐกิจ สขภาพ และการดารงชีวิตของมนษย

• การตอบสนอง (Response) ทีเกิดขึ้นเป็นการนามาสูการตอบสนองจากผู้กาหนดนโยบาย พัฒนาซึงการตอบสนองน้ีอาจสงผลตอแรงขับเคลือนหรือผลกระทบทีเกิดขึ้น

๓. แนวคิดเศรษฐกิจชมชน

๓.๑ เศรษฐกิจฐานราก

๓.๒ หวงโซมูลคา

๓.๓ เศรษฐกิจสรา้ งสรรค (Creative Economy)

เศรษฐกิจสร้างสรรค (Creative Economy) คือ การสร้างมลคาสินค้า หรือบริการทเี กิดจากความคิดของ

มนษย สาหรับสาขาการผลิตทีพัฒนาไปสูเศรษฐกิจสร้างสรรคจะเรียกวา“อตสาหกรรม สร้างสรรค” (Creative

Industry) ซึงหมายถึงกลมกิจกรรมการผลิตทีต้องพึงพาความคิดสร้างสรรคเป็นสิง สาคญ “เศรษฐกิจสร้างสรรค”

คือแนวคิดการขับเคลือนเศรษฐกิจบนพื้นฐานของการใช้องคความรู้ (Knowledge) การศึกษา (Education) การ สร้างสรรคงาน (Creativity) และการใช้ทรัพยสินทางปัญญา (Intellectual property) ทีเชือมโยงกับรากฐานทาง

วัฒนธรรม การสังสมความรู้ทางสังคม และเทคโนโลยี/นวตกรรมสมยใหมั

ความหมายของ “การทองเทียวเชิงสร้างสรรค” จากการประชมเตรียมการสาหรับการประชม นานาชาติเรืองการทองเทียวเชิงสร้าง สรรคขององคกรศึกษาวิทยาศาสตรและวัฒนธรรมแหงสหประชาชาต (UNESCO) ทีจัดขึ้นระหวางวันที ๒๕ - ๒๗ ตลาคม พ.ศ.๒๕๔๙ ทีเมืองซานตาเฟ รัฐนิวเม็กซิโก

สหรัฐอเมริกา ได้มีการกาหนดคานิยามของ “Creative Tourism” หรือการทองเทียวเชิงสร

งสรรคไว

ังน

“การทองเทียวเชิงสร้างสรรค์” คือ การเดินทางทีนาไปสูประสบการณทีแท้จริงและมี การเชือมโยง

ด้วยการเรียนรู

บบมีสวนรวมในงานศิลปะ มรดก หรือคณล

ษณะพิเศษของสถานที และยงั ทาให้เกิดการเชือม

สัมพันธกับผู้คนทีอาศ

อยูในพ

ทีซึงเป็นผู้ สร้างสรรควัฒนธรรมทียงั มีชีวิตน

ขึ้นมา”

การสงเสริมเศรษฐกิจผานการทองเทียวเชิงสร้างสรรค จากการประชมทีกลาวมามีการนาเสนอความ

คิดเห็นในประเด็นการสงเสริมเศรษฐกิจของ ประเทศผานการทองเทียวเชิงสร ง โดยมสี าระสาคัญ ได ก

- พัฒนาและสรา้ งประชากรทีมีความคิดสร้างสรรค และผลิตภัณฑทีเป็นเอกลักษณของพื ทเพิี มขน้ึ

ท้องถิน พน

- สร้างงานใหมๆ ในภาคการทองเทียวเชิงสร้างสรรค เชน มัคคเทศก งานด้านขนสง ชางฝีมือของ งานต้อนรับ

- การพัฒนาเศรษฐกิจชมชน และพ นาโครงสร้างพน้ื ฐาน

- เสริมความแข็งแกรงแกนโยบายทีสนับสนนการพัฒนาการทองเทียวเชิงสร้าง สรรค ซึงเป็น ความรับผิดชอบของท้ังภาครัฐและภาคเอกชน โดยภาครัฐต้องสร้างบรรยากาศทีเอื้ออานวยผานการให้สิทธิ ประโยชนด้านภาษี การเข้าถึงแหลงเงินทน และการฝึกอบรม สวนภาคเอกชนรับผิดชอบในการสนับสนน ตนเอง ใหข้ ้อมูลในเรืองทีคลมเครือ และสร้างเครือขายของตนเองในประเด็นปัญหาทีมีรวมกนั

- มงเป้าหมายทีคณภาพ ไมเพิมอปสงคโดยการลดราคา

- หนวยงานภาครัฐสามารถประสานงานกับหนวยงานทีมีอยูในเมือง และสร้างประโยชนรวมกัน ผานความคิดริเริมของภาครัฐและภาคเอกชน สงเสริมคณภาพและความเป็นเลิศ

- ใชก้ ารทองเทียวเชิงสร้างสรรคเพือดึงดูดผูค้ นทีสนใจในการปรับปรงเมือง (urban renovation) วิสัยทัศนรวมของเครือขายเมืองสร้างสรรค ผู้เข้ารวมประชมทีเป็นตัวแทนของเมืองตางๆ ทีอยูใน

เครือขายเมืองสร้างสรรคได้กาหนด วิส

ทัศนรวมก

ในกรอบเวลา ๑๐ ปีดังน

- การแลกเปลียนระหวางเมืองในแงของความรู้ความชานาญ สมบัติทางวัฒนธรรมและตัวอยาง การดาเนินการทีดี (best practice)

- การจัดแพคเกจ และการสงเสริมสินค ทอ้ งถนิ ดงั้ เดิม และขอ้ เสนอทสี ร้างสรรครวมกนั

- เครือขายเมืองสร้างสรรคทีเติบโตขึน้ มีการจัดการและประสานงานอยางมีประสิทธิภาพ

- การประชมประจาปีของเครือขาย หมนเวียนไปตามเมืองตางๆ โดยมงเป้าหมายทีมีแกนสาร และผู้สนับสนนอตสาหกรรมสร้างสรรค

- เมืองตางๆ สร้างอตสาหกรรมสร้างสรรคในท้องถินของตนและพัฒนาหลักสูตรประวัติศาสตร

การสร

งสรรคของท้องถิน

- สร้างผลงานทีสงผลตอแนวทางการแก้ไขปัญหาของท้องถินในเชิงนวัตกรรมสาหรับ ประเด็น

ความยากจน ความยังยืนของสิงแวดล้อมและประเด็นปัญหาอืนๆ ทีเกิดขึ้นในโลก ประเภทของอตสาหกรรมสร้างสรรค สานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ (สศช.) แบงประเภทอตสาหกรรม

สร้างสรรคโดยยึดกรอบขององคการความรวมมือเพือการค้า และการพัฒนา (UNCTAD) โดยแบงเป็น ๔ กลม

๑๕ สาขาดังนี้

๑. กลมมรดกทางวัฒนธรรมและประวัติศาสตร (Cultural Heritage) ประกอบด้วย งานฝีมือ การทองเทียวเชิงศิลปวัฒนธรรมและประวัติศาสตร ธรกิจอาหารไทย การแพทยแผนไทย

๒. กลมศิลปะ (Arts) ประกอบด้วย ศิลปะการแสดง ทัศนศิลป

๓. กลมสือ (Media) ประกอบด้วย ภาพยนตร สิงพิมพ กระจายเสียง เพลง

๔. กลมงานสร้างสรรคตามลักษณะงาน (Functional Creation) งานออกแบบ แฟชัน สถาปัตยกรรม โฆษณาซอฟตแวร

จาก การศึกษาของ สศช.พบวาในปี ๒๕๔๙ มูลคาของอตสาหกรรมสร้างสรรคของไทยสูงถึง ๘๔๐,

๖๒๑ ล้านบาท คิดเป็นร้อยละ ๑๐.๗ ของผลิตภัณฑมวลรวมภายในประเทศ (GDP) โดยกลมงานสร้างสรรค ตามลักษณะงานมีสัดสวนสูงสด รองลงมาเป็นกลมมรดกทางวัฒนธรรม กลมสือ และกลมศิลปะ ทั้งนี้เมือแบง ตามกลมยอย พบวากลมการออกแบบมีมูลคาสูงสด ทารายได้ ๓๐๔,๙๙๐ ล้านบาท รองลงมาเป็นกลมงาน ฝีมือ และหัตถกรรมตามด้วยกลมแฟชัน ซึงกลมยอยทั้งสามกลมนี้มีมูลคารวมกันคิดเป็นประมาณร้อยละ ๙.๕ ของ GDP

แนวทางการพ นาเศรษฐกิจสร้างสรรคของไทยในปัจจบนั

ประกอบด้วยแนวทางการพัฒนาภายใต้กรอบการพัฒนา ๓ ด้านหล

๑. นโยบายรัฐบาล

โดยมีสาระสาคัญ ดงั น

นโยบายการพัฒนาอตสาหกรรมสร้างสรรคของรัฐบาล ได้เริมปรากฏให้เห็นเดนชัดมาต้ังแตปี

๒๕๔๕ โดยมีการจัดต้ังองคกรอิสระทีทาหน้าทีพัฒนาองคความรู้และดาเนินกิจกรรมทีเกียวข้องกับเศรษฐกิจ สร้างสรรค หลายองคกร เชน สานักงานพัฒนาองคความรู้ ศูนยสร้างสรรคงานออกแบบ องคการพิพิธภัณฑ วิทยาศาสตรแหงชาติ สานักงานพัฒนาการทองเทียว และสานักงานสงเสริมอตสาหกรรมซอฟตแวรแหงชาติ เพือเป็นรากฐานสาหรับการพัฒนาอตสาหกรรมสร้างสรรคของแตละกลมในระยะยาว อยางไรก็ตาม นโยบาย และการดาเนินงานขององคกรเหลานีใ้ นระยะทีผานมายังขาดความตอเนอื ง และการบูรณาการ

นโยบายรัฐบาลของคณะรัฐมนตรี นายอภิสิทธิ เวชชาชีวะ มีการกาหนดนโยบายการพัฒนา เศรษฐกิจสร้างสรรคทีชัดเจนมากขึ้น และเล็งเห็นความสาคัญของการพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรคมาตั้งแต แรกเริมเข้า บริหารประเทศ โดยได้ระบไว้ในคาแถลงนโยบายของคณะรัฐมนตรีตอรัฐสภาในวันที ๒๙ ธันวาคม

๒๕๕๑ ในหัวข้อ ๔.๒.๓.๑ วา “ขยายฐานบริการในโครงสร้างการผลิตของประเทศ และเชือมโยงธรกิจภาค บริการ อตสาหกรรม และเกษตรเข้าด้วยกันให้เป็นกลมสินค้า เชน ธรกิจสขภาพ อาหารและการทองเทียว รวมทั้งสินค้าบริการทีใช้ความคิดสร้างสรรคบนพื้นฐานวัฒนธรรมและภูมิปัญญา ไทยทีเชือมโยงกับเทคโนโลยี สมัยใหม” ซึงการกาหนดนโยบายดังกลาวสงผลให้มีการใช้ศักยภาพและการพัฒนาตอยอดของ อตสาหกรรม และบริการสร้างสรรคไทยได้มีการริเริมและตอยอดจากการดาเนินงาน ทีมีอยูบ้างแล้ว ให้ เป็นไปอยางมี ทิศทางและจริงจังมากขึน้

๒.แนวทางการพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรคภายใต้แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสงั คม ภายใต้แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ ฉบับที ๘ จนถึงแผนพัฒนาฯ ฉบับปัจจบัน

(ฉบับที ๑๐) มีการดาเนินการผลักดันเรืองการเพิมคณคา (Value creation) ของสินค้าและบริการบน ฐานความรู้และนวัตกรรม เพือสร้างมูลคาการผลิตสินค้าและบริการให้เพิมสูงขึ้นมาอยางตอเนือง นอกจากนี้ ในปี ๒๕๕๐ ได้ทาการศึกษาและเริมขับเคลือนการสร้างมูลคาเชิงเศรษฐกิจจากทนทาง วัฒนธรรม ซึงเป็นการ ให้ความสาคัญกับจดแข็งและข้อได้เปรียบทางวัฒนธรรมของประเทศแล้ว นามาใช้ประโยชนโดยหาแนวทาง เพิมมูลคาทางเศรษฐกิจ ทั้งน้ี ในระดับภาคเศรษฐกิจจริงภายใต้แผนพัฒนาฯ ฉบับที ๑๐ ได้มงปรับโครงสร้าง การผลิตสูการเพิมคณคาของสินค้าและบริการและสนับสนนให้เกิดความเชือมโยงระหวางสาขาการผลิตเพือทา

ให ูลคาการผลิตสูงขึ้น

๓. การขับเคลือนพัฒนาศักยภาพเศรษฐกิจสร้างสรรคภายใต

ผนฟื้นฟูเศรษฐกิจ

รัฐบาลได้ดาเนินการแก้ไขปัญหาเศรษฐกิจภายใต้แผนฟื้นฟูเศรษฐกิจระยะเรงดวนในชวง ระยะ ๖ -๙ เดือนแรกของปี ๒๕๕๒ และตอมาได้มีการจัดทาแผนฟ้ืนฟูเศรษฐกิจระยะที ๒ เพือสร้างงานและ สร้างรายได้โดยการลงทนของภาครัฐในโครงการทีจะสร้างขีด ความสามารถในการแขงขันของประเทศใน อนาคต พร้อมกับสร้างโอกาสของภาคเอกชนในการลงทน ทั้งนี้ ได้กาหนดให้มีการดาเนินการพัฒนาศักยภาพ เศรษฐกิจสร้างสรรคเป็นแผนงานภายใต้ แผนฟ้ืนฟูเศรษฐกิจระยะที ๒ (SP๒) แผนงานพัฒนาศักยภาพ เศรษฐกิจสร้าง สรรค ครอบคลมสาขาการพัฒนา ๖ ด้าน ได้แก (๑) มรดกทางวัฒนธรรมและภูมิปัญญา และ ความหลากหลายทางชีวภาพ (๒) เอกลักษณศิลปะและวัฒนธรรม (๓) งานชางฝีมือและหัตถกรรม (๔) อตสาหกรรมสือ บันเทิง และซอฟตแวร (๕) การออกแบบและพัฒนาสินค้าเชิงสร้างสรรค และ (๖) การ

ข เคลือนและสนับสนนการพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรค

กลไกในการข เคลือนในปจั จบนั

ปัจจบันมีหนวยงานภาครัฐและองคการมหาชนหลายแหงทีเริมมีบทบาทหน้าทีและให้ความ สาคัญตอ การพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรค ซึงเป็นการดาเนินงานทั้งในระดับนโยบาย และปฏิบัติ รวมทั้งการให้บริการ ด้านโครงสร้างและปัจจัยพ้ืนฐานในการสนับสนนการพัฒนา เศรษฐกิจสร้างสรรค แตหนวยงานเหลาน้ียังคง

แยกสวนกันทางานเนืองจากขาดการมองภาพรวมก โดยมหี นวยงานทเี กียวขอ้ งในการพฒั นาในมิติตางๆ ดังน

๑.หนวยงานด้านนโยบาย ได้แก สานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคม แหงชาติ (สศช.) หน้าทีสนับสนนเชิงนโยบายและชวยผลักดันแนวคิดเศรษฐกิจสร้างสรรค โดยมีกระทรวงที เกียวข้องโดยตรงเป็นเจ้าภาพหลักรับผิดชอบด้านการสงเสริม ให้มีการประสานงานกันระหวางองคกรภาครัฐ เชน กระทรวงเทคโนโลยีสารสนเทศและการสือสาร และกระทรวงวัฒนธรรม เป็นต้น ทั้งนี้ รัฐบาลได้จัดต้ัง คณะกรรมการพัฒนาขีดความสามารถในการแขงขันของประเทศ เพือทาหน้าทีขับเคลือนภารกิจเรงดวนทีไมมี หนวยงานเจ้าภาพในการดาเนิน การอยางชัดเจน โดยเฉพาะการพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรค และได้มีการต้ัง คณะอนกรรมการเศรษฐกิจสร้างสรรคขึ้นมาดูแล เพือจัดทายทธศาสตรและแผนทีนาทางการพัฒนาเศรษฐกิจ สร้างสรรคของไทยที สามารถนาไปปฏิบัติได้อยางเป็นรูปธรรม รวมท้ังขับเคลือนการพัฒนาเศรษฐกิจ สร้างสรรคของไทยตลอดหวงโซมูลคา

๒. หนวยงานด้านทรัพยสินทางปัญญา ได้แก กรมทรัพยสินทางปัญญา กระทรวงพาณิชย ซึง เป็นเลขานการของคณะกรรมการนโยบายทรัพยสินทางปัญญาแหงชาติทีนายก รัฐมนตรีเป็นประธาน และ คณะอนกรรมการเศรษฐกิจสร้างสรรคเชิงพาณิชยดังกลาวข้างต้น กรมทรัพยสินทางปัญญาเป็นหนวย ประสานงานหลักในการจัดโครงการตางๆ รวมกับภาคเอกชนเพือผลักดันนโยบายเศรษฐกิจสร้างสรรคให้ เกิดผลรูปธรรม รวมถึงโครงการภายใต้แผนปฏิบัติการไทยเข้มแข็งปี ๒๕๕๕ ทีอยูในระหวางการพิจารณาของ สานักงบประมาณ ศูนยทรัพยสินทางปัญญาของกรมทรัพยสินทางปัญญามีภารกิจในการสงเสริมและ สนับสนนการสร้างสรรค การใช้ประโยชนและสร้างมูลคาเชิงพาณิชยจากทรัพยสินทางปัญญา สร้างวัฒนธรรม ทรัพยสินทางปัญญาด้วยการจัดกิจกรรมปลูกจิตสานึก และความตระหนักถึงคณคาของทรัพยสินทางปัญญา และการเคารพสิทธิในทรัพยสิน ทางปัญญาของผู้อืน นอกจากนี้ กรมทรัพยสินทางปัญญายังมีแนวคิดทีจะ จัดต้ัง “สถาบันสงเสริมการสร้างสรรค” เป็นศูนยบมเพาะความรู้ ความคิดตอยอด และทักษะตางๆ รวมถึงให้ คาแนะนาด้านบริหารจัดการ และ “ตลาดทนทรัพยสินทางปัญญา” เพือระดมเงินลงทนซึงเป็นโครงสร้าง

พื ฐานให

ริการครบวงจรธรกิจแกภาค เอกชน เพือพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรคอยางยังยืนสืบไป

๓. หนวยงานด้านการพัฒนาองคความรู้ เพือ พัฒนาและสร้างองคความรู้ในการสนับสนน

การพ

นาระบบเศรษฐกิจสร

งสรรคของ ประเทศ พร

มท้งั ปลูกฝังและถายทอดองคความรู้แกสาธารณชน

ในรูปแบบของกิจกรรมทีหลากหลาย เชน การสร้างแหลงค้นคว้าและแหลงเรียนรู้ครบวงจร การเผยแพร ผลงานวิจัย การจัดนิทรรศการ การบรรยาย และการจัดอบรมสัมมนาเชิงปฏิบัติการ เป็นต้น โดยหนวยงานที รับผิดชอบด้านการพัฒนาองคความรู้ของประเทศ ได้แก ศูนยสร้างสรรคงานออกแบบ (TCDC) สานักงาน บริหารและพัฒนาองคความรู้ (OKMD) อทยานการเรียนรู้ (TK PARK) สานักงานสงเสริมอตสาหกรรม ซอฟตแวรแหงชาติ (SIPA) รวมถึงสถาบันการศึกษาตางๆ เป็นต้น

๔. หนวยงานทีให้การสนับสนนด้านการเงิน เชน สถาบันการเงินหรือธนาคารพาณิชย กองทนรวมลงทนเพือเพิมขีดความสามารถทางการแขงขันของธรกิจไทย ทีบริหารโดยสานักงานสงเสริม วิสาหกิจขนาดกลางและขนาดยอม (สสว.) กองทนรวมลงทนของธนาคารพัฒนาวิสาหกิจขนาดกลางและขนาด ยอมแหงประเทศไทย และสานักงานคณะกรรมการสงเสริมการลงทน (BOI) เป็นต้น

๕.หนวยงานด้านการวิจัยและพัฒนา เชน สานักงานนวัตกรรมแหงชาติ สานักงานพัฒนา วิทยาศาสตรและเทคโนโลยีแหงชาติ เป็นตน้

๖.หนวยงานทีทาหน้าทีควบคมมาตรฐานตางๆ เชน สานักงานคณะกรรมการอาหารและยา สานักงานมาตรฐานอาหารและเกษตรแหงชาติ สานักพัฒนาวิทยาศาสตรและเทคโนโลยีแหงชาติ สานักงาน

มาตรฐานอตสาหกรรม และสาน พ นาการทองเทียว เป็นต้น

๗.หนวยงานด้านการตลาด เชน กระทรวงการตางประเทศ กรมสงเสริมการสงออก กรม พ นาธรกิจการค้า การทองเทียวแหงประเทศไทย และสภาอตสาหกรรมการทองเทียว เป็นต้น

ประเด็นยทธศาสตรและแนวทางการพ

นาเศรษฐกิจสร

งสรรคของไทย

๑.พัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรคควบคูไปกับการพัฒนาเศรษฐกิจฐานความรู้ เนือง จากการ พัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรควงกว้างต้องอยูบนพื้นฐานขององคความรู้และ นวัตกรรม เพือนาไปเพิมคณคาให้กับ ทนวัฒนธรรมและภูมิปัญญาทีมีอยู และให้มีการสร้างสรรคเกิดขึ้นในภาคการผลิตจริงในตลอดหวงโซการผลิต ดังน้ัน จาเป็นต้องให้ความสาคัญตอการสร้างองคความรู้ การวิจัยและพัฒนา การพัฒนาทรัพยากรมนษยทั้ง การศึกษาในระบบและนอกระบบด้วย

๒.กาหนดนโยบายเศรษฐกิจสร้างสรรคของประเทศและบูรณาการการดาเนินงานของ หนวยงาน เนือง จากการพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรคมีกรอบการดาเนินงานทีคอนข้างกว้างและเกียว ข้องกับ หนวยงานภาครัฐและเอกชนจานวนมาก การดาเนินงานขับเคลือนการพัฒนาในระดับปฏิบัติจาเป็นต้องมี หนวยงานทีรับ ผิดชอบหลัก และมีกรอบนโยบายและกลไกการขับเคลือนยทธศาสตรทีชัดเจน เพือให้ หนวยงานทีเกียวข้องสามารถใช้เป็นแนวทางในการจัดทาแผนงานโครงการ เพือการขับเคลือนเศรษฐกิจ สร้างสรรคในประเทศไทยอยางมีบูรณาการ และเกิดผลทางปฏิบัติได้อยางเป็นรูปธรรม ดังนั้น ควรมีแนว ทางการดาเนินงานโดยการจัดทาแผนแมบทการพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรค และจัดทาแผนทีนาทางการพัฒนา สาหรับการดาเนินงานขับเคลือนพัฒนาเศรษฐกิจ สร้างสรรคของหนวยงานทีเกียวข้องอยางมีบูรณาการใน ระยะตอไป

๓.ปรับโครงสร้างการผลิตและบริการของประเทศอยางตอเนือง โดย ผนวกเอาความคิด สร้างสรรคทีมีทีมาจากองคความรู้และนวัตกรรมนาเข้าสูทก ขั้นตอนของหวงโซการผลิต โดยนาเอานัยสาคัญ ของการพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรคมาดาเนินการขับเคลือนการ พัฒนาในวงกว้างให้ครอบคลมภาคเศรษฐกิจ จริงและเชือมโยงกันทั้งเกษตร อตสาหกรรม และบริการ อยูบนพื้นฐานของวัฒนธรรม ภูมิปัญญาท้องถิน ผนวกเข้ากับการใช้องคความรู้และนวัตกรรม ทั้งนี้ การพัฒนาจะต้องมงสูการเป็นเศรษฐกิจสร้างสรรคและ เศรษฐกิจทีเป็นมิตรตอ สิงแวดล้อม (Creative and Green Economy) ซึงเป็นกระแสการพัฒนาของโลกใน ปัจจบนั

ประเด็นยทธศาสตรและแนวทางการพัฒนาโครงสร งพื้นฐานและสภาพแวดล ม

โดยเฉพาะอยางยิงโครงสร้างพื้นฐานด้านการสือสารและคมนาคม การสงเสริมการลงทนด้าน การวิจัยและพัฒนา การจัดหาแหลงเงินทน การพัฒนาการศึกษาอยางเป็นระบบและครบวงจรให้สอดคล้องกับ ความต้องการของตลาด การพัฒนาการตลาดสมัยใหมให้ทันตอคูแขงขันและการเปลียนแปลงของโลก โดยให้ ความสาคัญในประเด็นตอไปน้ี

๑. พัฒนาปัจจัยแวดล้อมทีกระต้นให้ภาคเอกชนลงทนผลิตสินค้าเชิงสร้างสรรค โดย เพิม มาตรการกระต้นเพือดึงดูดบริษัทข้ามชาติให้รวมลงทนกับภาคเอกชนและ ชมชนไทยในการพัฒนาสินค้าเชิง สร้างสรรคด้วยนวัตกรรมและองคความรู้สมัยใหม และเรงพัฒนาสานักงานสินทรัพยทางปัญญาให้มี ความสามารถในการประเมินมูลคา สินทรัพยทางปัญญาเชิงสร้างสรรค และผลักดันให้มีการบังคับใช้กฎหมาย

เพือพิทักษสินทรัพยทางปัญญาและป้องกัน การละเมิด ตลอดจนสงเสริมการจัดต้ังกองทนสนับสนนด้าน การเงินสาหรับผู้ประกอบการและ ธรกิจสร้างสรรค และพัฒนาระบบปลอยสินเชือและบทบาทการประกัน

สินเชือของสถาบันการเงินให้รอง รับธรกิจสร้างสรรคทีใช้สินทรัพยทางปัญญาเป็นปัจจ การผลิตสาคัญ

๒. พัฒนาระบบฐานข้อมูล สือสาร และคมนาคมทีมีประสิทธิภาพ เพือ รองรับภาคการผลิต สร้างสรรค ตลอดจนสงเสริมแหลงเรียนรู้สาธารณะและพัฒนาพื้นทีสาธารณะรูปแบบตางๆ เพือสร้างเวทีนักคิด และสร้างสรรคตางๆ ตลอดจนการสงเสริมการประยกตใช้ให้เหมาะสมกับบริบทของชมชนและวัฒนธรรม ท้องถิน

๓.ให้คณคาตอทรัพยสินทางปัญญาจากความคิดสร้างสรรค โดย มีกฎหมาย และกฎระเบียบ ทีชวยในการค้มครองทรัพยสินทางปัญญา และกระบวนการบังคับใช้อยางมีประสิทธิภาพ รวมทั้งสนับสนนให ผู้ประกอบการธรกิจสร้างสรรคได้รับการค้มครองตามกฎหมาย และกระบวนการทีมีอยู นอกจากนี้ ควร คานึงถึงการใช้ทรัพยสินทางปัญญาหรือความคิดเพือเข้าถึงแหลงเงินทน ตลอดจนศึกษา ทบทวนประเด็น ปัญหาและอปสรรคด้านกฎหมายเพือนาไปสูการปรับปรงกฎหมาย กฎ ระเบียบและข้อบังคับให้เอ้ือประโยชน

ตอการพ

นาตอไป

๔. ศึกษาวิจัยและพัฒนาเชิงลึกในสาขาเศรษฐกิจสร้างสรรคและทนวัฒนธรรม โดย

ทาการศึกษาใน ๕ ประเภท ได้แก (๑) มรดกทางวัฒนธรรมและภูมิปัญญา และความหลากหลายทางชีวภาพ (๒) เอกลักษณศิลปะและวัฒนธรรม (๓) งานชางฝีมือและหัตถกรรม (๔) อตสาหกรรมสือ บันเทิง และ ซอฟตแวร (๕) การออกแบบและพัฒนาสินค้าเชิงสร้างสรรค ให้สามารถสร้างมูลคาทางเศรษฐกิจและนา ผลิตภัณฑและบริการสูตลาดทั้งภายใน ประเทศและตางประเทศ นอกจากนี้ ในการศึกษาวิจัยในเชิงลึกนี้ จาเป็นต้องมีการจัดทาฐานข้อมูลและมีระบบการจัดเก็บข้อมูลทีมีประสิทธิภาพ โดยมีการกาหนดมาตรฐาน ขอบเขตของอตสาหกรรมสร้างสรรคให้ชัดเจน และวิธีการจัดเก็บข้อมูลทีเป็นทียอมรับและมีความนาเชือถือ เพือเป็น ประโยชนตอการประเมิน ติดตามผล และกาหนดนโยบายการพัฒนาตอไปด้วย

๕.จัดและพัฒนาพ้ืนทีทีเป็นแหลงเรียนรู้นอกห้องเรียน พ้ืนที สร้างสรรคงาน รวมทั้งสร้าง เมืองสร้างสรรค เพือให้เป็นการสร้างแรงบันดาลใจ เป็นเวทีแสดงออก และเป็นศูนยรวมการแลกเปลียนให้กับ

น คิดอยางสร

งสรรค ผ

ระกอบการ และผู

ีเกียวข้อง

ประเด็นยทธศาสตรและแนวทางการพัฒนาผ ระกอบการธรกิจและบคลากรด้านสร้างสรรค

๑.ขับเคลือนและสร้างโอกาสให้กับผู้ประกอบการ การพัฒนา ความสามารถในการแขงขันของ ผู้ประกอบการไทยให้มีความคิดสร้างสรรค (Creative entrepreneurs) เป็นเงือนไขสาคัญของการพัฒนา เศรษฐกิจสร้างสรรค ดังนั้น ผู้ประกอบการจาเป็นต้องได้รับการพัฒนาทักษะและองคความรู้ในการสร้างสรรค สินค้าและบริการรูปแบบใหมให้มีจดเดน และสามารถตอยอดด้วยความคิดและนวัตกรรม เพือตอบสนองความ ต้องการของตลาด และก้าวทันตอกระแสการเปลียนแปลงของสังคมโลก เชน การปรับเข้าสูสังคมผู้สูงอาย การ

ปรบ

เปลียนรสนิยมและพฤติกรรมการบริโภคทีมีความตอ

งการสินค้าและบริการ ทีมีความสร้างสรรคมากขึ้น เป็น

ตน ในการนี้ ผู้ประกอบการไทยต้องไดร

ับการพัฒนาศักยภาพเพือใหส

ามารถใช้ประโยชนจาก โอกาสใหมโดยการ

สร้างความได้เปรียบจากความหลากหลายและเอกลักษณของวัฒนธรรม และความเป็นไทยเพือสร้างเศรษฐกิจและ

สงั คมสรางสรรค (Creative economy and creative society) ให้สามารถแขงขันกับประเทศอืนๆ ในเวทีระดับ

โลกได้ตอไป

๒. พัฒนาบคลากรวิชาชีพเชิงสร้างสรรค ให้ สามารถตอบสนองความต้องการภาคเศรษฐกิจ

จริงและประชาชนได้นั้น จาเป็นต้องมีการสร้างระบบประสานความรวมมือระหวางสถานศึกษากับภาคการผลิต เพือปรับทิศทางการศึกษา ให้ตอบสนองความต้องการบคลากรในสาขาทีขาดแคลน เชน การให้ภาคเอกชนมี

สวนรวมในการรางหลักสูตรการเรียนการสอน เป็นต้น หากประเทศไทยขาดบคลากรทีมีทักษะในการพัฒนาตอ ยอดองคความรู้สมัยใหมและ ภูมิปัญญาท้องถิน และไมสามารถใช้ประโยชนในเชิงพาณิชยได้แล้ว การผลักดัน

หรือขับเคลือนการผลิตทั้งเกษตร อตสาหกรรม และบริการ เชิงสร งสรรคจะเกดิ ขึ้นได้ยาก

ประเด็นยทธศาสตรและแนวทางการพัฒนาด

นสถาบ

และการติดตามประเมินผล

๑. พัฒนาสถาบันและบูรณาการบทบาทของสถาบันทีเกียวข้อง ให้เชือมโยงเป็นเครือขายเพือ สนับสนนการพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรค โดย สงเสริมสถาบันทีมีบทบาทสนับสนนภาคเอกชนในการผลิต สินค้าสร้างสรรคให้ เพียงพอกับความต้องการ นอกจากนี้ ควรจัดต้ังหนวยงานกลางทีรับผิดชอบการพัฒนา เศรษฐกิจสร้างสรรคของประเทศ ซึงรวมถึงการจัดทานโยบายและกาหนดกลยทธระดับชาติ ประสานงานและ บูรณาการกระทรวงและหนวยงานสนับสนนตางๆ ทีมีบทบาทในการขับเคลือนการพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรค โดยตรง ตลอดจนติดตามประเมินผลความก้าวหนา้ ของการพฒั นาเศรษฐกิจสร้างสรรคโดยรวม

๒.ให้มีกลไกในการดาเนินการติดตามและประเมินผลการขับเคลือนการพัฒนาเศรษฐกิจ สร้างสรรคอยางเป็นระบบและตอเนือง ซึง จาเป็นต้องมีเครืองมือในการติดตาม ดัชนีชี้วัดศักยภาพเศรษฐกิจ สร้างสรรคในรายสาขา รวมท้ังระบบฐานข้อมูลทีเป็นระบบ ทันสมัย และมีความตอเนืองของข้อมูล ซึงจะ นาไปสูการปรับแผนงานและการวางยทธศาสตรการพัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรค ทีสอดคล้องกับสภาวการณอัน

จะนาไปสูผลในทางปฏิบ ิอยางเป็นรูปธรรม

๔. นโยบายและกฎหมายทีเกียวข้อง

๔.๑ นโยบายการจัดการลมน้าของภาครฐั

มติ ครม. ปี ๒๕๓๒ ของรัฐบาลพลเอกชาติชาย ชณวรรณ อนมัติให้มีการศึกษาโครงการพัฒนาลม น้าสงครามภายใต้โครงการโขง ชี มูล ให้กรมสงเสริมและพัฒนาพลังงาน กระทรวงวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี ทาการศึกษาความเหมาะสมและผลกระทบสิงแวดล้อม โดยมีบริษัททีปรึกษาดาเนินการมีข้อเสนอ ดังน้ี

๑) สร้างประตูระบายน้าปากน้าสงคราม หางจากปากน้าสงคราม 8 กิโลเมตร บริเวณบ้านนาเพียง บ้านวังโพธิ บ้านตาลปากน้า และบ้านดอนดู ตาบลไชยบรี อาเภอทาอเทน จังหวัดนครพนม และ

สร้างสถานีสูบน้าด

ยพลังไฟฟา้ จากอางอก

จานวน 35 สถาน

๒) สร้างประตูระบายน้าลาน้าสาขา

- ลานา้ อูน พร้อมสถานสูบน้า 3 แหง

- ลาน้ากา พร้อมสถานีสูบน 3 แหง

๓) สร้างระบบผันน้าจากน้าอนไปนา้ กา พร้อมสถานีสูบน้าฮี 1 แหง

และในขณะเดียวกันกรมพัฒนาและสงเสริมพลังสังคม ได้ให้มหาวิทยาลัยขอนแกนศึกษาผลกระทบปาบงปาทาม

มหาวท

ยาลัยศิลปกรศึกษาผลกระทบด้านโบราณคดีศิลปะวฒ

นธรรม

มีการเสนอผลการศึกษาทั้งหมดตอคณะกรรมการผู้ชานาญการ คณะกรรมการไมเห็นดวยในการกอสร้าง

เพราะลงทนสูงและไมค้มคา และ ปี พ.ศ.๒๕๔๕ ครม. มีมติยกเลิกโครงการตามมติคณะกรรมการโครงการการ พัฒนาลมน้าสงครามตามแนวนโยบายดังกลาวนั้น ได้มีการคิดค้นจากชาวบ้านและภาคสวนอืนๆ ในชวงที

ทาการศึกษาและสงเสริม แม้วามติ ตาม ครม. ปี ๒๕๔๕ จะยกเลิกโครงการพัฒนาลมน้าสงครามไปแล้วกตาม เมอมีื

เหตการณภัยพบ

ิทั้งน้าทวมและฝนแล้ง จะถูกหยิบยกมานาเสนอพจ

ารณาจากหนวยงานและผม

ีอานาจเรือยมา

๔.๒ นโยบายการออกเอกสารสิทธิในพืน้ ทีลมน้าสงคราม

จากเดิมทีชมชนได้เข้าใช้ประโยชนในพื้นทีโดยใช้หลักการรับรู้และยอมรับรวมกับของชมชนและมี ใบรับรองเสียภาษีจากหนวยรัฐ ในประมาณ พ.ศ.๒๕๒๙ เป็นต้นมา รัฐมีนโยบายออกเอกสารสิทธิ นส.๓ โฉนด

ในพื้นทีปาบงปาทามรนน้าสงครามเป็นตัวเรงในการใช

ระโยชนพื้นทีอยางเข

ข้นมากขึ้น ซึงมีผลกระทบดังน

๑. มีการจับจองและบกเบิกพ้ืนทีของชาวบ้าน เพือแสดงความเป็นเจ้าของและออกเอกสารสิทธิ ซึงทาให้ทีเคยมีมูลคาเพิมมากขึ้น

๒. บริษัทเอกชนและภาคธรกิจอืนๆกว้านซ้ือทีดินจากใบจองและใบรับรองการเสียภาษีแล้วนาไป ออกเอกสารสิทธิและบกเบิกปาทามลดลง

๓. เกิดกรณีการทับซ้อนสิทธิทีดินของคนภายนอกและชาวบ้านทีทากินในพื้นที รวมทั้งพื้นที สาธารณะใช้ประโยชนรวมกันของคนในชมชน

๔. พ้ืนทีทามเดิมเป็นแหลงทรัพยากรทีคนในชมชนหาอยูกินรวมกันกลายเป็น “สินค้า” ของ เอกชนทีเป็นคนภายนอกมากขึ้น

การรกบริษัทเอกชนเพือลงทนการเกษตรการอตสาหกรรม(วิจยั ไทบ้าน, ๒๕๔๑) มีดงั น้ี

พ.ศ. ๒๕๒๑ มีการต้ังบริษัทตะวันฟารม บกเบิกพื้นทีกวา ๑๐,๐๐๐ ไร จะทาการเกษตร

อตสาหกรรมบริเวณบ นซาง อาเภอเซกา จังหวัดบึงกาฬ

พ.ศ. ๒๕๒๗ บริษัทเกษตรอตสาหกรรมอีสานจากัด ทาการผลิตมะเขือเทศเพือผลิตน้ามะเขือ

เทศเข้มข้นในพื้นทีของบริษัทตะว ฟารม

พ.ศ. ๒๕๓๑ บริษัทซันเทคกร๊ปจากัด (มหาชน) จัดตั้งโรงงานและปลูกมะเขือเทศ สับปะรด

กระปองในพื ที ๑๒,๐๐๐ ไรของอาเภอศรีสงคราม

พ.ศ. ๒๕๕๓ มีการจัดต้ังบริษัททงสงครามอินดัสทรีจากัด และเปลียนเป็นบริษัทเอเชียเทค กร๊ปจากัด(มหาชน) ในปี ๒๕๓๘ จัดตั้งบริษัทเอเชียทีค พัลฟ แอนด เปเปอร

จาก (มหาชน) โดยมแผี นทสี งเสริมเกษตร ๑๐๐,๐๐๐ ครัวเรือน พื้นที

๑๐๐,๐๐๐ ไร ปลูกกระถินเทพา ผลิตเยือเซลลูโลสคณภาพ เพือใช้ใน อตสาหกรรมสิงทอ

ในการดาเนินการของบริษัทเอกชนตางๆเป็นการกว้านซื้อทีดินจากคนในพ้ืนทีมีการบกเบิกปาทาม ปาบง เพือดาเนินการตามแผนการลงทน มีการดาเนินการผลิตสินค้าและสงเสริมชาวบ้านในพื้นทีผลิตสินค้าทั้ง ในรูปแบบบริษัทเป็นเจ้าของลงทนผลิตเองหรือสงเสริมชาวบ้านผลิตในรูปแบบเกษตรพันธสัญญา การเข้ามา ของบริษัทเอกชนเกิดผลกระทบตอชมชนหลายด้านดังนี้

๑. พื้นทีปาบงปาทามทีเคยเป็นแหลงทรัพยากรของชมชนลดลง ท้ังในเชิงปริมาณและความอดม สมบูรณ

๒. เกิดความขัดแย้งกับชมชนในกรณีทับซ้อนพ้ืนทีสาธารณะทีชาวบ้านใช้ประโยชนรวมกัน

(กรณีทงพ ขนั บ้านดงสาร)

๓. เกิดกรณีขัดแยง้ พ

ทีทับซ้อนก

พื ทีทากินของชาวบ้านเกือบทกพื ท

๔. การผลิตการเกษตรทีสงเสริม มีการใช้เทคโนโลยีและสารเคมีในการผลิตสงผลตอคณภาพ สิงแวดล้อมในพื้นที

๔.๓ นโยบายประกันราคาข ว

สถานการณราคาข้าวได้เริมสูงขึ้นตั้งแตชวงปี พ.ศ.๒๕๔๐ (ประมาณกิโลกรัมละ ๑๐ บาท) เป็น ปัจจัยอยางหนึงทีกระต้นให้มีการขยายพื้นทีในการทานามากขึ้น ประกอบกับมีการจับจองบกเบิกพื้นทีปาทาม เพือทาการเกษตร ความเหมาะสมของพื้นทีมีความเสียงตอน้าทวมและความรู้ภูมิปัญญาของชมชน ”การทานา ทาม” เป็นทางเลือกทีเหมาะสมสอดคล้องกวาพืชอืนๆ เชนยางพารา มะเขือเทศ ฉะนั้น “ข้าวนาปรัง” จึงเป็น

พืชเศรษฐกิจมีการขยายตัวเพิมขึ

จากการศึกษาข

มูล ๔ ชมชนมีดังน

▪ บ้านวังเวิน ตาบลคาตากล้า อาเภอคาตากล้า จังหวัดสกลนคร มีการใช้พื้นที ”ทาม” หนอง นาแซงรวมกับชมชนอืนๆกวา ๗,๐๐๐ ไร ในการทาการเกษตรท้ังปลูกยูคาลิปตัส ยางพารา

และทาข วนาปรงั เพราะพื้นทดี ังกลาวจะเสียงตอน้าทวมเป็นประจา

▪ บ้านดงสาร ตาบลโพนงาม อาเภออากาศอานวย จังหวัดสกลนคร หลังจากทีชมชนได้ตอสู้ การเรียกร้องพื้นทีทงพันขันจากบริษัทได้สาเร็จในปีพ.ศ.๒๕๔๓ แล้ว ชมชนได้จัดสรรให้แต

ละครอบคร ”ทานาปรงั ” พื้นที ๔,๐๐๐ ไร เป็นฐานเศรษฐกจิ ของชมชนจนกระทงั ปัจจบ

▪ บ้านปากยาม มีพื้นทีทานาปรัง ในบริเวณรอบหนองแอก หนองเอียน แล้วมีแนวโน้มจะ บกเบิกพ้ืนทีโดยเสนอโครงการสูบน้าด้วยไฟฟ้าเข้าแผน อปท.

▪ บ้านทาบอ ตาบลทาบอสงคราม อาเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม พื้นทีอยูบริเวณปากน้า อูนบรรจบน้าสงคราม จึงเป็นพ้ืนทีปาบงปาทามเดิม มีความเสียงตอน้าทวมเกือบทกปี พ้ืนที ทาการเกษตรทั้งหมด ๕,๐๐๐ ไร เหมาะสมกับการทานา โดยมีการทานาปีประมาณ ๓,๐๐๐ ไร ซึงเป็นนาเสียงตอน้าทวมสวนอีก ๒,๐๐๐ ไร ทานาปรังทีมีความเสียงตอน้าไมเพียงพอ

การทานาทั้งนาปรังและนาปี มีการขยายตัวเพิมขึ้นตั้งแตปี ๕๑ - ๕๓ เพราะชวงทีมีนโยบายการ ประกันราคาข้าวและเพิมสูงสดในชวง ๕๔ - ๕๖ ทีโครงการประกันราคาข้าวสูงถึงกิโลกรัมละ ๒๐ บาท แต

หลงั จากน มีการทานาลดลง แตถือได้วาเป็นอาชพี ทสี าคัญของชมชนประมงลมน้าสงครามตอนลาง

๔.๔ สาระสาคญของพระราชกาหนดการประมง พ.ศ.๒๕๕๘ และ ฉบับปรับปรง พทธศักราช ๒๕๖๐

จากการพัฒนาเครืองมือและวิธีการจับปลาเพือการค้าทาให้สามารถจับปลาได้จานวนมาก สงผลตอ การลดลงของความอดมสมบูรณของลมน้า ปริมาณและขนาดของปลาลดลง ประกอบกับกระแสการพัฒนาที นาสูความยังยืนจึงมีความพยายามมีการบังคับใช้กฎหมายเพิมมากข้ึน วิธีการและเครืองมือการหาปลาของ ชาวประมงพื้นบ้านสมเสียงตอการผิดกฎหมาย กลายเป็นจาเลย (สพสันต เพชรคา) การปฏิรูปกฎหมายประมง ของประเทศไทยดาเนินการตามมาตรการของสหภาพยโรป (European Union : EU)เรืองการประมงทีผิด กฎหมายอ้างถึงองคการอาหารและเกษตรแหงสหประชาชาติ (Food and Agriculture Organization of the United Nations : FAO) จากแผนปฏิบัติการสากลวาด้วยการป้องกัน ลด และเลิกการประมงทีผิด กฎหมาย การประมงทีไมปรากฏรายงาน และการประมงทีไร้กฎเกณฑ (International Plan of Action to Prevent, Deter and Eliminate Illegal, Unreported and Unregulated fishing) ซึงระบวา การประมงที ผิดกฎหมาย หรือ Illegal Unreported and Unregulated Fishing (IUU Fishing) เกิดขึ้นเมือเรือละเมิด กฎหมายการประมง โดยสามารถกลาวรวมถึงการประมงทีกระทาภายใต้เขตอานาจรัฐชายฝัง หรือการประมง เขตนานน้าสากลภายใต้กฎระเบียบขององคกรบริหารจัดการการประมงในภูมิภาค มีสาระสาคัญ คือ

๑) การประมงทีผิดกฎหมาย (Illegal) ครอบคลมลักษณะการทาประมงดงั ตอไปนี้

๑. การทาประมงของเรือสัญชาติใด ๆ ในเขตนานน้าของประเทศใดก็ตามโดยไมได้รับ อนญาตจากประเทศดังกลาว หรือโดยฝาฝืนตอระเบียบและกฎหมาย

๒. เรือประมงทีชักธงของประเทศทีเป็นสมาชิกขององคกรในภูมิภาคทีรับผิดชอบบริหาร จัดการการทาประมงโดยฝาฝืนตอมาตรการทีกาหนดขึ้นเพือการอนรักษปลาตามประเทศนั้น ๆ หรือ ฝาฝืนมาตรการทีเกียวข้องซึงกาหนดขึ้นโดยกฎหมายระหวางประเทศ

๓. การฝาฝืนกฎหมายในประเทศและระหวางประเทศ รวมทั้งกฎหมายตามความตกลง รวมมือทางประมงขององคกรบริหารจัดการการประมงในภูมิภาค

๒) การประมงทีไมปรากฏรายงาน(Unreported) ครอบคลมลักษณะการทาประมงดังตอไปน้ี

๑. กรณีการทาประมงโดยไมได้รายงาน หรือรายงานอยางไมถูกต้อง ตอหนวยงานกากับดูแล การประมงแหงชาติ ตามกฎหมายหรือกฎระเบียบทีกาหนดไว้ หรือ

๒. กรณีการทาประมงในพื้นทีทีสามารถทาการประมงตามในภูมิภาค โดยไมได้รายงาน หรือ รายงานอยางไมถูกต้อง ตามกฎหมายหรือกฎระเบียบทีองคกรกาหนดไว้

๓) การประมงทีไร้กฎเกณฑ(Unregulated) ครอบคลมลักษณะการทาประมงดังตอไปนี้

๑. การประมงในเขตพื้นทีขององคกรบริหารจัดการการประมงในภูมิภาค โดยเรือไมปรากฏ สัญชาติหรือโดยเรือทีติดธงของประเทศทีไมใชสมาชิก หรือโดยองคกรประมงอืน ๆ ทีฝาฝืนตอ

มาตรการทีกาหนดข เพอื การอนรักษปลาและการจัดการขององคกร หรือ

๒. การทาประมงทีไมสอดคล้องกับความรับผิดชอบของรัฐในบริเวณสงวนเพือการเพิมจานวน ปลาทียังไมเป็นบริเวณทีมีการกาหนดมาตรการอนรักษไว้เพือการสงวนอนรักษทรัพยากรสัตวน้า ภายใต้กฎหมายระหวางประเทศ(กรมประมง :๒๕๕๘)

พระราชกาหนดการประมง พทธศักราช ๒๕๕๘ และ ฉบับปรับปรง พทธศักราช ๒๕๖๐ มี เจตนารมณ คือ ๑.)เพือให้สอดคล้องกับมาตรการไอยูยู (IUU) ของสหภาพยโรป(EU) ๒.)เพิม มาตรการในการควบคม เฝ้าระวัง สืบค้นและตรวจสอบ ๓.)ป้องกัน ยับย้ังและขจัดการทาประมง ผิดกฎหมาย ๔.)กาหนดแนวทางในการอนรักษและการบริหารจัดการทรัพยากรประมงให้เกิดการใช้ ประโยชนสอดคล้องกับการผลิตสูงสดของธรรมชาติได้อยางยังยืน

เนื้อหาของพระราชกาหนดประกอบด้วย ๑.)การบริหารจัดการด นการประมง ๒.)การทาการ

ประมงในนานน้าไทย ๓.)การทาประมงนอกนานน้าไทย ๔.)มาตรการอนรักษและการบริหารจัดการ

๕.)การสงเสริมการเพาะเล้ียงสัตวน้า ๖.)การควบคม เฝ้าระวัง สืบค้นและตรวจสอบ ๗.)สขอนามัย ของสัตวน้าหรือผลิตภัณฑสัตวน้า ๘.)พนักงานเจ้าหน้าที ๙.)มาตรการทางปกครอง ๑๐.)บทกาหนด โทษ ๑๑.)บทเฉพาะกาล

เน้ือหาในพระราชกาหนดทีสาคัญและมีผลกระทบโดยตรงกับการทาประมงในลมน้าสงคราม

(และการทาประมงน้าจืดในลมน อนื ๆ) คอื เนื้อหาที ๑,๒,๔,๕,๙ และ ๑๐ มรี ายละเอยี ด ดังตอไปน

ข้อ ๑ การบริหารจัดการด้านการประมง มีกลไกสามระดับ คือ ระดับนโยบาย ระดับจังหวัด และชมชน

ประมงท้องถิน มี องคประกอบกลไก และ อานาจหน้าทีหล ดังตารางตอไปน

ตารางที ๑ ตารางแสดงกลไกบริหารจัดการทร ยากรประมง

ระดบั นโยบาย	คณะกรรมการนโยบายประมงแหงชาติ
	องคประกอบ	อานาจหน้าทีหลัก
	๑.นายกรัฐมนตรี เป็นประธาน ๒.สวนราชการทีเกียวขอ้ ง ๓.ผู้ทรงคณวฒิ ๑๐ คน จากภาคสวน ตางๆ	๑.กาหนดนโยบายดา้ นการประมง ๒.กาหนดเป้าหมายและแนวทางการ สงเสริมและพัฒนาด้านการประมง และ การจัดการทรัพยากรประมง
ระดบั จงั หวัด	คณะกรรมการประมงประจาจังหวัด
	องคประกอบ	อานาจหนา้ ทีหลัก
	๑.ผู้วาราชการจงั หวัด เป็นประธาน ๒.สวนราชการทีเกียวข้อง ๓.ผู้ทรงคณวฒิ ๑๓ คน จากภาคสวน ตางๆ	๑.เสนอความเห็นและข้อเสนอแนะตอ รัฐมนตรี คณะกรรมการ อธิบดี ๒.ออกประกาศ - เขตรักษาพนั ธสัตวน้า (ม.๕๖) - เครืองมือทาการประมงตามรูปแบบ ของเครืองมือ วิธีการทาการประมง พื้นทีทาการประมง ขนาดของเรือประมง ทีใช้ประกอบการทาการประมง และ เงือนไขอืนทีห้ามใช้ทาการประมงในทีจับ สัตวน้า (ม.๗๑(๑)) - ข้อกาหนดทีต้องปฏิบัติเกียวกับสัตวน้า ทีถูกจับได้โดยบังเอญิ (ม.๗๑ (๒)) - พื้นทีทีจะให้ใช้เครืองมือทาการประมง ทีต้องใช้วิธีลงหลัก ปัก ผูก ขึง รั้ง ถวง หรือวิธีอืนใด อันทาให้เครืองมือนั้นอยู กับทีในเวลาทาการประมง (ม.๗๑ (๓)) - ห้ามมิให้ผู้ใดประกอบกิจการการ เพาะเลี้ยงสัตวน้าควบคม นอกเขตพื้นที ทีคณะกรรมการประมงประจาจังหวัด ประกาศกาหนดให้เป็นเขตเพาะเลี้ยง สัตวน้า (ม.๗๗) - ประกาศฤดูห้ามจับสัตวน้า (ห้ามจับ ปลาในฤดูน้าแดง)

ระดับชมชน	ชมชนประมงทอ้ งถิน
	ขึ้นทะเบียนองคกรประมงท้องถิน - มีสมาชิกอยางนอ้ ย ๗ คน - เป็นนิติบคคล - เป็นองคกรอืนๆ (กลมหาปลา,กลมแปรรูป,กลมค้าปลา,กลมอนรักษ เป็นต้น)

ในข้อนี าหนดให้กรมประมง มหี น้าท

1. สนบั สนนการมีสวนรวมในการจัดทานโยบาย

2. สนับสนนให้มีการรวมกลมและจัดให้มีการขึ้นทะเบียนองคกรชมชนประมงท้องถิน

3. ใหค้ าปรึกษาแกชมชนประมงทอ้ งถิน

4. เผยแพรความรู้ ขอ้ มูลแกชมชนประมงท้องถิน

ข้อ ๒ การทาการประมงในนานน้าไทย มีวัตถประสงคเพือบริหารจัดการ ควบคม และกากับดูแล การทาการ ประมงและแก้ไขปัญหาประโยชนขัดแย้งระหวางประมงพื้นบ้าน และประมงพาณิชย โดยการใช้ อานาจหน้าที ในสวนทีเกียวกับการควบคมและกากับการทาการประมงตามหมวดน้ี ให้ผู้ทีเกียวข้อง คานึงถึงขีด ความสามารถในการผลิตของธรรมชาติโดยใช้วิธีการทางวิทยาศาสตรเพือหาจดอ้างอิง เพือให้ สามารถทาการ ประมงได้อยางยังยืนและประชาชนมีแหลงอาหารไดต้ าม มาตรา ๓๑ ผู้ใดจะทาการประมงน้าจืดในทีจับสัตวน้า ทีเป็นสาธารณสมบัติของแผนดิน โดยใช้เครืองมือทาการประมงตามทีอธิบดีประกาศกาหนด ต้องได้รับ ใบอนญาตจากพนักงานเจ้าหนา้ ที โดย

“สัตว์นํา” หมายความวา สัตวทีอาศัยอยูในน้าเป็นปกติ สัตวจาพวกสะเทินน้าสะเทินบก สัตวทีอาศัย อยูในบริเวณน้าทวมถึง สัตวทีมีการดารงชีวิตสวนหนึงอยูในน้า สัตวทีมีวงจรชีวิตชวงหนึง ทีอาศัยอยูในน้า เฉพาะชวงชีวิตทีอาศัยอยูในน้า รวมทั้งไขและน้าเชื้อของสัตวน้า และสาหรายทะเล ซาก หรือสวนหนึงสวนใด ของสัตวน้าเหลานั้น และให้หมายความรวมถึงพันธไม้น้าตามทีรัฐมนตรีประกาศกาหนด และซากหรือสวนหนึง สวนใดของพนั ธไมน้ ้านั้นด้วย

“ทาการประมง” หมายความวา ค้นหา ลอ จับ ได้มา หรือเก็บสัตวน้าหรือการกระทาใด ๆ ทีม จดมงหมายเพือลอ จับ ได้มา หรือเก็บสัตวน้าในทีจับสัตวน้า

“ทีจับสัตว์นํา” หมายความวา ทีทีมีน้าขังหรือไหล และหาดทั้งปวงทีเป็นสาธารณสมบัติของแผนดิน รวมท้ังปาไม้และพ้ืนดินทีมีน้าทวมตามธรรมชาติ ไมวาจะเป็นสาธารณสมบัติของแผนดินหรือทีดินของเอกชน รวมทง้ั ทะเล

การทาประมงน้าจืดมีเครืองมือ ๓ ชนิด(ยังเป็นราง)ทีต้องขออนญาต ได้แก

๑. อวนติดตาหรือขาย ทีมีความยาวตงั้ แต ๑๐๐ เมตรขึน้ ไป (เมตรละ ๒ บาท)

๒. ช้อนสนันหรือช้อนหางเหยียวมีเครืองยก (ปากละ ๖๐๐ บาท)

๓. เบ็ดราวยาวตั้งแต ๑๐๐ เมตรขึ้นไป (สายละ ๘๐ บาท) การทาประมงใชเ้ ครืองมือประมงนอกเหนือจาก ๓ ประเภทนีย้ ังไมต้องขออนญาต

ขอ้ ๔ มาตรการอนรักษและการบริหารจัดการ

๔.๑ เครืองมือประมงทีห้ามมีไว้ในครอบครองเว้นแตอธิบดีมีประกาศกาหนด

มาตรา ๖๗ ห้ามมิให้ผูใ้ ดใช

รือมีไว้ในครอบครองเพือใช

ึงเครืองมือทาการประมง ดังตอไปน

(๑) เครืองมือโพงพาง รั้วไซมานหรือกั้นซูรั้วไซมาน เครืองมือลี หรือเครืองมืออืนทีมีลักษณะ และวิธีการคล้ายคลึงกัน

(๒) เครืองมือลอบพับได้หรือไอ้โง ทีมีชองทางเข้าของสัตวน้าสลับซ้ายขวาอยูทางด้านข้าง ใช้

สาหรับดักส

วน้า

(๓) เครืองมืออวนลากทีมีชองตาอวนกน้ ถงเล็กกวาขนาดทีอธิบดีประกาศกาหนด (๔) เครืองมืออวนรนทีใช้ติดกับเรือยนต เวน้ แตเป็นอวนรนเคย

ความในวรรคหนึงมิให้ใช้บังคับแกผู้ทาการประมงพ้ืนบ้านหรือประมงน้าจืดทีได้รับอนญาตผอนผัน ให ใช้เครืองมือทาการประมงตามรูปแบบของเครืองมือ ขนาดเรือ วิธีการทาการประมง พื้นทีทาการประมง และ เงือนไขทีอธิบดีประกาศกาหนด

ข้อ ๙ มาตรการทางปกครอง และข้อ ๑๐ บทกาหนดโทษ

ห้ามทาการประมงด ยวิธีดงั ตอไปน

ห้ามทาการประมงดว้ ยวธิ ี	บทกาหนดโทษกรณีฝาฝืน จาคก ปรับ
	๑.) ไมขออนญาตใชเ้ ครืองมือที อธิบดีกาหนดทาการประมงนา้ จืด (ม.๓๑)		๑๐,๐๐๐-๑๐๐,๐๐๐ บาท
๒.) หา้ มครอบครองเครืองใชห้ รือ ครอบครองเครืองมือประมง ตอ้ งหา้ ม (ม.๖๓)		๑๐,๐๐๐-๑,๐๐๐,๐๐๐ บาท
๓.) ห้ามจับสัตวน้าในเขตพืน้ ที รักษาพันธสัตวน้าตามทีรฐั มนตรี หรือ คณะกรรมการประมงประจา จังหวัดโดยอนมตั ิรัฐมนตรีประกาศ กาหนด (ม.๕๖)		๕,๐๐๐-๕๐,๐๐๐ หรือ ๕ เทาของ มูลคา
๔. จับสัตวน้าหรือนาสัตวน้าทีมี ขนาดเล็กกวาทีรัฐมนตรีประกาศ กาหนด ขึน้ เรือประมง (ม.๕๗)		๑๐,๐๐๐-๑๐๐,๐๐๐ หรือ ๕ เทา ของมูลคาสัตวนา้
๕.) ห้ามใช้กระแสไฟฟ้าทาการ ประมง หรือใช้วัตถระเบิดในทีจับ สัตวน้า (ม.๖๐)		๒๐๐๐,๐๐๐-๑,๐๐๐,๐๐๐ บาท หรือ ๕ เทาของมูลคา
๖.) ห้ามกระทาการ ดังตอไปน้ี ๖.๑ ปลอย เท ทิ้ง ระบาย หรือทา ให้วัตถอันตรายตามทีรัฐมนตรี ประกาศกาหนดลงสูทีจับสัตวน้า ๖.๒ กระทาการใดๆ อันทาใหส้ ัตว น้าในทีจบั สัตวนา้ มึนเมา		๓๐๐,๐๐๐-๕๐๐,๐๐๐ บาท

หา้ มทาการประมงดว้ ยวิธี	บทกาหนดโทษกรณีฝาฝืน จาคก ปรบั
	๖.๓ปลอย เท ทิ้ง ระบาย หรือทา ให้สิงใดลงสูทีจับสัตวน้าในลักษณะ ทีเป็นอนั ตรายแกสัตวน้า ๖.๔ทาให้ทีจับสัตวน้าเกิดมลพิษใน ลักษณะทีเป็นอันตรายแกสัตวน้า (ม.๕๘)
๗.) ห้ามทาการแก้ไขเปลียนแปลง ทีจับสัตวน้าทีเป็นสาธารณสมบัติ ของแผนดิน ให้ผิดไปจากสภาพที เป็นอยู เว้นแตจะได้รับอนญาตเป็น หนังสือจากพนักงานเจ้าหน้าที (ม. ๖๒)		๑๐,๐๐๐-๑,๐๐๐,๐๐๐ บาท
๘.) ห้ามติดตั้ง วาง หรือสร้างเขือน ฝาย ทานบ รั้ว สิงปลูกสรา้ ง เครืองมือทีเป็นตาขาย หรือ เครืองมือทาการประมงอืนใด หรือ กระทาการใดในทีจับสตั วน้าอัน เป็นการกั้น ทางเดินของสตั วนา้ หรือเป็นอปสรรคในการ เจริญเติบโตของสัตวน้า เว้นแตจะ ได้รับอนญาตเป็นหนังสือ จาก พนักงานเจา้ หน้าที (ม.๖๓)		๑๐,๐๐๐-๑,๐๐๐,๐๐๐ บาท และ คาใช้จายในการรื้อถอน
๙.) ห้ามจับสัตวน้าชนิดทีเลี้ยงลูก ด้วยนม สัตวน้าทีหายากหรือใกล้ สูญพันธ หรือนาสัตวน้าดังกลาวข้ึน เรือประมง ตามทีรัฐมนตรีประกาศ กาหนด เว้นแตมีความจาเป็นเพือ การชวยชีวิต ของสัตวน้าน้ัน (ม. ๖๖)		๓๐๐,๐๐๐-๓,๐๐๐,๐๐๐ หรือ ๕ เทาของมูลคา
๑ ๐ .) ห้ า ม ท า ก า ร ป ร ะ ม ง ใ น ระยะเวลาฤดูสัตวน้ามีไขและวางไข เลี้ยงตัวออน หรือระยะเวลาอืนใด ทีจาเป็นตอการค้มครองสัตวน้า ตามทีรัฐมนตรีประกาศกาหนด (ม. ๗๐)		-
๑๑.) ฝาฝืนประกาศรัฐมนตรีหรือ		๑๐,๐๐๐-๑๐๐,๐๐๐ หรือ ๕ เทา

หา้ มทาการประมงดว้ ยวิธี	บทกาหนดโทษกรณีฝาฝืน จาคก ปรับ
	ประกาศจังหวัด (ม.๗๑)		ของมูลคา
๑๒.) ห้ามจับสัตวน้าหรือนาสัตวน้า ที มี ขนาดเล็กกวาทีรัฐมนตรี ประกาศกาหนด ข้ึนเรือประมง (ม. ๕๗)		๑๐,๐๐๐-๑๐๐,๐๐๐ หรือ ๕ เทา ของมูลคา
๑๓.) เพาะเลี้ยงสัตวน้าในแหลงจับ สัตวน้าอันเป็นสาธารณะสมบัติของ แผนดินโดยไมได้รับอนญาต (ม. ๗๙)		๑๐,๐๐๐-๑๐๐,๐๐๐ /ปรับอีกวัน ละ ๑๐,๐๐๐ บาท ตลอดการฝา ฝืน
๑๔.) หา้ มการนาเข้า สงออก นา ผาน เพาะเลี้ยง หรือมีไว้ใน ครอบครองซึงสัตวน้าบางชนิด ตามทีรัฐมนตรีประกาศกาหนดเพือ ค้มครองพันธสัตวน้าทีหายาก หรือ ป้องกันอันตรายมิให้เกิดแก สตั ว นา้ และระบบนิเวศ (ม.๖๕)	ไมเกิน ๑ ปี	ไมเกนิ ๑,๐๐๐,๐๐๐ บาท
๑๕.) ห้ามมีไวใ้ นครอบครองซึงสตั ว น้าหรือผลิตภณั ฑสัตวน้าทีอาจ กอให้เกิด อันตรายตอรางกาย มนษยหรือตอสัตวน้าอืน สิงแวดล้อมของสตั วน้า ทรัพยสิน ของบคคลหรือสาธารณสมบัติ หรือ เป็นผลิตภัณฑสัตวน้าทีอาจ กอให้เกิดอันตรายตอสขภาพของ มนษยตามประเภท ชนิด ลักษณะ จานวน หรือขนาดทีกาหนดใน กฎกระทรวง (ม.๖๔)	ไมเกิน ๑ ปี	ไมเกิน ๑,๐๐๐,๐๐๐ บาท

๖. ทบทวนเอกสาร/งานวิจัยทีเกียวข ง แนวคิดทสี าคัญในการจัดการทรัพยากรประมง

การจัดการทร ยากรสวนรวมของออสตรอม (Elinor Ostrom)

การทบทวนแนวคิดและข้อเสนอความรู้ด้านการจัดการทรัพยากรสวนรวม ของออสตรอมi ในวาระที เอลินอร ออสตรอม (Elinor Ostrom) ได้รับรางวัลโนเบล สาขาเศรษฐศาสตร ประจาปี ๒๕๕๒ ไว้ดังน้ี ทรัพยากรสาธารณะ หรือ ทรัพยากรรวมทีเรียกวา Common Pool Resource น้ันหมายรวมถึง ทรัพยากรธรรมชาติ เชน ปาไม้ น้าในแมน้า ลาคลอง แหลงน้าสาธารณะ ดินหรือ ทรัพยากรในปา ทรัพยากร สัตวน้าทั้งหลาย รวมถึงบรรยากาศของโลกซึงปัจจบันเป็นทีสนใจของประชาคมโลก สภาพการณปัญหาการ ใช้ ทรัพยากรสาธารณะหรือทรัพยากรสวนรวมเหลานี้ ทาให้ทรัพยากรสาธารณะเสือมสภาพลงอยางรวดเร็ว ทั้ง ปริมาณและคณภาพ เชน มีการตัดไม้ ทาลายปาอยางตอเนือง หรือการจับปลาหรือสัตวน้าอืนๆเป็นจานวน มากในระยะเวลาอันสั้น ทาให้ไมสามารถขยายพันธได้ทัน ปริมาณของทรัพยากรปาและสัตวน้าจึงลดลงอยาง รวดเร็ว ปัญหาและความยากลาบากในการจัดการทรัพยากรสาธารณะ เหลาน้ีเป็นประเด็นถกเถียงกันอยาง มากและ Garrett Hardin (๑๙๖๘) ทีศึกษาประเด็นข้อโต้แย้งน้ี สร้างแนวคิดขึ้นเพือวิพากษวิจารณ ปรากฏการณทีเกิดขึ้นลักษณะนี้วาเป็น “โศกนาฎกรรมของทรัพยากรรวม” (Tragedy of the commons) แม้วาตอมาภายหลังมีการนาเสนอการอธิบายเพิมเติมวาการจัดการ “ทรัพยากรรวม”ของชมชนน้ัน มีเงือนไข ในการจัดการทีแตกตางจากการใช้ “ทรัพยากร สาธารณะ” ทีเป็นภาวะการจัดการแบบ “เปิดเสรี” (Open Access) ซึงปัญหานี้ ยังนาไปสูปัญหาความขัดแย้งในการแยงชิงทรัพยากรของคนกลมตางๆอีกด้วย โดยฝาย ชาวบ้านซึงไมมีทนมักจะเป็นฝายทีเสียเปรียบ กลมทนทีมีทั้งอานาจและความมังคัง สามารถใช้เทคโนโลยี สมัยใหมมาเพือกอบโกยทรัพยากรเหลานี้ไปสร้างประโยชนและสร้างความรารวยให้กับตนเองนักเศรษฐศาสตร ไดเ้ คยเสนอแนวทางออกตอปัญหานี้ คือ

• แนวทางทีหนึง รัฐทาหน้าทีเป็นตัวแทนประชาชนในการกากับดูแลการใช้สาธารณสมบัติเหลาน้ี ให เกิดประโยชนอยางยังยืน แตก็มีคาถามเกียวกับประสิทธิภาพในการทาหน้าทีของรัฐและมีตัวอยาง

มากมายในบ

นเราในหลายๆ กรณีเชนการจ

การทรัพยากรปาไม้ สัตวน้าฯลฯ

• แนวทางทีสอง เมือปัญหาหลักทีทาให้ทรัพยากรสาธารณะเสือมอยางรวดเร็ว เกิดจากขาดความเป็น เจ้าของทีชัดเจน จึงขาดคนมีสานึกทีจะดูแลและท้าให้มีการใช้ประโยชนอยางยังยืน ดังนั้นจึงต้อง สร้างระบบความเป็นเจ้าของขึ้น ก็ คือ การให้กรรมสิทธิกับเอกชนรายหนึงรายใดมาครอบครองและ ดูแลการใช้ประโยชน แตสภาพทีเกิดขึ้นเป็นปัญหา ตามมาและยังคงเกิดให้เห็นได้ก็คือความเหลือม ล้าในประเด็นสิทธิในการครอบครองและการใช้ประโยชน

เอลินอร ออสตรอม ผู้ได้รับรางวัลโนเบล สาขาเศรษฐศาสตร ประจาปี ๒๕๕๒ เสนอ

• แนวทางทีสาม คือ “กรรมสิทธิรวมกันของคนใช้ประโยชน” และมีการดูแลรักษารวมกัน เพือให้เกิด ความยังยืนโดยอธิบายวา กรรมสิทธิรวมเป็นการสร้างสถาบันรูปแบบหนึง ทีจะกอให้เกิดความยังยืน ในการรักษาและใช้ประโยชนจากทรัพยากรรวม ด้วย “กลไกเชิงสถาบัน” นี้มีเงือนไขทั้งทีเป็น “เฉพาะ” และรวมกัน ทีจะทาให้เกิดผล สาเร็จ ดงั นี้

(๑) สามารถระบขอบเขตไว

ยางช

เจน (Clearly defined boundaries) ประกอบด้วย ๒ สวน คือ

ก) ขอบเขตของผู้ใช้ทรัพยากร (User boundaries) กลาวคือ สามารถจาแนกได้วาใครคือผู้ทีมีสิทธ หรือไมมีสิทธิใช้ทรัพยากร ท้ังนี้ชมชนทีประสบความสาเร็จในการจัดการทรัพยากรต้องแยกแยะกันเองได้วา

ใครเป็นผู้ใช รัพยากรน ๆ

ข) ขอบเขตของทรัพยากร (Resource boundaries) กลาวคือ สามารถจาแนกขอบเขตของทรัพยากร รวมทีชมชนบริหารจัดการ

(๒) กฎ กติกาการใช้หรือการเก็บเกียวทรัพยากรและบารงรักษาระบบทรัพยากรต้องมีความสอดคล้องกับ เงือนไขสภาพทางสังคม และสิงแวดล้อมในพื้นที (Congruence between appropriation and provision rules and local conditions)

(๓) ประชาชนสวนใหญทีได ผลจากการบริหารจัดการทรพั ยากรต้องมสี วนรวมในการตัดสินใจกาหนดหรือ

ปร ปรงกฎกติกาใน การจ การทรัพยากร (Collective-choice arrangements allowing for the

participation of most of the appropriators in the decision making process)

(๔) มีการติดตามประเมินทีมีประสิทธิภาพโดยผทู้ ีมีสวนได้ สวนเสียกบั การใช้ทรัพยากรนั้นๆ (Effective monitoring by monitors who are part of or accountable to the appropriators) โดยการติดตาม ประเมินทีมี ๒ ด้าน คือ

ก) ติดตามประเมินพฤติกรรมการใช้หรือการเก็บเกียวทรัพยากรและการบารงรักษาระบบทรัพยากร

ของผู้ใช้ทร ยากรวาเป็นไปตามกฎ กติกาทีวางไว้หรือไม

ข) มีการติดตามประเมินสถานภาพ ความสมบูรณของทร ยากรอยางสมาเสมอ

(๕) มาตรการการลงโทษผ

าฝืนกฎกติกาการใช้ทร

ยากร ต้องเป็นไปอยางคอยเป็นคอยไป (Graduated

sanctions for appropriators who do not respect community rules) กลาวคือ หากติดตามตรวจสอบ

พบผ ระทาผิด มาตรการการ ลงโทษในครั้งแรกๆ จะเบา ในขณะทหี ากผกู้ ระทาผิดละเมิดกฎกติกาซ้าการ

ลงโทษจะมีความรนแรงเพิมขึน้ ตามล้าดับ เพราะการลงโทษควรเป็นไปเพือสร้างความเป็นอันหนึงอันเดียวกัน

ในชมชนมากกวาทาให้เกิดความแตกแยกก คนบางคนในชมชน

(๖) ต

งมีกลไกในการจัดการความขัดแยง้ ทีมีต

ทนตาและเข

ถึงไดง้ าย (Conflict-resolution

mechanisms which are cheap and easy of access)

(๗) ร บาลยอมรับและใหสิ้ ทธแิ กผใู้ ช้ทรัพยากรในการวางกติกาการใช้และจัดการทรัพยากร (Minimal

recognition of rights to organize)

(๘) ในกรณีทีเป็นการจัดการทรพั ยากรรวมทีมีขอบเขตขนาดใหญ การกาหนดองคกรหรือกฎกติกาการจ

การ

ทรพั ยากรต้องมีความเชือมโยงและสอดคล้องกัน (In case of larger CPRs: Organization in the form of multiple layers of nested enterprises, with small, local CPRs at their bases)

บทที ๓

ขัน้ ตอนวิธีการศึกษา

โครงการวิจัยน้ีเป็นกระบวนการวิจยั เชิงปฎิบัติการแบบมีสวนรวม ( Participatory Action research) มีขัน้ ตอนการดาเนินการ ๓ ระยะ ดงั นี้

ระยะที ๑ เป็นกระบวนการการสืบค้น การรวบรวมระดมข้อมูลสถานการณตามกรอบการศึกษา โดยการ

สืบค จากเอกสาร การสารวจ การจดั เวทีระดม การสมั ภาษณกลม และการสัมภาษณเชิงลึก

ระยะที ๒ เป็นกระบวนการวิเคราะหเพือค้นหาทางเลือกในการพ

นา โดยการสืบค

ข มูลในประเด็น

เฉพาะ การวิเคราะหรวมเพือกาหนดทางเลือกในการพัฒนา

ระยะที ๓ เป็นกระบวนการ “ปฏิบ ิการ” การพฒั นาโดยการกาหนดกิจกรรม การออกแบบการปฎิบัต

การดาเนินการและติดตามสรปผลปฏิบัติการ และผลการศึกษา ในแตละชวงการดาเนินการมีขนั้ ตอนวิธีการ ดังนี้

กระบวนการและขั้นตอนการศึกษาในระยะที ๑ มีดังนี้

๑. เวทีการเรียนรู้บริบทพื้นทีและสถานการณการเปลียนแปลงและแนวคิดสาคญั ในการศึกษา

เป็นเวทีกระบวนการทาความเข้าใจรวมกันของกลมคนทีเกียวข้องกับการดาเนินโครงการประกอบไปด้วย นักวิชาการสถานบันการศึกษาทีรวมทีมวิจัย ตัวแทน อปท. ในพ้ืนทีศึกษา ตัวแทนชมชนประมงลมน้าสงคราม และ

ตัวแทนเครือขายชาวประมงพื้นบ้านลมน ชี ลมน้ามูล รวมทง้ั สิ้น ๕๐ คน

เนื้อหาสาคัญได้แก บริบทสถานการณพ้ืนทีทั้งลมน้าสงคราม ลมน้ามูล และลมน้าชี,ลมน้าสงคราม ลมน้า อีสานกับภูมิภาคลมน้าโขง,IUU และนโยบายประมงภายใน พรก.ประมง ๒๕๕๘ และ ๒๕๖๐,แนวคิดเศรษฐกิจ ฐานราก,บทบาทสถาบันการศึกษากับการพัฒนาท้องถิน และแนวทางการดาเนินงานของโครงการและความ รวมมือ

๒. การศึกษาเอกสารแนวคิดและงานวิจัยทีเกียวข้อง

การดาเนินการเป็นการแบงบทบาททีมนักวิชาการ นักวิจัยหลักศึกษา ประมวลเนื้อหา และนาเสนอเพือ การเรียนรู้รวมกันในเวที ในระดับพ้ืนที และเวทีสาธารณะ ตลอดจนจะพัฒนาเป็นผลงานทางวิขาการหลังจาก ส้ินสดโครงการ

เน้ือหาสาคัญได้แก ๑.บริบทและการเปลียนแปลงของพ้ืนที(ลักษณะกายภาพ และนิเวศนลมน้าสงคราม และพัฒนาการการเปลียนแปลงเศรษฐกิจและสังคม) ๒.แนวคิดทฤษฎีทีเกียวข้อง (หวงโซมูลคา และหวงโซคณคา, แนวคิดเศรษฐกิจฐานราก และแนวคิดเศรษฐกิจเชิงสร้างสรรค,แนวคิดการประเมินมูลคาทางเศรษฐกิจของ

ทร ยากร Eco-System Service,แนวคิดการจัดการทรัพยากรแบบมีสวนรวมและแนวคิดว นธรรมชมชน)

๓.นโยบายและระเบียบกฎหมาย(IUU พรก.ประมง ๒๕๕๘ และ ๒๕๖๐ และ พรบ.น้า,MRC /นิเวศนภูมิภาคลม น้าโขง และอปท.กับการจัดการทรัพยากรท้องถิน)

๓. เวทีการระดมและตรวจสอบข้อมูล พัฒนาการการเปลียนแปลงชมชนประมงลมน้าสงคราม

โดยมีตัวแทนและผู้รูใ้ นชมชน ๔ โซนรวม แตละเวทีมีผูเ้ ขา้ รวม ๔๐ – ๕๐ คน โดยมีกระบวนการดังนี้

๓.๑ นักวิจัยและทีมวิชาการนาเสนอข้อมูลจากการศึกษาและเอกสาร ซึงเป็นข้อมูลภาพรวมของลม น้าสงคราม

๓.๒ ตัวแทนชมชนเพิมเติมเหตการณ และสถานการณทีเกิดข ในพน้ื ทีในแตละเรือง

๓.๓ ระดมข้อมูลเพิมเติมในชวง ๑๐ – ๑๕ ปีทีผานมาจนกระทังถึงปัจจบนั วิธีการจัดเวทีมี ๒ แบบ คือ

๑) การใช้เวทีใหญในการนาเสนอข้อมูลจากการศึกษาเอกสาร และตรวจสอบข้อมูลเบื งต

๒) แบงกลมยอยตามชวงยคการเปลียนแปลง เพือให้ตัวแทนชมชนได้เพิมเติมข้อมูลรายละเอียด โดยเฉพาะสถานการณการเปลียนแปลงในชวงปัจจบนั

๔. ศึกษาบริบทชมชนและทนชมชน ในชมชนตัวแทน ๔ โซน ๔ ชมชน คือ

อ.คาตากล บ.วงั เวิน

อ.อากาศอานวย บ.ดงสาร อ.ศรีสงคราม บ.ปากยาม (ต.สามผง)

บ.ทาบอ (ต.ทาบอสงคราม) กระบวนการในการดาเนินการ ดังนี้

ชวงที ๑ อบรมหลักการ เครืองมือในการศึกษา และประเมินชมชน (๑ วัน) เพือให้ทีมวิจัยและชมชนได เขา้ ใจและใช้เครืองมือในการศึกษารวมกัน

ชวงที ๒ การศึกษาขอมูลและรวมสรปวิเคราะหรวมกับชมชน (๒ วัน) เป็นกระบวนการใช้เครืองมือในการเก็บ

ข้อมูลบริบท ๔ ด้าน คือ ด้านทรัพยากรชมชน ด้านสังคม ด้านประเพณีวัฒนธรรม และด้าน

เศรษฐกิจ เพือสรปวิเคราะหรวมให้เห็นศ วิธีการและเครืองมือในการศึกษา

ยภาพ(ทน) ปัญหาข้อจาก

และแนวโน้มของแตละด้าน

วิธีการในการศึกษาเป็นการศึกษาและประเมินชมชนแบบมีสวนรวม โดยทีมวิจัยหลักและนักวิจัย

ชมชนเป็นนักจัดกระบวนการ มีตัวแทนจากชมชนมารวมให ้อมลู และแลกเปลียนผานชดเครืองมอื ดงั น

▪ การศึกษาทรัพยากรชมชน - ใช้ผังทรัพยากร

- ภาพต ขวาง

▪ การศึกษาทางสังคม - ใชผ้ ังชมชนและ timeline

- ตารางศึกษา วิเคราะหกลมองคกรในชมชน

▪ ประเพณีวัฒนธรรม - ปฏิทิน

- ตารางสารวจภูมิปัญญา

▪ เศรษฐกิจ - ตารางสารวจการประกอบอาชีพ

- ปฏิทินการผลิต

- ตารางประเมินหนี้สิน

๕. การศึกษาและประเมินมูลคาทางเศรษฐกิจ ทรัพยากรลมน้าสงคราม โดยกรอบแนวคิด Eco-System Service กระบวนการในการดาเนินการมีดังน้ี

๕.๑ จัดอบรมเรียนรู้ความเข้าใจแนวคิดหลักการ วิธีการในการศึกษาประเมินโดยเชิญวิทยากร มีทีม

นักวิจย

และตัวแทนทีมชมชนเข้ารวม และรวมออกแบบเครืองมือกระบวนการศึกษารวมกัน

๕.๒ การคัดเลือกกลมตัวอยาง เป็นการคัดเลือกแบบเจาะจง ใช้การวิเคราะหจากความเข้มข้น

การเข้าไปใช้ทรัพยากรของแตละคร เรือนในชมชน ๓ ระดับ คอื

1) การหาและใช้เข้มขน้ เป็นอาชีพและขาย

2) การหาและใช้ปานกลางหาบริโภคและเหลือขาย

3) การหาน้อยและใช้น้อย และไมได้เข้าไปใชป้ ระโยชน

๕.๓ เครืองมือในการศึกษาใช้เกณฑการใช้ทรัพยากรการหาปลาของครัวเรือนในชมชนเป็น ๓

ระดับ ในการแจกแจงและค

เลือกกลมตัวอยาง และแบบสารวจการใช

รัพยากร สัมภาษณรายครัวเรือน

๕.๔ การสรปวิเคราะหข้อมูลโดยแยะแยะการใช้ประโยชนทรัพยากร แตละประเภทให้เห็น ปริมาณและมูลคาของทรัพยากร

๖. การสรปวิเคราะหข้อมูลและการกาหนดแผนการดาเนินงานระยะที ๒

การสรปวิเคราะหขอ้ มูลมี ๓ ระดับ ดงั น้ี

๖.๑ การสรปวิเคราะหในแตละประเด็นการศึกษาข้อมูลจะเป็นการสรปวิเคราะหภายใต้กระบวนการ ข้ันตอนของแตละประเด็นเนื้อหา เห็นกระบวนการสรปวิเคราะหโดยมีการมีสวนรวมของผู้เข้ารวมกิจกรรม วิธีการ สรปวิเคราะหเป็นการวิเคราะหเชิงพรรณนาผานเครืองมือการศึกษาข้อมูลแตละกิจกรรม ยกเว้นการสรปวิเคราะห การศึกษาและประเมินมูลคาทางเศรษฐกิจ โดยใช้โปรแกรม excel ชวยในการสรป

๖.๒ การสรปวิเคราะหรวมทีมวิจัยหลกและทมวี ิชาการ ซึงมีการวเิ คราะหตามกรอบการศึกษา ดังน

๖.๒.๑ การวิเคราะหข้อมูลพัฒนาการการเปลียนแปลงทางสังคมและเศรษฐกิจชมชนประมงลม

น สงครามตอนลาง โดย

๑) จัดแบง Zoning เพือทาความเข้าใจระบบของลมน้าสงครามตอนลาง โดยมีปัจจัย ความแตกตางด้านกายภาพ ลักษณะทางนิเวศน และการใช้ประโยชนของชมชน ซึงแบง ได้เป็น ๔ โซน ดงั นี้

โซนที ๑ เขตอาเภอคาตากลา้ จังหวัดสกลนคร และอาเภอเซกา จังหวัดบึงกาฬ

โซนที ๒ เขตอาเภอกากาศอานวย จังหว สกลนคร

โซนที ๓ เขตตาบลสามผง อาเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม

โซนที ๔ เขตตาบลทาบอ ตาบลศรีสงคราม ตาบลหาดแพง อาเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม

๒) ใช้ timeline การเปลียนแปลงทางนิเวศน นโยบายการพัฒนา และการใช้ประโยชน ทีสงผลกระทบตอการเปลียนแปลงทางเศรษฐกิจและสังคมของชมชน

๖.๒.๒ การวิเคราะหบริบทชมชนให้เห็นศักยภาพและระบบเศรษฐกิจสงั คมของชมชนทีเห็นชมชน

ต แทนโซน ๔ ชมชน ซึงจะทาให้เข้าใจถึงฐานเศรษฐกิจชมชนอยูบนพ ฐานทรัพยากรลมน้าเป็น

สาคญั

๖.๒.๓ การวิเคราะหความสัมพันธ การใช้ประโยชนจากทรัพยากรลมน้าให้มูลคาและคณคาระบบ เศรษฐกิจชมชน รวมทั้งระบบการจดั การของชมชนท้องถินทีผานมา

๖.๓ การสรปวิเคราะหข้อมูลและสรา้ งข้อเสนอการพฒนารวมกับตัวแทนชมชน ๔ กลมเป้าหมาย โซนละ ๑๐ คน

๖.๓.๑ ทีมวิจ หลักนาเสนอขอ้ มลู และต้งั ประเด็นเพือการวเิ คราะหตรวจสอบรวมกบั ตัวแทน

ชมชน โดยใช้ผังชมชนและฝังทรัพยากรตารางวิเคราะหการใช้ประโยชนและมูลคาการใช ทรัพยากรแตละชมชน

๖.๓.๒ ระดมตั้งประเด็นสรประบบเศรษฐกิจของชมชนประมงอยูบนฐานของทร

- การทาการประมงพื้นบ้าน

- การทานาและพืชผัก

- การเลี้ยงสัตว

- การหาของปา

ยากรลมน้าโดยมี

ซึงกิจกรรมอาชพ

ดังกลาว ระบบทร

ยากรลมน้าเป็นปัจจัยทีสาคัญตอวิธีการทากินของคนในชมชน

๖.๓.๓ การวิเคราะหแนวทางการพัฒนาระบบเศรษฐกิจชมชนบนฐานทร

ยากรลมน

มี ๓ ขั้นตอน คือ

ก) การวิเคราะหแนวโน้มการเปลียนแปลงในอนาคตทีทรัพยากรลมน้าจะมีความอดมสมบูรณ

น้อยลง ประกอบก อานาจรัฐจะเข้ามาควบคมแยงชงิ ในรูปแบบโครงการการพัฒนาขนาดใหญ

ข) ชมชนและท้องถินยังไมมีรูปแบบการจัดการ และการใช้ประโยชนทรัพยากรลมน้าอยางยังยืน โดยเฉพาะ อปท. เห็นหนวยงานรัฐระดับท้องถินทีมีบทบาทภารกิจในการดูแลและจัดการ ทรัพยากรธรรมชาติ

สงเสริมพัฒนากิจกรรมอาชีพชมชนทีมี ศักยภาพและสอดคล้อง

การสร้างและพัฒนาการ

จดั การทรพั ยากรลมนําอยาง ยังยืนโดยชมชนและท้องถิน

พัฒนารูปธรรมและสร้าง

ข้อเสนอตอนโยบายการ จัดการลมนาํ

สงเสริมพัฒนาระบบหวงโซมูลคาและ คณคาในประเด็น “ประมงพืํนบา้ น”

แสวงหาการพัฒนาระบบเศรษฐกิจเชิง สร้างสรรคภายใต้ทนและขอ้ จากัด

ค) การสร งขอ้ เสนอการพฒั นามีดังน

ในแตละข้อเสนอมีการจัดคณะทางาน และออกแบบการดาเนินการ ในระยะที ๒ และ ๓ ของโครงการ

กระบวนการและขั้นตอนการศึกษาระยะที ๒ มีดังนี้

๑. กระบวนการศึกษาเชิงลึกการจัดการ/การใช้ประโยชนทรัพยากรลมนา้ อยางสมดลและยังยืน มีกระบวนการดังน้ี

๑.๑ ลงพ้ืนทีศึกษาเชิงสภาพทรัพยากร/การจัดการและการใช้ประโยชนทรัพยากร

๑.๑.๑บ้านวังเวิน ศึกษา ๒ ประเด็น คือ ๑.)หวงโซอปทานปลา โดยการสัมภาษณแมค้าปลาบ้าน วังเวิน ชนิด ปริมาณ ชวงฤดูกาลกับราคาปลา การกระจายสินค้า(ขายปลีก/ขายสง)และปัญหาของหวงโซ ๒.)จัด ประชมกลมคนหาปลาบ้านวังเวิน ระดมข้อมูลสภาพการณหาปลาของบ้านวังเวิน แหลงหาปลาสาคัญ ชนิด ปริมาณ ฤดูกาล เครืองมือหาปลา ผลกระทบจากการบังคับใช้ พรก.ประมงฯตอคนหาปลาบ้านวังเวิน และระบบ การอนรักษพันธปลาของหมูบ้าน

๑.๑.๒ บ้านดงสาร ลงพื้นทีสารวจทงพันขันรวมกับผู้นาชมชนและผู้ใช้ประโยชนทรัพยากร ศึกษา การกาหนดเขตการใช้พื้นทีทงพันขันและแมน้าสงคราม ประกอบด้วย เขตทานาปรังทงพันขัน/และเป็นแหลงวาง กลัดดักปลาฤดูน้าลด ปาบงปาทามหนองคางฮงแหลงจับปลาชมชน/แหลง ผาปลา (ลงจับปลา) กดส้ิว แหลง อนรักษพันธปลา ดอนเล้าข้าว ปาชมชนติดกับกดส้ิว รวมท้ังแหลงหาปลาของบ้านดงสารในแมน้าสงคราม จากนั้น จาแนกเขตการใช้/วิธีการใช้/รูปแบบวิธีการบริหารจัดการทรัพยากรของชมชน ตลอดจนปัญหาจากการบังคับใช้ พรก.ประมงฯ

๑.๑.๓ บ้านปากยาม จัดประชมกลมใช้ประโยชนทรัพยากรบ้านปากยาม ระดมข้อมูลเชิงลึก ๒ ประเด็น คือ ๑.) แหลงหาปลาของหมูบ้าน จานวนคนทียังหาปลาปัจจบัน ชนิด ปริมาณปลา แหลงอนรักษพันธ ปลาของหมูบ้าน และปัญหาจากการบังคับใช้ พรก.ประมงฯ ๒.ระดมข้อมูลหวงโซอปทานปลาของบ้านปากยามกับ ผู้นากลม ปริมาณปลาทีใช้ รูปแบบการแปรรูป วิธีการแปรรูป รูปแบบการขาย ตลาด และปัญหาของหวงโซ

๑.๒ จดั เวทีสรปวิเคราะหขอ้ มูลออกแบบแนวทางการจดั การ/การใช้ประโยชนทีเหมาะสมกับชมชน

๒.๑.๑ บ้านวังเวิน ประชมรวมกับผู้นาชมชน กลมใช้ประโยชนและผู้บริหารองคการบริหารสวน ตาบลคาตากล้า นาเสนอข้อมูลและตั้งประเด็นวิเคราะหแนวทางการพัฒนาหวงโซอปทานปลา การอนรักษพันธ ปลา และแนวทางการเชือมโยงแหลงทองเทียว บอเกลือหัวแฮด แหลงปลาบ้านวังเวิน และแหลงทองเทียว

ธรรมชาติผาส

(ผาศกั ดิ)

๒.๒.๒ บ้านดงสาร ประชมรวมกับผู้นาบ้านดงสารและผู้บริหาร อบต.โพนงาม ณ.ห้องประชม

อบต.โพนงาม วิเคราะหข้อมูลและออกแบบแนวทางการพัฒนาแหลงอนรักษพันธปลากดสิ้ว พัฒนาแหลงผาปลา หนองคางฮง พัฒนาแหลงข้าวทงพันขัน ผักพื้นบ้าน แพทองเทียว พัฒนา/บารงพันธควาย และผลิตภัณฑชมชน รวมท้ังแนวทางการเชือมประสานหนวยงานภาคีรวมพัฒนา มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร กรมปศสัตว และกรม ประมง

๒.๒.๓ บ้านปากยาม ประชมรวมกับผู้นาชมชน ผู้รู้ และตัวแทนกลมกิจกรรมในหมูบ้าน วิเคราะห ออกแบบแนวทางการพัฒนาเครืองมือหาปลา การพัฒนาผลิตภัณฑปลาแปรรูป การอนรักษพันธปลา และการ จัดการทองเทียวโดยชมชน

๒. กระบวนการค หาแนวทางการพัฒนาวิธกี าร/เครืองมือทีเหมาะสมกับวถิ ีชวติี และนเิ วศทียงั ยนื

จัดประชมคณะกรรมการและสมาชิกเครือขายชมชนประมงพื้นบ้านลมน้าสงครามตอนลาง ๓ จังหวัด บึง กาฬ สกลนคร และ นครพนม ณ.ห้องประชม อบต.โพนงาม อ.อากาศอานวย ทบทวนกระบวนการทางาน เครือขาย ข้อเสนอ/ตอรองของเครือขายตอกรมประมง กรณี พรก.ประมงฯ สถานการณการขึ้นทะเบียนกลม กิจกรรมเกียวข้องกับการประมงของแตละจังหวัด ความคืบหน้าการแตงตั้งคณะอนกรรมการศึกษาผลกระทบการ ทาประมงพื้นบ้านลมน้าสงคราม จากนั้นประเมินสถานการณรวมกัน และออกแบบแนวทางการพัฒนาวิธีการและ เครืองมือประมงทีเหมาะสมกับแตละนิเวศเป้าหมาย คือ

-บา้ นวังเวิน เน้นการพฒั นาสะด้ง หรือ ยอใหญ

-บ นดงสาร เน

การพ

นาโตง หรือ โพงพาง และวิธีการจ

ปลาในเขตทงพันข

ทีเหมาะสม

-บ นปากยาม ศึกษาและพัฒนาเครืองมือหาปลาแบบใหมๆ ทีหลากหลายและเหมาะสมกบั สถานการณ

๓. กระบวนการพัฒนาแนวทางการพัฒนาอาชีพภายใต้หวงโซมูลคาบนฐานชมชน

๓.๑ จดั เวทีระดมข้อมูลอาชีพชมชน ๓ หมูบา้ น ดงั นี้

- บ้านวังเวิน จัดเวทีระดมข้อมูลสถานการณอาชีพ ครัวเรือนผู้ผลิต ปริมาณการผลิต ตลาด และ ปัญหาของแตละอาชีพ บ้านวังเวินมีอาชีพอืนๆนอกจากหาปลา ประกอบด้วย การไพหญ้าแฝก ทอเสือ แปรรูป ปลา ทาปลาส้ม เก็บสมนไพร หาของปา และสานตะกร้าจากเสน้ สานสาเร็จรูป

- บ้านดงสาร จัดเวทีระดมข้อมูลสถานการณอาชีพ ครัวเรือนผู้ผลิต ปริมาณการผลิต ตลาด และ ปัญหาของแตละอาชีพ บ้านวังเวินมีอาชีพอืนๆนอกจากหาปลา ประกอบด้วย เลี้ยงควาย(ฝูงใหญ) นาปรัง และหา ของปา

- บ้านปากยาม จัดเวทีระดมข้อมูลสถานการณอาชีพ ครัวเรือนผู้ผลิต ปริมาณการผลิต ตลาด และปัญหาของแตละอาชีพ บ้านวังเวินมีอาชีพอืนๆนอกจากหาปลา ประกอบด้วย แปรรูปปลา สราชมชน เลี้ยง ควาย ทานา และหาของปา

๓.๒ จัดเวทีวิเคราะหข้อมูลอาชีพ รายหมูบ้าน วิเคราะหความหนาแนนการผลิต กาหนดกลมอาชีพทีเป็น ฐานเศรษฐกิจชมชน และออกแบบแนวทางการพัฒนาอาชีพทีเหมาะสม

- บ้านวังเวิน ฐานอาชีพรองจากหาปลาคือ ๑.)ไพหญ้าแฝก มีวัตถดิบจานวนมากจากทงหนองนา แซงของชมชน ชมชนมีทักษะในการผลิตสูง แตตลาดยังไมแนนอนและไมมีระบบกลมเพือตอรองตลาด ๒.)ปลาร้า บ้านวังเวินหาปลาได้มาแตเน้นขายปลาสด เมือไมได้จับปลาจึงไมมีผลิตภัณฑจาหนาย อีกท้ังขาดทักษะการทาปลา

ร (ทาแล้วมักเนาเสีย)

แนวทางการพฒั นา

๑. ไพหญ้า ควรมีการรวมกลมเพอ

ตอรองราคากับพอค้าคนกลาง และหาชองทางเพม

มูลคา

ผลตภณ

ฑโดยอาจเป็นคูค้ากับกลมผู

ลิตกระต๊อบตางจังหวัด ซึงต้องศึกษาความเป็นไปได้ตอไป

๒. ศึกษาดูงานการทาปลาร้าจากบ้านปากยาม ทีมีทักษะสูง

- บ้านดงสาร ฐานอาชีพรองจากหาปลา คือ ทานาปรัง และเลี้ยงควาย ทักษะการทานาปรังด อยูแล้วแตมีปัญหาเรืองราคาข้าวทีไมแนนอน บางปีผลิตผลิตมากราคาตกตา สวนการเลี้ยงควายบ้านดงสารนิยม เล้ียงควายเป็นฝูงใหญ ๓๐-๗๐ ตัว มีปัญหาเรืองสขภาพควาย การชิดพันธ และอาหารควายขาดแคลนในฤดูน้า หลาก

แนวทางการพัฒนา

๑. พัฒนาผลิตภัณฑจากข้าวนาปรัง ศึกษาความเป็นไปได้การแปรรูปข้าวนาปรังเป็น

ข วเมา และควรศึกษาดูงานจากแหลงผลิตกอน

๒. ต้องมีระบบปรับปรง/บารงพันธ/บารงสขภาพควาย/สร้างแหลงอาหารควาย บ้านดง

สาร โดยประสานกับมหาวิทยาลัยราชภ สกลนคร

- บ นปากยาม การแปรรูปปลา ปลาร้า ปลาร้าแปรรูป ปลารมควัน และปลาส้ม มีทักษะการผลิต

สูง แตมีปัญหาขาดแคลนปลาเพือมาแปรรูปเนืองจากไมสามารถจับปลาในเขตหมูบ้านได้ด้วยวิธีการและเครืองมือ แบบภูมิปัญญาของชมชน ในบางชวงมีปัญหาซื้อปลาสดตัดราคากันเอง รวมทั้งชองทางตลาดยังแคบหาสามารถหา

วัตถดิบได

ากขึ้น

แนวทางการพัฒนา

๑.ชมชนต้องพัฒนาเครืองมือหาปลาทีเหมะสมให้สามารถจับปลาได้ และสร้างกลไกและ

ข้อตกลงราคากลางเพือแก้ไขปัญหาซ ต ราคากนั เองในชมชน

๒.เพิมมูลคาผลิตภัณฑ โดย พัฒนารูปแบบทีหลากหลาย และสร้างการรับรู้ใหมแกตลาด

๓.๓ ศึกษาดูงาน เพือสรปทางเลือกการพ นา

- บา้ นวังเวิน ศึกษาดูงานการทาปลาร้าและแลกเปลียนเรียนรกระบวนการแปรรูปปลากับบา้ นปากยาม

- บ้านดงสาร ศึกษาดูงานการทาข้าวเมา กับผู้ผลิตข้าวเมาบ้านต้อง อาเภอธาตพนม จังหวัด

นครพนม และ บ้านหนองผ

ตบ อาเภอโพนสวรรค จังหว

นครพนม

๔. การสรปผลการดาเนินงานระยะที ๒

ดาเนินการโดยทีมวิจัย ณ.ห้องจิตร ภูมิศักดิ อาคารพิพิธภัณฑมหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร ทบทวน เป้าหมายโครงการ แผนการดาเนินงานระยะที ๒ ข้อค้นพบจากการทางาน และหารือแนวทางการปฏิบัติการ ตอเนืองจากข้อค้นพบ(เวทีนาเสนอชดความรู้เศรษฐกิจฐานรากชมชนประมงลมน้าสงคราม การปฏิบัติการพัฒนา เศรษฐกิจชมชน การสือสารสาธารณะและการรายงานผลการศึกษา)

กระบวนการและขั้นตอนการศึกษาระยะที ๓ มีดังนี้

การดาเนินกิจกรรมโครงการในระยะที ๓ เป็นการปฏิบัติการพัฒนาระบบเศรษฐกิจชมชนลมนํา การดาเนินการมี ๓ กระบวนการหลัก ได้แก

๑) การวิเคราะหข้อมูลออกแบบและเตรียมการปฏิบัติการ

๒) การปฏิบตั ิการพัฒนาระบบเศรษฐกิจชมชนลมนาํ

๓) การสรปผลการศึกษา กระบวนการดาเนินการและผลการศึกษามีดังตอไปนีํ

๑.การวิเคราะหข มูลออกแบบและเตรียมการปฏิบตั ิการ

วัตถประสงค

เพือวิเคราะหข้อมูลกาหนดแนวทางการปฏิบตั ิการพัฒนาระบบเศรษฐกิจชมชนลมนําสงคราม พนํื ทีเป้าหมาย

ดาเนินการกับชมชนเป้าหมายแตละแหง ได้แก

- บ้านวงั เวิน อาเภอคาตากลา

จังหวด

สกลนคร วันที ๒๑ กมภาพน

ธ ๒๕๖๔ ณ ศาลาประชาคมหมูบ้าน

- บ้านดงสาร อาเภออากาศอานวย จงั หวัดสกลนคร วนที ๒๒ กมภาพันธ ๒๕๖๔ ณ ศาลาประชาคมหมบู ้าน

- บ้านปากยาม อาเภอศรีสงคราม จงั หว กลมเป้าหมาย

นครพนม วน

ที ๒๓ กมภาพันธ ๒๕๖๔ ณ แพศภฤกษ บ้านปากยาม

๑.บ้านวังเวิน กลมคนหาปลา แมค้าปลาสด กลมผู้ไพหญ้าแฝก และผู้นาชมชน

๒.บ้านดงสาร กลมผู้เล

งควาย กลมผู

านาปรัง กลมผู้ทาปยหมักอินทรีย และผู้นาชมชน

๓.บ้านปากยาม กลมคนหาปลา เจา้ ของแพทองเทียวและผู้นาชมชน กระบวนการ

กระบวนการทีใช้เป็นกระบวนการเดียวกัน แตกตางกันทีรายละเอียดกิจกรรม/กลมเป้าหมายและ ศักยภาพพืํนที กระบวนการเป็นดังนีํ

๑.ทบทวนข้อมูลจากการดาเนินการชวงที ๑ และ ๒ พร้อมทํังระบประเด็นสาคัญสาหรับการ พัฒนาระบบเศรษฐกิจชมชนของแตละชมชน จากนัํนระดมความเห็นกลมเป้าหมายเพิมเติมเพือยืนยัน ประเด็นสาคัญรวมกันกอน

๒.วิเคราะหความสาคัญและความจาเป็นปฏิบัติการโดยใช้ข้อมูลเป็นตัวตัํงได้แก ๑.)บ้านวังเวิน หวงโซมูลคาปลา และ หวงโซมูลคาไพหญ้าแฝก ๒.)บ้านดงสาร สถานการณการเลํียงควาย/โรค/มูลคาทาง เศรษฐกิจของควาย และสถานการณปัญหาการทานาปรัง ๓.)บ้านปากยาม การปรับเปลียนวิถีชีวิต

จากหาปลา สูการทานาปร และการทองเทียวโดยชมชน ชมชนรวมกนั วิเคราะหสถานการณ ระบปัญหา

สาคัญของแตละประเด็นวาคืออะไร จากน สร้างขอ้ ตกลงรวมเพือหาทางออก

๓.ประเมินความเป็นได้และกาหนดแนวทางการปฏิบัติการ เมือระบปัญหาสาคัญแล้ว แตละพืํนที เป้าหมายให้กลมเป้าหมายรวมกันประเมินความเป็นไปได้กิจกรรมโดย ๑.)ระบกลมเป้าหมายปฏิบัติการวา ควรประกอบด้วยใครบ้าง/คือใครบ้าง ๒.)ทรพั ยากร/ทนในชมชนทีสามารถนามาใชไ้ ด้ ๓.ชวงเวลา/ฤดูกาล

๔.กาหนดแนวทางปฏิบัติการ

๕.ออกแบบกิจกรรม แตละแนวทางของแตละชมชนถูกนามาออกแบบกิจกรรม โดยการกาหนด กิจกรรม ผูเ้ ขา้ รวม วัน/เวลาสถานที และนัดหมายดาเนินการ

๖.สรปผล

ผลการดาเนินการ

๑.บ้านวังเวิน ดาเนินการ ๒ กิจกรรมภายในระยะเวลาโครงการ คือ การสร้างแหลงอนรักษพันธ ปลาของหมูบ้าน และการสร้างชองทางการขายออนไลน(ผลิตภัณฑปลาแปรรูปและหญ้าแฝก) อีกทัํงมี แผนพัฒนาระบบการผลิตและบริหารจัดการผลิตภัณฑจากหญ้าแฝก จะดาเนินการตอเนืองจาก กระบวนการของโครงการ

๒.บ้านดงสาร ดาเนินการ ๒ กิจกรรม คือ การผลิตปยอินทรียจากใบไม้และมูลควายเพือใช้ในการ ปลูกข้าวเพือผลิตเมล็ดพันธข้าวนาปรัง สวนการดาเนินการผลิตเมล็ดพันธข้าวนาปรังต้องรอรอบการผลิต

๒๕๖๕ ในชวงระยะเวลาโครงการจะมีกระบวนการกลมรวมกัน และการสร้างกติกาการจับปลา/แหลงปลา เพือสังคม หนองคางฮง เพือชดเชยการไมสามารถจับปลาตามปกติได้

๓.บ้านปากยาม พัฒนาการจัดการทองเทียวโดยชมชน พัฒนาฐานการเรียนรู้วัฒนธรรมชมชนลม นําสงคราม และการสร้างชองทางการตลาดออนไลน(ผลิตภัณฑแปรรูปจากปลา และการทองเทียว) สวน การพัฒนาเครืองมือจับปลาทีเหมาะสมกับการเปลียนแปลงจะดาเนินการตอเนืองหลังจากระยะเวลา โครงการ

๒.การปฏิบัติการพัฒนาระบบเศรษฐกิจชมชนลมน้า

๒.๑ บ้านวงั เวิน

๒.๑.๑ การสร้างแหลงอนรักษพันธปลา ดาเนินการวันที ๗ มีนาคม พ.ศ.๒๕๖๔

วัตถประสงค

เพือสร้างแหลงอนรักษพันธปลาธรรมชาติแมนําสงครามในเขตบ้านวังเวินเป็นแหลงขยายพันธ

ปลาของบ นวังเวิน

พืํนทีเป้าหมาย วังไคร้ ถึง คอวังเวิน แมนําสงครามเขตบ้านวังเวิน

กลมเป้าหมาย ผู กระบวนการ

าชมชน คนหาปลา แมค

ปลา และ อบต.คาตากล้า

๑. เตรียมการโดยการจัดประชมประชาคมหมูบ้านกาหนดความเป็นไปได้การสร้างแหลงอนรักษ ประกอบด้วย การกาหนดชวงเวลาอนรักษ กาหนดแนวเขตอนรักษทีไมสงผลกระทบตอการหาปลาของ ชมชน การสร้างกติกาชมชนในเขตอนรักษ และรูปแบบวิธีการสร้างแหลงอนรักษ เมือผานขํันตอนนํีแล้ว เตรียมการวัสดอปกรณ ทน เชือก กอไผ และป้ายระเบียบกติกาแหลงอนรักษ

๒. การประสานงานภาคีหนวยงาน

- ประสานงาน อบต.คาตากล้า แจง้ ทราบมติประชาคมหมูบ นและประสานเข้ารวมกจิ กรรม

- ประสานงาน ส.อบจ.สกลนคร(อาเภอคาตากลา้ เป็นประธานจ

- ประสานประมงจงั หวัดสกลนคร เป็นประธานพิธีเปิดงาน

งาน)

- ประสานเครือขายชมชนประมงลมน สงครามตอนลางเขา้ รวมกิจกรรม

๓. สรา้ งแหลงอนรักษพนั ธปลา มีกระบวนการดังนีํ

๓.๑ พิธีเปิดงาน มี ส.อบจ.สกลนคร (อาเภอคาตากล้า) เป็นประธานจัดงานกลาวรายงาน วัตถประสงคการสร้างแหลงอนรักษพันธปลาชมชนแกตัวแทนประมงจังหวัดสกลนคร ประธานพิธีเปิด และประธานพิธีเปิดกลาวเปิดงาน

๓.๒ พิธีบวชวัง พระสงฆ ๕ รูป สวดมนตและเจริญพระพทธมนตบนทน ป้ายแหลงอนรักษและ ผู้รวมงาน

๓.๓ ผู้เข้ารวมงานและเครือขายชักลากกอไผทีตัดเตรียมไว้แล้วลงสูแหลงอนรักษจากนัํนวางทน แนวเขต และปิดงาน

๒.๑.๒ การอบรมการสร วัตถประสงค

งชองทางการตลาดออนไลน ดาเนินการวันที ๘ มีนาคม พ.ศ.๒๕๖๔

เพือสร้างเพจขายผลิตภัณฑแปรรูปจากปลาและขายไพหญ้าแฝกของกลมคนหาปลา แมค้าปลา และผู้สร้างไพหญ้าแฝกบ้านวังเวิน

พืํนทีเป้าหมาย/ผู้บริโภค

- พอค้าปลาตางพืํนที/ตางจังหวัด

- ผู้บริโภค

- พอค กลมเป้าหมาย

สินค้าพื

เมือง

พอค

ปลาบ้านวังเวินผู้มีท

ษะการใช้งานเฟสบ๊ก จานวน ๒ คน(แกนนาเพือขยายผล)

กระบวนการอบรม เป็นการอบรมออนไลนผาน zoom

๑.วิทยากรให้แนวคิดเรืองการตลาดออนไลน แนวโน้มอนาคตและชองทางตลาดออนไลน

๒.วิทยากรสอนวิธก

ารสรา้ งเพจขายสินค้า แบบ step by step โดยใชข

้อมูลจริงผลิตภัณฑบ้านวังเวิน

๓.สอนเทคนิคการถายภาพสินค้าทีให้สนใจและการออกแบบ caption ทีดึงดูดใจผู้บริโภค

๔.การทดลองขายสินค้า และ link ก Application อืนๆทเี ชือมโยงกนั

๕.วิทยากรให ผลการฝึกอบรม

วามเห็นและคาแนะนาเพิมเติมแกเพจทีสร้างเรียบร้อยแล้ว สรปการฝึกอบรม

บ้านวังเวินมีเพจขายสินค้า ๒ เพจ คือ เพจจาหนายปลา/ผลิตภัณฑแปรรูปจากปลา และ เพจ จาหนายไพหญ้าแฝก

๒.๒ บ้านดงสาร

๒.๒.๑ การทาปยหม วัตถประสงค

จากใบไม

ละมูลควาย วันที ๑๑ มีนาคม พ.ศ.๒๕๖๔

เพือผลิตปยหม พืนํ ทีเป้าหมาย

สาหรับใช้ในแปลงนาปรังเพือผลิตเมล็ดพ

ธข้าวนาปรัง

ใบไม้จากปาชมชนดอนเลา้ ข้าว มูลควายจากสมาชิกกลมผู้ทานาปรังทีเลีํยงควายบ้านดงสาร กลมเป้าหมาย

สมาชิกกลมผู้ทานาปรงั เพือผลิตเมล็ดพันธบ้านดงสารจานวน ๒๐ ราย ขัํนตอนวิธีการ

๑.กลมฯเข้าเรียนปรึกษาหลวงพอทีสานักสงฆดอนเล้าข้าว ขอใช้ใบไม้ทีรวงลงดินในบริเวณสานัก สงฆเพือใช้ทาปยหมัก

๒.กลมนัดหมายกันทีสานักสงฆ กวาดใบไม้ลานวัดกองรวมกันแล้วทาปยหมักโดยผสมกับมูลควาย จากนัํนกาหนดวันพลิกกลบั โดยเป็นการทางานรวมกัน

หมายเหต : ปยหมักจะใช้เตรียมดินเพือผลิตเมล็ดพันธข ผลการดาเนินงาน

วนาปรัง แตนาปรังต้องรอรอบการผลิตถัดป

มีปยหมกั ทีกลมผลิตรวมกันสาหรับใชใ้ นนาปรังแบบปลอดภัย

๒.๒.๒ การสร้างแหลงปลาชมชน หรือ วงั ปลาเพือสงั คม วันที๑๒ มีนาคม พ.ศ.๒๕๖๔ วัตถประสงค

เพือพัฒนา หนองคางฮง ปาบงปาทามของบ้านดงสารเป็นแหลงปลาธรรมเพือเศรษฐกิจของ หมูบ้านชมชน

พืํนทีเป้าหมาย

หนองคางฮง ติดแมนําสงครามเขตบ กลมเป้าหมาย

นดงสาร

๑.กลมออกแบบการจ

การ คือ ผู

าชมชนบ้านดงสาร

๒.กลมสร้างการรับรูร้ ะเบียบชมชน คือ คนหาปลาตางชมชนทีเข้าไปหาปลาในหนองคางฮง กระบวนการ

เป็นการหารือแบบไมเป็นทางการของผู้นาหมูบ้าน เกียวกับแนวทางการพัฒนาหนองการฮงเป็น แหลงปลาธรรมชาติเพือเศรษฐกิจชมชน กลาวคือ ทีผานมาหนองแหงนีํอยูในพืํนทีของบ้านดงสาร ชมชนม สิทธิจัดการและใช้ประโยชน มีการจัดกิจกรรม ผาปลา หรือการขายบัตรจับปลา เพือนารายได้ไปพัฒนา

หมูบ

น จัดให

ับปลาปีละคร

ขณะเดียวกันในชวงเวลาอืนตลอดทํงั ปีจะมีคนหาปลาจากชมชนอืนๆ

เข้าไปจับปลาโดยตลอด ทาให้บางปีเมือถึงชวงเวลาผาปลาม ลาเหลือน้อยลง รายได้จึงลดลง

ผู้นาชมชนจึงหารือกันวาควรพัฒนาให้หนองคางฮงเป็นเขตอนรักษปลาเพือเศรษฐกิจชมชน ห้าม มิให้คนหาปลาจากถินอืนเข้าไปจับปลาในพืํนทีนอกเหนือจากชวงฤดูผาปลา โดยจะสร้างระเบียบชมชนขึํน แล้วสร้างการเรียนรู้กับบคคลนอกชมชนแบบไมบังคับเข้มงวดในชวงแรก เพือให้มีปลามากขึํน สร้างราย ได้แกชมชนมากขึํน

ในชวงระยะเวลาโครงการ บ้านดงสารมีแนวทางระเบียบรวมกันแล้ว แตยังไมได้นาไปสร้างการ เรียนรู้กบั บคคลอืน ซึงจะดาเนินการตอไป

๒.๓ บ้านปากยาม

๒.๓.๑การทดลองจัดการทองเทียววิถีใหมวัฒนธรรมชมชนลมนําสงครามโดยชมชน วันที ๒๐-๒๑ มีนาคม พ.ศ.๒๕๖๔

วัตถประสงค เพือทดลองจัดการทองเทียววิถีใหมวัฒนธรรมชมชนลมน พนํื ทีเป้าหมาย

๑.ทรัพยากรลมนําสงคราม

สงครามโดยชมชน

๒.การทามาหากินในลมน สงคราม

๓.ผลิตภัณฑจากลมนําสงคราม

กลมเป้าหมาย

๑.เครือขายชมชนประมงพื

บ นลมนําสงครามตอนลาง

๒.อาจารยและนกั ศึกษามหาวิทยาล

๓.ผู้นาชมชนบ้านปากยาม

ราชภัฏสกลนคร

๔.ผ ้านปากยาม

กระบวนการ เป็นกระบวนการทีดาเนินการควบคูกันระหวางการทดลองจัดการทองเทียวและการ สรปผลการวิจัย

๑.ประสานงานเตรียมความพร้อมบ้านปากยาม ประกอบด้วย การเตรียมฐานการเรียนรู้/ผู้รู้ประจาฐาน

อาหาร สถานทีและทีพ คา้ งคืน ๑ คนื

๒.ทดลองจัดการทองเทียวโดย

๒.๑ วันที ๑ ชวงเช้า ทีมวิจัยนาเสนอสรปผลการวิจัย โดยนาเสนอข้อค้นพบสาคัญแตละพืํนที เป้าหมาย การปฏิบัติและผลการปฏิบัติการแตละพืํนที จากนัํนนักวิจัยและตัวแทนแตละพืํนทีเติมเต็มข้อเสนอแนะ การวิจัย

๒.๑ ชวงบายวันที ๑ ทดลองจัดการการทองเทียวบ้านปากยาม โดยนาเสนอ ๓ ฐานการเรียนรู้ คือ การทาปลาร้า การทาปลาราวง(ปลาแห้งรูปวงกลม) และการทองเทียวศึกษาระบบนิเวศ แหลงจับปลาและสัตว นําบ้านปากยาม ฐานการเรียนรู้การทาปลาร้าและปลาราวงใช้วิธีการสาธิตการผลิตและแลกเปลียนเรียนรู้กับ นักทองเทียว-การซืํอผลิตภัณฑจากชมชน การศึกษาระบบนิเวศ/แหลงจับปลาและสัตวนําใช้การลองแพตามลานํา ไปชมพํืนทีสาคัญของบ้านปากยาม ระหวางทางมีวิทยากรบรรยายแนะนาสถานที/ความสาคัญ และสดท้ายนา

นักทองเทียวลงน

จับหอยทีหาดกลางแมน

สงคราม

๒.๓ ชวงเย็นวันที ๑ กิจกรรมผอนคลายแลกเปลียนวัฒนธรรม และพักผอนโฮมสเตย-กางเต็นท ริมฝังแมนํายาม-แมนําสงคราม

๒.๔ ครึงวันภาคเช้า สรปผลการทดลองจัดการทองเทียว จดเดน จดออน ข้อเสนอปรับปรง จากนัํนเครือขายประมงพืํนบ้านลมนําสงครามรวมกันกาหนดทิศทางการขับเคลือนงานพัฒนาการจัดการทรัพยากร ลมนําสงครามตอนลาง และปิดการจัดงานเวลา ๑๓ นาฬิกา

ผลการดาเนินงาน

๑.ได นวทางการจัดการทองเทยี ววถิ ีใหมโดยชมชน

๒.จากผลการวิจัยนาไปสูการสร้างแนวทางการทางานตอเนืองของแตละพืํนทีเป้าหมาย

โดยใช

๒.๓.๒ การอบรมการสร้างชองทางการตลาดออนไลน ดาเนินการวันที ๘ มีนาคม พ.ศ.๒๕๖๔ ดาเนินการ ระบวนการเดียวกนั กับบ้านวงั เวินโดยผาน ZOOM ดังนีํ

วัตถประสงค เพือสร พํืนทีเป้าหมาย/ผู้บริโภค

งเพจขายผลิตภัณฑแปรรูปจากปลาและการทองเทียววิถีใหมโดยชมชน

-พอค้าปลาตางพืํนที/ตางจังหวัด

-ผ ริโภค

ขยายผล)

ปากยาม

-พอคา้ สินค้าพืํนเมือง

กลมเป้าหมาย เยาวชนลูกคนหาปลาผู้มีทักษะการใช้งานเฟสบ๊ก จานวน ๕ คน(แกนนาเพือ

กระบวนการอบรม เป็นการอบรมออนไลนผาน zoom

๑.วิทยากรใหแ้ นวคิดเรืองการตลาดออนไลน แนวโน้มอนาคตและชองทางตลาดออนไลน

๒.วิทยากรสอนวิธีการสร้างเพจขายสินค้า แบบ step by step โดยใช้ข้อมูลจริงผลิตภัณฑบ้าน

๓.สอนเทคนิคการถายภาพสินค้าทีให นใจและการออกแบบ caption ทดี ึงดูดใจผู้บริโภค

๔.การทดลองขายสินค้า และ link กับ Application อืนๆทีเชือมโยงกัน

๕.วิทยากรให วามเห็นและคาแนะนาเพมเิ ติมแกเพจทีสร้างเรียบร้อยแลว้ สรปการฝึกอบรม

ผลการฝึกอบรม บ้านปากยามยังไมสามารถสร้างเพจของตนเองได้สาเร็จเนืองจากการเข้ารวม กระบวนการฝึกอบรมของเยาวชนไมตอเนือง

บทเรียน เนืองจากเป็นการอบรมเชิงปฏิบัติการทีทาผานออนไลนและไมมีพีเลีํยงคอย แนะนาในขณะทดลองทา เยาวชนจึงยังไมสามารถสร้างเพจขายสินค้าของตนเองได้ อยางไรก็ตามโครงการได้สง มอบวิดิทัศนการฝึกอบบรมให้เยาวชนแล้วเพือนาไปสร้างในโอกาสตอไป

๓.การสรปผลการศึกษา

การสรปผลการศึกษาเป็นกระบวนการทีจัดควบคูไปกับการทดลองจัดการทองเทียว มีกระบวนการและผล

ดงั นีํ

วัตถประสงค เพือสรปผลการวิจ

และสร้างข้อเสนอแนวทางการพัฒนาตอเนืองในพืํนทีเป้าหมาย

กลมเป้าหมาย

๑.นักวิจัย(นักวิจัยชมชน/นักวิจัยน

๒.ผู้นาชมชน

วิชาการ)

๓.นักศึกษามหาวิทยาล ราชภัฏสกลนคร

กระบวนการสรปผลการวิจัย

๑.ทบทวนทีมาการวิจัย เป้าหมายโครงการ และวัตถประสงค การวิจัย

๒.ทบทวนกระบวนการดาเนินโครงการและบวนความรวมมือกับภาคีพ

ที/ภาคีหนวยงาน

๓.นาเสนอผลเชิงเนํือหา/ประเด็นสาคญั

๔.นาเสนอผลการปฏิบัติการแตละพืํนที

ของแตละพืํนที

๕.เปิดเวทีแลกเปลียน/เติมเต็มเนือํ หาและผลการปฏิบัติการ

๖.สร้างแนวทางรวมการดาเนินการตอเนืองของแตละในฐานะเครือขายประมงพืํนบ้านลมนําสงครามตอนลาง คณะทางานและการหนนเสริมการดาเนินการ

๗.สรปผลการวิจัย ผลการดาเนินการ

๑.ได้ข้อสรปและข้อเสนอการวิจยั

๒.ได้แนวทางการดาเนินการแตละพื

ที และ กระบวนการข

เคลือนของเครือขายฯ โดย

๒.๑แนวทางการดาเนินการรายพืํนที

-บ้านวังเวิน พัฒนาระบบตลาด/หวงโซมูลคาปลา และการพัฒนาระบบบริหารจัดการระบบกลม และระบบตลาดของผูผ้ ลิตไพหญ้าแฝก

-บ้านดงสาร พัฒนาระบบการผลิตเมล็ดพันธข้าวนาปรังสาหรับพืํนทีนาปรังบ้านดงสาร ๔,๖๒๕ ไร และแนวทางการพัฒนาผลผลิตควาย

-บ้านปากยาม พัฒนาระบบการทองเทียวเชิงนิเวศวิถีใหม และการพัฒนาเครืองมือจับปลาที เหมาะสมกับสถานการณใหม

๒.๒แนวทางการขบั เคลือนของเครือขาย

-การติดตามความคืบหน้าการศึกษาผลกระทบจาก พรก.ประมงฯ พ.ศ.๒๕๖๐ กับกรมประมง/ คณะกรรมการประมงประจาจังหวัด

-การเชือมประสานการทางานกับสถาบันการศึกษา มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร เพือพัฒนา เศรษฐกิจชมชน ประเด็น หญา้ แฝก การเลียํ งวัว-ควาย นาปรัง และการสงเสริมการทองเทียวโดยชมชน

๙. วิธีการดาเนินงานวิจยั

๙.๑ การบริหารจดั การงานวิจัย

๑.การทาความเข้าใจรวมกับชมชน ดาเนินการ ๒ ระดับ คือ

๑.๑ การจ ประชมชีํแจงเป้าหมายและกระบวนการดาเนินโครงการกบั หนวยงานทีเกยี วขอ้ ง

๑.๒ การจัดประชมชีํแจงเป้าหมายและกระบวนการดาเนินโครงการก พ ทศี ึกษาระดับโซน

๒.การประชมทีมวิจัยเพือสรปติดตามการดาเนินการและสรปผลการดาเนินงาน ๒ เดือนตอคร รวม ๙ คร

๓.การเสริมศักยภาพการท งานของทีมวิจัย ดาเนินการ ๓ ชดกระบวนการ คอื

๓.๑ การจัดอบรมเทคนิค ทักษะ เครืองมือและกระบวนการดาเนินงานวิจัยเพือท งถนิ ๑ คร

๓.๒ การจัดประชมเชิงปฏิบัติการสรปวิเคราะหข้อมูลเพือออกแบบปฏิบัติการ ๑ ครํงั

๓.๓ จัดประชมเชิงปฏิบัติการสรปและอภิปรายผลการวิจัย ๑ ครัํง

๔. การดาเนินการศึกษาวิจัยเชิงปฏิบัติการ มิติด้านโครงสรา้ งเศรษฐกิจสังคม,ระบบนิเวศพืํนทีชมนํา (ปาโคก-บง- ทาม) หวงโซอปทานของปลาและผลิตภัณฑประมงพํืนบ้าน, วิถีชีวิตและระบบดารงชีพของชมชนประมงพืํนบ้าน ดาเนินการ ๔ ชดกระบวนการ ดังนีํ

๔.๑ การศึกษาพัฒนาการเปลียนแปลงสภาพเศรษฐกิจ สังคม ชมชนประมงลมนําสงคราม โดยศึกษาจาก

เอกสารมือสอง สัมภาษณผู้รู้ จัดประชมกลมระดมข

มูล และจัดเวทีสาธารณะ/ผ

รงคณวฒ

๔.๒ การศึกษาประเมินทรัพยากรลมนํา(ทรัพยากร มูลคาทรัพยากรและสังคม) ขอบเขตตาบลและชมชน โดยการ สารวจจัดทาแผนผังทรัพยากร สารวจการใช้/การจัดการทรัพยากร โดยการมีสวนรวมของ องคกร ปกครอง ท้องถิน ชมชนและกลมใช้ประโยชน การสัมภาษณผู้รู้ จัดประชมกลมเพือตรวจสอบข้อมูลและจัดเวทีคืน ข้อมูลตอชมชน

๔.๓ การศึกษาหวงโซอปทานด้านการประมง โดยการศึกษาเอกสารงานวิจัยทีเกียวข้องเรืองทรัพยากร ประมงในลมนําสงคราม(ชนิด ปริมาณ) สารวจการไหล/เส้นทางการค้าสัตวนําจากลมนําสงคราม การศึกษาดูงาน หวงโซ อปทานทรัพยากรลมนําโขง การสรปวิเคราะหระดับและความสัมพันธในหวงโซอปทานทรัพยากรประมงลม นํา สงคราม

๔.๔ การศึกษา-วิเคราะห/ค้นหาทางเลือก ศึกษาทนและคณคาเรืองวิถีชีวิตชมชนประมงลมนําสงคราม ตอนลางทีมีศักยภาพตอการพัฒนาเศรษฐกิจเชิงสร้างสรรคโดยใช้พัฒนาการเปลียนแปลงสภาพเศรษฐกิจ สังคม ชมชน ประมงลมนํา บทประเมินทรัพยากรลมนํา (ทรัพยากร มูลคาทรัพยากรและสังคม) และชดความรู้หวงโซ อป

ทานด นการประมงเป็นฐานวิเคราะหประเมนิ และคน้ หารูปแบบการดาเนินการ

๕. การพัฒนาต้นแบบการจัดการทรัพยากรโดยการมีสวนรวมของชมชนท้องถิน โดยกาหนดแนวทาง แผนงาน

มาตรการ ข้อตกลง รวมกันในระดับชมชน จ เวทนี าเสนอตอสภาองคกรปกครองสวนทอ้ งถนิ แตละพืํนทเี ป้าหมาย

๖. ศึกษาชดประสบการณและแนวทางการพัฒนากับพํืนทีอืนๆ โดยการจัดการศึกษาดูงาน และ/หรือการจัดการ แลกเปลียนเรียนรู้กับเครือขายลมนําอืน

๗. สรปออกแบบแนวทางและปฏิบัติการในพื ทีนิเวศชมนํา ลมนําสงครามตอนลาง

๘. สรปผลการวิจัย-ปฏิบัติการในมิติตางๆ ตามข้อที๔

๙. นาเสนอผลการศึกษาด ยการจัดสมั มนาวิชาการ

๑๐. จัดทารายงานวิจัยฉบับสมบูรณ

๙.๒ ระเบียบวิธีวิจัย โครงการนํีใช้ระเบียบวิธีการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีสสวนรวม(participatory action research)

นักวิจัยดาเนินโครงการแบบมีสวนรวมกับกลมเป้าหมายตลอดกระบวนการตํังแตกระบวนการเก็บข้อมูล การ วิเคราะหข้อมูล/ออกแบบปฏิบัติการ การปฏิบัติการ การสรปผลการวิจัย และ การนาเสนอผลการวิจัย เครืองมือทีใช้ดาเนินการคือชดเครืองมือการศึกษาชมชนแบบมีสวนรวม(PRA)

บทที 4 ผลการศึกษา

๑. ลักษณะทางกายภาพและนิเวศนลมนําสงคราม

๑.๑ ลักษณะทางกายภาพ

1) กายภาพลมนําสงคราม ลมนําสงครามมีขอบเขตครอบคลมบางสวนของ 5 จังหวัด 33 อาเภอ คือ อดรธานี สกลนครหนองคาย บึงกาฬ และนครพนม มีความยาวลานํา 420 กิโลเมตรพํืนทีลมนํา 6472 ตาราง กิโลเมตรหรือ 4,045,000 ไรและในฤดูนําหลากนําจากแมนําโขงจะหลากเข้าทวมพํืนทีผานทางปากแมนําเข้า พํืนทีตอนในได้เป็นระยะทางกวา 200 กิโลเมตรสงผลให้ลมนําเกิดเป็นพืํนทีชมนําขนาดใหญประมาณ 500,000 ถึง 600,000 ไรดังนัํนลมนําสงครามจึงมีนิเวศนแบบปาบงปาทาม (พืํนทีปานําทวมถึง ,Wetlands) ทีใหญทีสดใน ประเทศไทยกวา 166,206 ไร (Sombutputorn, 1998) ปาบง-ปาทามนํีเป็นถินทีอยูอาศัยผสมพันธวางไขที สาคัญของพันธปลาและสัตวนําอยางน้อย 28 แหง โดยในปีพ.ศ. 2542 พบวามีความหลากหลายของชนิดพันธ ปลากวา 142 ชนิดทรัพยากรจากแมนําสงครามรอเลีํยงผู้คนในลมนํากวาหนึง 1.45 คน สามารถจับปลาได้กวา 1,400 ตันตอปี ประชากรมีรายได้จากทรัพยากรสัตวนํา(พืช สัตวนํา และอืนๆ)เฉลีย 32,794 บาทตอปีลมนํา (wwf. ประเทศไทย)

2) ความสาคัญของลมนําสงคราม ปลาหลากหลายสายพันธเป็นจดสาคัญของความหลากหลายทางชีวภาพของลมนําสงครามตอนลางกรม

ประมงระบวามี 183 สายพันธซึงมาจากการสารวจทัวประเทศ (OEPP, 1999) ระหวางการศึกษานิเวศนและ

เครืองมือประมงระหวางปี 2001 - 2002 เผยวามี 149 สายพ ธจากสาม 33 สายพันธ (บญรัตนผลิน, 2002)

หากแตการศึกษาด้วยความรู้ท้องถินในสีหมูบ้านของลมนําสงครามตอนลางโดยการสารวจสังเกตจาแนก

พันธปลาได้ 124 พันธ จาก 12 พ

ธ ทีเกือบสูญพ

ธในขณะทีมีพันธตางๆคือ 9 สายพันธ (ไทบ้านวิจัย, 2005)

ในขณะทีข้อมูลทาง IUCN ระบถึงสายพันธทีเสียงตอการสูญพันธหรืออยูในกลมเกือบสูญพันธและสูญพันธ ไปแล้ว ระบบการอพยพย้ายถินพํืนทีในลมนําโขงทีเริมจากแมนําโขงในประเทศลาวสวนลางและจากตอนเหนือ บริเวณจังหวัดเลย ประเทศไทย ลมนําสงครามได้รับพิจารณาจาก MRC เป็นแหลงเพาะพันธปลาสาคัญตอนกลาง ของลมนําโขง

หากกลาวถึงแหลงเพาะพันธของปลาบึก สายพันธสาคัญของลมนําสงครามตอนลาง ความเชือของประมง พืํนบ้านเชือวาปลาบึกขนาดใหญเคลือนย้ายมาบริเวณตอนกลางของลมนําสงครามเพือทีจะเข้ามาในแหลงสาหราย

ทีมีรสเข้มของเกลือในเขตพ ทนี

ลมนําสงครามยาวทอดตัวในระดับ 140 - 200 เมตร จากระดับน ทะเล โดยต้นนํามาจากเทอื กเขา

ภูพานทีมียอดสูง 675 เมตร และทางตะวันออกเป็นภูเขาภูลังกาเป็นทีสูงและลาดชัน จนถึงพืํนทีลาทีนําทวมถึง การใช้ทีดินเป็นพํืนทีปลูกข้าว 39% มีพํืนทีสวนน้อยทีปลูกพืชไร เชน ข้าวโพด มันสาปะหลัง อ้อยและปาโคก อีสาน และพืํนทีสวนใหญทีถูกจาแนกเป็นพืํนทีชมนาํ ตามนิยามของ Dugan (1990) เป็นพืํนทีถึง 54.2% (สมบัติภูธร, 1998) ซึงพืํนทีชมนําเหลานํีสวนใหญอยูในบริเวณชวงท้ายของลมนําทีประกอบสร้างให้เกิดเป็น ภาพประกอบของถินทีอยูอาศยั ระบบนิเวศนยอยลักษณะตางๆ เชน บง ทาม แกง แกง้ วัง ปาก คอ ห้วย เป็นต้น

ลานําในชวงนําลดลงจากโค้งของพํืนทีทงเอาไว้กับพืํนทีนําทวมถึงตามฤดูกาลและทีอยูสูงถัดขํึนไป ประกอบด้วย ปาโคกอีสาน (ไม้เต็งรังและไม้ล้มลก เชน มันแซง และไมเ้ ถาวชนิดตางๆ) กระจายไปตามแหลงนํา

ธรรมชาติและแหลงนําทีสร้างขํึน พํืนทีชมนําเหลานีํมีความสาคัญตอนิเวศนของปลาและสัตวนํา นิเวศน ของพืชพรรณริมตลิงและปาโคกริมนําทีมีผลตอการสร้างรายได้และระบบการดารงชีพให้ผู้คนชมชนในละแวกนัํน มานาน

๑.๒ ลมนําสงครามตอนลาง

สงครามตอนลางอยูในเขตจังหวัดสกลนคร (อาเภอบ

นมวง พรเจริญ คาตากล

และอากาศอานวย)

บึงกาฬ (อาเภอเซกา บึงโขงหลง) และนครพนม (อาเภอนาทม ศรีสงคราม บ้านแพง และทาอเทน) ความยาว 241 กิโลเมตร ขอบเขตลมแมนํา 1,981,868 ไร เป็นเขตทีมีระบบนิเวศนปาบงปาทามทีมีความหลากหลายทาง ชีวภาพสูง โดยพืํนทีสาคัญทางนิเวศนสวนนึงอยูระหวางการเสนอขึํนทะเบียนเป็นพืํนทีชมนําทีมีความสาคัญ ระหวางประเทศหรือแรมซารไซต ลาดบั ที 15 ของประเทศไทย

ระบบนิเวศนและวิถีชมชนลมนาํ สงครามตอนลาง

ลมนําสงครามตอนลางโดยเฉพาะเขตอาเภอเซกา จังหวัดบึงกาฬ อาเภอคาตากล้า อาเภออากาศอานวย จังหวัดสกลนคร และอาเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม มีระบบนิเวศนยอยทีมีความเฉพาะตัวแตกตางกันทัํง กายภาพและชีวภาพ ความแตกตางกันนีํเป็นผลโดยตรงกับวิถีชีวิตชมชนลมนําในการทามาหากิน กลาวคือ นิเวศน เป็นสิงกาหนดพืํนที กาหนดชวงเวลา และกาหนดเครืองมือในการทาประมงพืํนทีสามารถจาแนกได้เป็น 4 เขต ประกอบด้วย

1. เขตอาเภอเซกา จังหวัดบึงกาฬ และอาเภอคาตากล้า จังหวัดสกลนคร ลานําคดเคีํยวน้อยท้อง นําเป็นแกงหิน ความสูงจากระดับนําทะเลมากกวาตอนลาง ( 145 - 150 ม.รทก.) ก็ทาให้เกิดนําไหล แรง นําทวมพืํนทีรวดเร็วและลดลงรวดเร็ว ประมาณ 1-2 เดือน พืํนทีลมนํามีลานํายอยและทงราบลมนํา ไหลเข้าทวมได้ทํังเขตพืํนที การทาประมงพืํนบ้านทาได้ผลดีชวงนําลด เครืองมือทีเหมาะสมชวงนําลด คือ สะด้ง เป็นหลัก

2. เขตอาเภออากาศอานวย จงั หวัดสกลนคร ลานําคดเคีํยวนําไหลเชียว มีเกาะแกงในลานําและมีพืํนที

ปาบงปาทามเป็นบริเวณกว้าง ความสูงจากระดบนําทะเลแตกตางกันไมมากชวง ( 143 - 145 ม.รทก.) ทาให้ปา

บงปาทามมีนําทวมนาน 4-6 เดือน กลายเป็นแหลงหลบภัย เพาะพันธวางไขของปลาและสตวนํา และจากนิเวศน

แบบนช

มชนประมงท้องถินจึงใช้โตงดักปลานาํ ไหล และใช

ลัดต้อนในชวงนาํ ลงเป็นหลก

3. เขตอาเภอศรีสงคราม (บ้านสามผง บ้านปากยาม) จังหวัดนครพนม หรืออาจเรียกวาเป็นเขต แมนําสงคราม - ลานํายาม เป็นเขตทีราบลมของตอนลาง ความสูงจากระดับนําทะเลปานกลาง 136 - 144 ม.รทก. แมนําคดเคํียว มีลานํายอยสลับซับซ้อนประกอบกับเป็นปากแมนําของลานํายาม ทาให้เขต นีํปาบงปาทามมีพํืนใหญทีสด และเป็นเขตสะสมของปลาและสัตวนําทีหลากหลายทีสดแหงหนึงใน ประเทศ ดังนัํนรูปแบบการทาประมงก็ดี เครืองมือจับปลาก็ดี องคความรู้ภูมิปัญญาด้านประมงพืํนบ้านใน ลมนําสงครามมักเกิดจากชมชนในเขตนํีกอนทีเขตอืนๆจะนาไปตอยอดและปรับปรงให้เหมาะสมกับพืํนที ของตนเองตอไป

4. เขตอาเภอศรีสงคราม (ตาบลทาบอสงคราม ตาบลศรีสงคราม ตาบลบ้านเอืํอง และตาบลหาด แพง) เป็นเขตปากแมนําของห้วยโคน - ลานําอูน - แมนําสงคราม สภาพพืํนทีเป็นทีราบลมตาปากแมนํา ความสูงจากระดับนําทะเลปานกลาง 130 ม.รทก. มีความอดมสมบูรณทางกายภาพโดยเฉพาะ ห้วยซิง

ในตาบลทาบอสงครามเป็นแหลงอาศัยและวางไขของปลาบึกซึงเป็นปลาขนาดใหญทีสดในลมนําโขงอีก ด้วย ชมชนเขตนีํใชส้ ะด้งและโตง รวมถึงเครืองมือชนิดตางๆในการจบั ปลา

จะเห็นได้วาลมนําสงครามตอนลางมีระบบนิเวศนเฉพาะทีหลากหลายทัํงกายภาพและชีวภาพ ปลาและสัตวนํา ยังผลให้ชมชนประมงในลมนํามีวิธีการทามาหากินทีหลากหลายบนฐานนิเวศนเชนกัน องคความรู้ลมนํามีความ สลับซับซ้อน มีทํังการผลิตซําและการพัฒนาแบบมีพลวัตร กับทัํงสถานการณธรรมชาติและนโยบายทีปรับตัวอยูไม ขาดสาย หากจะทาความเข้าใจและค้นหาวิธีการปรับตัวของชมชนลมนําก็จาเป็นอยางยิงทีจะต้องศึกษาพลวัตร หรือการเปลียนแปลงอยางมีระบบของวิธีคิดและวิธีการของคนลมนํา รวมถึงแนวโน้มการเปลียนแปลงทีจะเกิดขึํน ในอนาคตอีกด้วย

๑.๓ ระบบนิเวศนลมน สงครามตอนลาง

ระบบนิเวศนยอยลมนําสงครามตอนลางจาแนกได้เป็น 28 ระบบ และจัดกลมตามระดับความสูงตาของ พืนํ ทีได้ 4 กลม (วิจยั ไทบ้าน, 2548) ดังนํี

1.ระบบนิเวศนทีสูงหรือทีดอน

ระบบนิเวศนกลมนีํมีพืํนทีคอนข้างสูง ในฤดูฝนนําทวมไมถึง มี 7 นิเวศนยอย คือ 1) ดง เป็นพืํนทีสูงที เป็นปา มีบริเวณกว้างและสูงกวาระบบนิเวศนยอยอืน ดงในลมนําสงครามตอนลางมีพันธไม้นานาชนิดรวมถึงพันธ ไม้ขนาดใหญทีเป็นทีอยูอาศัยของสัตวหลายชนิด เชน นก กระแต กระรอก ไกปา กระตาย หมาจิํงจอก เป็นต้น ฤดู แล้งปาคอนข้างโปรง ฤดูฝนจะรกทึบ มีความชืํนสูง การใช้ประโยชน การหาของปา สมนไพรและเลีํยงสัตวตลอดทัํง ปี 2)โคก เป็นพืํนทีสูง พํืนทีไมกว้าง ดินผสมลูกรัง ผิวดินไมสมาเสมอ ฤดูแล้งคอนข้างแห้งแล้ง มีปาผลัดใบ ปาเต็ง รัง ไม้พม และหญ้าปกคลม การใช้ประโยชนโคก ใช้เป็นพํืนทีเลํียงสัตว เก็บหาของปา เก็บเห็ดในฤดูฝน และบาง บริเวณทีนําขังใช้ทานาได้ 3)ดอน เป็นทีราบสลับเนินดิน อยูในระดับเดียวกันกับโพน มีพันธเล็กใหญขึํนสลับกัน สัตวทีพบ ได้แก กระรอก กระแต แลน ลิง ชะนี ไกปา นก หนู งู ทีดอนนีํสวนมากชาวบ้านจัดเป็นดอนปูตา ดอน ปาช้า ดอนทาเลเลํียงสัตว ปัจจบันเรียกวา ปาชมชน เป็นแหลงอาหารสมนไพรและฟืนทีสาคัญของชาวบ้าน นอกจากนํีชาวบ้านจะเลือกดอนเป็นทีตัํงหมูบ้าน เนืองจากอดมสมบูรณและอยูสูงกวาระดับนํา ดอนแบงออกเป็น 2 ประเภท คือ 3.1 ดอนสูง มีปาไม้ใหญจานวนมาก-ชาวบ้านใช้เป็นพํืนทีศักดิสิทธิ ดอนปูตา และ3.2ดอนลม อยู ตากวาระดับแรก ใช้เป็นพืํนทีเลํียงสัตว 4)โนน เป็นพืํนทีสูงเทากับคย เป็นปาผลัดใบ จาพวกไม้ชาด ไม้แดง ไผกะซะ หูลิง เป็นต้น โนนเป็นทีอาศัยของสัตวปาทัํงในฤดูแล้งและฤดูนําหลาก การใช้ประโยชน ใช้เลีํยงสัตว ลา สัตว เก็บผักเห็ด เผาถาน ทานาบางบริเวณ รวมทัํงบางแหงใช้เป็นทีตํังหมูบ้าน 5)โพน เป็นดินจอมปลวกขนาด ใหญ บางแหงมีขนาด 5 ไร เป็นทีอยูอาศัยของสัตว โดยเฉพาะไส้เดือนในฤดูฝน 6)คย พํืนทีตากวาโพน มีลักษณะ คล้ายคันดินขนาดใหญ กว้างประมาณ 50 เมตร ยาวไมแนนอน คยจะอยูติดแมนําสงคราม นําทวมถึงในฤดูนํา หลาก 7)บ๊ะ เป็นพืํนทีลาดเอียงรอยตอระหวางโคกกับทง มีไม้ขนาดกลางและเล็ก เป็นปาผลัดใบ ใช้ประโยชนใน

การเลีํยงสัตวตลอดปีเก็บเห็ด และขดม

2.ระบบนิเวศนทีราบ

ในฤดูฝน

เป็นนิเวศนทีมีทีราบนําทวมถึงในฤดูนําหลากมากเทานัํน มีระบบนิเวศนยอย 6 ระบบคือ 1)สอม คือ บริเวณยอดห้วยรอยตอระหวางห้วยกับซา เป็นรองนําคล้ายฮองแตเล็กกวา มีนําเฉพาะชวงนําหลากเทานัํน สอมจะ มีปาไม้ล้อมรอบ บางแหงเป็นนําซับ ใช้ทานาปรัง ปลูกผัก บางแหงมีเทา (สาหรายนําจืด) ทีบริโภคได้ 2)คา เป็น แองนําขนาดเล็กคล้ายซา นําอาจแห้งในฤดูแล้งพบในแนวรอยตอระหวางทีลมกับโนน ยอดฮองหรือสวนลางของ

สอม คาจะถูกนําทวมเมือมีนํามาก เป็นแหลงอาศัยของสัตวนําทีชาวบ้านหามาเป็นอาหารได้ตลอดปี 3)ซา เป็น แองนําขนาดเล็ก พํืนทีไมมากแตมีนําซับไหลตลอดเวลา ซาพบได้บริเวณรอยตอสอมกับฮอง ทงกับทาม บ๊ะกับทาม เป็นทีอาศัยของปลา ปลาไหล 4) ส้าง เป็นบอนําเล็กๆ ทีดืมได้ มีสองแบบ คือ แบบธรรมชาติและทีมนษยสร้างขึํน 5)ทงหรือทงนา เป็นทีราบ มีทัํงนําทวมถึงและไมถึง มีไม้ยืนต้นและไม้พม เป็นทีอยูอาศัยของสัตว พืํนทีเลีํยงสัตวจะ

เป็นพืํนทีวางไขของปลาในฤดูน หลาก และ 6) โสก เป็นทางระบายนําจากทีสงู ลงสแู มนําในฤดูนําหลาก

3.ระบบนิเวศนทีราบริมนาํ หรือระบบนิเวศนทีลม

เป็นระบบนิเวศนทีแห้งแล้ง ในฤดูแล้งจะมีนําขังเพียงเฉพาะในแองทีลมตา สวนในฤดูฝนจะถูกนําทวม กลายเป็นผืนนําขนาดใหญ ทีราบริมนําหรือระบบนิเวศนทีลมมี 11 นิเวศนยอย คือ 1)หนอง เป็นแหลงนําเล็ก ใหญกระจายตัวอยูทัวทัํงพํืนทีทาม ในฤดูนําหลากจะถูกทวมเป็นพํืนเดียวกับนิเวศนนอืน ในหนองจะมีดินเอียดหรือ สาเกลือเป็นแรธาตทีปลาต้องการ หนองจึงเป็นแหลงอาหารและวางไขของปลาทีขึํนมาจากแมนําโขง สวนฤดูแล้ง ใช้เป็นแหลงเลํียงวัวควาย ทาการเกษตร และบางแหงทีมีนําตลอดปีใช้หาปลา 2)ห้วย คือ รองนําเชือมระหวาง หนองกับหนอง หนองกับกด หนองกับแมนําสงคราม ห้วยเป็นทางปลาบึกวายจากแมนําสงครามเข้าไปกินดินเอียด ในฤดูนําหลาก ชาวบ้านใช้เป็นแหลงหาปลา ทานาแซง และเก็บผัก 3)ฮอง เป็นสายนําเชือมระหวางห้วยกับกด มี ขนาดเล็กกวาห้วย ฮองเป็นทางอพยพขึํนไปวางไขในห้วยของปลาในฤดูนําหลาก สวนในฤดูนําลดชาวบ้านใช้ทานา ริมห้องทีมีนําขัง 4)ปาก เป็นจดเชือมตอระหวางนิเวศนยอยหนึงกับอีกแหงหนึง สวนมากจะเรียกรวมกับนิเวศนน อืน เชน ปากฮอง ปากบง ปากห้วย เป็นต้น ปากเป็นทางผานเข้าออกของปลา ชาวบ้านจับหาปลาได้มากในบริเวณ นํี สวนในฤดูแล้งใช้เป็นพืํนทีเลํียงสัตว เพราะนําตืํนมีพืชและหญ้าขึํนบริเวณนีํ 5)สาย ใช้เรียกรวมกันกับสายนํา ทัวไป มีความยาวพอๆ กันกับห้วย แตมีขนาดเล็กกวา แคบ และตืํนกวา สายเป็นทีทานาปรังในฤดูแล้ง 6)บง เป็น บริเวณติดลานําสงคราม เป็นทีลมแตไมลึก แห้งในฤดูนําแล้ง มีทวมในฤดูนําหลาก และมีพันธพืชนานาชนิดขึํนใน บง เชน ไผกะซะ ไค้หางนาก เกร็ดหอย เป็นต้น ชาวบ้านใช้เป็นจดจับปลาในฤดูนําลด เป็นลวงมอง เบ็ด ต้มดัก ปลา สวนในฤดูแล้งใช้เลีํยงสัตวและเก็บผัก 7)ทาม คือพํืนทีราบทีอยูเหนือบงขึํนมา ถูกนําทวมในฤดูนําหลากนาน 3-4 เดือน ทามเป็นแหลงเพาะพันุธปลา แหลงจับปลา และเก็บหนอไม้ทีโผลพ้นนํา สวนในฤดูแล้งใช้ทาเป็นพํืนที เกษตร เชน ข้าว ข้าวโพด ถัว มัน เนืองจากทามเป็นแหลงสะสมของตะกอนดินและธาตอาหารทีถูกกระแสนําพัด พามาในฤดูนําหลาก จึงมีประโยชนในด้านการเกษตรมาก นอกจากนัํนทามยังเป็นพํืนทีเลีํยงวัวควายและแหลงไม้ ใช้สอยอีกด้วย 8)กด เป็นแองนําทีแทรกกระจายอยูในทาม เกิดจากการเปลียนทิศทางของการไหลของนํา กดมี ความกว้างยาวลึกมากกวาหนองและมีนําขังตลอดปี กดเป็นแหลงอาหารและวางไขของปลาในฤดูนําหลาก เป็น แหลงไม้ใช้สอย ผัก และปลาของชาวบ้านในฤดูนําลด 9)ดม หรือดูน หรือ พง เป็นนําซับริมแมนําสงคราม เป็นดิน เลนทีออนตัวและพืชปกคลม 10)นําจํัน เป็นนําทีไหลออกมาจากริมฝังแมนําสงคราม บริเวณด้านลางนําจัํนมักจะ มีนําซับทีเรียกวา ซา ใช้เป็นแหลงนําดืมในฤดูแล้ง และ 11)เอียดเกลือ คือ ดินทีมีเกลือผสมอยู ฤดูแล้งเกลือจะ

โผลขึํนมาเหนือผิวดิน ในฤดูฝนเอียดเกลือจะมีตะไครน

4.ระบบนิเวศนในแมนํา

หรือเทาเป็นอาหารของปลา

ระบบนิเวศนกลมนีํในฤดูแล้งมีมีบางนิเวศนโผลพ้นนําขึํนมา สวนฤดูฝนจะถูกนําทวมทัํงหมดมี 4 นิเวศน ยอย คือ 1) วัง คือบริเวณทีลึกทีสดของสายนํานํันนัํนในฤดูนํารถมีความลึกระหวาง 4-10 เมตร ฤดูนําหลากลึก 9-15 เมตร พบในแมนําสงครามและลาห้วยสวนใหญอยูในโค้งนําตรงข้ามกับหาดหรือแก้ง เนืองจากในฤดูนํา หลาก นําทีไหลแรงเมือมาถึงโค้งนําแล้วกระแทกตลิงทาให้นําไหลวนแล้วเกิดเป็นหลมนําลึกวาง เป็นจดทีมีปลา

ขนาดใหญชกชม ชาวบ้านเชือวา วังเป็นพํืนทีศักดิสิทธิมีเจ้ารักษาอยู การจับปลาในวังจะต้องมีการขอหรือบอก กลาวกอนทกครัํง 2)หาด คือบริเวณทีทรายหรือหินไหลมารวมกันเกิดเป็นสันดอนในแมนํา มี 2 แบบ คือ หาดฟู มองเห็นได้มีพืชขํึนได้ และหาดจมเรียกไปกับแมนํา 3)แก้ง คือหินทรายหรือกรวดทีขวางทางนํา แกงเป็นแหลง อาศัยของปลาหนัง และ 4)ลัํงหรือหอด มีลักษณะคล้ายหาดจมแตเป็นโคลน อยูระหวางวังกับแก้ง มีความลึก ประมาณ 2 เมตร เป็นทีอาศัยของปลาจาพวกปลาหนัง

๒. พัฒนาการการเปลียนแปลงชมชนประมงพืํนบ้านลมนํามูลตอนลาง

๒.๑ การต ถินฐานชมชน

การตงัํ ถินฐานและวิถีชีวิตของชมชนลมนําสงครามตอนลางมีความสัมพันธพื แบงออกเป็น 3 กลม (ไทบ้านวิจัย ม, 2548)

๑) ชมชนริมนําสงครามหรือในปาทาม

ฐานทร

ยากรปาบงปาทาม

เป็นชมชนทีตัํงอยูบนดอน โนน และโพนในปาทามติดริมนําสงคราม มกั มีลานําห้วยสาขาบน ขนาบขา้ ง เป็นชมชนทีพึงพาทรัพยากรจากปาทามและลานําสงคราม มีอาชีพการหารปลาเป็นหลัก

สามารถหาได้ตลอดปี นอกจากนี ังมกี ารทานาทัํงนาปีและนาแซง แตเป็นพนํื ทเี สยี งเพราะมกั จะมีนําทวม

เกือบทกปี การเลียํ งวัวควาย และการหาของปาในพืํนทีทามเพือการยังชีพ

๒) ชมชนริมห้วยสาขาลานําสงคราม

เป็นชมชนทีตัํงตามพืํนทีริมห ยสาขาลานําสงคราม ทเี ป็นพืํนทรี อยตอระหวางทามและปา

โคก ชมชนมักตังํ ไมไกลจากลาน สงครามมากนัก มอี าชีพในการทานาควบคไู ปกบั การหาปลา เพราะม

พืํนทีทีเหมาะสมกับการทานา ไมมีความเสียงนําทวม ได้ข้าวในปริมาณทีมาก สวนการหาปลามากหาใน บริเวณลาห้วยสาขามากกวาลานาํ สงคราม มีการปลูกพืชผกั ไว้บริโภค นอกจากนยํี ังมีการไปหาเก็บของปา ในบริเวณปาบงปาทามเชนกัน

๓) ชมชนบ้านโคก

เป็นชมชนทีตงํั อยูหางจากลานําสงครามและลาน

สาขา มีอาชีพทานาเป็นหล

นอกจากนีํยังมี

อาชีพรับจ้าง การเล

งสัตว ค้าขายเป็นอาชีพเสริม ชมชนบ

นโคกเข้าไปใช้ประโยชนจากพืํนทีทามและลา

นําสงครามเป็นบางครัํง โดยจะมากันเป็นกลม กลมละ 5-10 คน ตามชวงฤดูกาลทีเหมาะสม ซึงการมา หาปลาและหาของปาของชมชนบ้านโคกจะเป็นการหาเพือบริโภคเป็นหลัก

๒.๒ พัฒนาการการเปลียนแปลงชมชนประมง

ชมชนประมงพืํนบ้านลมนําสงคราม เป็นชมชนทีตัํงอยูริมลานําสงครามหรือบริเวณใกล้เคียงปาทามที พึงพาการหาปลาและทรัพยากรตางๆในปาทาม เป็นชมชนทีมีความหลากหลายของกลมคนทีอพยพมาตัํงถินฐาน ในการหาปลาเป็นหลัก เชน บ้านศรีเวินชัย 246 ครัวเรือน 85 นามสกล บ้านปากยาม 132 ครัวเรือน 70 นามสกล (เอกชัย คะษาวงษ, 2541) อยางไรก็ตามชมชนประมงพืํนบ้านลมนําสงครามมีการเปลียนแปลงมาอยาง ตอเนือง แบงออกเป็น 4 ชมชน ดังนีํ

ยคที 1 เศรษฐกิจเพือการยังชีพ (กอนพ.ศ. 2500)

ยคที 2 เศรษฐกิจเพือการค้า (พ.ศ. 2500 - พ.ศ. 2520)

ยคที 3 เกษตรอตสาหกรรม (พ.ศ. 2521 - พ.ศ. 2545) ยคที 4 นาปรงั ประมงกวดขัน (พ.ศ. 2545 - ปัจจบัน)

ในแตละยคยังมีสถานการณและการเปลียนแปลงทางเศรษฐกิจและสังคมของชมชนดงั นีํ

ยคที 1 เศรษฐกิจเพือการยังชีพ (กอนพ.ศ. 2500)

ชวงกอนปีพ.ศ. 2500 พืํนทีลมนําสงครามตอนลางปาบงปาทามมีความอดมสมบูรณ ชนิด พันธพืชมีความหลากหลายหนาแนน ยังคงมีต้นไม้ขนาดใหญ เชน ต้นกระเบา ต้นหว้า มีสัตวปา หลากหลายชนิด ทํังสัตวปาขนาดใหญ เชน เสือ กวาง (วิจัยไทบ้าน, 2541) ทีสาคัญมีปลาชกชมทีเป็น แหลงหาปลาของชมชนได้ตลอดปี

ด้วยความอดมสมบูรณของปลาและทรัพยากรอืนๆของทามและลมนําสงครามดังกลาว ชมชน ประมงในเขตลมนําสงคราม จึงมักจะประกอบด้วยกลมคนทีอพยพมาจากหลากหลายถินทัํงมาจากเขต อืนๆของนครพนม สกลนคร หรือแม้กระทังจังหวัดอืนๆ เชน อบลราชธานี ยโสธร ร้อยเอ็ด มหาสารคาม เป็นต้น กลมคนเหลานํีอพยพเข้ามานีํอาชีพในการหาปลาเป็นหลักเพราะสามารถหาได้ตลอดปี สวนการ ทานามีการทานาปีในพืํนทีนาโคก แตมีพืํนทีจากัด สวนนาแซงทาในบริเวณหนองทาม มีความเสียงตอนํา ทวมทกปีทาให้เกิดปัญหาข้าวไมพอตอการบริโภค ฉะนัํนนอกจากคนในลมนําสงครามจะหาปลาเป็นการ ยังชีพเป็นหลักแล้ว ยังมีการแปรรูปปลาในรูปแบบปลาแห้ง ปลาแดก ปลาเอือบ เพือแลกข้าวและสินค้า อืนๆทีจาเป็นจากชมชนบ้านโคกทีมีทีทานา ซึงการแลกเปลียนดังกลาวไมมีมาตราวัดอัตราสวนทีแนนอน ขึํนอยูกับความสัมพันธของทํังสองฝาย จนทาให้บางครัํงเรียกชวงทีวาเป็น “ยคเศรษฐกิจปลาแลกข้าว” นอกจากนํีชวงหลังสงครามโลกครัํงที 2 ไดเ้ ริมมีเรือกระแซงของชาวเวียดนามขนสินค้าประเภทจอบเสียม และ

ปัจจย

การผลิตอน

ๆ ในขณะเดียวกันปลาแดกเป็นสินค้าทีรับซื

และแลกเปลียนจากชมชนไปสูพน

ทีอืนๆ

ถึงแม้วาชมชนลมนําสงครามตอนลางจะมีคนทีอพยพมาจากหลากหลายกลมก็ตาม แตเป็น กลมชาติพันธทีมีประเพณีวัฒนธรรมทีใกล้เคียงกัน “ฮีต 12 คลอง 14” และความเชือเรือง “ผี” เป็น พืํนฐานทาให้ไมเกิดความแปลกแยกในชมชน ด้วยระบบเศรษฐกิจปลาแลกข้าวทาให้เกิดความสัมพันธทาง สังคมกับชมชนอืนๆในรูปแบบการผูกเสียวและพีน้องบ้านโคก

ยคที 2 เศรษฐกิจเพือการค (พ.ศ. 2500 - พ.ศ. 2520)

การพัฒนาประเทศภายใต้แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ (2504) มีการพัฒนาระบบ สาธารณูปโภคขัํนพํืนฐาน ทัํงการสร้างถนนและไฟฟ้า มีการมีการพัฒนาระบบสาธารณสขขัํนพืํนฐาน อัตราการตายลดลง ทาให้ประชากรเพิมขึํนอยางรวดเร็ว ประกอบด้วยการคมนาคมขนสงสะดวกเข้าถึง มากขึํน สงผลให้ชมชนลมนําสงครามเข้าสูระบบเศรษฐกิจการค้ามากขํึน มีความต้องการขยายพํืนทีทาม ในการผลิตสินค้าเพือสงขาย ตลอดการหาปลาและสินค้าจากปาบงปาทาม จากเดิมเพือการยังชีพและการ แลกเปลียนมาเป็นการค้าขายมากขึํน ในยคนีํได้มีการเปลียนรูปแบบวิธีการใช้ประโยชนจากพืํนทีทามใน การหาปลาดังนํี

๑.การทาไม้เผาถาน

ชมชนลมนําสงครามได้ใช้ไม้ในพํืนทีปาบงปาทามเป็นแหลงเชืํอเพลิงในครอบครัว ประมาณปี พ. ศ. 2500 เริมมีการเผาถานโดยใช้ไม้ยืนต้น เชนไม้แห้ ไม้แสง ไม้เปือย ฯลฯ เพราะไม้เหลานํีเผาถานแล้ว ได้ถานคณภาพดี จนกระทัง พ.ศ. 2508 - พ.ศ. 2510 เริมมีพอค้าจากนครพนม สกลนคร อดรธานี เข้า

มารับซืํอถานจากชมชนเพิมมากขึํนเรือยๆ จนถานกลายเป็นสินค้าสาคัญของชมชนลมนําสงคราม (วิจัยไท บ้าน, 2541)

การเผาถานในชวงแรก แตละชมชนจะทาในพํืนทีทางใกล้เคียงชมชนตนเอง เมือมีการทามากขึํน เริมหายากก็จะขยายไปทาในพํืนทีบ้านอืนๆ ชวงปี พ.ศ. 2517 - พ.ศ. 2519 จะมีการเผาถานอยาง เข้มข้น ยกเว้นฤดูฝนเทานํัน ในการเผาถานนัํนสามารถเผาได้เดือนละ 2 เตา เตาละ 55 - 70 กระสอบ ปีหนึงจะตกครวั เรือนละ 1000 - 1600 กระสอบ รายได้ประมาณ 20,000 - 30,000 บาท

๒.การบกเบิกพนํื ทีทานาในพืํนทีทาม

2.1 ข้าวไรนาทาม

ข้าวไรนาทามจะทาในพืํนทีโคกในทาม (พํืนทีสูง) โดยเมือบกเบิกแรกๆ 1 - 2 ปี เริมหยอดข้าว

ในเดือน 4-5 เมือฤดูฝนมาข วกเ็ จริญเติบโตได้ดี โดยเฉพาะดินทบี กเบิกใหมๆ มคี วามอดมสมบูรณ

พันธข้าวจะเป็นพันธข้าวเบาเก็บเกียวได้ทันฤดูนําหลาก เมือทา1 - 2 ปี แล้ว หลังจากนัํนก็จะปรับพืํนที และวิธีการเป็นนาโคก

2.2 นาโคกในทาม

เมือทาข้าวได้ 1 - 2 ปี พืํนทีสามารถปรับเป็นทีทานาข้าวได้แล้วจะปรับนาข้าวไรเป็นนาโคกที เป็นนานําฝน มีคันนาเก็บนําขังได้ เป็นการทานาดาพันธข้าวเป็นพันธข้าวเบาและทานข้าวกลาง อาย 90

- 120 วัน เก็บเกียวชวงปลายเดือนพฤศจิกายน - ต เดือนธันวาคม

ข้าวนาโคกในทามจะมีความเสียงตอนําทวมน้อยกวานาปีในทาม เพราะพืํนทีสูงผลผลิตน้อยกวา นาปี แตไดม้ ากกวาข้าวไรนาทาม

2.3 นาปีในทาม

เป็นการบกเบิกพืํนทีลมและตาในพํืนทีปาบงปาทามในการทานา โดยการทานาดาเป็นหลักพันธ ข้าวจะเป็นพันธข้าวหนัก เป็นการทานาอาศัยฝนเป็นหลัก ดินมีความอดมสมบูรณ เก็บเกียวชวงเดือน ธันวาคม ผลผลิตได้มากกวานาโคก อยางไรก็ตามนาปีเป็นนาเสียงตอการนาทวมสูง ทานา 3-4 ปี อาจได ข้าวดีเต็มทีหนึงปีก็ถือวาค้มคา

2.4 นาแซงในทาม การปลูกข้าวนาแซงจะทาในพืํนทีใกล้หนองต้องอาศัยนําจากหนองและนําซึมธรรมชาติ โดย

เริมทาเดือน 12(พ.ย. - ธ.ค.) และเก็บเกียวเดือน 4 - 5 (มี.ค. - เม.ย.) พันธข้าวสวนใหญจะเป็นพันธข้าว เบา - กลางเป็นหลัก ในยคนํีการทานาของชมชนลมนําสงครามจะเน้นการปลูกข้าวเพือบริโภคเป็นหลัก

เพราะการทานาในพ 3.การหาปลา

ทีทามยงั ถือเป็นความเสียงตอการนําทวมทกป

การศึกษาจากการประมงเพือการยังชีพเป็นการหาปลาเป็นอาชีพและรายได้ มีการพัฒนา เครืองมือและวิธีการหาปลาเพือให้ได้ปลาจานวนมาก จากเครืองมือทีใช้วัสดจากท้องถินมาเป็นใย สังเคราะห “ไนลอน” ซึงสามารถทาเครืองมือในการหาปลาได้หลายชนิดและสะดวกรวดเร็ว เชน มอง แห อวนลาก อวนห้ม สะดง เป็นต้น การใช้เรือจากเรือพายมาเป็นเรือหางยาวติดเครืองยนต ทาให้สะดวกและ รวดเร็วในการหาปลาและไดป้ ลาในปริมาณทีมากขึํน

การพัฒนาระบบโครงสร้างพืํนฐานทาให้การคมนาคมสะดวกมากขึํน ระบบการตลาดซืํอขายปลา เข้าถึงชมชนมากขํึน และสามารถขนสงสินค้าได้กว้างไกลมากขึํน จากสินค้าจากปลาเป็นปลาแปรรูป เชน ปลาแห้ง ปลาส้ม ปลาร้า มีพอค้ารับซืํอปลาสดขายสูตลาดได้มากขึํน เป็นความต้องการของตลาดเพิมขํึน ทาให้การจับปลาของชมชนประมงลมนําสงครามจับปลามากขึํน เปลียนจากยคของการ “ปลาแลกข้าว” สู การจบั ปลา “เพือค้าขาย”

วิถีประมงลมนําทีมีฐานความหลากหลายของกลมคนทีมาจากหลายพืํนที ยังคงยึดวิถีวัฒนธรรม และความเชือในการดารงชีวิต และเริมมีการอพยพแรงงานในการทางานตางถิน และมีการสงบตรหลาน เข้าเรียนหนังสือมากขึํน

ยคที 3 เกษตรอตสาหกรรม (พ.ศ. 2521 - พ.ศ. 2545)

ในชวงเวลาของยคนีํถือได้วามีการเปลียนแปลงอยางเข้มข้นของชมชนประมงลมนําสงคราม ตํังแตการรกคืบและการแยงชิงทรัพยากรปาบงปาทามของบริษัทเอกชน การบกเบิกการใช้ประโยชนปาบง ปาทาม การทาการประมงทีเข้มข้น และการพัฒนาโครงการพัฒนาลมนําของภาครัฐ ซึงแตละประเด็นมี ผลกระทบตอการเปลียนแปลงของชมชนอยางหลีกเลียงไมได้

๓.๑ การรกบริษัทเอกชนเพือลงทนการเกษตรการอตสาหกรรม(วิจัยไทบ้าน, ๒๕๔๑) มีดังนํี

พ.ศ. ๒๕๒๑ มีการตํังบริษัทตะวันฟารม บกเบิกพืํนทีกวา ๑๐,๐๐๐ ไร จะทาการเกษตร อตสาหกรรมบริเวณบ้านซาง อาเภอเซกา จงั หวัดบึงกาฬ

พ.ศ. ๒๕๒๗ บริษัทเกษตรอตสาหกรรมอีสานจากัด ทาการผลิตมะเขือเทศเพือผลิตนํามะเขือเทศ

เข้มข้นในพ ทขี องบริษทตั ะวันฟารม

พ.ศ. ๒๕๓๑ บริษัทซันเทคกร๊ปจากัด (มหาชน) จัดตํังโรงงานและปลูกมะเขือเทศ สับปะรด

กระปองในพื ที ๑๒,๐๐๐ ไรของอาเภอศรีสงคราม

พ.ศ. ๒๕๕๓ มีการจัดตัํงบริษัททงสงครามอินดัสทรีจากัด และเปลียนเป็นบริษัทเอเชียเทคกร๊ป จากัด(มหาชน) ในปี ๒๕๓๘ จัดตัํงบริษัทเอเชียทีค พัลฟ แอนด เปเปอรจากัด (มหาชน) โดยมีแผนทีสงเสริมเกษตร ๑๐๐,๐๐๐ ครัวเรือน พืํนที ๑๐๐,๐๐๐ ไร ปลูกกระถินเทพา ผลิตเยือเซลลูโลสคณภาพ เพือใช้ในอตสาหกรรมสิงทอ

ในการดาเนินการของบริษัทเอกชนตางๆ เป็นการกว้านซืํอทีดินจากคนในพืํนทีมีการบกเบิกปา ทามปาบง เพือดาเนินการตามแผนการลงทน มีการดาเนินการผลิตสินค้าและสงเสริมชาวบ้านใน พืํนทีผลิตสินค้าทัํงในรูปแบบบริษัทเป็นเจ้าของลงทนผลิตเองหรือสงเสริมชาวบ้านผลิตในรูปแบบ

เกษตรพ ธสัญญา การเขา้ มาของบริษทั เอกชนเกิดผลกระทบตอชมชนหลายด้านดังน

๑. พืํนทีปาบงปาทามทีเคยเป็นแหลงทรัพยากรของชมชนลดลง ทํังในเชิงปริมาณและ ความอดมสมบูรณ

๒. เกิดความขัดแย้งกับชมชนในกรณีทับซ้อนพํืนทีสาธารณะทีชาวบ้านใช้ประโยชนรวมกัน

(กรณีทงพันขัน บ นดงสาร)

๓. เกิดกรณีขัดแย้งพ

ทีทับซ

นกับพํืนทีทากินของชาวบ้านเกือบทกพืํนท

๔. การผลิตการเกษตรทีสงเสริม มีการใช้เทคโนโลยีและสารเคมีในการผลิตสงผลตอคณภาพ สิงแวดล้อมในพืํนที

๓.๒ นโยบายการใช้เอกสารสิทธิในพืํนทีลมนําสงคราม จากเดิมทีชมชนได้เข้าใช้ประโยชนในพํืนทีโดยใช้หลักการรับรู้และยอมรับรวมกับของชมชน

และมีใบรับรองเสียภาษีจากหนวยรัฐ ในประมาณ พ.ศ.๒๕๒๙ เป็นต้นมา รัฐมีนโยบายออกเอกสาร สิทธิ นส.๓ โฉนด ในพืํนทีปาบงปาทามรนนําสงครามเป็นตัวเรงในการใช้ประโยชนพืํนทีอยางเข้มข้น มากขึํน ซึงมีผลกระทบดงั นํี

๑. มีการจับจองและบกเบิกพืํนทีของชาวบ้าน เพือแสดงความเป็นเจ้าของและออกเอกสาร สิทธิซึงทาใหท้ ีเคยมีมูลคาเพิมมากขึํน

๒. บริษัทเอกชนและภาคธรกิจอืนๆกว้านซืํอทีดินจากใบจองและใบรับรองการเสียภาษีแล้ว นาไปออกเอกสารสิทธิและบกเบิกปาทามลดลง

๓. เกิดกรณีการทับซ้อนสิทธิทีดินของคนภายนอกและชาวบ้านทีทากินในพํืนที รวมทัํงพืํนที

สาธารณะใช้ประโยชนรวมก ของคนในชมชน

๔. พํืนทีทามเดิมเป็นแหลงทรัพยากรทีคนในชมชนหาอยูกินรวมกันกลายเป็น “สินค้า” ของ เอกชนทีเป็นคนภายนอกมากขึํน

๓.๓ การหาปลาทีใช้เครืองมือขนาดใหญเชิงพาณิชย

เครืองมือขนาดใหญทีมีการใช้จ ปลาของชมชนลมนําสงคราม มดี ังน

“โตง” เป็นเครืองมือจับปลาทีประยกตและพัฒนามาจากโพงพาง เพือกักจับปลาในฤดูนําลง (เดือนกันยายน - ตลาคม) ทีปลาอพยพกลับนําโขง โดยการวางกับดักทางนําไหลในลานํา ทาให้ได ปลาจานวนมากไดป้ ลาทกชนิดและทกขนาด

“สะดงใหญ” เป็นเครืองมือทีใช้จับปลาในชวงเดือนตลาคม - มีนาคม โดยชวงเดือนตลาคม - ธันวาคมจะเป็นการเคลือนทีตามลานํา สวนเดือนมกราคม - มีนาคม จะอยูกับทีเพราะนําลด ไม

สามารถเคลือนทีได้ สามารถจับปลาได านวนมากและทกชนิดทกขนาด

“มองกวด” (อวนทับตลิง) เป็นอ้วนขนาดใหญทีทาด้วยเชือกเช็ดร้อยกับตาขายอวน มี ความถี 1 - 10 เซนติเมตร ยาว 80 - 300 เมตร ใช้ลากปลาในลานํา ในชวงเดือนพฤศจิกายน - มิถนายน สามารถได้ปลาจานวนมากทกประเภทและทกขนาด

กัด” เป็นเครืองมือจับปลาในชวงนําลงปลาอพยพกลับสูลานําในชวงเดือนกันยายน - ธันวาคม กัดเป็นการทาตาขายกัํนทางอพยพปลาบริเวณทางนําและรองนํา เดิมจะทาจากเผียกไม้ไผ ปัจจบันจะใช้ตาขายไนลอนแทน กัดมีหลายขนาดแล้วแตขนาดของรวงปลา มีทัํงกัดทีเป็นทีจับจอง ของปัจเจกและของสวนรวม สามารถจับปลาได้จานวนมากทกชนิดทกขนาด ในยคนีํได้เริมมีการเปิด ให้ประมูลในการทากัดโดยเฉพาะในพํืนทีสวนรวมเพือนาเงินไปใช้ในกิจกรรมของสวนรวมและวัด ราคาประมูลขึํนอยูกับขนาดของรวงและแหลงปลาชกชม มีราคาตัํงแต 10,000 - 100,000 บาท

หรือหลาย 100,000 ทาให้คนทีประมูลต้องจับปลาให้ได้ทัํงหมดทกชนิดและทกขนาดเพือให้ค้มคา กับการลงทน

“ขา” (ชะนาง) เป็นการประยกตมาจากขาไม้ไผทีตัดกิงไม้มัดเป็นทีหลบซอนของปลา แล้ว เย็บตาขายไนลอนทีเป็นถงรองข้างลางนาไปวางกลับดักปลาตามวังตางๆ 7 - 10 วัน คอยยกจับปลา 1 ครัํง ทาให้ชวงเดือนธันวาคม - พฤษภาคม สามารถจับปลาได้ทกชนิด

นอกจากนีํยังมีเครืองมืออืนทีใช้ เชน เบ็ด มอง แห ฯลฯ ทีใช้ในแตละฤดูกาล สวนเรือจะ เป็นเรือหางยาวมีเครืองยนตเป็นหลัก

การหาปลาในยคนีํเป็นยคของการหาปลาเพือการค้าและลงทนสูง และได้ปลาในปริมาณ

มาก ทาให้กลมคนหาปลาในชมชนทีหาปลาเพือยังชีพกับการหาปลาเป็นอาชีพมีความช

๓.๔ นโยบายการจัดการลมนําของภาครัฐ

เจน

มติ ครม. ปี ๒๕๓๒ ของรัฐบาลพลเอกชาติชาย ชณวรรณ อนมัติให้มีการศึกษาโครงการพัฒนา ลมนําสงครามภายใต้โครงการโขง ชี มูล ให้กรมสงเสริมและพัฒนาพลังงาน กระทรวงวิทยาศาสตรและ

เทคโนโลยี ทาการศึกษาความเหมาะสมและผลกระทบสิงแวดล้อม โดยมีบริษัททีปรึกษาดาเนินการมีขอ ดังนีํ

เสนอ

๑) สร้างประตูระบายนําปากนําสงคราม หางจากปากนําสงคราม 8 กิโลเมตร บริเวณบ้านนาเพียง บ้านวังโพธิ บ้านตาลปากนํา และบ้านดอนดู ตาบลไชยบรี อาเภอทาอเทน จังหวัดนครพนม และ

สร้างสถานีสูบนําด

ยพลังไฟฟา้ จากอางอก

จานวน 35 สถาน

๒) สรา้ งประตูระบายนาํ ลานําสาขา

- ลานําอูน พร้อมสถานส

ูบน

3 แหง

- ลานํากา พร้อมสถานีสูบนํา 3 แหง

๓) สรา้ งระบบผันนําจากนําอูนไปนํากา พร

มสถานีสบ

นําฮี 1 แหง

และในขณะเดียวกันกรมพัฒนาและสงเสริมพลังสังคม ได้ให้มหาวิทยาลัยขอนแกนศึกษา

ผลกระทบปาบงปาทาม มหาวิทยาลัยศิลปกรศึกษาผลกระทบด้านโบราณคดีศิลปวฒนธรรม

มีการเสนอผลการศึกษาทัํงหมดตอคณะกรรมการผู้ชานาญการ คณะกรรมการไมเห็นด้วย ในการกอสร้างเพราะลงทนสูงและไมค้มคา และ ปี พ.ศ.๒๕๔๕ ครม. มีมติยกเลิกโครงการตามมติ คณะกรรมการโครงการการพัฒนาลมนําสงครามตามแนวนโยบายดังกลาวนัํน ได้มีการคิดค้นจาก ชาวบ้านและภาคสวนอืนๆ ในชวงทีทาการศึกษาและสงเสริม แม้วามติ ตาม ครม. ปี ๒๕๔๕ จะ

ยกเลิกโครงการพัฒนาลมนําสงครามไปแลว

ก็ตาม เมือมีเหตการณภัยพิบต

ิทัํงนําทวมและฝนแล้ง จะ

ถูกหยิบยกมานาเสนอพิจารณาจากหนวยงานและผู้มีอานาจเรือยมา

๓.๕ กระแสการอนรกั ษฟื้นฟูลมนําสงคราม

จากการรกแยงชิงทรัพยากรปาบงปาทาม การบกเบิกการใช้ประโยชนเข้มข้น การทาประมง เข้มข้น รวมทัํงการเสนอนโยบายการพัฒนาลมนําขนาดใหญของรัฐ สงผลทาให้ลมนําสงครามทีเคยมี ความอดมสมบูรณลดลงอยางรวดเร็ว ทาให้เกิดกระบวนการของการอนรักษพืํนฟูลมนําสงครามโดย กลมองคกรพัฒนาเอกชนมีแนวทางขอ้ เสนอดังนีํ

๑) สงเสริมฟื้นฟูการจ

การทรัพยากรบงทามอยางยงั ยืนโดยชมชนท้องถินโดยสน

สนนให้ชมชน

- ปกป้องการรกทาลายทรัพยากรจากภาคธรกิจเอกชนและโครงการของรัฐ

- สงเสริมและสน สนนการจัดการทรัพยากรโดยชมชน เชน ปาชมชน วังปลาชมชน

๒) การสร้างกระบวนการการผลักดันลมนําสงครามตอนลางเป็นพืํนทีชมนําค้มครองตาม อนสัญญาระหวางประเทศวาด้วยพนํื ทีชมนํา (Ramsar Convention)

ยคที 4 นาปรังประมงกวดขนั (พ.ศ. 2545 - ปัจจบ )

จากสถานการณใช้พืํนทีปาทามอยางเข้มข้น ทาให้ภาคบริษัทเอกชนและคนในชมชนบกเบิก จับจองเพือออกเอกสารสิทธิตํังแตปี พ.ศ. 2520 เป็นต้นมา พํืนทีปาทามลดขนาดและความสมบูรณ ลง แตมีพืํนทีสาหรับการทาเกษตรเพิมมากขํึน ในขณะเดียวกันพืํนทีปาทามลดลง ความอดมสมบูรณ น้อยลง สงผลตอปริมาณและขนาดของปลาน้อยลง สถานการณและนโยบายทีสงผลตอเศรษฐกิจของ ชมชนประมงลมนําสงครามมีดังนีํ

๔.๑ นโยบายประก ราคาข้าว

สถานการณราคาข้าวได้เริมสูงขํึนตัํงแตชวงปี พ.ศ.๒๕๔๐ (ประมาณกิโลกรัมละ ๑๐ บาท) เป็นปัจจัยอยางหนึงทีกระต้นให้มีการขยายพืํนทีในการทานามากขึํน ประกอบกับมีการจับจองบกเบิก พืํนทีปาทามเพือทาการเกษตร ความเหมาะสมของพืํนทีมีความเสียงตอนําทวมและความรู้ภูมิปัญญา ของชมชน ”การทานาทาม” เป็นทางเลือกทีเหมาะสมสอดคล้องกวาพืชอืนๆ เชนยางพารา มะเขือเทศ

ฉะน

“ข วนาปรัง” จึงเป็นพืชเศรษฐกิจมีการขยายต

เพิมข

จากการศึกษาข้อมูล ๔ ชมชนมีดังน

▪ บ้านวังเวิน ตาบลคาตากล้า อาเภอคาตากล้า จังหวัดสกลนคร มีการใช้พืํนที ”ทาม” หนองนาแซงรวมกับชมชนอืนๆกวา ๗,๐๐๐ ไร ในการทาการเกษตรทํังปลูกยูคาลิปตัส ยางพารา และทาข้าวนาปรัง เพราะพืํนทีดังกลาวจะเสียงตอนําทวมเป็นประจา

▪ บ้านดงสาร ตาบลโพนงาม อาเภออากาศอานวย จังหวัดสกลนคร หลังจากทีชมชนได้ตอสู้ การเรียกร้องพืํนทีทงพันขันจากบริษัทได้สาเร็จในปีพ.ศ.๒๕๔๓ แล้ว ชมชนได้จัดสรรให้แต ละครอบครัว”ทานาปรัง” พืํนที ๔,๐๐๐ ไร เป็นฐานเศรษฐกิจของชมชนจนกระทัง ปัจจบัน

▪ บ้านปากยาม มีพืํนทีทานาปรัง ในบริเวณรอบหนองแอก หนองเอียน แล้วมีแนวโน้มจะ บกเบิกพืํนทีโดยเสนอโครงการสูบนําด้วยไฟฟ้าเข้าแผน อปท.

▪ บ้านทาบอ ตาบลทาบอสงคราม อาเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม พืํนทีอยูบริเวณ ปากนําอูนบรรจบนําสงคราม จึงเป็นพืํนทีปาบงปาทามเดิม มีความเสียงตอนําทวมเกือบ ทกปี พืํนทีทาการเกษตรทัํงหมด ๕,๐๐๐ ไร เหมาะสมกับการทานา โดยมีการทานาปี ประมาณ ๓,๐๐๐ ไร ซึงเป็นนาเสียงตอนําทวมสวนอีก ๒,๐๐๐ ไร ทานาปรังทีมีความ เสียงตอนาํ ไมเพียงพอ

การทานาทัํงนาปรังและนาปี มีการขยายตัวเพิมขํึนตํังแตปี ๕๑ - ๕๓ เพราะชวงทีมี นโยบายการประกันราคาข้าวและเพิมสูงสดในชวง ๕๔ - ๕๖ ทีโครงการประกันราคาข้าวสูงถึง กิโลกรัมละ ๒๐ บาท แตหลังจากนัํนมีการทานาลดลง แตถือได้วาเป็นอาชีพทีสาคัญของชมชน ประมงลมนําสงครามตอนลาง

๔.๒ การหาปลาและนโยบายประมงภายใต้ IUU

ถึงแม้วาพืํนทีปาทามจะลดความอดมสมบูรณ กระทบตอปริมาณปลาในนําสงคราม แต “คน หาปลา” ในชมชนลมนําสงครามก็ยังมีการหาปลาเหมือนเชนเคย เครืองมือประมงพาณิชยเป็นปัจจัย

ทีเอํือตอการหาปลาให้ได้ปริมาณเพิมขํึน “ขา” มีการพัฒนาขยายประมาณปริมาณมากขํึน โดยเฉพาะในบ้านปากยาม การกัดปลาทนสาคัญในการระดมทนการพัฒนาชมชนของบ้านดงสาร สามารถมีทนพัฒนาชมชนหลายแสนในแตละปี บ้านวังเวินยังเป็นชมชนหาปลาให้คนตลาดคาตากล้า และอาเภอใกล้เคียงไดบ้ ริโภค บ้านทาบอสงครามเป็นแหลงจับปลาบึกของลานําสงคราม

ปีพ.ศ. 2558 รัฐบาลได้ออกพระราชกาหนดการประมง เพือดาเนินการตามมาตราของ สหภาพยโรป วาด้วย การป้องกัน ลด และเลิกการทาประมงทีผิดกฎหมาย คือ การประมงทีไม ปรากฏรายงานหรือไร้กฎเกณฑ(International Plan of Action to Prevent Deter and Eliminate Illegal, Unregulated and Unregulated fishing - IUU) สาระของ พ.ร.ก. ดังกลาวมี มาตรการในการกวดขันข้อบังคับใช้กฎหมายอยางเข้มข้น ทาให้กระทบกับวิถีการทาประมงลมนํา สงคราม ดังนีํ

1) การทาประมงของชมชนประมงลมนําสงครามมีความสมเสียงตอการผิดกฎหมาย และเสียงตอการถูกจับและปรับตามกฎหมายทีมีวงเงินสูงมากกวาเดิม

2) ชมชนประมงมีอาชีพหาปลาเป็นฐานทางเศรษฐกิจสาคัญ เมือมีการบังคับใช้ กฎหมายอยางเข้มงวด ทาให้จับปลาได้ลดลง และบางครอบครัวหยดหาปลาสงผล ตออาชีพรายได้ของครวั เรือน

3) พ.ร.ก. ทีบังคับใช้มงแก้ไขปัญหาซึงเป็นลักษณะของประมงทะเล ไมสอดคล้องกับวิถี และนิเวศนของประมงพืํนบ้านและนําจืด เครือขายประมงพํืนบ้านลมนําสงคราม ตอนลางได้เสนอให้มีการทบทวนหรือศึกษาความเหมาะสมกับวิถีและมีนิเวศน ประมงนําจืด

4) ในทางกลับกันรัฐควรมองหาแนวทางในการสงเสริมให้ประมงพืํนบ้านนําจืดมีความ มันคงมากขึํน เพราะทีผานมาเป็นการบังคับห้ามทา และปรับให้เข้าสูการประมง แบบเพาะเลีํยง ซึงก็จะเข้าวงจรประมงพันธสัญญาของภาคธรกิจ

อยางไรก็ตามขณะทีปริมาณปลาในธรรมชาติลดลง หนวยงานรัฐเข้มงวด การหาปลาได้ น้อยลง ในชมชนบ้านทาสงครามได้มีการปรับตัวโดยทาการแปรรูปปลาส้ม ซึงเป็นปลานาเข้ามาจาก ภาคกลาง (ปลาเลีํยง)สามารถเป็นอาชีพในครวั เรือนได้

จากการสารวจทานอาชีพทีเศรษฐกิจชมชนของ 4 ชมชน ระบบเศรษฐกิจชมชนยังอยู

บนพืํนฐานทร ยากรลมนําทีมากน้อยตามบริบทของแตละชมชน คอื

๑) อาชีพการหาปลา

๒) อาชีพการทานา ทัํงนาปี (นาเสียง) และนาปรัง

๓) อาชีพการเลํียงสัตว (วัว - ควาย)

๔) อาชีพการหาของปาทีเป็นทรัพยากรในพืํนทีทาม ทามกลางสถานการณเปลียนแปลงทัํงในระดับภูมิภาคลมนําโขงทีขึํนลงของลานําโขง

สงผลตอระดับนําในลานําสงคราม วิถีของปลาและนิเวศนลานํา การเปลียนแปลงของนโยบาย ระดับชาติ ระดับท้องถิน ระดับตลาดภายนอก และฐานทรัพยากรภายในทีมีข้อจากัดมากขึํนเรือยๆ ชมชนจะปรับวิธีการทามาหากินอยางไร

๓. ระบบเศรษฐกิจชมชนประมงลมนําสงครามตอนลาง

การศึกษาระบบเศรษฐกิจชมชนประมงได้ศึกษาผานกรณีศึกษา ๔ ชมชน ใน ๔ เขตโซนยอย ดังนีํ

1) เขตอาเภอเซกา จังหวัดบึงกาฬและอาเภอคาตากล้า จังหวัดสกลนคร กายภาพลานําคดเคํียวน้อย ท้องนําเป็นแกงหิน ความสูงจากระดับนําทะเลมากวาตอนลาง(145-150 ม.รทก.)ทาให้เกิดนําไหลแรง นําทวม พํืนทีรวดเร็วและลดลงรวดเร็ว ประมาณ 1-2 เดือน พํืนทีลมนํามีลานํายอยและทงราบลมนําไหลเข้าทวมได้ทัํงเขต พืํนที การประมงพืํนบ้านทาได้ผลดีชวงนําลด เครืองมือทีเหมาะสมชวงนําลดคือ สะด้ง เป็นหลัก ชมชนเป้าหมาย นิเวศนยอยนํี คือ บ้านวงั เวิน

บ้านวังเวิน

บ้านวังเวิน หมู 8 ตาบลคาตากล้า อาเภอคาตากล้าจังหวัดสกลนคร เป็นหมูบ้านทีตัํงอยูริมฝัง แมนําสงคราม มี 85 ครัวเรือน ประชากร ประมาณ 800 คน เป็นชมชนทีใช้ประโยชนจากฐานทรัพยากร แมนําสงครามและปาบงปาทามเป็นหลัก มีรายละเอียดดังนีํ

ทีต

อาณาเขต

ทิศเหนือ ติดกับบ้านยางชม ตาบลทาสะอาด ทิศใต้ ติดกบั พืํนทีทามและลาห้วยตาลโกน

(ลานํายอยแม้นําสงคราม ปากห้วยไหลลงสูแมนําสงครามในเขตบ้านวังเวิน) ทิศตะวนั ออก ติดกับแมนําสงครามและบ้านหนองเหมือดเมียง

ทิศตะวันตก ริมฝังแมนําสงคราม พื ททาี มหนองนาแซง

(พื ททาี นาทามของหมูบ้านและมปี ัญหาสิทธิทดี ินทากิน)

ภาพที ๑ แผนทีทร ยากรบ้านวังเวิน

กายภาพพ ท

เป็นชมชนทีตัํงอยูริมฝังแมนําสงคราม อยูในคอคอดหรือคล้ายแหลมยืนลงไปในแมนํา ชมชน เชือมตอกับแมนําสงครามสามด้านคือ ทิศเหนือ ตะวันออกและตกวันตก อาณาเขต เฉพาะทีตัํงหมูบ้าน เทานํันทีเป็นทีโนนสูง นําทวมไมถึงนอกจากนัํนเป็นเขตพืํนทีทามและแมนําสงคราม ด้านทิศเหนือเป็น พืํนทีโนนทามทีสูงอยูในคอคอดแมนําสงครามในฤดูแล้งและถูกนําทวมในฤดูนําหลากใช้เป็นพืํนทีปาช้า (เดิม)สวนยางพาราและยูคาลิปตัส ทิศใต้เป็นพืํนทีทามกว้างใหญมีลาห้วยตาลโกนไหลผาน เป็นปากห้วย ไหลลงสูแมนําสงครามและมีสายฮองหลายสายเชือมตอกับหนองอีโซง ริมฝังห้วยตาลโกนมีปาไผกะซะเป็น ชวงๆ ชมชนหลายหมูบ้านใช้เป็นพืํนทีทานาปรังและมีการปลูกปาลมเป็นบางแหงเนืองจากในฤดูฝนเขตนํี ถูกนําทวมสูง 2-3 เมตรทานาปีไมได้ ด้านทิศตะวันออกติดกับแมนําสงคราม(อีกฝังหนึง)และบ้านหนอง เหมือดเมียงเป็นพํืนทีโนนทามและปาไผใช้เป็นพืํนทีเลีํยงสัตวและทานาปี ทิศตะวันตกเป็นพืํนทีทาม เรียก “ทงหนองนาแซง” เป็นพืํนทีทามขนาดใหญ พืํนทีประมาณ 9,000 ไรเศษ เป็นพํืนทีนําทวมในฤดูนํา หลาก เดิมใช้เป็นพืํนทีทานาแซง นาปรังของคนในท้องถินหลายหมูบ้านรวมทัํงบ้านวังเวินทีมีพํืนทีทากินใน ทงนีํ ประมาณ 900 กวาไร แตทงหนองนาแซงมีปัญหาเรืองสิทธิทีดินทากินเนืองจากราชการประกาศขอ คืนพืํนทีมีการขับไลชาวบ้านไมให้เข้าไปทากินในพํืนทีและกาลังอยูระหวางการร้องเรียนขอความเป็นธรรม กับหนวยงานรัฐบาล

อาชีพของชมชน

บ้านวังเวินพึงพาฐานทรัพยากรจากแมนําสงครามและปาบงปาทามเป็นหลักดังนํันกิจกรรมอาชีพ จึงสัมพันธกับฐานทรัพยากรเป็นสาคัญ โดยบ้านวังเวินมีอาชีพหลักคือ “หาปลา”จากแมนําสงครามเป็น หลัก รองลงมาเป็นกลมอาชีพทีเกียวเนืองฐานทรัพยากรบงทามประกอบด้วย 21 กิจกรรมอาชีพ คือ ทา นาปี นาปรัง ยางพารา ปาลมนํามัน มันสาปะหลัง ยูคาลิปตัส เลีํยงวัว เลีํยงควาย ทอเสือ ไพหญ้าแฝก เลํียงไกบ้าน เลีํยงไกชน ปลากระชัง เก็บไส้เดือนขาย แปรรูปหนอไม้เพือขาย แปรรูปหนอไม้เพือบริโภค

หมักปลาร ทาปลาส้ม ทาปลาแห้ง และขายปลาในตลาด มจี านวนดังตารางตอไปน

ตารางที ๓ ตารางอาชีพ/กิจกรรม ของบ นวังเวิน

ประเภท อาชีพ/กิจกรรม	ขนาด	จานวนครัวเรือนใช้ประโยชน
หาปลา	-	85
นาปี	1,200 ไร	60
นาปรัง	60 ไร	8
ยางพารา	200 ไร	20
ปาลมนํามัน	13 ไร	3
มันสาปะหลัง	100 ไร	3
ยูคาลิปตสั	322 ไร	15
เลยํี งควาย	150 ตัว	16

ประเภท อาชีพ/กิจกรรม	ขนาด	จานวนครัวเรือนใช้ประโยชน
เลีํยงวัว	30 ตัว	10
ไพหญ้าแฝก	-	7
ทอเสือ	-	20
เลียํ งปลากระชัง	-	2
เลีํยงไกบ้าน	-	85
เลียํ งไกชน	200 ตัว	2
เก็บไส้เดือนขาย	-	70
แปรรูปหนอไม้เพือขาย	-	20
แปรรูปหนอไมเ้ พือบริโภค	-	65
หมักปลาร้า	-	85
ทาปลาส้ม	-	85
ทาปลาแหง้	-	4
ขายปลาในตลาด	-	21

การประกอบอาชีพของครัวเรือนบ้านวังเวินถือวาเป็นชมชนประมงทีมีการหาปลาทกครัวเรือนจน ได้ชือวา บ้านวังเวินหาปลาเลีํยงคนคาตากล้าและอาเภอใกล้เคียง รองจากการหาปลาคือการทานา แต ปัจจบันพํืนทีทานาอยูในกรณีพิพาทกับหนวยงานของท้องถิน (ต.นาสะอาด อ.เซกา) ทาให้การทานา ลดลงจานวนมาก นอกจากนีํชาวบ้านวังเวินครัวมีการทามาหากินโดยการใช้ทรัพยากรจากปาบงปาทาม

ทังํ เป็นแหลงอาหาร เลีํยงส ว การทอเสอื กกผือ การไฟหญ้าแฝกขาย

• ขายปลา

• แปรรูป

• ทอเสือ

• ไพหญ้าแฝก

• แปรรูปหนอไม้

▪ ทานา

▪ ปลูกพืช (ยาง,ยูคา)

▪ หาปลา

▪ ผือ/หญา้ แฝก (100% )

▪ หาของปา (100% )

▪ เลํียงสัตว

• รบั จ้าง

• ค้าขาย

• เลยํี งไก

ทรัพยากรลม

นาํ สงคราม

ครัวเรือนบ้านว

งั อาชีพนอก

เงิน 85 ครัวเรือน

ฐานทรัพยากร

แผนภาพที ๑ แผนภาพการประกอบอาชีพจากฐานทรัพยากรของบ้านวังเวิน

เป็นหล

จากการประกอบอาชีพของครัวเรือนในบ้านวังเวิน เป็นกลมอาชีพของการใช้ฐานทรัพยากรลมนํา และอาชีตอเนืองจาการใช้ทรัพยากร ดังนีํ

1. การหาปลา

2. การหาผลผลิตจากพืํนทาม ทีสามารถพ นาแปรรูปเป็นสินคา้ ได้ คอื

2.1 การหาหนอไม้ เพือบริโภค ขายสด แปรรูปหนอไม้ปิ๊บ (จานวน 65 ครัวเรือน)

2.2 การทอเสือกก/ผือ เพือใช้ในสอยในคร เรือน ขายสง ขายปลกี (จานวน 20 ครัวเรือน)

2.3 ไพหญ้าแฝก เพือใชใ้ นครัวเรือน ขายสง ขายปลีก (จานวน 7 ครัวเรือน)

2.4 เก็บไส้เดือนขาย จะมีพอขายมาร

ซืํอในพ

ที (จานวน 70 ครัวเรือน)

สวนการทานาปรงั /นาปีบางสวนมีปัญหาการพิพาททีดินก หนวยงานรัฐ ขบั ไลทจึี งอยูภาวะไมแนนอน

2) เขตอาเภออากาศอานวย จังหวัดสกลนคร ลานําคดเคํียวนําไหลเชียว มีเกาะแกงในลานําและมีพืํนที ปาบงปาทามเป็นบริเวณกว้าง ความสูงจากระดับนําทะเลแตกตางกันไมมาก (ชวง 143 - 145 ม.รทก.) ทาให้ปา บงปาทามมีนําทวมนาน 4 - 6 เดือน กลายเป็นแหลงหลบภัย เพาะพันธวางไขของปลาและสัตวนํา และจาก นิเวศนแบบนีํชมชนประมงท้องถินจึงใช้โตงดักปลานําไหลและใช้กลัดต้อนในชวงนําลงเป็นหลัก ชมชนเป้าหมาย

นิเวศนยอยนี ือ บ้านดงสาร

บ้านดงสาร

บ้านดงสาร หมู 5 ตาบลโพนงาม อาเภออากาศอานวย จังหวัดสกลนคร เป็นหมูบ้านขนาดใหญ มีครัวเรือน 364 ครัวเรือน ประชากร 1,240 คน ทีตัํงหมูบ้านไมติดแมนําสงครามแตมีระบบนํา พืํนทีปา บงปาทามติดตอกับแมนําสงคราม บ้านดงสารไมได้ประโยชนจากแมนําสงครามโดยตรงแตใช้พืํนทีบงทาม

เป็นหลักในการหาปลาทานา เก็บของปาและเล งควาย มรี ายละเอยี ดดังน

ทีต

อาณาเขต

ทิศเหนือ ติดก

อางเก็บน

หนองหมากแซว กดสิวํ และแมนําสงคราม

ทิศใต้ ติดกับปาปดโคดและทงบา้ นดงมะก้ม

ทิศตะว

ออก ติดกับพืํนทีทามทงพ

ขันและแมนําสงคราม

ทิศตะวันตก ติดกับพืํนทีทงบ้านดงมะก้มและบ้านทาแร

ภาพที ๒ แผนทที รัพยากรบ้านดงสาร

นิเวศนกายภาพ

ระบบนิเวศนพํืนทีบ้านดงสารมีนิเวศนยอยทีแตกตางกันหลากหลายแบบ สัญฐานพืํนทีมีความ ลาดเททาแนวตะวันตก-ตะวันออก ด้านทิศตะวันตกเป็นทีสูงเป็นทงและปาโคก(บ้านดงมะก้ม)จากนัํนคอย

ลาดเทไปทางทิศตะวันออกลงสูแมน สงคราม มนี ิเวศนยอยสาคญั คอื

1.หนองหมากแซว เป็นหนองนําขนาดใหญ พนที 800 ไร อยูทางด้านทิศเหนือติดกับทีตัํงหมูบ้าน

หนองหมากแซว รับนําจากทงด้านทิศตะวันตกของหมูบ้านและมีทางนํา หรือสายฮองเชือมตอกับกดสิํวทีอยู เหนือขํึนไป ชมชนใช้ประโยชนจากกดสิํวในการการหาปลา สร้างแหลงอนรักษพันธ และเลีํยงควายในฤดูแล้ง

ทีสาคัญทีสดใช

ําจากหนองทานาปรังในเขตทงพันขันซึงโดยสวนใหญใช

ําจากหนองแหงน

2.กดสิํว เป็นแหลงนํารูปเกือกม้าขนาดใหญ เดิมมีปากนําเข้าและออกสูแมนําสงครามได้ ทางนํา เข้าเรียกวา ปากนกทูที จากนํันมีนิเวศนเรียงตอกันมาสูปากนําไหลออกแมนําสงคราม ได้แก ปากนกทูที กดหลม ทามอ้อมแก้ว กดสิํว กดใหญ วังเฮือ กดแมเปา กดนาแซง กดโง้ง และไหลออกบริเวณปากกดโง้ง ลงสูวังญาคูในแมนําสงคราม แตปัจจบันปากทางนําเข้า-ออก ทํังสองแหงมีการสร้างฝายดินกัํนนําเป็นแนว ป้องกันนําทวม เมือมีนําหลากเทานํันนําจากแมนําสงครามจึงเออเข้าทวมพํืนทีได้ บ้านดงสารใช้ประโยชน

จากสายกดแหงนใํี นการหาปลา ซึงชกชมมาก และใช้น ทานาปรัง

3.ทามอ้อมแก้ว เป็นปาบง-ปาทาม ในเกือกม้าของสายกดสิํว มีลักษณะกิงเกาะแตมีทางเข้า-ออก ได้ พํืนที 445 ไร สวนใหญเป็นปาไผกะซะและพันธพืชปาทาม จาพวกหูลิง ฝ้ายนํา เบ็นนํา เป็นต้น ชมชนใช้ประโยชนในการเก็บหาหนอไม้ ผัก เห็ดและไส้เดือนในฤดูนําหลากและนําลด

4.ทงพันขัน เป็นพืํนทีทามทีมีความสาคัญทีสดแหงหนึงของลมนําสงครามตอนลาง มีพืํนที

4,625 ไร สัณฐานเป็นทงทามอยูด้านทิศตะวันออกติดกับกดสิํว-ดอนเล้าข้าว ลาดเทลงสูแมนําสงคราม ทงพันขันจะถูกนําจากแมนําสงครามเออทวมสูงในฤดูนําหลากทวมขัง 3-4 เดือน กลายเป็นแหลงอาศัย เพาะพันธและแหลงอาหารของปลาในลมนํา เป็นแหลงปลาทีสาคัญของบ้านดงสารในฤดูนําลด และที สาคัญเป็นแหลงทานาปรังขนาดใหญของเขตนีํโดยผันและกระจายนําจากหนองหมากแซว และกดสิํวใน ฤดูนาปรัง

5.ดอนเล้าข้าว เป็นปาโคกในพืํนทีทาม สัณฐานเป็นทีโคกสูงกวาพืํนทีอืนๆในบริเวณเดียวกัน อยู ติดกับหนองหมากแซวและกดสํิวด้านทิศเหนือ มีพืํนที 30 ไร เป็นปาโคกมีต้นไม้ขนาดใหญมากกระจาย อยูทัวพืํนที พันธไม้หลักทีพบคือ ยางนา ไผปาและพืชปาทามบริเวณปาริมฝังกดสิํวและหนองหมากแซว ดอนเล้าข้าวเป็นพืํนทีศักดิสิทธิ และเป็นพืํนทีอนรักษทีชมชนและพระสงฆบรหารจัดการรวมกัน แหลง

อนรักษพันธปลากดส พํืนที 12 ไร กอ็ ยูในเขตเดียวกนั กับดอนเลา้ ขา้ วด้วย

6.ปาบงปาทามหนองกางฮง เป็นพืํนทีบงทามขนาดใหญอยูติดริมฝังแมนําสงครามด้านทิศเหนือ ของหมูบ้าน หนองกางฮงมีลักษณะเป็นสายกด สายหนอง มีแหลงนําเล็กใหญกระจายทัวพืํนที มีทางนํา ไหลเชือมตอถึงกันได้ หนองขนาดใหญในเขตนีํได้แก หนองนําขนและหนองกางฮง พืํนทีบงแนวรอยตอ แมนําสงครามเป็นเขตอนรักษของชมชน เป็นปาไผกะซะ ฤดูนําหลากเป็นเขตนําทวม เป็นทีอาศัยหลบภัย และวางไขของปลา ฤดูนําลดเป็นแหลงนําทานาปรัง เลีํยงควาย หาของปา ทีสาคัญ บ้านดงสารใช้หนอง กางฮงเป็นจด “ผาปลา” คือ ขายตัวจับปลานํารายได้ไปพัฒนาหมูบ้าน

ทร ยากร

ทรัพยากรทีพบมีและมีการใช้ประโยชนทางตรง ของเขตบ้านดงสาร แบงเป็นสัตว และพืช ดัง

รายละเอียดตอไปน สัตว

ปลา มีการใช้ประโยชนหลักๆ 23 ชนิด คือ ปลาขาวสร้อย(กม),ปลาขาวอิไท,ปลาตอง,ปลาตอง กราย,ปลานาง,ปลาเซือม,ปลากด,ปลากา,ปลาจะหลอด(รากกล้วย/ปลาพัน),ปลานกเขา,ปลาค้าว,ปลาแข้ง ไก้,ปลาโจก,ปลาตะเพียน,ปลาดก,ปลาชอน,ปลาบึก,ปลาหลาด,ปลาหลด,ปลาอีตู,ปลาแขยง,ปลาหมู และ ปลากระดี

หอย มี 9 ชนิด คือ หอยหวาย,หอยทราย,หอยเวียน,หอยเล็บม้า,หอยขม,หอยเชอรี,หอยกาบ, หอยหิน,และหอยสบนก

ปู มี 3 ชนิด คือ ปูขีํเหล็ก,ปูนา และปูราชินี กง้ มี 1 ชนิด คือ ก้งฝอย

นก มี 4 ชนิด คือ นกกระยาง,นกกระเจา,นกเป็ดนํา และนกกานาํ ไสเ้ ดือน มี 3 ชนิด คือไส้เดือนอ้าก,ไส้เดือนดา และไส้เดือนแดง

พืชอาหาร มี 16 ชนิดหลกั ๆ คือ

ไผกะซะ ไผตาควาย หรือไผปา มันแซง เห็ดผึํงทาม เห็ดโคน เห็ดยูคา ผักกาดฮอง ผักเหมือดเมียง

กะโดนนํา ผักข

ม ผักขีํส้ม เบ็นนํา ชมแสง ส้มก

ผักแวนนา และเทา

อาชีพของชมชน

อาชีพชมชนบ้านดงสาร แบงได้เป็น 3 กลมหลักคือ 1.)การเกษตร ได้แก ทานาปี/นาปรัง ยางพารา ปาลม ยูคาลิปตัส แปรรรูปยางพารา หาของปา และเลีํยงควาย อาชีพเกษตรทีทามากทีสดคือ นาปรังในเขตทงพันขัน เนืํอที 4,625 ไร รองลงมาคือ เลํียงควาย 2.)กลมชีพอืน ได้แก รับจ้าง รับ ราชการ และงานหัตถกรรม และ 3.)อาชีพเกียวกับปลา ได้แก หาปลา ซืํอขายปลาในตลาด ดังตาราง ตอไปนีํ

ฐานเศรษฐกิจของบ้านดงสารอยูกับฐานอาชีพ 3 อยางคือ 1.)ทานาปรัง/นาปี 2.)เลีํยงควาย และ 3.)หาปลา การผลิตของหมูบ้านดังปฏิทินตอไปนีํ

ตารางที ๔ ตารางอาชีพสาคัญของบ้านดงสาร

อาชีพ	ครวั เรือนทีทา	จานวนพืนํ ท/ี ครัวเรือน	รายได้/ปี/ครัวเรือน	หมายเหต
ทานา -นาปรงั -นาปี	95% 85 ครวั เรือน	20 ไร/ครวั เรือน 660 ไร
สวนยางพารา+ปาลม	10 ครัวเรือน	80 ไร
เลีํยงสัตว วัว-ควาย	35 ครัวเรือน	850 ตัว
หาปลา ขายเป็นลาเป็นสนั ขาย+กิน เลยํี งปลา(บอดิน)	364 ครัวเรือน 20 ครัวเรือน 80 %(291) 80 ครวั เรือน	200 บอ บอละ 3 งาน		*รบั ซืํอขายตอทีตลาด ของหมูบา้ น 2 ครวั เรือน *แปรรูป (5 ครวั เรือน)
หาของปา ไสเ้ ดือน หนอไม้ เห็ด ไขมดแดง หอย ฟืน (ใช้ในครัวเรือน)	ทกครวั เรือน 120 ครวั เรือน ทกครวั เรือน			หาเอง/ตากแหง้ -ขาย
ทอผ้า/หัตถกรรม	14 ครวั เรือน	1 เครือหูก/คร./ เดือน เครือหูกละ 1,600 บาท	19,200 บาท/ปี/คร. 19,200*14 =268,800 บาท/ปี	*รบั จา้ งมาจากบ้านถํา เตา
เครืองจักสาน+ไม้กวาด	3 ครวั เรือน		7,000 บาท/ปี/คร.
ชางซอม	2 ร้าน
ชางกอสร้าง	17 ราย	5-6 กลม ๆ ละ 5- 6 งาน/ปี ๆ ละ 1 ล้านบาทขึํน

อาชีพ	ครัวเรือนทีทา	จานวนพืนํ ท/ี ครวั เรือน	รายได้/ปี/ครัวเรือน	หมายเหต
ชางตัดผม/เสริมสวย	2 ราย
ค้าขาย ร้านค้า ขายเร	8 รา้ น 2 ราย
รับราชการ	9 ราย
รับจ้างทัวไป(ในพืํนที) รับจา้ งตางพนํื ที	250 ครวั เรือน 300 ครัวเรือน /300 ราย
ขายประกัน	2 ราย

บ้านดงสารเป็นชมชนทีพึงพิงทรัพยากรลมนําสงครามในการทามาหากินมาอยางตอเนือง จาก การสารวจประเภทอาชีพของครัวเรือน การทานา (นาปรัง) การหาปลา การเลํียงสัตว (วัว-ควาย) และ การหาของปามีจานวนครัวเรือนทีประกอบอาชีพดังกลาวเกือบทัํงชมชนและอาชีพดังกลาวมีมูลคาทาง เศรษฐกิจทาให้ครัวเรือนสามารถดารงชีพได้ ดงั แผนภาพการประกอบอาชีพชมชนบ้านดงสาร

แผนภาพที ๓ แผนภาพการประกอบอาชีพของชมชนบ้านดงสาร

ฉะน

อาชีพทีพึงพิงอาศัยทร

ยากรลมนําจึงเป็นระบบเศรษฐกิจทีสาค

ของชมชน/คร

เรือน

บ้านดงสาร และทรัพยากรกลมนําเป็นปัจจัยสาคัญในการดารงชีพของชมชน ชมชนจึงได้ระบแนวทางการ พัฒนาฐานเศรษฐกิจชมชนดังนีํ

1. การจ การ/การใชป้ ระโยชนทรัพยากรอยางยังยืน

2. การพฒั นาอาชีพ

2.1 การหาปลา

2.2 การทานา (นาปรงั )

2.3 การเลียํ งสัตว (วัว-ควาย)

3) เขตอาเภอศรีสงคราม (บ้านสามผง-บ้านปากยาม) จังหวัดนครพนม หรืออาจเรียกวาเป็น เขตแมนํา สงคราม-ลานํายาม เป็นเขตทีราบลมของตอนลาง ความสูงจากระดับนําทะเลปานกลาง 136-144 ม.รทก.แมนํา

คดเคํียว มีลานํายอยสลับซับซ้อนประกอบกับเป็นปากแมนําของลานํายามทาให้เขตนีํปาบง-ปาทามผืนใหญทีสด และเป็น เขตสะสม ของปลาและสัตวนําทีหลากหลายทีสดแหงหนึงในประเทศ ดังนัํนรูปแบบการทาประมงก็ดี เครืองมือจับปลาก็ดี องคความรู้ภูมิปัญญาด้านประมงพํืนบ้านในลมนําสงครามมักเกิดจากชมชนในเขตนีํกอนทีเขต อืนๆจะนาไปตอยอดและปรับปรงให้เหมาะสมกับพืํนทีของตนเองตอไป ชมชนเป้าหมายนิเวศนยอยนํีคือ บ้านปาก ยาม

บ้านปากยาม

บ้านปากยาม หมู 4 ตาบลสามผง อาเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม ตัํงอยูบริเวณปากแมนํา ยามไหลมาบรรจบกับแมนําสงคราม มีพํืนทีประมาณ 4,500 ไร แบงเป็นพืํนทีอยูอาศัยประมาณ 500 ไร ทีเหลือเป็นพืํนทีปาบงปาทามและหนองนําสาธารณะ หมูบ้านตัํงอยูเหนือระดับนําทะเลปานกลาง ประมาณ 147 เมตร ในชวงฤดูฝน (ก.ค. - ก.ย.) พืํนทีเกือบทัํงหมดถูกนําทวม หรือแตบริเวณ “โนนทาม หรือดอนทาม” ซึงเป็นทีตัํงของหมูบ้านเทานัํนทีนําทวมไมถึง บ้านปากยามมีครัวเรือนทัํงสิํน 130 ครัวเรือน

ทีต

อาณาเขต

ทิศเหนือ ติดกับ แมนําสงคราม และบา้ นดอนเตย อาเภอนาทม จังหวัดนครพนม

ทิศใต้ ติดกับ สายฮองเอ

น สาขาของแมน

ยาม

ทิศตะวนั ออก ติดกับแมนํายาม และบ้านดอนมงคล อาเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม ทิศตะวันตก ติดกบั บ้านนาดอกไม้ อาเภออากาศอานวย จงั หวัดสกลนคร ภูมิประเทศสวนใหญของหมูบ้านเป็นทีราบนําทวมถึง (Flood Plain) ในเขตลมแมนําสงคราม

ตอนลาง โดยมีแมนําล้อมรอบอยู 3 สาย คือ

แมนําสงคราม เป็นแมนําสายสาคัญทีสดใน “แองสกลนคร” และเป็นสาขาของแมนําโขง มีต้นนํา เกิดจากภูผาเหล็ก (622 เมตร) และภูผาหัก (471 เมตร) ของเทือกเขาภูพานไหลลงมารวมตัวกับลานํา ตางๆ ผานพืํนทีบางสวนของจังหวัดสกลนคร อดรธานี บึงกาฬ และนครพนม บรรจบกับแมนําโขงที ปากนําไชยบรี ตาบลไชยบรี อาเภอทาอเทน จังหวัดนครพนม มีความยาวประมาณ 420 กิโลเมตร

แมนํายาม สาขาของแมนําสงคราม เกิดจากการรวมตัวของลาห้วยปลาหาง และลาห้วยตางๆ ที ไหลลงมาจากเทือกเขาภูพาน ไหลมาบรรจบกับแมนําสงครามทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของหมูบ้าน

แมน ยามมีความยาวประมาณ 80 กโิ ลเมตร

สายฮองเอียน เป็นสายนําเล็กๆ มีต้นกาเนิดจาก “หนองสิม” ในเขตบ้านนาดอกไม้ อาเภออากาศ อานวย ไหลออกแมนํายามทางทิศใต้ของหมูบ้าน มีความยาวประมาณ 3 กิโลเมตร ปัจจบันมีทานบกํัน บริเวณปากสายฮองเอียน ทาใหก้ ลายสภาพเป็นหนองนําขนาดใหญ

ภาพที ๓ แผนทีทรัพยากรบ้านปากยาม

ระบบนิเวศนของแมนําสงคราม

แมนําสงครามมีต้นกาเนิดจากเทือกเขาภูพน ไหลคดเคีํยวผานพืํนทีแบนราบของแองสกลนคร แล้วออกไปเชือมตอกับแมนําโขง อิทธิพลของสายนําทาให้เกิดภูมิสัณฐานสูงตา โดยเฉพาะในเขตลมนํา ตอนลางเกิดเป็นปาบึงนําจืด หรือ “ปาบงปาทาม” เป็นบริเวณกว้าง ในชวงฤดูฝนปริมาณนําทาจาก แมนําสงครามและสาขา รวมทัํงปริมาณนําจากแมนําโขทีไหลเออล้นเข้ามาทาให้เกิดเป็นทะเลสาบขนาด ใหญมีพืํนทีถึง 660,000 กวาไร พืํนทีหลายแหงเกิดการสะสมตวั ของตะกอนและแรธาตทีนําพัดพามา

พืชพันธธรรมชาติทีขึํนปกคลมบริเวณปาบงปาทามมีหลากหลายชนิด สวนมากเป็นไม้ทีทนตอการ แชขังนําได้ดี จึงทาให้เป็นแหลงอาหารและทีหลบภัยอยางดีของปลา ในชวงฤดูแล้งเมือนําของแมนํา สงครามไหลลงแมนําโขงจนแทบแห้งขอด พืํนดินมีโอกาสตากแห้งและปรับตัว เกิดสิงมีชีวิตทัํงพืชและสัตว ตัวเล็กๆ มากมาย โดยเฉพาะสัตวหน้าดินจาพวกแมลงและไส้เดือน เมือถึงฤดูนําทวม พืชและสัตวเหลานีํก็ กลายเป็นแหลงอาหารของปลา ขณะเดียวกันการเกิดตะไครนํา จอก แหน และสาหราย สามารถเป็น อาหารและให้รมเงาแกฝูงปลา รวมทํังแพลงตอนพืชและแพลงตอนสัตวจานวนมาก เกิดจากสภาพปรับตัว ของอณหภูมิและความเป็นกรดเป็นดางทีเหมาะสม

ความสมดลในระบบนิเวศนวิทยาของลมนําแหงนีํ ทาให้เป็นถินกาเนิดของเผาพันธนานาชนิดทํัง พืชและสัตว เป็นทีเอืํออานวยตอการวางไขและฟักตัวออนของปลา บริเวณนีํจึงมีปลาชกชมเป็นจานวน มากและเป็นพันธปลาชนิดเดียวกันกับแมนําโขง ในชวงฤดูฝนประมาณกลางเดือนพฤษภาคมเป็นต้นไป เมือฝนตกลงมาใหม ชาวประมงเรียกวา “ชวงฤดูนําแดง” ปลาหลายชนิดจากแมนําโขงจึงอพยพเข้ามายัง แมนําสงคราม เพือหาอาหารและวางไข รวมทงํั เจริญพันธอยูในลมแมนําสงครามเป็นระยะนาน

4-5 เดือน จนถึงปลายเดือนกันยายนเมือนําเริมหมดไป นําในลมนําสงครามไหลลดระดับลงสูแมนําโขง ชวงนํีเองปลาทํังเล็กใหญเริมทยอยวายกลับไปยังแมนําโขง ชาวประมงจึงใช้เครืองมือหลายชนิดดักจับปลา

ในชวงน

ลดเป็นอยางมาก

ตลอดเวลาอันยาวนานทีผานมา แมนําสงครามจึงเปรียบเสมือนสายเลือดทีหลอเลํียงชมชนบ้าน

ปากยามมาโดยตลอด การประมงของบ้านปากยามมีชือเสียงและเป็นทีรู้จักกันโดยทัวไป จนมีคากลาววา

“งัวทาแร แหปากยาม” เนืองจาก “แห” บ้านปากยามถูกใช้งานหนักในการจับปลา เหมือนกันกับ “วัว”

บ้านทาแร ทีคนสวนมากมีอาชีพค้าขาย ทาให

ถูกใช้งานอยางหน

เชนกัน

การจับปลาของชมชนบ้านปากยามจึงเริมมีมานาน นับตัํงแตกอตํังหมูบ้านเมือปี พ.ศ. 2457 ปัจจบันชาวบ้านปากยามร้อยละ 80 มีอาชีพหลักในการจับปลาในลมแมนําสงคราม โดยอาศัยภูมิปัญญา ชาวบ้านทีสร้างสมมาตัํงแตอดีต รวมทํังวิวัฒนาการของเทคโนโลยีสมัยใหม พัฒนาเครืองมือจับปลาหลาย

ชนิดให้สอดคล งกบั ฤดูกาลและชนิดของปลา

ปาบงปาทาม : ตลาดสดของชมชน

พืํนทีบ้านปากยามทัวไปเป็นทีราบนําทวมถง

(Plood Plain) ในชวงฤดูฝนมีนําทวมขงั นานหลายเดือน

ลักษณะพืชพันธธรรมชาติจึงทนตอการแชขังของนําได้ดี ชาวบ้านเรียกวา “ปาบงปาทาม” ปาชนิดนีํมี

ความสาคัญตอวิถีชีวิตทางเศรษฐกิจของชาวบ้านเป็นอยางมาก ผลิตผลจากปาเป็นทัํงอาหาร ไม้ฟืน ไมถาน ไม้

ใชส

อยในการสร้างเครอ

งมือหาปลา สมนไพรรักษาโรค รวมทัํงเป็นแหลงพก

ผอนหยอนใจของคนทัวไป

ชาวบ้านไปหาอาหารเพือการยังชีพในปา ด้วยการหาสวนของพืชทีเป็นยอด ดอก ใบ ผล เมล็ด ราก และหนอเพือนามาใช้เป็นอาหาร การเก็บหาอาหารสาคัญคือ หนอไม้ จากไผปาชนิดหนึงชาวบ้านเรียกวา “ไผกะซะ” ทีมีอยูเป็นจานวนมากในปาบงปาทาม ประมาณกันวา ร้อยละ 80 ของชนิดพืชพันธไม้ในปาบง ปาทามเป็นไผชนิดนีํ การเก็บหนอไม้สวนมากเก็บในชวงเดือนมกราคม–กรกฎาคม เป็นชวงทีไมมีนําทวม

หากในชวงนําทวมชาวบ้านยังพายเรือไปเก็บยอดออนของต้นไผได้อีก หนอไมสามารถนามาถนอมอาหารเก็บ

ไวก

ินหลายรูปแบบ เชน หนอไม้เผา หนอไม้ดอง หนอไม้อัดขวด และหนอไม้อัดป๊ีบ เป็นต้น นอกจากหนอไม้แล้ว “เห็ด” ยังเป็นผลผลิตจากปาอยางหนึงทีมีคณประโยชนทางอาหารตอ

ชาวบ้าน โดยเฉพาะ “เห็ดผึํงทาม” พบอยูตามพํืนดินในปาบงปาทามทีมีรมเงามากและความชืํนสูง ชาวบ้านนิยมเก็บเห็ดชนิดนํีมาแกงกินเป็นอาหาร และเชือกันวาเป็นสมนไพรแก้โรคชําใน บารงหัวใจและ บารงกาลังอีกด้วย การเก็บเห็ดเก็บในชวงทีมีฝนตกใหมราวเดือนพฤษภาคม–เดือนมิถนายน และรอบหนึง ปีมีเห็ดผึํงเกิดขึํนในชวงระยะเพียง 2 เดือนเทานัํน นอกจากนํีแล้วในปายังมีพืชผักหลายชนิดทีหาเก็บกิน เป็นอาหาร และหาได้โดยงายในบง ทาม กด หรือตามหนองนํา

ดังนัํนปาบงปาทามจึงเป็นแหลงอาหารทีสาคัญของชาวบ้าน อาจกลาวได้วาเป็น “ตลาดสด”

หรือ “ซปเปอรมารเก็ต” อยางดีของหมูบ้าน นอกจากเป็นแหลงอาหารแล้วยังได้อาศัยไม้ฟืนเพือใช้เป็น

พลังงานเชืํอเพลิง แม้ในชวงฤดูนําทวมชาวบ้านยังพายเรือออกไป “หยอน” กิงหรือแขนงไม้ ทีโผลผิวนํา ขํึนมา สวนชวงแล้งชาวบ้านยังเผาถานไว้ใช้ในครัวเรือน การเผาถานนีํมักใช้ไม้ในปาบงปาทามทีมีขนาด กลางพอเหมาะ และจัดเรียงได้งาย โดยเริมเผาถานตัํงแตเดือนธันวาคม–เดือนเมษายน ในระหวางปี พ.ศ. 2508-2516 ชาวบ้านเกือบทกหลังคาเรือนได้เผาถานเพือการค้า สงไปขายทีกรงเทพฯ และเป็นสาเหต

สาคัญทาให้ปาบงปาทามถูกทาลาย ทาให

ัจจบันการหาไม

าเผาถานจึงลาบากมากขึํน

การใช้ประโยชนในพืํนทีปา : นาปรัง เลีํยงสัตว และการปลูกพืชผัก

ดินปาบงปาทามอดมสมบูรณไปด้วยอินทรียวัตถ เกิดจากการสะสมของตะกอนทีนําพัดพามา ทา ให้มีความเหมาะสมและมีศักยภาพสูงในการผลิตทางการเกษตร ในอดีตการใช้พํืนทีดินในปาไมมีระบบการ จัดสรรทีดินอยางชัดเจน ชาวบ้านมีอิสระในการหาผลประโยชนได้ตามกาลังแรงกายและภูมิปัญญาของตน พืนํ ทีปาจึงเป็นพืํนทีสาธารณะอยางแท้จริง

ปัจจบันการใช้ประโยชนของพืํนทีในปาของชาวบ้าน คือ การทานาปรัง ทากันเป็นอาชีพเสริม สาคัญ บริเวณนิยมทานาปรังกันมาก คือ บริเวณรอบหนองแอก เนืองจากเป็นหนองนําขนาดใหญมี

ปริมาณนํามากตลอดทํงั ปี สามารถสูบนําขึ มาใช้ในการทานาปรังได้อยางสะดวก

การทานาปรังเริมไถหวานในชวงเดือนมกราคมแล้วไปเก็บเกียวในชวงปลายเดือนพฤษภาคม แม้ การทานาปรังในปาบงปาทามให้ผลผลิตสูงถึง 2 เทาของการทานาปี แตผลผลิตสวนใหญใช้บริโภคภายใน

ครอบครัว เนืองจากชาวบ นใช้พืํนทในี การปลูกขา้ วนาปรังโดยเฉลยี ครอบครัวละ 3-5 ไรเทานัํน

นอกจากนีํชาวบ้านยังอาศัยพืํนทีปาเป็นทีเลีํยงสัตว โดยเฉพาะการเลีํยงวัวแบบปลอย ด้วยการให หากินพืชนผักเองตามปาบงปาทาม และรอบหนองนําทีอยูใกล้หมูบ้าน การเลีํยงสัตวเลีํยงในชวงทีไมมีนํา ทวม ระหวางเดือนพฤศจิกายน–เดือนกรกฎาคม สวนพืํนทีรอบชายปาชาวบ้านปลูกพืชผักชนิดตางๆ เชน

ถัวฝักยาว แตงกวา ผักกาด ผักบ้ง รวมทํงั พืชผักสวนคร ตารางที ๕ ตารางการประกอบอาชีพ บ้านปากยาม

อืน (สพสันติ เพชรคา,2541)

ประเภทอาชีพ	จานวนครัวเรือนทีทา	ปริมาณทีทา	หมายเหต
1. หาปลา ๑.๑ หาปลาขายเป็นอาชีพ ๑.๒ หาปลาบริโภคและขาย	43 ครัวเรือน ๕๐ ครวั เรือน		ตลอดปี
๒. เลีํยงปลาในกระชัง	๒ ครัวเรือน	๗ กระชงั กระชังละ ๑,๐๐๐ ตัว/รอบ 4 เดือน
๓. ทานา ๓.๑ นาปรัง ๓.๒ นาปี	๒๖ ครวั เรือน ๖๒ ครวั เรือน	390 ครวั เรือน 620 ครัวเรือน
๔. หาของปา ๔.๑ หาขายประจา ๔.๒ หาบริโภคและขาย	๑๕ ครวั เรือน ทกครวั เรือน		ตลอดปี ตลอดปี
๕. เลีํยงวัวและควาย	๒๓ ครัวเรือน	๒๐๐ ตวั	ตลอดปี
๖. แปรรูปปลา	๒๐ ครวั เรือน		ตลอดปี

ประเภทอาชีพ	จานวนครัวเรือนทีทา	ปริมาณทีทา	หมายเหต
๗. ทอผ้า	๔ ครวั เรือน		ตลอดปี
๘. ค้าขาย ๘.๑ ร้านค้า ๘.๒ รถเร	๖ ร้าน ๕ ครัวเรือน		ตลอดปี
๙. ชางกอสร้าง	๕ ครัวเรือน		ตลอดปี
๑๐. รับจ้าง ๑๐.๑ รับจา้ งในชมชน ๑๐.๒ รับจา้ งนอกชมชน	๑๕ ครวั เรือน ทกครวั เรือน		ตลอดปี
๑๑. รบั ราชการ	๑๖ คน		ตลอดปี
๑๒. ตม้ เหล้า	๒๒ ครัวเรือน		ตลอดปี
๑๓. แพบริการทองเทียว	๓ ครวั เรือน		ตลอดปี

บ้านปากยาม เป็นชมชนทีพึงพิงทรัพยากรจากแมนําสองสาย คือ 1.)ลานํายาม และ 2.)แมนํา สงคราม จากการสารวจอาชีพของครัวเรือน การหาปลา การทานา การเลีํยงวัว-ควาย การหาของปา และการแปรรูปผลิตภัณฑจากทรัพยากรลมนํา พบวาสวนใหญประกอบอาชีพอยูบนฐานทรัพยากรลมนํา

สงครามแทบทํงั สิํน รวมทงัํ เป็นฐานเศรษฐกิจทีสามารถทาให มชนดารงชีพได้ ดังแผนภาพตอไปน

แผนภาพที ๔ แผนภาพแสดงระบบเศรษฐกิจชมชนบ้านปากยาม

จากแผนภาพจะเห็นวาอาชีพชมชนอยูบนฐานทรัพยากรลมนําสงครามเป็นหลักและถึงแม้วาจะ พบมีอาชีพนอกฐานทรัพยากรอยูด้วยแตจะมีสวนเกียวข้องกับทรัพยากรทางอ้อมอยูด้วย ชํีชัดได้วาฐาน

ทรัพยากรลมนําเป็นปัจจัยสาคัญในการดารงชีพของบ้านปากยาม และดังนัํนหมูบ้านปากยามจึงมีแนวทาง การพัฒนาเศรษฐกิจชมชนดังนีํ

1.การพ

นานโยบายท

งถินด้านการจัดการ/การใช้ประโยชนทร

ยากรอยางยังยืน

2.การพัฒนาเครืองมือจ ปลาทีเหมาะสมกบั สภาวการณทเี ปลียนแปลง

3.การพฒั นาอาชีพบนฐานทรัพยากร

- การแปรรูปปลา

- การทองเทียวเชิงนิเวศนชมชน

4) เขตอาเภอศรีสงคราม (ตาบลทาบอสงคราม ตาบลศรีสงคราม ตาบลบ้านเอํือง และตาบลหาดแพง) เป็นเขตปากแมนําของห้วยโคน-ลานําอูน-แมนําสงคราม สภาพพํืนทีเป็นทีราบลมตาปากแมนํา ความสูงจาก ระดับนําทะเลปานกลาง 130 ม.รทก. มีความอดมสมบูรณทางกายภาพโดยเฉพาะห้วยซิง ในตาบลทาบอสงคราม เป็นแหลงอาศัยและวางไขของปลาบึก ซึงเป็นปลาขนาดใหญทีสดในลมนําโขงอีกด้วย ชมชนเขตนํีใช้สะด้งและโตง

รวมถึงเครืองมือชนิดตางๆในการจ

บ้านทาบอ

หาปลา ชมชนเป้าหมายในนิเวศนยอยนีํ คือ บ

นทาบอ

บ้านทีบอ ตาบลทาบอสงคราม อาเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม แบงเขตการปกครองเป็น 2 หมูบ้าน คือ หมู 4 มีจานวน 179 ครัวเรือน และ หมู 6 จานวน 244 ครัวเรือน เป็นชมชนทีอยูติดริมฝัง

แมน สงครามและใช้ประโยชนทรัพยากรจากแมนําสงครามและปาบงปาทามโดยตรง

พืนํ ที/ขอบเขต

ทิศเหนือ ติดริมฝังแมนําสงคราม ฝังตรงข

สงคราม จังหวัดนครพนม

มบ้านนาเพียง ตาบลทาบอสงคราม อาเภอศร

ทิศใต้ ติดตอบ้านดอนสมอ ตาบลทาบอสงคราม อาเภอศรีสงคราม จังหวดั นครพนม ทิศตะวันออก ติดตอบา้ นปากอูน หมูที 4 และหมูที 6 ตาบลศรีสงคราม อาเภอศรีสงคราม

จังหวัดนครพนม

ทิศตะว

ตก ติดตอบ

นดอนแดง หมูที 3 ตาบลทาบอสงคราม อาเภอศรีสงคราม

จังหวัดนครพนม

ภาพที ๔ แผนทีทรัพยากรบ้านทาบอ

ลักษณะภูมิประเทศ

เป็น “พํืนทีชมนํา” เป็นระบบนิเวศนทีมีความหลากหลายทัํงพืชและสัตว กอให้เกิดประโยชนแก ชมชนทีอยูใกล้เคียงโดยรอบ หรือแม้แตชมชนทีอยูไกล ปาบงปาทามมีลักษณะเป็นไม้ผลัดใบชาวบ้านทา บอเรียกวา ปาดอนและปาทาม ประกอบด้วย ไม้ขนาดเล็กและเป็นพม ไม้หนามทีทนตอการแชขังของนํา ได้ดีชวงเวลาทีนําทวมพบ หนาแนนตลอดทัํงพืํนทีตามบงทามของมูล หรือรอบ ๆ กดดง ชนิดพืชพันธ ที สาคัญทีพบมีมากกวา 100 ชนิด อาทิเชน ปาดอน ปาทาม ลักษณะพํืนทีเป็นทีดอนสลับทีลมลานํา สงคราม มีนําทวมถึง เมือฝนตกหนักจะทาให้เกิดนําทวมแตทวมได้ไมนานนัก แตก็เป็นปัญหาแกชาวบ้าน พอสมควร มีแหลงนําทีสาคัญคือ เหมาะสาหรับการประกอบอาชีพด้านการเกษตรกรรม ทาการประมง มี ปลาชกชม

แหลงนํา

หนองหญ้าม้า มีพืํนทีประมาณ 90 ไร จากทีชาวบ้านเลาแตกอนทีบริเวณนีํจะเป็นหนองนําเดิม มีหญ้าเกิดขึํนทีบริเวณนํีเป็นจานวนมากชาวบ้านได้นาม้ามาเลีํยงทีบริเวณนีํมากอนจึงมีชือเรียกวา “หนอง หญ้าม้า” ปัจจบันกาลังปรับปรงให้เป็นหนองนําขนาดใหญ และบริเวณขอบรอบหนองหญ้าม้าก็จะสร้าง เป็นสวนสาธารณะเพือไวใ้ ช้ออกกาลังกาย

หนองยางหรือห้วยทาบอ มีพืํนทีประมาณ 441 ไร ปัจจบันกาลังปรับปรงขดลอกห้วยบอให้มี

ขนาดลึกลงไปเพือไว้รองร น ในฤดูนําหลาก

หนองบอง มีพืํนทีประมาณ 130 ไร ใช้กกั เก็บนําเพือทาการเกษตรในฤดูแล้ง หนองหมากแกะ มีพืํนทีประมาณ 36 ไร ใชก้ ักเก็บนําเพือทาการเกษตรในฤดูแล้ง

หนองบัว มีพํืนที 36 ไร ใช้กักเก็บนําเพือทาการเกษตรแตในชวงเดือนมีนาคมปริมาณนําจะแห้ง ขอดไมเพียงตอการทาเกษตร

หนองเหมือด มีพืํนที 88 ไร 1งาน ใชก้ ักเก็บนําเพือทาการเกษตร หนองซงเตา มีพืนํ ที 2 ไร ใชก้ ักเก็บนําเพือทาการเกษตร หนองผาเบอ มีพืํนที 30 ไร ใชก้ ักเก็บนาํ เพือทาการเกษตร

หนองโดน ใช้ก เกบ็ นําเพอื การเกษตร

หาดปากชิง เป็นแหลงทองเทียวทางนํา อยูทีบริเวณลานําสงคราม บริเวณบ้านปากทาบอ หมูที 4 ตาบลทาบอสงคราม เมือเวลาฤดูแล้ง นําแห้ง จะเป็นหาดทรายขาว เป็นทีพักผอนหยอนใจในเวลายาม เย็นในชวงเดือนมีนาคม - เดือนเมษายน

บ้านทาบอ เป็นพํืนทีทีประสบปัญหาเรืองนําทวมในฤดูฝนและนําแล้งในฤดูแล้งซึงในชวงเดือน มีนาคมปริมาณนําในหนองบัว,หนองซงเตา,หนองผาเบอ จะแห้งขอดไมเพียงตอการทาเกษตรในฤดูแล้ง อีกทัํงสภาพดินทีไมเออํื อานวยตอการเพราะปลูก

ปาไม้

เป็นปาบงปาทาม มีความหลากหลายทํงั พืชและสัตว เป็นไม้ผลัดใบชาวบ้าน เรียกวา ปาดอน

และปาทาม ประกอบด้วย ไม

นาดเล็กและเป็นพม ไม

นามทีทนตอการแช ขังของนําได

ีชวงเวลาทีนํา

ทวมพบ หนาแนนตลอดทัํงพื ทตี ามบงทามของมูล หรือรอบ ๆ กดบึง หนอง ตาง ๆ ชนิดพชื พันธ ที

สาคัญทีพบมีมากกวา 100 ชนิด อาทิเชน ปาดอน ประกอบด ย ต ยาง ต้นกะบาก ต้นพญาสักตะบ

ต้นหมากหวด ต้นต้นหมากไขแลน ต

หมาไซชู้ ต้นไผบ้าน ต้นชะเม็ก ต

นมควาย ต้นหว้า สวนต้นไม้ท

เคยมีแตปัจจบันได้สูญพันธไปแล้วคือ ต้นประดูและต้นกระบก

ปาดอน ประกอบด้วย ต้นไผปา ต้นกระโดน ต้นมะเฟืองนํา ต้นหมากแซว ต

กระดัน(ต

มะดัน

เป็นพืชสมันไพร) ต้นเปือย ต้นเสียว ต้นแสง ต้นแห(เป็นไมเ้ นืํอแข็งใช้ทาเฟอรนิเจอร) ต้นห ลิง ต้นกะจาง

ต้นเบ็น(กินผลได้) ต้นผักกม(ผัก) ต้นเข(ใบให

ีเหลืองในอดีตใช้ย้อมผ้าคลม ผ

สบง จีวรพระ)

ปาทาม ลักษณะพื ทีเป็นทดี อนสลบั ทีลมลานําสงคราม มนี ําทวมถงึ เวลาฝนตกหนักจะทาให

เกิดนําทวมแตทวมได้ไมนานนัก แตก็เป็นปัญหาแกชาวบ้านพอสมควร มีแหลงนําทีสาคัญคือ เหมาะ

สาหร การประกอบอาชีพด้านการเกษตรกรรม ทาการประมง มปี ลาชกชม

ตารางที ๖ ปฏิทินฤดูกาลลมนําสงคราม

ฤดูนําแล้ง	ฤดูนําแดง	ฤดูนําแกง	ฤดูนาํ ลง	ฤดูนําลด
มิ.ย. – เม.ย.	พ.ค. – ปลาย ก.ค.	ปลาย ก.ค. – ก.ย.	ปลาย ก.ย. – ต้น พ.ย.	ปลาย พ.ย. – ธ.ค.
-ทานาปรงั	-เห็ดยูคา -หนอไม้ไผ	-จบั ปลาแมนาํ สงครามไดป้ ริมาณ มากทีสด -มีหนอไม้ไผ	-จบั ปลาแมนาํ สงครามได้ ปริมาณมาก	-มีหนอไม้ -ทานาปรัง

ระบบเศรษฐกิจ

บ้านทาบอเป็นชมชนหนึงทีมีความหลากหลายทางด้านลักษณะทางด้านภูมิศาสตรพ

ที เป็นพืํนที

นําทวมขังในชวงฤดูฝน และมีแมนําอูนไหลผานชมชน สงผลให้วิถีชีวิตของคนในอดีตมีวัฒนธรรมในเรือง ของการประมงการแปรรูปอาหารทีได้จากธรรมชาติ ทีไดจ้ ากปลานานาชนิด โดยมีปารแปรรูปเป็นปราร้า และปลาส้มเพือจานายทํังในและนอกชมชน และมีอาชีพหลักทีสาคัญคือการทานา ซึงสวนใหญจะทานาป

มากวานาปรัง แม้วาการนาปีจะประสบปัญหานําทวมก็ตาม แลงศ

ยภาพด

นทรัพยากรปาไม้ทีมีมากใน

พืํนทีหมูบ้านสงผลให้เกิดอาชีพตาง ๆ ได้แกการจักสาน การหาของปา (เห็ดตาง ๆ หนอไม้ และอืนตาม

ฤดูกาล) มีการเล งสัตว วัว ควาย กวา 500 ตัว และอาชีพอนื ๆ ทหี ลากหลายตามกระแสเศรษฐกจิ เชน

การทาสวนปาลม การปลูกยูคาลิตสั และสวนยางพารา เป็นต ตารางที ๗ เศรษฐกิจบ้านทาบอ อาเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม

(รายละเอียดดังตาราง 1)

อาชีพ	ครัวเรือนทีทา	ปริมาณทีทา
1. ทานา	หมู 16 180 / หมู 4 150	2 หมู 5,000 ไร ทานาปี ร้อยละ 60 ทานาปรัง รอ้ ยละ40
2. ปลาสม้	2 หมู 40 ครวั เรือน รายใหญ 20 ครัวเรือน รายยอย 20 ครัวเรือน	รายใหญ สปั ดาหละ 500 กิโลกรมั ชวงปีใหมและสงกรานต สปั ดาหละ 1,000 กิโลกรัม รายยอย สัปดาห 100 – 200 กิโลกรัม ชวงปีใหมและสงกรานต 500–600 กิโลกรมั อาทิตยละ 15 กิโลกรมั
3. เลีํยงวัว , ควาย	50 ครัวเรือน (ประมาณ 500 ตวั )	10 / ครวั เรือน
4. ปลาร้าทรงเรือง	15 ครัวเรือน
5. จักสาน	20 ครัวเรือน	รายได้ปีละ 1,000 บาท
6. ประมง	ประมาณ 50 ครัวเรือน	จะหาในชวง ตลาคม พฤศจิกายน ธนวาคม จะได้ 20 – 30 กิโลกรัม / วัน
7. รบั จ้างทวั ไป ถอดเกร็ด ปลา	100 คน	1,000 – 2,000 / เดือน
8. เลียํ งเป็ด , ไก	ครวั เรือนละ 10 ตวั
9. ทาสวนปาลม	3 ครัวเรือน	45 ไร / 10 ไร / ครัวเรือน
10. ทาสวนยางพารา	16 ครวั เรือน	ครัวเรือนละ 15 ไร
11. ปลูกยูคา ( ตามคันนา )	20 ครัวเรือน
12. หาของปา เห็ด, หนอไม้		ประมาณ 25,000 / เดือน
13. รา้ นคา้	7 รา้ น ขายของชา 5 รา้ น ขายอาหาร	รายได้ 2,000 – 3,000 / วนั รายได้ 1,000 – 2,000 / วัน
14. ชางรับเหมา	10 ครวั เรือน	เดือนละ 10,000 – 20,000 บาท
15. ทางานตางแดน	20 คน	ประมาณ เดือนละ 25,000 / เดือน

บ้านทาบอเป็นชมชนประมงทีพึงพิงฐานทรัพยากรลมนําในการดารงชีพเรือยมา การประกอบอาชีพจึงเป็น

การใช้ประโยชนจากฐานทรัพยากรลมนํา และอาชีพทีตอเนืองจากฐานทร

ยากรดังแผนผังอาชีพบ

นทาบอ ดังน

- รบั จา้ งขอดเกล็ดปลา

- ปลาร้าทรงเครือง

- หาของปา

- หาปลา (ประมง)

- เลียํ งวัว/ควาย

- ทาปลาสม้ - ปาลมนาํ ม

- ทานา (ปรัง/ปี)

อาชีพทีตอเนืองจาก

ทรัพยากรลมนํา

อาชีพบนฐาน

ทรัพยากรลมนํา

- จกั สาน

- เลียํ งเป็ด/ไก

- สวนยาง

- คา้ ขาย

- ชางรับเหมา

- รบั จ้าง

อาชีพนอกฐาน ทรัพยากรลมนํา

แผนผังที ๕ แผนผังแสดงอาชีพบ้านทาบอ

ชมชนลมนําสงครามตอนลางมีระบบเศรษฐกิจทีพึงพาฐานทรัพยากรในลมนําสงครามเป็นหลัก โดยกิจกรรมทางเศรษฐกิจหลักๆพบวา ได้แก 1)การหาปลา 2)นาปรัง 3)นาปี 4)เลีํยงควายและวัว 5)ปลูกพืชเศรษฐกิจ (ยางพารา ปาลมนํามนั และยูคาลิปตัส) 6)หาของปา สวนอาชีพทีไมเกียวข้องกับฐาน ทรพั ยากรลมนาํ ได้แก การรับจา้ ง และค้าขาย (ทีไมใชขายปลา)

๔. มูลคาทางเศรษฐกิจทรพั ยากรลมนําสงครามตอนลาง

๔.๑ ลักษณะการใช้ประโยชนทรัพยากรของชมชนประมง

การศึกษาข้อมูลทางเศรษฐกิจจากการใช้ทรัพยากรชมชนประมงลมนําสงครามตอนลางเป็นการศึกษาและ ประเมินมูลคาจากปริมาณและมูลคาของทรัพยากรทีชมชนได้ใช้ประโยชน โดยมงทีผลประโยชนทางตรงเป็นหลัก

ดังตารางการใช้ประโยชนทร ยากรดังน

ตารางที 8 ตารางลกั ษณะการใช้ประโยชนทรัพยากรลมนําสงครามตอนลาง

ลักษณะการใช้ประโยชน	กิจกรรมการใช้ประโยชน	หมายเหต
1.การใช้พืํนทีเพือทาการผลิต	1. ทานา (นาปรงั /ปี) 2. สวนพืชผัก 3. ยูคาลิปตสั /ปาลมนาํ มัน 4. เลีํยงสัตว 5. เลีํยงปลากระชัง 6. ต้มสราขาวพืํนบ้าน
2. การเก็บหาทรัพยากรลมนํา	1. หาปลา 2. หาของปา 3. หญ้าแฝก/ผือ 4. ฟืน/ไม้ใช้สอยเผาถาน
3.การแปรรูปผลผลิตจาก ทรัพยากรทีหาได้	1. แปรรูปปลา - ปลาสม้ - ปลารา้ - ปลาแห้ง 2. หนอไม้ดอง/ปี๊บ 3. คา้ ขายปลา 4. ข้าวเมา
5.การใช้คณคาทรัพยากร/ภูมิ ปัญญาเพิมมูลคา	1. การจดั การทองเทียวลองแพ 2. การทาปลาสม้ บา้ นทาบอ	ใช้ภูมิปัญญาการทาปลาสม้ + ความรู้ใหม พัฒนาผลิตภัณฑโดยใช้ วัตถดิบ (ปลาจากภายนอก)

๔.2 วิธีการและชวงเวลาการใช้ประโยชนทรัพยากร ชมชนประมง

วิธีการดารงชีพของชมชนประมง มีการพึงพาใช้ประโยชนทรัพยากรลมนําทีมีความหลากหลายตลอดทงํั ปีตามแตผลผลิตของทร ใช้ประโยชน ดังนํี

ตารางที ๙ ปฏิทินการใชป้ ระโยชนทรพั ยากรชมชนประมงลมนําสงครามตอนลาง

ยากร ดังปฏิทินการ

กิจกรรม

ชวงเวลาและวิธีการใชป้ ระโยชน

หมายเหต

ม.ค.

ก.พ.

มี.ค.

เม.ย.

พ.ค.

มิ.ย.

ก.ค.

ส.ค.

ก.ย.

ต.ค.

พ.ย.

ธ.ค.

๑. ทานา - นาปรัง - นาปี

หวาน

ใส ปย

เกียว ขา้ ว นา ปรัง

ไถดะนาปี

หวาน

หวาน ปย

หวาน ปยรบั รวง

เกียว

ไถดะ นา ปรัง

บา้ นดงสารทาได้เฉพาะนาปรัง เริมในเดือน พ.ย.

๒. สวนพืชผกั

ดูแล/เริมขาย

ขาย

ปลูก

๓. ยูคาลิปตัส/ปาลมนาํ มัน

ตัดยูคาขาย

๔. เลยํี งววั /ควาย

เลยํี งแบบปลอยในทงนาปี

ปลอยทงนาปรัง

เลียํ งแบบขัง/ให้หญ้าและฟาง

๕. เลีํยงปลากระชงั

ขาย

ปลอย

เลียํ ง

ขาย

ปลอย

เลียํ ง

๖. ตม้ สราพนํื บา้ น

ตม้ และขาย

ตม้ และขาย

๗. การหาปลา

จบั ปลานําแกง

จบั ปลานําลง

๘. ไพหญา้ แผก

เกียวหญา้

ไพและขาย

เกียว

๙. ทอเสือผือ

เก็บและทอ

ขาย

๑๐. หาของปา

หอย/ปู

เห็ด/หนอไม้/ผกั

หนอไม้

๑๑. เผาถาน/ฟืน

ชวงนําลด/นําแล้ง

๑๒. แปรรูปปลา - ปลาสม้ - ปลาแหง้ - ปลาร้า

ปลาสม้ (เป็นปลานาเขา้ จากภายนอก) แปรรูปและขายตลอดปี ปลาแห้งและปลารา้ แปรรูปเดือนกันยายน-ธันวาคม

๑๓. หนอไม้ดอง

ขาย

ดอง

ขาย

ดอง

กิจกรรม

ชวงเวลาและวิธีการใช้ประโยชน

หมายเหต

ม.ค.

ก.พ.

มี.ค.

เม.ย.

พ.ค.

มิ.ย.

ก.ค.

ส.ค.

ก.ย.

ต.ค.

พ.ย.

ธ.ค.

๑๔. ค้าขายปลาในตลาด

ขายปลาแหง้ และปลาแปรรูป

ขายปลาสด

๑๕. แปรรูปขา้ วเมา

ขา้ วเมานาปรงั

ขา้ วเมาขา้ วใหม

๑๖. จดั ทองเทยี ว ลองแพ

ผาปลา/ศึกษาวิถีชมชน

ลองแพ

๑๗. ปลาส้ม (บ้านทาบอ)

ผลิตตลอดปี

๓. มูลคาทางเศรษฐกิจทรพั ยากรลมนําสงครามตอนลาง

จากการสารวจการใช้ทรัพยากรของชมชนลมนาํ สงครามตอนลางใน 4 ชมชน จานวน ๑๗๙ ครัวเรือน ๔ กิจกรรมหลัก คือ

๑. การทานา (นาปีและนาปรัง)

๒. การเลี งว /ควาย

๓. การหาของปา

๔. การหาปลา ผลการสารวจ/ประเมิน มีดังนีํ

ตารางที ๑๐ ปริมาณการใชป้ ระโยชนมูลคา “การทานา”

ประเด็น ชมชน	จานวนทีทา (ไร)	เฉลีย/ครัวเรือน	ผลผลิต(ตัน)	มูลคา(บาท)	หมายเหต
1. บ้านวังเวิน (29ครัวเรือน)	นาปี 198 นาปรัง 6	นาปี 6 ไร นาปรัง 1 ราย 6 ไร	63	6,300,000
๒. บ้านดงสาร (110ครวั เรือน)	นาปี 620 นาปรงั 1,193	นาปี 5 ไร นาปรัง 10 ไร	2,500	25,000,000
๓. บ้านปากยาม (43ครวั เรือน)	นาปี 580 นาปรัง 167	นาปี 13 ไร นาปรงั 3 ไร	505	5,050,000
๔. บ้านทาบอ	นาปี 307	นาปี 20 ไร	250	25,000,000

(15ครัวเรือน)	นาปรัง 172	นาปรัง 11 ไร
รวม	นาปี 1,705 ไร น า ปรั ง 1,538 ไร	นาปี 11 ไร นาปรงั 7 ไร	3,318	61,350,000

ตารางที ๑๑ ปริมาณการใช้ประโยชนมูลคา “การเล งววั /ควาย”

ประเด็น ชมชน	จานวนววั /ควายทีเลีํยง	เฉลีย/ครัวเรือน	มูลคา	หมายเหต
1. บ้านวงั เวิน (26ครวั เรือน)	180	6	1,080,000
๒. บ้านดงสาร (35ครัวเรือน)	850	24	12,750,000
๓. บ้านปากยาม (15ครวั เรือน)	120	8	3,000,000
๔. บ้านทาบอ (50ครวั เรือน)	500	10	7,500,000
รวม	1,650	12	24,330,000

ตารางที ๑๒ ตารางแสดงการหาของปาและมูลคาของเศรษฐกิจ

มูลคาจากการหาของปาของแตละหมูบ้านเป็นดังนีํ 1.บ นปากยาม มลู คา 368,730 บาท 2.บ้านวังเวิน มลู คา 348,980 บาท 3.บ้านดงสาร มลู คา

4,383,405 บาท และ 4.บ้านทาบอ มูลคา 53,990 บาท หรือรวมทัํงสิํน 5,155,105 บาท

๔. การหาปลาและมูลคาปลาลมนําสงครามตอนลาง

จากการสารวจขอ้ มูลการหาปลาของชมชนประมงลมนําสงครามตอนลาง ๔ ชมชน ซึงเป็นทรัพยากรสาคัญตอวิถีชมชน มีดังน

๑. บ นวังเวิน

บ้านวังเวินทัํง 85 ครัวเรือนมีการจับหาปลาในแมนําสงครามและลานํายอย-แหลงนําตางๆของหมูบ้านตลอดทัํงปี โดยฤดูกาลหาปลาชมชน กาหนดจากชวงการการขึํน-ลงและระดับนําในแมนําทีมีความสัมพันธตอชนิดและปริมาณปลาทีจับ แบงเป็น 5 ฤดู คือ 1.) ฤดูแล้ง(ม.ค.-เม.ย.) 2.) ฤด นําแดง(พ.ค.-ปลาย ก.ค.) 3.) ฤดูนําแกง(ปลาย ก.ค.-ปลาย ก.ย.) 4.)ฤดูนําลง(ปลาย ก.ย.-ต้น พ.ย.) และ 5.)ฤดูนาํ ลด(ต้น พ.ย.-ธค.)

จากการเก็บข้อมูลโดยใช้แบบสอบถามจานวน 29 จาก 85 ครัวเรือน หรือร้อยละ 30 ของบ้านวังเวิน พบวา รอบการผลิต ปี พ.ศ.2561 บ้านวังเวินจับปลาได้เฉลียปริมาณ 2,713.84 กิโลกรัม/ครัวเรือน/ปี คิดเป็นมูลคาเฉลีย 176706.15 บาท/ครัวเรือน/ปี หรือ คิดเป็นปริมาณ 230,676.4 กิโลกรัม/ชมชน มูลคารวม 15,020,022.75 บาท/ปี ฤดูทีจับปลาได้มากทีสดคือ ฤดูนําลงกับฤดูนําลด ปลาทีจับได้ มี 11 ชนิด ได้แก ปลาขาว ปลาเซือม ปลาแขยง ปลารากกล้วย ปลาปีกไก ปลากด ปลาตอง ปลากราย ปลาชอน และปลาดก โดยปลาทีจับได้มากทีสดคือ ปลากด รองลงมาปลาขาว และปลาแขยง ชนิดปลา ปริมาณทีจับได้ และ ชวงเวลาจบั ปลา ดงั ตารางตอไปนีํ

ตารางแสดงชนิดปลา ปริมาณทีจับไดแ้ ละชวงเวลาจับปลาของบ้านวังเวิน

๒. บ้านดงสาร

แหลงจับปลาของบ้านดงสารแตกตางพํืนทีอืนทีจับหาจากแมนําสงครามเป็นหลัก แตจะจับหาจาก กด หนอง ทง และบงทาม เขตหมูบ้านเป็น สวนใหญ มีเพียงบางรายและบางฤดูกาลเทานัํนทีจะจับหาปลาในแมนําสงคราม แหลงหาปลาบ้านดงสารได้แก หนองหมากแซว กดสิํว ทงพันขัน และ ปาบงปาทามหนองกางฮง โดยฤดูกาลหาปลาชมชนกาหนดจากชวงการการขึํน-ลงและระดับนําในแมนําทีมีความสัมพันธตอชนิดและปริมาณปลาทีจับ แบงเป็น 5 ฤดู คือ 1.) ฤดูแล้ง(ม.ค.-เม.ย.) 2.) ฤดูนําแดง(พ.ค.-ปลาย ก.ค.) 3.) ฤดูนําแกง(ปลาย ก.ค.-ปลาย ก.ย.) 4.)ฤดูนําลง(ปลาย ก.ย.-ต้น พ.ย.) และ 5.)ฤดูนําลด(ต้น พ.ย.-ธค.)

จากการเก็บข้อมูลโดยใช้แบบสอบถามจานวน 110 จาก 364 ครัวเรือน หรือร้อยละ 30 ของบ้านดงสารพบวา รอบการผลิต ปี พ.ศ.2561 บ้านดงสารจับปลาได้เฉลียปริมาณ 958.99 กิโลกรัม/ครัวเรือน/ปี คิดเป็นมูลคาเฉลีย 57,185.20 บาท/ครัวเรือน/ปี หรือ คิดเป็นปริมาณ 349,072.36 กิโลกรัม/ชมชน มูลคารวม 20,815,412.8 บาท/ปี ฤดูทีจับปลาได้มากทีสดคือ ฤดูนําลงกับฤดูนําลด ปลาทีจับได้ มี 11 ชนิด ได้แก ปลาขาว ปลาเซือม ปลาแขยง ปลารากกล้วย ปลาปีกไก ปลากด ปลาตอง ปลากราย ปลาชอน และปลาดก โดยปลาทีจับได้มากทีสดคือ ปลาขาว รองลงมาปลาชอน และปลาแขยง ชนิดปลา ปริมาณทีจับได้ และ ชวงเวลาจบั ปลา ดังตารางตอไปนีํ

ตารางแสดงชนิดปลา ปริมาณทีจับได้และชวงเวลาจับปลาของบ้านดงสาร

๓. บ้านปากยาม

จากการเก็บข้อมูลโดยใช้แบบสอบถามจานวน 38 จาก 130 ครัวเรือน หรือร้อยละ 30 ของบ้านปากยามพบวา รอบการผลิต ป พ.ศ.2561 บ้านปากยามจับปลาได้เฉลียปริมาณ 2,486 กิโลกรัม/ครัวเรือน/ปี คิดเป็นมูลคาเฉลีย 158,697.20 บาท/ครัวเรือน/ปี หรือ คิดเป็นปริมาณ 335,634.3 กิโลกรัม/ชมชน มูลคารวม 21,424,122บาท/ปี ฤดูทีจับปลาได้มากทีสดคือ ฤดูนําลงกับฤดูนําลด ปลาทีจับได้ มี 11 ชนิด ได้แก ปลาขาว ปลาเซือม ปลาแขยง ปลารากกล้วย ปลาปีกไก ปลากด ปลาตอง ปลากราย ปลาชอน และปลาดก โดยปลาทีจับได้ มากทีสดคือ ปลาขาว รองลงมาปลานาง และปลาตอง ชนิดปลา ปริมาณทีจับได้ และ ชวงเวลาจับปลา ดงั ตารางตอไปนีํ

ตารางแสดงชนิดปลา ปริมาณทีจับได้และชวงเวลาจับปลาของบ้านปากยาม

๔. บ้านทาบอ

จากการเก็บข้อมูลโดยใช้แบบสอบถามจานวน 15 จาก 423 ครัวเรือน หรือร้อยละ 3 ของบ้านปากยามพบวา รอบการผลิต ปี พ.ศ.2561 บ้านปากยามจับปลาได้เฉลียปริมาณ 1,902 กิโลกรัม/ครัวเรือน/ปี คิดเป็นมูลคาเฉลีย 79,203.33 บาท/ครัวเรือน/ปี หรือ คิดเป็นปริมาณ 804,546 กิโลกรัม/ชมชน มูลคารวม 33,503,008.59 บาท/ปี ฤดูทีจับปลาได้มากทีสดคือ ฤดูนําลงกับฤดูนําลด ปลาทีจับได้ มี 11 ชนิด ได้แก ปลาขาว ปลาเซือม ปลาแขยง ปลารากกล้วย ปลาปีกไก ปลากด ปลาตอง ปลากราย ปลาชอน และปลาดก โดยปลาทีจับได้มากทีสดคือ ปลาขาว

รองลงมาปลาแขยง และปลาตอง ชนิดปลา ปริมาณทีจ ได้ และ ชวงเวลาจับปลา ดังตารางตอไปน

ตารางแสดงชนิดปลา ปริมาณทีจับไดแ้ ละชวงเวลาจับปลาของบ้านทาบอ ตารางสรปข้อมูลการประกอบอาชีพของกลมเป้าหมาย 4 หมูบ้าน

ตารางสรปมูลคาปลา ๔ ชมชน

ตารางสรปปริมาณและมูลคาปลาของหมูบ้านเป้าหมาย

หวงโซมูลคาปลาลมนาํ สงครามตอนลาง

หวงโซมูลคาหลักๆของปลาและการแปรรูปในลมนําสงครามมี 2 ลักษณะ คือ 1.)ปลาทีจับได้จากลมนํา สงครามโดยตรง และ2.)ปลาทีนาเข้าจากภายนอกและแปรรูปจาหนาย ซึงทัํงสองหวงโซนีํมีผลโดยตรงกับระบบ

เศรษฐกิจชมชนลมน ด ยกนั ทงํั สํนิ ดังแผนภาพหวงโซมูลคาตอไปน

ตลาดภายนอก

17 จงั หวัดภาคอีสาน

ตลาดสด อ.ศรีสงคราม

(ทาบอ,ปากยาม)

ตลาดสด อ.อากาศอานวย

(ดงสาร,ปากยาม)

ตลาดสด อ.คาตากล้า

(วังเวิน)

ปลาสด

ปลาแปรรูป

ผู้บริโภค

ในชมชน

พอค้าปลา

ในชมชน

พอค้าปลา

นอกชมชน

คนหาปลา

1.หวงโซมูลคาปลาทีจับได้จากลมน สงครามโดยตรง มรี ะบบดังแผนภาพตอไปน

ผู้บริโภคทอ้ งถิน

พอค้าสง

แผนภูมิหวงโซมูลคาปลาทีจบั ได้จากลมนําสงครามโดยตรง

2.หวงโซปลานาเข้าเพือแปรรูปจาหนาย กรณีปลาส้มบ้านทาบอ

ตลาด Online

ร้านสวนตวั ในหมูบา้ น

ตลาดขายสง อาหาร 17 จงั หวัดอีสาน

-ตลาดสดตางจงั หวดั

-รา้ นอาหารตางจงั หวดั

-กิจกรรมสงเสรมิ ตลาดหนวยงาน

ปลาส้ม 60 ตนั /เดอื น

ผปู้ ระกอบการ 40 ราย

แรงงานชมชน ชาแหระ 100 ราย

พอคา้ คนกลาง

ตลาดไท

ผู้เลีย้ งปลา

-นครปฐม

-สพรรณบร

แผนภูมิหวงโซปลานาเข้าเพือแปรรูปจาหนาย

สรปแผนภูมิหวงโซมูลคา

1.ปลาทีจับได้จากแมนําสงครามโดยตรงจะมีหวงโซมูลคาทีซับซ้อนและมีการกระจายมูลคาไปสูผู้เกียวข้อง ในหวงโซหลากหลายกวาปลาทีนาเข้าจากภายนอกแล้วแปรรูปเป็นปลาส้มจาหนาย มีการกระจายเริมต้นจากใน ชมชนผานพอค้าในชมชนและ/หรือจากคนหาปลาสูผู้บริโภคในชมชนโดยตรง และบางกรณีคนหาปลาจาหนายปลา

สดแกพ้อค้าภายนอก ไมมีระบบผูกขาดระหวางก กอนนาปลาเป็นสินค้าเขา้ สูตลาดท้องถินซึงตลาดท้องถนิ

จะเป็นจดกระจายสินค้า(ปลาสดและปลาแปรรูป)มีทัํงการขายปลีกแกผู้บริโภคท้องถินและขายสงแกพอค้า

ภายนอกเพือนาสินค ออกไปขายถินอนื

2.การนาเข้าปลาจากภายนอกมาแปรรูปเป็นปลาส้ม มีหวงโซในชมชนแคบดาเนินการโดยผู้ประกอบการ เป็นหลัก แตการกระจายสินค้ามีชองทางทีหลากหลาย ได้แก การขาย Online การเปิดร้านขายในชมชน การรวม กิจกรรมสงเสริมการตลาดของหนวยงาน และการขายสงผานพอค้าคนกลางเพือกระจายสินค้าไปยงั จังหวัดตางๆ

เงือนไขของหวงโซทังํ สองระบบนีํ คือ

1.)ปลาจากแมนําจับหาได้เฉพาะฤดูกาล คือ ฤดูนําแกง และนําลงซึงมีเวลาจากัดไมสามารถนาเข้าหวงโซ ได้ตลอดปี ยกเว้นแปรรูปเป็นปลาร้า

2.หากแปรรูปเป็นปลาส จะมตี ลาดกวา้ งแตปลาธรรมชาติจะมีขนาดไมแนนอนทาให้รองรับตลาดลาบาก

3.การนาเข้าปลาเลีํยงเพือแปรรูปเป็นกลยทธหนึงเพืออยูรอดในสภาวะการณควบคมของ พรก.ประมง ที ชมชนไมสามารถจับปลาในแมนาํ สงครามดว้ ยเครืองมือ วิธีการ และชวงเวลาแบบเดิมได้

แนวทางการพัฒนาและการปร ตัวชมชนประมงลมนําสงครามตอนลาง

๑. แนวโน การเปลียนทรพั ยากรและวิถีชมชนประมงลมนําสงคราม

ทามกลางการเปลียนแปลงชมชนประมงลมนําสงครามตอนลางมีการตํังรับปรับตัวในการดารงชีวิตเรือยมา จากยควิถีการประมงเพือการยังชีพและแลกเปลียน สูยคการประมงเพือการค้าทีมีการพัฒนาการใช้เครืองมือในการ จับปลาทีมีประสิทธิภาพเพิมขํึน (ยคที ๒ - ๓) พร้อมกันนัํนยังมีการบกเบิกปรับการใช้พํืนที/ทรัพยากรลมนํามาก ขึํน จนกระทังในยคที ๔ ทีเป็นยคการใช้ทรัพยากรเข้มข้นพร้อมกับการกาหนดนโยบายบังคับใช้กฎหมายอยาง เข้มข้น ซึงในยคที ๔ นํีเป็นยคของการเปลียนแปลงทีรวดเร็วและเกิดผลกระทบรนแรง ทัํงตอทรัพยากรนิเวศนลม นําและวิถีของชมชนประมง แนวโน้มการเปลียนแปลงทีสาคญั ทีจะสงผลกระทบตอชมชนประมงในอนาคตมีดังนีํ

๑.๑ ทรัพยากรและนิเวศนลมนําสงครามมีแนวโน้มจะลดลงทัํงเชิงปริมาณและคณภาพความอดมสมบูรณ

ทางนิเวศน ทัํงนีํมีปัจจ และความตอเนืองของปัจจัยตางๆ หลายประการ คอื

ประการที ๑ นโยบายการพัฒนาของรัฐอยางน้อย ๓ นโยบาย คือ นโยบายการจัดการลมนํา จะพัฒนาสร้าง เขือน/ฝาย เพือใช้ประโยชนและจัดการแหลงนํา ทาให้ทรัพยากรอืนๆและนิเวศนลดลงและ

หายไป นโยบายการเปลียนแปลงทรัพยสินเป็นทนออกเอกสารสิทธิในพืนทีปาบงปาทาม มการี

จับจองบกเบิกทีดิน ปาบงปาทาม/นิเวศนทีหลากหลายทีใช้ประโยชนรวมกันลดลง และ

นโยบายประกันราคาขา้ วมีการบกเบิกพนทีทานาปรังในพืํนที จากบงทามกลายเป็น “นาปรัง”

ประการที ๒ ลมนําสงครามเป็นนิเวศนยอยของ “ลมนําโขง” การพัฒนาและเปลียนแปลงในลานําโขงสง ผลกระทบตอทรัพยากรนิเวศนของลมนําสงคราม การเก็บกัก/ปลอยนําของเขือนในประเทศ จีนทาให้ระบบการขึํนลงของนําสงครามเปลียนไป การสร้างเขือนในลานําโขงสางผลตอ ระบบการอพยพพนั ธปลาหลายชนิดทีอพยพจากแมนําโขงสูนําสงคราม

ประการที ๓ ระบบ/วิธีการใช้ประโยชนของชมชน ภาคธรกิจเอกชนทีเป็นผลจากนโยบายรัฐ มีการใช้/ บกเบิกพืํนทีบงทามทีเป็นฐานทรัพยากรและนิเวศนลมนํา รวมทัํงโครงการพัฒนาของ หนวยงานทีเกียวข้องในพืํนที (ระบบชลประทานขนาดเล็ก) ทาให้การบกเบิกใช้ประโยชน

พื ทีกลายเป็นพืํนทีเกษตรแทนนิเวศนลมนํา