คําสําคัญ: เกษตรพนธะสัญญา contract farming เกษตรกรรายยอย

เกษตรพนธะสญญากับโอกาสการพฒั นาของเกษตรกรรายยอย1

บุศรา ล

นิรนดรกุล2 พฤกษ ยิบมนตะสิริ xxxxx มวงสุข และ xxxxxxทิพย กระมล

บทคดั ยอ

เกษตรพันธะสัญญาไดกลายเปนนโยบายของรัฐที่สนับสนุนใหภาคเอกชนเขามามีบทบาทในการจัดการ ดานการผลิตและการตลาดแบบบูรณาการ โดยบริษัทเอกชนสนับสนุนปจจัยการผลิต การตลาดและการประกัน ราคา พรอมท้ังจัดหาแหลงเงินทุนจากภาครัฐ ในขณะที่มีหลายฝายไดต้ังขอสังเกตวาในระบบเกษตรพันธะสัญญา

เกษตรกรมักจะมีสถานะเปนแรงงานรับจาง โดยที่บริษ

ไมจําเปนต

งรับผิดชอบดานสวัสดิการและไมตองลงทุนดาx

xxxดิน งานวิจัยนี้ไดศึกษาระบบเกษตรพันธะสัญญาในระบบการผลิต ขาวโพดหวาน การปลูกออย การเล้ียงไก สุกร และการเลี้ยงปลาในกระชังในภาคเหนือ ตะวันออกเชียงเหนือ ภาคกลางและภาคใต

ผลการศึกษาพบวา เทคโนโลยีการผลิต วัสดุการผลิต และเวชภัณฑ ถูกกําหนดโดยบริษัทโดยเฉพาะเกษตร พันธะสัญญาดานปศุสัตวและประมง เกษตรกรxxxxxxxxxxxทักษะและประสบการณ อันเกิดจากการปฏิบัติจริงแต โอกาสจะพัฒนาและปรับใชวิธีใหมๆดวยตนเองยังจํากัด เนื่องจาก พันธุสัตว ปลา และพืช (พันธุไก พันธุสุกร พันธุ ปลาทับทิม ขาวโพดหวาน ออย และยาง) ถูกกําหนดโดยผูประกอบการ นอกจากนี้เวชภัณฑและอาหารสัตวปก สุกร และประมง ถูกกําหนดโดยผูประกอบการเชนเดียวกัน ดงน้นเกษตรกรจะไดผลตอบแทนสูงสุดจะตองจัดการพันธุและ สิ่งแวดลอม เพ่ืxxxxxxxเชิงทวีคูณ ภายใตสภาพสิ่งแวดลอมพรอมxxxxxบูรณ การพัฒนาดานเทคโนโลยีของตนเอง และนํามาพัฒนาใชในระบบเกษตรแบบมีพันธะสัญญา ยังจํากัดและไมเปดโอกาสใหมีการพัฒนาเทคโนโลยีโดย เกษตรกรเองและปจจัยการผลิตข้ึนกับบริษัทแมวาจะเปนในรูปสินเชื่อก็ตาม

นอกจากนี้เจาหนาที่องคกรของรัฐ ยังไมxxxxxxxxxใหการสนับสนุนดานขxxxxxxxชวยสนับสนุนดานการ ตัดสินใจกับเกษตรกรดานการผลิตโดยเฉพาะในพืช รวมxxxxxxตัวกลางในการทําธุรกิจเกษตรระหวางเกษตรกรและ บริษัทซึ่งเกษตรกรยังxxดําเนินการธุรกิจเองประกอบกับการขาดทักษะดานการบริหารจัดการฟารมและการลงทุน ของเกษตรกร ถึงแมวาการรวมกลุมจะxxxxxxสรางมิติเกษตรในรูปแบบใหมๆ แตกระบวนการเรียนรูของเกษตรกรมี ความสําคัญตอความยั่งยืนในxxxxxของเกษตรกรรายยอยตอการทําเกษตรพันธะสัญญาที่เกษตรกรตกเปนใน สภาพเบ้ียลางท่ีขาดการตอรองกับบริษัทได นอกจากนี้ ซึ่งภายใตขอจํากัดเหลาน้ีถาไมไดรับการแกไขก็ยากที่นําไปสู ความยั่งยืนและนําไปสูนโยบายการแกไขปญหาความยากจนของเกษตรกรรายยอยโดยเฉพาะภายใตระบบเกษตร พันธะสัญญา

คําสําคัญ: เกษตรพนธะสัญญา contract farming เกษตรกรรายยอย

1 สนับสนุนงานวิจัยโดยสํานกงานกองทุนสนับสนุนการสรางเสริมสุขภาพ (สสส.) ภายใตแผนงานสรางเสริมสุขภาพแรงงานนอกระบบ ในภาคเกษตร

2 ศูนยว ิจัยเพื่อxxxxxผลผลิตทางเกษตร คณะเกษตรศาสตร มหาวิทยาลัยเชียงใหม

บทนํา

เกษตรพันธะสัญญา ไดแสดงใหเห็นประสิทธิภาพของกระบวนการของสถาบันเพ่ือสรางกําไรและลดตนทุน

การดําเนินกิจการ บริษัทคูสัญญาไดใหการสนับสนุนปจจัยการผลิต เครดิต และการใหขอเสนอแนะดานเทคนิค ตลอดจนดานการตลาด ในทางกลับกัน เกษตรกรทําการผลิตxxxxxxxxทั้งปริมาณและคุณภาพของสินคาเกษตร และขายสินคานั้นแกบริษทตามราคาประกันของบริษัท

ขอตกลงระหวางเกษตรกรผูผลิตและบริษัท มีทั้งการทําสัญญาปากเปลาหรือการทําxxxxxxxxxxxxวา

ผูผลิตสินคาตามข

เงื่อนไขและข

ตกลงตางๆของบริษ

ผูรับซือสินคาและ บริษัทผูรับซ้ือจะรบซ้ือสินคาของเกษตรกร

ตามเงื่อนไขขอตกลงxxxxxxxx (Xxx, 1972; Xxxxxx and Xxxxxxxxx, 1990; Grosh, 1994) อยางไรก็ตามมีผู กลาววาการเกษตรพันธะสัญญา ไดเปดโอกาสการสนับสนุนของสถาบันการเงินผสมผสานระหวางดานการตลาด และหนวยงานแนวต้ัง (Grosh, 1994; Key and Xxxxxxx, 1999) นอกจากนี้ เกษตรพันธะสัญญา มีความ หลากหลายในการเชื่อมxxxxxxกิจกรรมกxxxxxxxดานเศรษฐกิจระหวางเกษตรกรผูผลิตและบริษัทท่ีทําสัญญารับ ซื้อ ดังจะพบวาวามีการสนับสนุนซึ่งกันและกัน ในบางกรณีของการจัดการ หวงโซอุปทาน (supply chain) ในสินคา การเกษตรบางประเภท (Hobbs, 1996).

รูปแบบการทําสัญญาในวิธีการรับซื้อทางตรงและทางออม และควบคุมกระบวนการผลิตตลอดจนการ เหนี่ยวโนมดานตัดสินใจโดยไมจําเปxxxxบริษัทตองมีพื้นท่ีเองในการผลิต ปจจัยที่เปนเอกลักษณและชัดเจนของการ ทําเกษตรพันธะสัญญา คือการรับประกันการใชท่ีดินของครัวเรือนเกษตรกรและแรงงานของเกษตรกรผูผลิตสินคา เกษตรภายใตเง่ือนไขและการควบคุมของบริษัทธุรกิจ ถึงแมว าการทําสญญาระหวางเกษตรกรผูผลิตและบริษัทผูรับ ซ้ือหลายลําดับ แตสิ่งท่ีถือวาเปนลักษณะที่xxxxxxพบเห็นโดยท่ัวไป ไดแกเกษตรกรผูผลิตปฏิบัติตามวิธีการของ บริษัทแลกเปล่ียนกับการประกันดานการตลาดของบริษัท ซึ่งบริษัทไดจัดใหมีพนักงานภาคสนามของบริษัทให คําปรึกษาแนะนําเทคนิควิธีการจัดการและ การใชปจจัยการผลิตแกเกษตรกรผูผลิต รวมxxxxxxรับซ้ือสินคาโดย บริษัทจะรับซื้อตามราคาที่ตั้งไวตามคุณภาพของสินคา สวนหนาที่ของเกษตรกรผูผลิตเปนการจัดการดานหาพื้นท่ี ผลิตและจัดการดานแรงงานในการผลิต Watts (1990) ไดรวบรวมรูปแบบของการทําเกษตรพันธะสัญญาใน ประเทศที่กําลังพัฒนาใน 3 รูปแบบ 1). ขนาดใหญ รวมศูนย รัฐเปนเจาของ ซ่ึงมีสมาชิกผูผลิตเปนพันรายและมี ศูนยกลางในการแปรรูป 2). การทําสัญญา แรกเริ่มกับผูผลิตรายใหญหรือผูมีทรัพยากรเพียงพอตอการผลิต ผูที่มี xxxxxxตอรองกับรัฐและจัดการดานแรงงานได และ 3). การทําสัญญากับผูผลิตรายยอยระดับทองถิ่น และพอคา หรือผูสงออก รูปแบบท่ีพบในประเทศไทยโดยสวนใหญจะเปนรูปแบบที่สองและสาม และมีความxxxxxxในการ จัดการดานแรงงานได

อยางไรก็ตาม Watts (1990) ไดโตแยงวาการทําเกษตรพันธะสัญญาเปนนําไปสูความหมายใกลกับการ สรางหนี้ ซ่ึง watts ไดตั้งคําถามไววาเกษตรพันธะสัญญา ทําxxxxxxxแบงแยกเกษตรกรยากจนและเกษตรกรxxxxxxxxxxx หรือไม? เนื่องจากบริษัทสนใจดําเนินธุรกิจกับผูที่มีที่ดินและปจจัยการผลิต ซึ่งแตกตางจากเกษตรกรxxxxxxxxไมมี ที่ดินทํากินและขอจํากัดในปจจัยการผลิต (Little and Xxxxx, 1994) นอกจากน้ีภายใตเงื่อนไขใดบางในการทําเกษตร xxxxx xxxเกษตรกรผูทําผลิตภายใตสัญญามีxxxxxxxxจะใหเสนอแนะและปรับเปลี่ยนสัญญาใหxxxxxx ตลอดจนการ จัดการ? รวมถึงคําถามที่วาเกษตรพนธะสญญา ไดแสดงใหเห็นถึงรูปแบบงายตอการปรับเปลี่ยนการควบคุมภายใต ความสัมพันธในเครือขายใหมหรือไม? คําถามเหลานี้ถาพิจารณาใหดีจะพบชองวางของการทําเกษตรพันธะสัญญา

น้ันจําเปนต งใหความสําคญและแกปญหาอยางจริงจัง

รัฐบาลไทยไดในปจจุบันรัฐบาลไดสนับสนุนบริษัทขามชาติในระดับนโยบายในการขยายฐานการผลิตทั้ง ภายในประเทศและประเทศใกลเคียงมาตั้งแตปคศ 1976 ซ่ึงไดขยายการใหมีการทําเกษตรพันธะสัญญา อยาง ตอเนื่องจากนโยบายที่ตxxxxxลดปญหาความยากจนโดยเปดโอกาสใหแกเกษตรกรเขาถึงตลาดและไดรับรายไดที่ แนนอน แตอยางไรก็ตามการทํา เกษตรพันธะสัญญายังมีชองวาง เชน การเสียโอกาสและความไมเทาเทียมที่เกิด ตอเกษตรกร ตัวอยางเชนผลประโยชนในระยะยาวตัวเอยางเชน การสูญเสียความxxxxxxบูรณของดินในการปลูก ขาวโพด โอกาสในการตอรองในพันธะสัญญา ความเสี่ยงที่เกิดจากเทคโนโลยีการผลิตของบริษัทเนื่องจากพันธุพืช ออนไหวตอสิ่งแวดลอม และการผูกขาดอาหารสัตวกับบริษัทของการผลิตสุกร การเล้ียงปลาจากบริษัทที่ควบคุม ดานราคา ซึ่งไมมีการกลาวถึง และไมมีการทําการสนับสนุนใหxxxxxxxวิจยควบคูการทํางานรวมกับบริษัท จากหลาย งานวิจยพบวาการผลิตภายใตเกษตรพันธะสญญามีการใชแรงงานเขมขนท้งแรงงานเกษตรกรหญิง และเด็ก เม่ือเมื่อ เปรียบเทียบผลตอบแทนตอหนวยแรงงานตํ่ากวาการออกไปทํางานรับจางนอกภาคเกษตร

งานวิจัยน้ีมีวัตถุประสงคหลักเพื่อประเมินผลของการทําเกษตรแบบมีพันธะสัญญากับเกษตรกรรายยอยใน 5 กรณีศึกษาโดยมีคําถามหลกงานวิจัยวา อะไรที่ทําใหเกษตรกรอยูรอดและสําเร็จภายใตการทําเกษตรแบบมีพันธะ สัญญา งานวิจัยนี้ไดนําแนวคิดดานทุนทางสังคม (social capital) มาพิจารณา เน่ืองจากทุนทางสังคมมีสวน สัมพันธกับขบวนการในการสรางความxxxxxxxxx (Wu and Pretty, 2004) ซ่ึงเหลานี้ Uphoff (2000) เชื่อวาเปนทุนทาง สังคมที่สําคัญ นอกจากนี้ xxxภรณและxxxxxx (2547 ) กลาววาปรากฏการณทางสังคมท่ี นาสนใจ ยิ่งก็คือ ชุมชนหลาย ๆ แหง xxxxxxดํารงxxxไดจากอดีตถึงปจจุบันดวยการปรับเปลี่ยนตนเองใหสอดคลองหรือเหมาะสม กับสภาพแวดลอมและxxxxxxxณของสังคมรอบ ๆ ตัวท่ีเปลี่ยนแปลงไป โดยมีการกําหนดกฎเกณฑ กติกา xxxxxx xxxของการxxxรวมกันภายในชุมชนข้ึนมาxxxxxxxเปนสิ่ง เดิมและสรางใหม มีระบบความคิด ความเชื่อ ความรู ทั้งxxxxx รับการสรางเสริม สะสม สืบทอด สรางสรรคข้ึนมาใหม และการบูรณาการระหวางสิ่งเดิมกับส่ิงใหมใหสอดคลองกับ

ความต งการใชประโยชนของชุมชน xxxxxxลาน้ีถือไดวาเปน “ทุนทางสังคม” ที่มีความสําคัญย่ิงของชุมชน การ

ศึกษาวิจัยน้ีจึงไดต้งั ประเด็นคําถามวาทุนทางสังคมมีความสําคัญ ตอการดํารงอยูและความเขมแข็งของชุมชนใน

ลักษณะของการrพึงพาอาศัยซ่ึงกนและกันxx xกนอยเพียงใด ในเกษตรกรที่ทําเกษตรพันธะสัญญา โดยเฉพาะการ

รวมกลุมเพ่ือ แลกเปล่ียนแรงงาน และการจัดการดานปจจับการผลิตรวมกัน

วิธีการศึกษา/วิเคราะห

การศึกษาโดยใชกรณีศึกษา (case study ) ใน 5 ระบบการผลิต ไดแก 1) การเลี้ยงไกของ 4 พื้นที่ ไดแก ขอนแกน บุรีรัมย นครศรีธรรมราช และ พัทลุง 2) การเล้ียงปลาในกระชัง ใน 4 พื้นxxx xxแก มหาสารคาม สุxxxxx สิงหบุรี และสุราษฏรxxxx 3) การเลี้ยงสุกร 2 พื้นที่ ไดแก จังหวัด ลพบุรี และ นครศรีธรรมราช 4) การผลิตออย 4 พ้ืxxxx xxแก จังหวัด รxxxxxx xxxxxx (ปลูกออยสงโรงงาน) และ 5) การผลิตขาวโพด 1 พ้ืxxxxในจงหวัดสระบุรี

วิธีการศึกษาหลักใชการสังเกตแบบมีสวนรวม (Participant observation) โดยการเขามีสวนรวมใน กิจกรรมตางๆของผูมีสวนเกี่ยวของ เปนวิธีการศึกษาเชิงคุณภาพ ประกอบกับวิธีการตางๆ เชน การจดบันทึกขอมูล การใชปจจัยการผลิตและการจัดการพืช การสํารวจพื้นท่ีทางกายภาพ และการศึกษาเชิงปริมาณ การประชุมกลุม และการสัมxxxxดานเศรษฐกิจครัวเรือนเกษตรกรแตละราย เปดโอกาสนักวิจัยไดเขามีสวนรวมในบริบทของกลุม และมเร่ืองราวที่สะทอนภาพความเปนจริงของกลุมและเกษตรกรแตละรายที่การเปล่ียนแปลงตลอดเวลา รวมxxxxxx จัดลําดับขอมูลเชิงคุณภาพที่แมนยําในการศึกษาเกษตรกรแตละราย (White, 1984) และเมื่อนําxxxxxxxxกับ

ขxxxxxxxไดจากการสัมxxxxxxxxxประสิทธิภาพและสนับสนุนความสัมพันธของขอมูลใหเกิดความชัดเจนมากขึ้น (Xxxxxxxx and Jacobs, 1979; 45-58) นอกจากนี้ Xxxxxx (1990) ไดสนับสนุนวิxxxxxดังกลาวชวยในการอธิบาย พฤติกรรมการมีฏิสัมพันธของมนุษยตอสภาพนิแวศนทางสังคม (social ecology) ที่มีผลตอพฤติกรรมของบุคคลตอ สภาพแวดลอมท่ีนําไปสูพฤติกรรมการแสดงออกของแตละบุคคลไดอยางไร สวนการวิเคราะหผลน้ันประกอบทั้งการ อธิบายผลเชิงคุณภาพเพื่ออธิบายภาพรวมระบบการผลิตเศรษฐกิจและสังคมของเกษตรกร

ผลการศึกษา

รูปแบบเกษตรพนธะสัญญาในกรณีศึกษา xxxxxxจําแนกได 3 ประเภท

ประเภทท่ี 1 บริษัทเอกชนจะทําสญญาก เกษตรกรเปนรายบุคคล ซึ่งอาจจะเปนแบบมีเอกสารหรือวาดวย

วาจา ซ่ึงพบวาเกษตรกรตองรวมตัวเปนกลุมเพื่อขอการสนบสนุนสินเชื่อจากธนาคารเพื การเกษตรและสหกรณ

การเกษตร (ธกส.) เพื่อประกันความเสี่ยงใหกับธนาคาร เกษตรกรไดรับเฉพาะสินเชื่อ แตไมไดร บบริการดานการ วิเคราะหความเปนไปไดทางเศรษฐกิจของกิจการ หรือใหคําปรึกษาดานการวางแผนการลงทุนจากธนาคาร

ประเภทท่ี 2 บริษัทเอกชนทําสัญญาซื้อขายกับสหกรณหรือชมรม ซึ่งสหกรณห รือชมรมรวบรวมสมาชิกรวม ทําการผลิตใหไดปริมาณและคุณภาพxxxxxxxx สหกรณหรือชมรมเปนผูเจรจาผลประโยชนแทนเกษตรกร ใน

กรณีศึกษาระบบขาวโพดหวาน อ.พระพุทธบาท จ.สระบุรี สหกรณและชมรมเปนผูจัดการผลประโยชนใ ห ับ

เกษตรกร เกษตรกรxxxxxxรวมกลุมทําสญญาซื้อขายและกําหนดราคาดวยวาจากับบริษัทแปรรูปขาวโพดหวานจน ประสบความสําเร็จ

ประเภทท่ี 3 บริษัทเอกชนทําสัญญาการผลิตและการซื้อขายกับเกษตรกรเปนรายบุคคล คลายกบประเภท ท่ี 1 แตโครงการวิจัยไดเขาไปรวมกลุมเกษตรกรเพื่อเสริมสรางความเขม แข็ง คาดวาจะสรางพลังตอรองใหกบั

เกษตรกร การเกิดหรือการกอตั้งกลุม อาจจะไมชวยเกษตรกรโดยตรงในปแรกๆ เนื่องจากบริษัทเอกชนได ําเนิน

ธุรกรรมกับเกษตรกรเปนรายๆ แตการบริหารระดับกลุมมีโอกาสลดตนทุนการผลิต เชน การเล้ียงปลาในกระชังของ ลุมน้ําชี และลุมน้ํามูล

ลักษณะทั่วไปและปจจ

กรณี 1 การเลี้ยงไก

สนับสนุนและขอจาํ กัดระบบการเกษตรพันธะสัญญาผูกพ

การเล้ียงไกเนื้อและไกไขใน 4 พื้นที่ ดังนี้ 1.กลุมเลี้ยงไก ต. บานผือ อ. หนองเรือ จ. ขอนแกน เลี้ยงไกใน ลักษณะทําสัญญารับxxxxxxxxxไกรุน ไกเนื้อ และไกไข โดย ทําการรับจางเลี้ยงไกรุน กับบริษัท ศรีวิโรจน รับจางเลี้ยง ไกเน้ือ กับบริษัทเบทาโกร และเลี้ยงไกไขแบบประกันราคากับบริษัท ศรีวิโรจน เกษตรกรxxxxxxxxxไกเนื้อลดลงจาก 18 ราย เหลือ 3 ราย ภายใน 4 ป เนื่องจากเกิดปญหาไขหวัดนก และตองปรับxxxxxxxxxเล้ียงไกในระบบปด ซึ่งตองxxxxx ตนทุนในการปรับเปลี่ยนระบบการผลิต และไมมีความมั่นคงเน่ืองจากบริษัทxxxxxxยกเลิกการทําสัญญาไดทุกเมื่อ และหนวยงานของรัฐ เชน ปศุสัตว ที่เขามาดูแลควบคุมเฉพาะมาตรฐานโรงเรือนแตไมไดเขามาเกี่ยวของในการ เจรจาตอรองที่จะสรางความมั่นใจใหเกษตรกร พบวาปจจุบันเกษตรกรหันxxxxxxxxไกไขxxxxxขึ้นโดยเฉพาะเกษตรกรที่ มีเงินทุนคอนขางสูง สวนการเล้ียงไกเน้ือนั้นเกษตรกรบางสวนมีความเห็นวามีความยุงยากมากขึ้นเนื่องจากบริษัท ไมไดทําการจับไกใหหมดในคร้ังเดียวแตจะเลือกจับไกในขนาดและจํานวนตามความตxxxxxตลาดซึ่งทําใหเกิด ปญหาไกตายได

2. กลุมเลี้ยงไก อ. กระสัง จ. บุรีรัมย

การเลี้ยงโดยใชโรงเรือนแบบปด แบบรับจางเลี้ยง และประกันราคา เกษตรกรทําการผลิตระบบพันธะ สัญญากับบริษัทขนาดใหญ 3 แหง ใน 2 รูปแบบ ไดแก การเลี้ยงแบบประกันราคากับบริษทั ซันxxx และการเลี้ยง แบบรบจางเล้ียงกับบริษัทซี.พี และบริษทเบทาโกร จากสถานการณไขหวัดนกท่ีระบาดหนกตั้งแตป 2544 ทําให

ฟารมเลี้ยงไกทุกแหงตองปรบระบบการผลตเขิ าสูระบบโรงเรือนปด (E-VAP) ซึ่งเกษตรกรแตละรายยังไมม ีความเขาใจ

กลไกของโรงเรือนปด สภาพอากาศไมไดเปนปญหาในการจดการ เนื่องจากในระบบปดxxxxxxควบคุมอุณหภูมิ และความชื้นไดแตจําเปนตองมีทุนจัดการที่สูง การจัดการของเกษตรกรตองxxxxxxxเทคโนโลยีโรงเรือน ปจจยการผลิต (พนธุ อาหาร เวชภัณฑ) และการตลาดจากบริษัท ในขณะที่บริษัทไดประโยชนจากท่ีดิน โรงเรือน ทุนหมุนเวียน และ ความรูประสบการณของเกษตรกร นอกจากนี้เกษตรกรยังxxxxxความxxxxxxxxxในกรณีของไฟฟาดับ และตนทุนคาไฟ

ท่ีxxxxxขึ้นเปนปจจัยหลักของการต สินใจของเกษตรกรและความxxx xxxของระบบ

3. กลุมเลี้ยงไก บานเราะ ต. สระแกว อ. ทาศาลา จ. นครศรีธรรมราช

เกษตรกรในตําบลสระแกว สวนใหญเปนชาวสวนมะพราว สวนยาง และxxxxxxx ประมาณป 2515 ไดมี พอคาทองถิ่นแนะนําใหเกษตรกรเลี้ยงไก โดยสนับสนุนดานอาหาร เวชภัณฑ และพันธุไก เกษตรกรจะไดรับเงิน หลังจากพอคาไดจําหนายไก โดยหักคาใชจายปจจัยการผลิตทั้งหมด เปนการริเริ่มของเกษตรพันธะสัญญาระหวาง เกษตรกรและพอคาทองถิ่น ในชวงระยะ 2526-2535 ระบบการเลี้ยงไกแบบมีพันธะสัญญาจะทํากันระหวาง บริษัทเอกชนในทองถ่ินกับเกษตรกร โดยบริษัทเอกชนเหลานี้เปนตัวแทนจําหนายอาหารและเวชภัณฑและพันธุไก ใหกับบริษัทใหญ เชน บริษัทในเครือเจริญโภคภัณฑ และบริษัทเบทาโกร หลังจากป 2535 เปนตนมา บริษัทในเครือ เจริญโภคภัณฑ และบริษัทเบทาโกร ไดเขามาซ้ือกิจการของบริษัทเอกชนในทองถ่ิน และไดขยายการเล้ียงไกแบบ อุตสาหกรรม จนกระทั่งปจจุบันระบบการเลี้ยงเปนระบบปดตามมาตรฐานของบริษัทในเครือเจริญโภคภัณฑและเบ ทาโกร เนื่องจากเกษตรกรในพ้ืxxxxมีประสบการณและความชํานาญในการเลี้ยงไกเชิงอุตสาหกรรม xxxxxxดัดแปลง ระบบปดใหสอดคลองกับสภาพแวดลอมซ่ึงลอมรอบดวยสวนไมผล เกษตรกรสรางความxxxxxxxxxใหกับบริษัทโดยมี ชองวางระหวางการเลี้ยงแตละรุนประมาณ 5-7 วัน กลาวคือ เกษตรกรxxxxxxทําความสะอาดเลาไก และรองรับไก รุนใหมไดภายใน 5-7 วัน หลังจากไดจําหนายไกรุนแรกออกไป ทําใหจํานวนรุนของการเลี้ยงตอปมีมากกวาในพื้นท่ี

อ่ืนๆ เชน ในภาคอีสาน ซ่ึงมีระยะเวลายาวนานกวา 3 สัปดาห ทําใหจํานวนรุนของการเล้ียงน ยกวาที่ควรจะเปน

4. กลุมเลี้ยงไก ต. บานพราว อ. ปาพะยอม จ. พ ลุง

ประกอบอาชีพเล้ียงไกเนื้อ รวมกบอาชีพอ่ืนๆมากกวารอยละ 95 มีสมาชิกรวม 33 รายทําสัญญาเลี้ยงกบั 4 บริษทั ในเครือ xxxx และเบทาโกร ไดแก ณ. xxxxxxรมและเพ่ือน เกษตรฟารม ภาคใตฟารมและ xxxxxฟารม ซึ่ง เกษตรกรสลบสับเปลี่ยนทําสัญญาตามความxxxxในเงื่อนไขของบริษัท ระบบพนธะสัญญามีสองระบบ เปนแบบ รับจางเล้ียง ระบบเกษตรพนธะสัญญามีสองระบบ ไดแก ประเภทแรกเปนระบบxxxxxxxxxโดยเกษตรกรจัดเตรียม

โรงเรือนเพียงอยางเดียว สวนบริษัทร ภาระดานพันธุไก อาหาร และเวชภัณฑ และใหผลตอบแทนเปนรายตัวๆ ละ

ประมาณ 3 บาท เกษตรกรไมมีความเสี่ยง รายไดข้ึนอยูกับความอยูรอดของไก ดงนั้น ถาเกษตรกรเปนผูใฝรูก็ xxxxxxสรางประสบการณและความรูจากการรับจางเลี้ยงไกเนื้อตัวละ 3 บาทเปนการพัฒนาสมรรถนะในระยะแรก กอนท่ีจะxxxxxxxเปนผูเล้ียงxxxxx

ประเภทท่ีสองเปนระบบประกันราคา โดยเกษตรกรทําธุรกิจกับบริษัทและรับภาระดานพันธุไก อาหาร เวชภัณฑและโรงเรือน บริษัทประกันราคาไกเนื้อกอนการเล้ียง และรับซื้อในราคาประกัน ผลตอบแทนเชิงธุรกิจของ

เกษตรกรขึ้นxxxกับขีดความxxxxxxดานความรูและเทคโนโลยีการเล้ียง การบริหารจัดการฟารม และวิธีลดอัตราการ ตายของสัตวปก เกษตรกรท่ีมีความxxxxxxและxxxxxxxxxกับวิธีการของตนเองก็จะเลือกเล้ียงประเภทที่สอง ผล การศึกษาพบวาการเล้ียงไกเนื้อรวมกับบริษัท ณ xxxxxxรม ซึ่งผูจัดการเปนนายสัตวแพทย ติดตามการทํางานของ เกษตรกรอยางใกลชิด มีความผูกพันเชิงสังคมและวิชาการ ไดรับความเช่ือถืออยางกวางขวางในกลุมสมาชิก ความสําเร็จของกลุมเล้ียงไกบานพราวเปนกรณีท่ีแสดงใหการทํางานรวมรับผิดชอบของผูประกอบการ เกษตรกร และองคกรบริหารสวนทองถิ่น ในxxxxxประเด็นดานอาชีวอนามัย การเฝาระวังการระบาดของไขหวัดนก และการ ปรับปรุงส่ิงแวดลอมเปดโอกาสท่ีจะนําเขาสูวาระการพัฒนาระดับตําบล เนื่องจากxxxxxxxขายความสัมพันธทาง วิชาการ ธุรกิจ

กรณีที่ 2 การเลี้ยงปลาในกระชัง

1. กลุมเล้ียงปลาในกระชัง บานขี้เหล็ก อ. กันทรวิชัย จ. มหาสารคาม เปนกลุมผูเลี้ยงปลาทับทิมและปลา นิลในกระชังในแมนํ้าชี ในระยะทางประมาณ 12 กิโลเมตร โดยมีเกษตรกรกวารอยละ 70 ในพื้นที่เลี้ยงปลาในกระชัง ที่ตองพึ่งเทคโนโลยีการเลี้ยงจากบริษัททั้งหมด ไดแก xxxxxx อาหารปลา และเวชภัณฑ ซึ่งตนทุนคาอาหารสูงถึง กวารอยละ 50 ของตนทุนท้ังหมด อยางไรก็ตามสมาชิกกลุมมีความกระตือรือรxxxxจะพัฒนาการจัดการลดตนทุน และสํารวจตลาดทางเลือก รูปแบบความสัมพันธของเกษตรกรกับบริษัทเปนลักษณะที่เกษตรกรxxxxxxxปจจัยการ ผลิตและตลาดกับบริษัทหรือตัวแทนบริษัท ซึ่งเปนธรรมเนียมปฏิบัติที่เกษตรกรมีโอกาสจําหนายปลาใหกับตัวแทน/ รานคาที่ตนซื้ออาหารปลา และปจจัยการผลิต แตxxxxxxจําหนายใหกับพอคาขาจรท่ีเขามาติดตอไดเชนกัน อยางไรก็ตามในบางกรณีที่ปลาลนตลาดตัวแทนหรือรานคาดังกลาวอาจไมไดรับซ้ือปลาจากเกษตรกรหรือมาจับ ปลาชามากทําใหเกษตรกรตองมีคาใชจายคาอาหารปลาxxxxxขึ้น เกษตรกรมีการปรับใชวิธีการขนยายปลาจาก

กระชังขึ้นบนทาปลาที่ทําใหลดการใช รงงาน และลดความเสี่ยงตออนตรายในการขนยายปลาขึ้นสูทา

2. เกษตรกรเลี้ยงปลาในกระชัง ต.โพธิ์ชนไก และต.ไมด ัด อ.บางระจัน จ.สิงหบุรี เล้ียงปลาในแมน้ํานอยเปนระยะทางหนาทาประมาณ 3 กิโลเมตร เปนผูเลี้ยงxxxxxxxมีการรวมกลุม โดย

เกษตรกรใชพื้นที่หนาทาเล้ียงปลา มีในระยะ 20 เมตร หรือ ประมาณ 10 กระชัง ระบบการเล้ียงปลามีการxxxxxxxดาน เทคโนโลยีการผลิต และจัดการตลาดจากบริษัทหรือตัวแทนบริษัทสูง โดยเฉพาะดานการผลิต พันธุปลาจากบริษัท รายใหญ และอาหารปลาซึ่งเปนเทคโนโลยีลอยน้ําได เกษตรกรยงั ไมxxxxxxคิดวิธีผลิตใชเองได

ตลาดสวนใหญถูกผูกขาดดวยกลุมบริษัทและพอคาทําใหพ อคารายใหมหรือเกษตรไมxxxxxxเขาจําหนาย โดยตรงในวิถีตลาดได แตมีเกษตรกรบางสวนที่xxxxxxติดตอกับพอคาหลายรายที่มีตลาดอยูแลวเพ่ือเลือกจําหนาย

โดยสรางอํานาจการตอรองใหก ตนเองได ซึ่งเกษตรกรที่xxxxxxจัดการตลาดไดเองรวมถึง ความxxxxxxxxxxxxx

ปริมาณปลาในกระชังไดอยางแมนยํา สรางความเชื่อม ใจกับพอคาดานคุณภาพปลา

3.กลุมเลี้ยงปลาในกระชัง บานทาเรือ ต.ทามวง อ.สตึก จ.บุรีรัมย

การเลี้ยงปลานิลและปลาทับทิมในกระชังลุมน้ําxxx xxxตองxxxxxxxพันธุปลา เวชภัณฑ อาหาร และการตลาด จากบริษัท ซึ่งมีการแขงขันทางการตลาดที่สูง เกษตรกรมีการวางแผนหาแนวทางในการลดตนทุน โดยการกําหนด ระยะเวลาการเลี้ยงที่เหมาะสม จัดต้ังกลุมเพื่อรวมกันซื้ออาหารในปริมาณมาก เจรจาประกันดานตลาดกับบริษัท อาหาร และแสวงหาตลาดทางเลือกความเสี่ยงที่สําคัญ ไดแก ฝนแลงในชxxxxxxxพฤษภาคม-มิถุนายน ซึ่งหากมีฝน กะทันหันอาจทําใหปลาชอกน้ําได

4. กลุมเลี้ยงปลาในกระชัง ต.ทาทอง อ.กาญจนดิษฐ จ.สุราษฎรxxxx ดานอาชีพเกษตรและประมงของชุมชนทาทองไดพัฒนามาจากการประกอบอาชีพทํานาตอมาการขยายตัว

ของอุตสาหกรรมนากุงทําใหเกษตรกรขายxxxxx ซ่ึงมีปญหารเรื่องโรค ตลาดและสิ่งแวดลอมทําใหการประกอบอาชีพ นากุงขนาดเล็กไมxxxxxxแขงขันไดจนตองลมเลิก เกษตรกรไดเรียนรูและเห็นการเล้ียงปลาในกระชังที่อําเภอดอน สัก และที่ตําบลทาxxxxxx จ.สุราษฎรxxxx xxxรวมกลุมกันเพื่อชวยเหลือกันดานพัฒนาความรู วัสดุอุปกรณ การ จัดหาตลาด ซึ่งเกษตรกรเชื่อวาการทํางานระดับกลุมจะทําใหการเลี้ยงปลาในกระชังมีประสิทธิภาพสูงกวาการทํา รายเด่ียว ซึ่งอาศัยที่ตั้งทําxxxxxเหมาะสมตามลําน้ําxxxxทาทอง ดําเนินธุรกิจเลี้ยงปลากะพงขาวในกระชัง ซ่ึง ปจจุบันมีสมาชิก 20 ครัวเรือน เล้ียงปลากะพงขาวในกระชัง 2-8 กระชัง เกษตรกรเรียนรูการเลี้ยงปลากะพงใน กระชังจากผูประสบความสําเร็จที่อําเภอดอนสัก และตําบลทาxxxxxx อําเภอกาญจนดิษฐ ผานการปฏิบัติการ เล้ียงจริงดวยตนเอง พรอมทั้งจัดตั้งกลุมแลกเปลี่ยนเรียนรู

กรณที ่ี 3 การเลี้ยงสุกร

การเล้ียงสุกร ใน 2 พื้นที่ ไดแก 1. กลุมเลี้ยงสุกร อ. บานหมี่ และ อ. หนองมวง จ. ลพบุรี เปนกลุมรับจาง เล้ียงหมูขุนใหกับบริษัท xxxx และในเครือxxxx รวมทั้งบริษัทเบทาโกร มีการปรับเปล่ียนระบบการผลิตจากโรงเรือน ระบบเปดมาเปนโรงเรือนระบบปด และสวนใหญมีการจัดทําบอแกส ผูรับจางเลี้ยงสุกรเปนผูเลี้ยงxxxxx มี ความxxxxxxหลากหลาย แรงxxxxxxxxเขารวมเน่ืองจากผลตอบแทนทางเศรษฐกิจ แตการรับจางเลี้ยงหมูเกษตรกร ลงทุนคอนขางสูง ซึ่งในระยะแรกบริษัทชวยหาแหลงเงินกูธนาคารพาณิชย และใหการสนับสนุนวัสดุ อุปกรณและ ทุน เกษตรกรไดxxxxxตอบแทนxxxxxในระยะแรก ปจจุบันเงื่อนไขตางๆ ไดมีการเปล่ียนแปลง พรอมท้ังตนทุนที่xxxxxขึ้น เมื่อเกษตรกรตxxxxxxxxxxรายไดจึงขยายจํานวนคอก เนื่องจากผลตอบแทนตอคอกในปจจุบันต่ํากวาเดิม ซ่ึงมูลเหตุ สําคัญของการลดรายได เกิดจาก หมูตายในระยะ 1-3 เดือนแรก ลูกหมูผลิตโดยลูกฟารมของบริษัทที่มีคุณภาพไม xxxxx หมูเกิดอาการทองรวงในชวงที่มีการเปล่ียนอาหารในเดือนแรก และหมูเกิดอาการชอก และพบวาเกษตรกรยัง ตองxxxxxxxเทคโนโลยีการเลี้ยงหมูของบริษัท ท้งโรงเรือน พนธุ และอาหาร มีบางรายที่ปรับปรุงเทคนิค วิธีเพื่อใหมีการ ลดตนทุน และลดมลพิษได ในขณะเดียวกัน การบริการภาครัฐยังไมxxxxxxตอบxxxxใหเกษตรกรมีองคความรูและ เทคโนโลยีในการลดตนทุนการผลิต

2. การเล้ียงสุกร ต. โมกลาน xxxตะโก และโพธ อง อ. ทาศาลา จ. นครศรีธรรมราช

มีอาชีพทํานาทําสวนเปนหลัก แตสภาพพื้นท่ีลุมนานํ้าทวมทําความเสียหายตอการทํานาปและไดผลไมคุม กับการลงทุน เกษตรกรไดปรับเปล่ียxxxxนาโดยการทําฟารมบนรองสวนยกรองปลูกไมผล มะพราว ยางพารา และ เล้ียงสัตว การเลี้ยงสุกรเชิงอุตสาหกรรมไดเขามาxxxxxการเล้ียงแบบดั้งเดิมซ่ึงใชพันธุสุกรพื้นเมือง (หมูขี้พรา) ตั้งแตป 2541 เปนตนมา ปจจุบันไดพัฒนาการเลี้ยงสุกรแบบฟารมปดเปนเกษตรพันธะสัญญากับบริษัทในเครือ เจริญโภคภัณฑ ระบบฟารมเปดกับบริษัทเบทาโกร และผูเล้ียงxxxxxโดยเกษตรกรหญิงมีบทบาทและมีความรูทักษะ

ในการเลี้ยงสุกร โดยเฉพาะการผลิตลูกสุกร ทําใหมีท

กรณีท่ี 4 การทําไรออย

ษะการบริหารจัดการฟารม และตัดสินใจดวยตนเองได

กลุมเกษตรกรปลูกออย พื้นที่ 1. บานดงดิบ x.xxxxxx จ.รอยxxxx เกษตรกรในพ้ืxxxxมีการทําเกษตรที่ หลากหลาย เชน เลี้ยงวัว มันสําปะหลัง และขาว โดยมีการปรับเปล่ียนระบบการปลูกอxxxxxมีขาวแทรกในที่วาง ในชวงท่ีออยอายุยังนอย ซึ่งเกษตรกรมีรวมกลุมกันจากการผลักดนของโครงการในป 2549 โดยมีการทํากิจกรรมเพื่อ

สรางความเขมแข็งใหกับกลุม เกษตรกรหญิงมีความกระตือรือรนและมีศักยภาพที่จะทําเร่ืxxxxxปรับปรุงบํารุงดิน ซึ่งเปนประเด็นที่มีความสําคัญอันดับแรกของหมูบาน เกษตรกรปลูกออยสงโรงงานนํ้าตาลในพื้นท่ีใกลเคียงโดยมี ตัวแทนกลุม ทําสัญญารับโควตาโดยตรงกับบริษัท และนํามาจัดสรรใหกับสมาชิกกลุม โดยสมาชิกกลุมจัดการการ ผลิตเองและแลกเปลี่ยนความรูกับเพ่ือนบาน สวนการจางแรงงานหาไดในพ้ืxxxx

2. เกษตรกรผูปลูกออย ต. xxxxxxxxx อ. พัฒนานิคม จ. ลพบุรี

ระบบเกษตรหลากหลาย ไดแก การปลูกออย ขาวโพด มันสําปะหลัง เลี้ยงหมู เลี้ยงไก และรับจาง มีการ รวมกลุมจากการเขารวมโครงการซ่ึงยังไมมีโครงสรางกลุมxxxxxxxxx เกษตรกรปลูกออยในพื้นท่ีตัวเองหรือพื้นที่เชา และตกลงเปนลูกไรกับเจาของโควตา (ตัวแทนในพื้นท่ีซ่ึงรับโควตามาจากโรงงานน้ําตาลในพื้นที่ใกลเคียง) การ จัดสรรโควตาใหกับเกษตรกรในพ้ืxxxxและการกําหนดตัดออยข้ึนxxxกับตัวแทนในพื้นท่ี มีการเปลี่ยนแปลงไดบางตาม สถานการณฝน เนื่องจากในพื้นที่มีการปลูกออยท้ังแบบอาศัยนํ้าฝนและใชนํ้าจากบอขุด ระบบปลูกเกษตรกร รับผิดชอบในชวงระยะเวลาการปลูก สวนการเก็บเกี่ยวเปนความรับผิดชอบของเจาของโควตา โดยในการทําไรออย นั้น มีการใชxxxxxxxxxxxเฉพาะในชวงเตรียมดิน สวนในการเก็บเก่ียวยังใชแรงงานคน ซึ่งสวนใหญเปนแรงงานรับจาง นอกพ้ืxxxx โดยเฉพาะจากภาคอีสาน ซ่ึงแรงงานเหลาน้ีเจาของโควตาเปนผูต ิดตอและดูแล

กรณีที่ 5 การปลูกขาวโพด

กลุมปลูกขาวโพดหวาน ต. ธารxxxx อ.พระพุทธบาท จ.สระบุรี เปนกลุม ผู ผ ลิ ตที่ เข มแข็ง มีการ รวมกลุมมาประมาณ 3 ป สมาชิกกวา 100 คน ไดรับการสนับสนุนอยางดีจากเจาหนาที่ในพื้นท่ีและจังหวัด ในการ ดําเนินกิจกรรมกลุมเพื่อปลูกขาวโพดหวานสงโรงงาน เน่ืองจากประธานกลุมมีทักษะในดานการจัดการ การเจรจา

ตอรองกับบริษัท และการต สินในวางแผนการผลิต รวมถึงความสามคคีของสมาชิก ทําใหกลุมดําเนินกิจกรรมตกลง

โควตาขายขาวโพดใหกับบริษัท 3 บริษัทในพ้ืxxxxใกลเคียงไดในปริมาณที่แนนอน แมจะไมมีการทําสัญญาเปนลาย ลักษณxxxxx จําหนายในปริมาณที่มากกวาโควตาท่ีตกลง ความxxxxxxในการควบคุมคุณภาพผลผลิต และการวางแผนจัดการเพื่อใหไดปริมาณสอดคลองกับความตxxxxxของบริษัท และกําลังการผลิตของสมาชิก พรอมกับการจัดการดินและน้ําอยางเหมาะสม เพอื ใหเกษตรกรสมาชิกมีรายไดที่เปนธรรมและเพียงพอตอการใชจาย ทําใหกลุมประสบความสําเร็จและดําเนินกิจการไดอยางยั่งยืน กลุมมีการเรียนรูรวมกันเพื่อพัฒนาพื้นที่ปลูก การ คัดเลือกพันธุ กลาวคือ สมาชิกมีการสังเกตและพิจารณาความเหมาะสมของเมล็ดพันธุท่ีใชกับชวงเวลาที่เหมาะสม ในการปลูก จากความตานทานโรคและปริมาณผลผลิต และยังมีโอกาสไดแลกเปลี่ยนความรูกับนักวิชาการที่พัฒนา

พันธุขาวโพดหวาน นอกจากน้ีxx

xการนําxxxxxxxxxxxมาใชเพื่อลดการใช

รงงานในกระบวนการผลิต เชน เครื่องหยอด

เมล็ด รวมxxxxxxผลิตขาวโพดหวานแบบปลอดภัย

สรุปและขอเสนอแนะ

1. ระดับความสัมพันธองค

รระหวางเกษตรกรกับบริษัท

กรณีศึกษาระบบการผลิตพืช สัตว และประมง รวม 5 ประเภท ไดแสดงใหเห็นระดับความสัมพันธระหวาง เกษตรกรกับผูประกอบการแตกตางกันภายใตบริบทของเกษตรพันธะสัญญา กลาวคือความเปนxxxxxของเกษตรกร และการมีศักยภาพที่พัฒนาตนเองไดถามีการสนับสนุนและชี้แนะ รวมถึงขอมูลขาวสารดานการผลิต จากภาครัฐ อยางเหมาะสมเปนส่ิงสําคญท่ยี ังขอจํากัด ในขณะเดียวกันเทคโนโลยีการผลิตดานไก สุกร และประมงน้ําจืด ภาครัฐ มีโอกาสสรางทางเลือกใหเกษตรกรนอย เทคโนโลยีสวนใหญเปนของภาคเอกชน เกษตรกรบางรายที่xxxxxxเรียนรู

และปรับใชอยางเหมาะสมxxxxxxพัฒนาตนเองเปนผูเลี้ยงมืออาชีพ ซ่ึงบริษัทจะใชเปนแหลงเรียนรูและ xxxxxสัมพันธความสําเร็จของระบบเกษตรพันธะสัญญา เกษตรกรมืออาชีพเหลานี้ซ่ึงมีจํานวนไมมาก xxxxxx สรางผลตอบแทนสูงเชนเดียวกัน เชน กรณีผูเล้ียงสุกรใหกับบริษัทในเครือเจริญโภคภัณฑที่ อ.เมือง จ.ลพบุรี ระบบ การเล้ียงปลาทับทิมในกระชัง เปนระบบที่เกษตรกรตองxxxxxxxบริษัทเอกชนมากทีสุดในระบบ สวนระบบพืช ขาวโพด หวาน ภาคกลาง มีลักษณะพ่ึงพาและผลประโยชนเทาเทียมกันพอxxxxxระหวางเกษตรกรกับผูประกอบการ

ในการทําเกษตรมีสัญญาพบวา การจัดการในรูปแบบกลุม ใหผลในทางบวกตอบริษัท โดยเฉพาะกรณี การ แลกเปลี่ยนขาวสาร และสงขอมูลจากบริษทถึงเกษตรกร นอกจากน้ีบริษัทลดตนทุนความเสี่ยงดานแรงงานเน่ืองจาก เกษตรกรxxxxxxจัดการแรงงานเพียงพอตอการเก็บเก่ียวและจดการเพ่ือลดความเส่ียงจากการจัดการผลผลิต ซึ่งทํา ใหบริษัทxxxxxxประเมินผลผลิตและปริมาณที่ชดxxxในการตลาด แตอยางไรก็ตามความแตกตางดังกลาวกับไมได

รับการจัดการหรือใชเปนแนวทางในการจัดการในเกษตรกรที่อ่ืนๆ หรือการใหแรงจูงใจหรือผลลัพธ บริษัทไดxxxxxประโยชนตามเปาหมาย ซ่ึงพบในกลุมผลิตขาวโพดหวาน จ. สระบุรี

่ีแตกตางซึ่ง

2 ความยืดหยุนในการใช จจัยการผลิตและเทคโนโลยการผลิต

ซึ่งพบวาโดยสวนใหญเกษตรกรxxxในสถานะที่เปนเบ้ียลางและมีความยืดหยุนนอยเมื่อเขาสูวงจรเกษตร พันธะสัญญา โดยเฉพาะการเล้ียงไก สุกร และประมงน้ําจืด ซึ่งเกษตรกรตองxxxxxxxพันธุสัตว พันธุปลา เวชภัณฑ และอาหารที่ผลิตโดยบริษัทหรือบริษัทในเครือ เกษตรกรทางเลือกนอย ถึงแมวาจะมีโดยสวนใหญเกษตรพันธะ สัญญาส่ิงที่สรางแรงจูงใจใหก ับเกษตรกรที่เขารวมกบั เกษตรพันธะสญญาในรูปแบบเครดิตปจจัยการผลิต ซึ่งทําการ หักคาใชจายหลังรับสงผลผลิต

3. หล

ประกนความเสี่ยง

หัวใจที่สําคัญของการทําเกษตรพันธะสัญญาพบวาตองประกันความเสี่ยงสําหรับทั้งผูซ้ือและผูผลิต ผูซื้อ

xxxxxxกําหนดชนิดของสินคาที่ตxxxxxลวงหนาได แตอยางไรก็ตามเกษตรกรก็ยังxxxxxความเสี่ยงดานการผลิต สินคาเนื่องจากปจจัยตางๆ เชน ดานกายภาพ ดานสภาพอากาศxxxxxxxxxx ราคาของอาหารสัตวที่xxxxxข้ึน การ จัดสรรโควตาใหเกษตรกรในกรณีที่ผานพอคาตัวแทน แตอยางไรก็ตามการผลิตพันธะสัญญาลดความเส่ียงในการที่ เกษตรกรตองหาตลาดเอง เกษตรกรสวนใหญไดรับราคาทีกําหนดxxxxxกับบริษัท แตในบางกรณีก็พบวามีความไม แนนนอนในดานการผลิตตอเน่ือง เชนกรณีสัตว ไก ปลาในกระชัง ซึ่งบริษัททําสัญญาปตอป นอกจากน้ียังรวมถึง ความเสี่ยงที่เกิดจากเทคโนโลยีของบริษัทและการผูกขาดอาหารสัตวกับบริษัทของการผลิตสุกร การเล้ียงปลาจาก บริษัทที่ควบคุมดานราคา ซึ่งไมมีการกลาวถึง และไมมีการทําการสนับสนุนใหxxxxxxxวิจัยควบคูการทํางานรวมกับ บริษัท

ถึงแมบริษัทจะกําหนดใหมาตรฐานสินคาปริมาณแตกตางกัน แตไมไดทําใหเกษตรกรไดxxxxxประโยชน xxxxxข้ึน บางกรณีถูกxxxxxxxxx xxน การนําไกxxxxxไดม าตรฐานใหเกษตรกรเล้ียง ทําใหตองยืดระยะเวลาของการเลี้ยง และเสียคาใชจายของอาหารxxxxxขึ้น อยางไรก็ตามในหลายกรณีศึกษา เชน การเลี้ยงปลาในกระชังในพื้นที่ จ. บุรีรัมยและ สุราษฏรxxxx xxxเกษตรกรxxxxxxสรางทางเลือกโดยการรวมกลุมจัดซ้ือเพือลดตนทุนดานปจจัยการผลิต

4. การxxxxxxxดานแรงงาน

เกษตรพันธะสัญญามีความตxxxxxxxรงงานสูง เชนระบบการผลิตออย เกษตรกรรายยอย ไมxxxxxx ดําเนินการไดตามกําหนด และไมมีความxxxxxxรับภาระแรงงานจางได จําเปนตองตัดสินใจเลิกปลูกออย ในบาง พ้ืxxxxบริษัท โรงงานนํ้าตาลไดจัดหาแรงงานจางมาชวยเสริมในชวงฤดูตัดออย

5. การเจรจาตอรอง

การเลี้ยงสัตวและปะมงในระบบเกษตรพันธะสัญญารูปแบบตางๆนั้นไมปรากฏวาเกษตรกรจะxxxxxx ตอรองกับบริษัทได ถึงแมวาเกษตรกรจะมีความใกลชิดกับพนักงานของบริษัท โดยเฉพาะการเลี้ยงไกและสุกร ซึ่ง พนักงานสัตวบาลของบริษัทไดติดตามการดําเนินงานของเกษตรกรอยางใกลชิด แตกรณีการกําหนดคุณภาพและ ราคาของผลิตผลขึ้นxxxกับหนาที่ผายการตลาด ซึ่งกฎเกรณคุณภาพและการกําหนดราคา เกษตรกรไมไดรับ คําอธิบายจากบริษัทอยางชัดเจน การเจรจาตอรองเกิดข้ึนเมื่อเกษตรกรxxxxxxพัฒนาตนเองเปนผูผลิตมืออาชีพ และมีการรวมกลุมโดยทําสัญญากับบริษัทระดับกลุม ไมใชระดับบุคคล ดังเชนในกรณีระบบการผลิตขาวโพดหวาน ตําบลธารxxxx อ. พระพุทธบาท จ. สระบุรี

สรุปโดยจากงานวิจัยพบวาระบบการผลิตของเกษตรกรตองลงทุนเอง ถูกกําหนดมาตรฐานโดยบริษัท เชน โรงเรือนเล้ียงไกแบบปดตองใชเงินลงทุนในการสรางโรงเรือนถึง 300,000 บาทตอหลัง รวมถึงระบบไฟฟาที่ใชในการ เลี้ยงไกไข ซึ่งเปนภาระของเกษตรกร ซึ่งในท่ีสุดเกษตรกรรายยxxxxxมีทรัพยากรจํากัดก็จําเปนตองลมเลิกเนื่องจาก ลงทุนสูง เปนตน อยางไรก็ตามเกษตรกรหลายพ้ืxxxxxxxxxxxxรวมกลุมเพ่ือตxxxxxซ้ือปจจัยการผลิตในราคาที่ต่ํา กวาทองตลาด สําหรับออยโรงงานเปนระบบประกันราคา เกษตรกรไดรับสินเชื่อดายปุยและสารเคมีจากโรงงาน น้ําตาล เปนลักษณะพึ่งพาซ่ึงกันและกัน แตการจัดสรรประโยชนของเกษตรกรไดรับจากการจําหนายออยน้ําตาล เทานั้น ยังไมครอบคลุมผลิตผลมูลคาxxxxxจากการแปรรูปออย เชน Ethanol เปนตน

ข เสนอแนะ

1. การเลี้ยงไกและสุกร ในระบบเกษตรพันธะสัญญา เกษตรกรลงทุนสูงดานโรงเรือนและxxxxxxxxxxxxxxx ซึ่ง จําเปนตองxxxxxxxเทคโนโลยีของบริษัท เปนการxxxxxxxxxxระบบ เกษตรกรมีสถานะเปนลูกจาง โดยที่บริษัทไม ตองรับผิดชอบสวัสดิการตางๆ ดังเชน แรงงานในระบบ การวิเคราะหหวงโซมูลคา (value chain) ของระบบ การผลิตและการแปรรูปต้ังแตการผลิตในฟารมจนถึงผูบริโภค จําทําใหเขาใจและแกไขระบบการจัดสรร ประโยชนหรือการกําหนดผลตอบแทน แกเกษตรกรท่ีเปนธรรมได

2. ทุนทางสังคมมีความสําคัญตอเกษตรพันธะสัญญาท้ังเกษตรกรและบริษัท ดังตัวอยางกรณีการรวมกลุมของ

เกษตรกรปลูกอ ย จ. รอยxxxx กลุมเลี้ยงปลาในกระชัง จ. รอยxxxx และจ. บุรีรัมย กลุมปลกขู าวโพดหวาน จ.

สระบุรี โดยเฉพาะการรวมกลุมเพื่อเกิดประโยชนที่ตอรองกับบริษัท และการรวมกันจัดการปจจัยการผลิต รวมกัน ซึ่งxxxภรณและxxxxxx (2547) ไดชี้ใหเห็นความสําคัญของ ทุนทางสังคมในวิถีการผลิตแบบ เกษตรกรรมเพื่อการยังชีพ มาสูสภาพสังคมทันสมัย ท่ีมีวิถีการผลิตเพื่อการคาภายใตแนวคิดแบบทุนนิยม การเอาตัวรอดของชุมชนเกษตรดั้งเดิมที่แสดงใหเห็นความมี “ทุนเดิม” xxxxxxxเปนทุนxxxxxxxx ทุนความรู ทุน มนุษย และทุนทางสังคมและการปรับเปลี่ยนทุนชุมชน (Community capital) ใหสอดคลองกับการ เปล่ียนแปลงที่เกิดขึ้นในระบบสงคมโลก จากผลกระทบท่ีชุมชนไดรับเมื่อถูกกระแสแหงการพัฒนาประเทศไป สูความทันสมัยเขากระทบตอวิถีชีวิตและวิถีการผลิตของชุมชน การจะดํารงxxxดวยทุนเดิมตามลําพัง อาจทํา ใหช ุมชนไมxxxxxxดํารงxxxไดหรือเกิดภาวะลมสลายไปในที่สุด หากการปรับตัว การพลิกฟน และการประ ยุกตทุนเดิมและการสรางทุนใหมขึ้นมาใหสอดคลองกับxxxxxxxxเปลี่ยนแปลง ยอมทําใหชุมชนxxxxxxดํารง อยูในสังคมไดอยางไมxxxxxxxxxx รูเทาxxxxxxเปล่ียนแปลง และxxxxxxสรางทางเลือกในการดํารงชีวิตของ ตนเองไดอยางมีศักดิ์ศรี และนําไปสูการสรางความเขมแข็งใหกบชุมชนไดxxxxxxxxxตอไป

3. ระบบเกษตรพันธะสัญญา ปจจุบันมีผูที่เก่ียวของเพียง 3 หนวย ไดแก บริษัทผูประกอบการ เกษตรกร และ สถาบันการเงิน บทบาทของเจาหนาที่รัฐมีนอยมาก ในกรณีของการเล้ียงสัตว เจาหนาที่ปศุสัตวมีหนาที่หลัก ตรวจสอบมาตรฐานของโรงเรือนและสภาพแวดลอมของการประกอบการเพื่อลดความเสี่ยงจากการ แพรxxxxxxของโรคสัตว เกษตรกรพึ่งเทคโนโลยีการผลิตของหนวยงานรัฐใหกาวทันกับหนวยงานของเอกชน จะชวยxxxxxทางเลือกของการจัดการแกเกษตรกร

4. เกษตรกรเขาสูระบบเกษตรพันธะสัญญา ในระยะแรกไดรับการชักจูงพรอมทั้งขอสนอทางดานสินเชื่อ (วัสดุ การผลิต) การติดตอแหลงเงินกู (ผานธนาคาร) ความมั่นคงทางตลาดและราคาประกัน เกษตรกรไมมความ พรอมแตเขารวมเนื่องจากไมมีทางเลือกทางธุรกิจxxxxxกวา สถาบันการเงิน เชน ธกส ไมxxxxxxxxxใหบริการ ดานขอมูล พรอมทั้งการวิเคราะหผลตอบแทนการลงทุนแกเกษตรกร เกษตรกรตัดสินใจโดยไดรับขอมูลเพียง ฝายเดียวจากภาคเอกชน จนทําใหเกิดปญหาการขาดทุนตามมาภายหลัง ดังน้ันระบบการบริการดานการ ลงทุนการเกษตรเชิงพาณิชย เชนในกรณีทางเกษตรพนธะสญญา หนวยงานภาครัฐทั้งฝายสินเชื่อ จําเปนเปน ตองxxxxxxการทํางานพฒั นาระบบการจัดการขอมูลเพื่อสนับสนุนการตดั สินใจลงทุนของเกษตรกร

คําขอบคุณ

ขอขอบคุณ แผนงานสรางเสริมสุขภาพแรงงานนอกระบบในภาคเกษตร คณะแพทยศาสตร มหาวิทยาลัยเชียงใหม

เอกสารอางอิง

Xxxxxx, X. and X. Kusterer. (1990). Small Farmers, Big Business: Contract Farming and Rural Development, Macmillan, London.

Xxxxx, X.,0000. Contract farming in African: an application of new institutional economics. Journal of African Economics, 3 (2), 231-261.

Xxxxx, X.X. 1996. A transaction cost approach to supply chain management. Supply Chain Management, 1(2), 15-27.

Xxx, N. and Xxxxxxx, D., 1999. Contract farming, smallholders and rural development in Latin America: the organization of agro-processing firms and the scale of out grower production. World Development, 27(2), 381-401.

Xxxxxx, P.D. and Xxxxx, M.J. 1994. Living Under Contract: Contract Farming and Agrarian Transformation in Sub-Saharan Africa. University of Wisconsin Press. 298 pp.

Xxxxxx, X.X. 1990. Qualitative evaluation and research methods, 2nd ed. Sage Publications, Newbury Park, California, 532 pp.

Xxx, X. X., 1972. Contract farming and economic integration. Interstate Press, Danville, II. Xxxxxxxx, X. and Jacobs, X., 1979. Qualitative Sociology: A Method to the Madness. New York,

Free Press.

Xxxxxx, X.X. 2006. Contract Farming in Costa Rica: Opportunities for smallholders?. Ph.D. Thesis, Wageningen University, The Netherlands.

Xxxxxx, X., 2000. Demonstrated Benefits from Social Capital: The Productivity of Farmer organizations in Gal Oya, Sri Lanka; World Development 28 (11) , p. 1875-1890.

Xxxxx, X. 1990. Peasant Under Contract: Agro-food Complexes in the Third World. In. Xxxxxxxxx H., B. Crow, M.

Xxxxxxxxx and M. Charlotte, C. Xxxxxx (eds), The food question: profits versus people. London: Earthscan, p.149-62.

Xxxxx, X.X. 1984. Learning from the field: a guide from experience. Beverley Hills [etc.] : Xxxx Xx, B. and Xxxxxx, J., 2004 Social connectedness in marginal rural China: The case of farmer

innovation circles in Zhidan, north Shaanxi', Agriculture and Human Values 21(1): 81.

xxxภรณ หะวานนท และพิศม

xxxxxxxx

xxx 2547.รายงานผลการศึกษาและขอเสนอแนะโครงการ

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx (ฉบับสมบูรณ). xxxxxxxxxxxลยั มหาวิทยาลัยศรีนคxxxxxวิ โรฒ