Contract Farming System: Agreements, Farmer's Preferences,
ระบบเกษตรพันธะสัญญา :ขอตกลงความพึงxxxxของเกษตรกร ขอ ดี ขอเสียจากมุมมองของผูเกี่ยวของ
ในจังหวัดเชียงใหมและลําพูน
Contract Farming System: Agreements, Xxxxxx's Preferences,
Pros and Cons from Stakeholders' views in Chiang Mai and Lamphun Provinces
xxxxxx xxxพงษสังข1
xxxxxxx xxxxxxxxxxx2xxxxxxxx xxกะสิงห1xxxชนา xxxxน
ท2
และสุกญญา โคตรปญญา2
Pornsiri Suebpongsang1, Xxxxxxx Xxxxxxxxxxxxxx0, Benchaphun Ekasingh1,2,
Xxxxxxxx Xxxxxxxxxxxx0, Sukanya Khotpanya2
บทคัดยอ
เกษตรพันธะสัญญาเปนระบบท
ีการวิจารณก
มากถึงขอตกลงทไี่ มเปนธรรมกับเกษตรกรและทําให
เกษตรกรเปนเสมือนคนงานในท่ีดินของตนเอง ไมxxxxxxควบคุมการผลิตไดเพราะขาดอํานาจตอรองกับ บริษัท บทความนี้ไดนําเสนอลักษณะเกษตรพันธะสัญญาและความพึงxxxxของเกษตรกรตอเกษตรพันธะ สัญญาในจงั หวัดเชียงใหมและลําพูน ใชขอมูลจากเกษตรกรผูปลูกมนั xxxxx ถั่วเหลืองฝกสด ขาวโพดฝกออนและ ขาวโพดหวาน จํานวน 160 ราย รวมxxxxxxxxxxxจากการประชุมกลุมผูเก่ียวของ ในประเด็นที่เก่ียวกับขxxx ขอเสียและขอเสนอแนะในการปรับปรุงเกษตรพันธะสัญญาใหเปนระบบxxxxxขึ้นตอเกษตรกร ผลการศึกษา พบวา ลกั ษณะขอตกลงมีความแตกตางกนในแตละพืชและบริษัท สวนที่เหมือนกันคือการกําหนดใหมีการใช
xxxx xกบริษัท เกษตรกรสวนใหญมีความพึงxxxxในระดบปานกลาง โดยพึงxxxxในดานการมีสวนรวมในการ
กําหนดรายละเอียดของสญญาและดานราคาปจจัยการผลิตท่ีบริษัทจัดใหตํ่ากวาดานอื่น ผลจากการประชุม กลุม ไดขอสรุปวา ขxxxของเกษตรพันธะสญญา คือ มีตลาดทแี่ นนอน มีสินเชื่อปจจยั การผลิตและมีการประกัน ราคารับซื้อ ขอเสียคือ การลงทุนดานแรงงานสูง การใชสารเคมีสูงในบางพืชสงผลกระทบตอสุขภาพและ สิ่งแวดลxx xxxไมมีอํานาจตอรองและมีความเสี่ยงการผลิตสูงสําหรับการเลี้ยงสัตว
คําสําคัญ: เกษตรพันธะสัญญา,ความพึงxxxxของเกษตรกร,เชียงใหม,ลําพูน
1ภาควิชาเศรษฐศาสตรเกษตรและสงเสริมเผยแพรการเกษตร คณะเกษตรศาสตรมหาวิทยาลัยเชียงใหมตําบลxxxxx อําเภอเมือง จังหวดั เชียงใหม 50200
2ศูนยวิจัยเพื่อxxxxxผลผลิตทางเกษตร คณะเกษตรศาสตร มหาวิทยาลัยเชียงใหมตําบลxxxxx อําเภอเมือง จงั หวัดเชียงใหม 50200
1 Department of Agricultural Economics and Extension, Faculty of Agriculture, Chiang Mai University, Tel:000-000000 xxx 00, Email: xxxxxxxx.x@xxx.xx.xx
2Multiple Cropping Center, Faculty of Agriculture, Chiang Mai University Tel:000-000000 xxx 000 Email: xxxxxxxxxx.x@xxx.xx.xx
Abstract
Contract farming is a system that has been criticized when it deals with the issues of fairness of agreementwith farmers and the use of farmer as labor in farmer own land and not being able to make any decision on their production due to their lack of bargaining power. This paper presents the characteristics of the contract farming and farmer’s preferences for potato, vegetable soybean, baby corn and sweet corn contract farming in Chiang Mai and Lamphun provinces based on a survey of 160 farms. The results of the stakeholder meeting about pros and cons of contract farming and suggestions to improve the system for farmers’ benefit are also presented. The results show that the details of contract farming varied in each crop and were also different depending on companies. The obligation that farmers have to use the seed/breed from companies was the same. Most of farmers had medium level of satisfaction for contract farming. The issues that farmers had lower satisfaction levels than others have to do with the involving of farmer in setting the contract detail and the setting of input prices from the company. The meeting results show that the pros of the contract farming were: guaranteed market, credit availability from the company for farm inputs, and guaranteed output price while the cons were: high investment in labor, impacts of high chemical use in some crops on farmer’s health and the environment, no bargaining power and a high production risk for animal farms
Keywords: Contract farming, Xxxxxx’x preferences, Chiangmai, Lamphun
บทนํา
ระบบการผลิตทางการเกษตรxxxxxxxxxนไปที่สําคัญอยางหน่งึ คือการเปลี่ยนรูปแบบการผลิตทาง
การเกษตรเปน การเกษตรพันธะสัญญาซึ่งเปนการเกษตรที่มีขอตกลงกันระหวางผูผลิตและผูซื้อสินคา เชน บริษทั ธุรกิจเกษตร โดยมีการตกลงที่จะแบงปนปจจยั การผลิต เทคโนโลยีการผลิต และขอมูลดานการตลาด และการกําหนดราคารบซื้อ ซงึ่ มีรายละเอียดทแตกตางกันไปตามชนิดของผลผลิต ในดานผลการดําเนินงาน ของเกษตรพันธะสญญา นั้น มีความเห็นแตกตางมากมาย เชน World Bank1 กลาววา เกษตรพันธะสัญญา เปน เครื่องมือของความทนั สมัย เนื่องจาก ใหผลประโยชนจากเทคโนโลยีสมัยใหม การควบคุมคุณภาพ การมี ตลาด และบริการอื่นๆ ในขณะที่ Little and Watt2 และ Clapp3 กลาววา เกษตรพันธะสัญญา มีการเอารัด เอาเปรียบ ทําใหเกษตรกรรายยอย เปน คนงาน ในที่ดินของตนเอง แตไมมีการควบคุมใดๆ โดยตนเอง Porter and Philips-Howard4 ไดสํารวจผลการดําเนินงานเกษตรพันธะสัญญาในประเทศ ไนจีเรีย และ แอฟริกาใต พบวา ในขณะที่ การเกษตรแบบนี้กําลังขยายตัวอยางรวดเร็ว มีเกษตรกรรายยอยจํานวนมากxxx
xx บั ผลกระทบในทางลบจากการทําสญญากับบริษัทการเกษตรในล ษณะนี้ และรายงานวาเ กษตรกรรายยอย
ไมไดรับขาวสารขxxxxxxxxxxxจากบริษัท และมีเจาหน
ที่สงเสริมไมเพียงพอทําให
วามสัมพันธระหวางบริษัท
และเกษตรกรไมดี นอกจากนั้น เกษตรกรรายยอยควรมีการผลิตในภาคยังชีพควบคูไป การดําเนินการตางๆ ควรให เกษตรกรมีสวนรวมใหมากขึ้น ภาครัฐก็มีบทบาทที่ตองดูแลใหสัญญามีความเปนธรรมและไมสงผล ในทางลบกบเกษตรกรรายยอย Watt et al5 พบวา สาเหตุหลักของการxxxxxxxxxxของเกษตรกรรายยอยใน
การเกษตรแบบพันธะสัญญาอย รงที่เกษตรกรรายยอยไมมีการรวมตัวกันเปนสหกรณ หรือ สมาคมผูปลูกท
xxxxxxตอรองกบบริษัทได อยางไรก็ตาม ก็มีผูเรียกรองxx xฐบาลเขามามีสวนในการชวยเหลือเกษตรกรราย
ยอยในกรณีเกษตรพันธะสัญญา อาทิเชน Key and Runsten6 ผูศึกษากรณีเกษตรพันธะสัญญาในประเทศ
ทางลาตินอเมริกา พบวา แม
าการเกษตรพันธะสัญญาจะให
ระโยชนหลายอยาง มีการใชเทคโนโลยีxxxxxxxxxx
ใหรายไดดีขึ้น แตผูที่เขารวมโครงการมักเปนเกษตรกรที่หาแหลงทุนไดเองและไมใชเกษตรกรรายยอย
เนื่องจากบริษัทม
ไมให
ริการดานเงินทุน และสงเสริม กับเกษตรกรรายยอยเพราะมักมีตนทุนคาดําเนินการ
สูง สําหรับในประเทศไทยก็มีงานศึกษาเกษตรพันธะสญญาหลายชิ้นทเปนหวงxxxxxxxxกระทบตอเกษตรกรทั้ง ในดานสงั คม สงิ่ แวดลอม และความเปนxxx (xxxวัฒน7, ยศ8, xxxxxxxx9) โดยกลาววา การเกษตรในลักษณะนี้
อาจเปนชองทางให ริษทั ธรุ กิจเกษตรขดxx xดแรงงานในลักษณะใหมได และยงั อาจกอใหเกิดมลพิษมากมายดวย
(เบญจพรรณและคณะ10)
จะเห็นไดวามีผูใหความคิดเห็นทงั้ ขxxxขอเสียของการเกษตรระบบพันธะสัญญา การศึกษาน้ีตxxxxx จะชี้ใหเห็นถึงลกั ษณะการทําเกษตรพันธะสญญา ความพึงxxxxของเกษตรกร จากมุมมองของเกษตรกรผูxxx
ในระบบนี้ โดยการศึกษานี้เปนการนําเสนอผลการศึกษาสวนหนึ่งจากโครงการ ความเส งในการเกษตรระบบ
พันธะสัญญา ในจังหวัดเชียงใหมและลําพูน : ผลกระทบตอเกษตรกรรายยอย ความเชื่อมโยงตอนโยบาย สาธารณะ
วัตถุประสงค
การศึกษานี้มีวัตถุประสงคเพื่อศึกษาถึงล
ษณะของขอตกลงในเกษตรพันธะสญญาและประเมินความ
พึงxxxxของเกษตรกรผูปลูกxxx xญญา รวมทั้งนําเสนอผลxxxxx
xxxxx ถั่วเหลืองฝกสด ขาวโพดฝกออนและขา วโพดหวาน ตอระบบเกษตรพันธะ ากการประชุมกลุมยอย ในประเด็นทเี่ กยี่ วกับขxxxและขอเสียของระบบเกษตร
พันธะสัญญา และขอเสนอแนะในการปรับปรุงรูปแบบเกษตรพันธะสัญญาใหเปนระบบxxxxxข้ึนตอเกษตรกร ผูผลิต
วิธีการศึกษา
การเก็บรวบรวมขxxxxxxจากการสัมxxxxในเชิงลึกกับเกษตรกรผูปลูกมันฝรั่ง ถั่วเหลืองฝกสด ขาวโพดฝกออนและขาวโพดหวาน ในจังหวัดเชียงใหมและลําพูน กลุมพืชละ 60 ตัวอยาง รวมจํานวน เกษตรกรตัวอยางทั้งสิ้น 240 ราย โดยใชการวิเคราะหขอมูลดวยสถิติเชิงxxxxx คารอยละ คาเฉลี่ย และคา
เบ งxxxมาตรฐาน ในสวนของประเด็นที่เกี่ยวกับขxxx ขอเสียและขอเสนอแนะของระบบเกษตรพันธะสัญญา
ไดรวบรวมขอมูลจากการประชุมกลุมยอย ซ่ึงประกอบดวยเกษตรกรและผูเกี่ยวของในการปลูกมันฝรั่ง ถั่ว
xxxxxxฝกสด พริก ข
วโพดหวาน ข
วโพดฝกออน ขาวโพดเมล็ดพันธุและผูเลี้ยงสุกร รวมทั้งวิทยากร ผูxxxxxxx
และนักวิจัย โดยการวิเคราะหผลเชิงxxxxxเพื่อใหไดมาซึ่งขอสรุปในประเด็นตาง ๆ
ผลการศึกษา
ลักษณะและรายละเอียดของขอ ตกลงในเกษตรพันธะสัญญา
การทําเกษตรพันธะสัญญาของพืชทั้งสี่ ได ก มันฝรั่ง ถั่วเหลืองฝกสด ขาวโพดฝกออน และขาวโพด
หวานในจงั หวัดเชียงใหมและลําพูนโดยสวนใหญเปนการทํารูปแบบสัญญาเปนสัญญาปากเปลา จะมีเพียงมัน xxxxxเทาxxxxxxxเกษตรกรมากกวารอยละ 50 มีการทําสัญญาเปนลายลักษณxxxxx (ตารางที่ 1) คูสัญญาที่
เกษตรกรทําสญญาด ยสวนใหญจะเปนนายหนาซ ึ่งเปนตัวแทนของบริษทโั ดยตรง จะมีที่ทําสัญญากับนายหนา
xxxxxคอนขางสูงคือขาวโพดหวานและขาวโพดฝกออน หากพิจารณาถึงจํานวนปที่เกษตรกรทําพันธะสัญญาใน
พืชนั้น ๆ ในทุกพืชจะพบวาจะมีระยะเวลาอยในชวง 1 ถึง 5 ป ในสัดสวนที่สูงที่สุด ซึ่งผูท่ีแนะนําใหทําเกษตร
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx x xx พนกั งานสงเสริมของบริษัท หรือ เกษตรกรเพื่อนบาน โดยจะแตกตาง กัน
ไปในแตละพืช การทําเกษตรพันธะสญญาของเกษตรกรสวนใหญในทุกพืชไมไดทําพันธะสัญญาเพียงพืชเดียว ดงั เชนกรณีของมันฝรั่งจะมีการทําเกษตรพันธะสญญาใน ขาวโพดหวาน ถั่วเหลืองฝกสด และ ขาวญี่ปุน ดวย นอกจากนเี้ กษตรกรสวนใหญในทุกพืชเคยxxxทําเกษตรพันธะสัญญาในพืชอื่น ๆ ท่ีปจจุบันไดเลิกปลูกแลว
เชน กรณีของถ xxxxxxฝกสด เคยทําเกษตรพันธะสัญญาในพืชอื่นไดแก xxxxxxx xxกินี่ มะเขืองมวง ยาสูบ
และแครอท แตไดเลิกทําพืชเหลานเี้ นื่องจากตนทุนท ูงและปญหาเกี่ยวกับโรคและแมลง) มะเขือมวง( ราคา
ผลผลิตทไี่ ด ับราคาถูก) แครอท (การจายเงินคาผลผลิ ตไมตรงเวลา) มะเขือมวง เฉพาะที่ทํากับบริษัทหน่งึ (
นายหน
ที่ติดตอด
ยเลิกทํา) ยาสูบ)
ในสวนของรายละเอียดขอตกลงในสัญญา จากตารางที่ 2 พบวาขอกําหนดเก วกับดานปจจัยการผลิต
และกระบวนการผลิตนั้น ในทุกxxxxxxกวารอยละ 90 กําหนดใหเ กษตรกรตองใชพันธในการผลิตตามท ริษัท
กําหนดและสวนใหญตองซื้อจากบริษัทเทานั้น ในล ษณะเงินเชื่อ สําหรบปุยและสารเคมีกําจัดแมลง/ศัตรูพืช
ก็เชนเดียวกัน สวนใหญในทุกพืชกําหนดใหต องซื้อจาก นายหนา หรือ บริษัท ยกเวนกรณีของขาวโพดฝกออน ที่มีเกษตรกรเพียงรอยละ 10 ใหขอมูลวามีขอกําหนดที่ตองซื้อสารเคมีกําจัดแมลง/ศัตรูพืชจากบริษัทหรือ นายหนา สําหรับขอกําหนดดานปจจัยการผลิตอื่น ๆ จะแตกตางไปในแตละพืช ดังเชน กรณีของมันฝร่ง
เกษตรกรสวนใหญรอยละ 75 กลาววามีขอกําหนดเกี่ยวกับการตรวจสอบแปลงผลิตจากเจ หน ที่หรือตวแั ทน
ของบริษัท ในขณะที่เกษตรกรถ
xxxxxxฝกสดรอยละ 58 และเกษตรกรขาวโพดหวานรอยละ 38 ให
อมูลวามี
ขอกําหนดนี้ดวย อีกประเด็นที่นาสนใจคือการกําหนดล
ษณะพื้นท
ลูกในพันธะสัญญา มีเพียงเกษตรกรผูปลูก
ถั่วเหลืองฝกสดรอยละ 50 กลาวถึงขอกําหนดในสวนนี้ ในขณะท่ีเกษตรกรพืชอื่นพูดถึงขอกําหนดขอน้ีนอย มาก เชน มนั xxxxxและขาวโพดหวาน รอยละ 25 ขาวโพดฝกออน รอยละ 1.67 หากพิจารณาในภาพรวมของ ขอกําหนดตาง ๆ ในดานปจจัยการผลิตและกระบวนการผลิตในทุกพืช ขาวโพดฝกออนจะมีการกําหนด รายละเอียดในทุก ๆ ดานนอยกวาพืชอื่น ๆ
ขอกําหนดดานการรับซื้อผลผลิตสวนใหญในทุกพืชมีการรับประกันราคาที่จะรับซื้อขั้นต่ํา โดยระบุ
เกรดหรือคุณภาพของผลผลิต โดยรบประกันวาจะรับซื้อผลผลิต แตไมไดระบุปริมาณท นนอน ขอกําหนดอีก
ประเด็นท
าสนใจคือ การร
ผิดชอบของคูสัญญาในกรณี ปจจัยการผลิตเสียหาย x
xxxxxxxxและ โรคระบาด
ซงึ่ ในประเด็นนี้จะมีความแตกตางของขอปฏิบัติที่แตกตางกันในแตละพืช ในกรณีเกิดความเสียหายตอปจจัย
การผลิต เกษตรกรผูปลูกมันฝรงั่ รอยละ 46 และเกษตรกรผ ลูกขาวโ พดฝกออนรอยละ 56 กลาววาเกษตรกร
ตองรับผิดชอบเอง ในขณะที่รอยละ 40 ของเกษตรกรผูปลูกมันฝรั่งและรอยละ 41 ของเกษตรกรผูปลูก ขาวโพดฝกออน กลาววาบริษัทรบั ผิดชอบบางสวน แสดงใหเห็นถึงความรับผิดชอบคอนขางสูงของเกษตรกรผู
ปลูกม
xxxxxและขาวโพดฝกออนตอความเสียหายในสวนนี้ ซึ่งแตกตางจากกรณีของถ
xxxxxxฝกสดทเี่ กษตรกร
สวนใหญรอยละ 71 กลาววาบริษัทรับผิดชอบบางสวน ในขณะที่กรณีของข วโพดหวาน เกษตรกรรอยละ 48
กลาววาบริษัทจะรับผิดชอบความเสียหายในสวนของปจจัยการผลิตทั้งหมด สําหรับความเสียหายอันเนื่อง มากxxxxxxxxxxxxxx และผลผลิตเสียหายจากโรคระบาด และแมลงศัตรูพืช ในทุกพืชสวนใหญ เกษตรกร
จะตองรับผิดชอบเองโดยตองจายชําระคืนคาปจจ
การผลิตใหค
ัญญา) ถามี( ยกเวนในกรณีของถั่วเหลืองฝก
สดที่เกษตรกรไดรับการยกเวนหนี้สินที่มีกับทางคูสัญญาบางสวน หากเกิดความxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
(ตารางที่ 2)
ตาราง 1 รูปแบบและประวัติการทําเกษตรพันธะสัญญาของเกษตรกรตัวอยาง
ประเด็นเกี่ยวกับสญญา รอยละของตัวอยางที่มีขอตกลง
ถั่วเหลือง | ขาวโพดฝก | ขาวโพด | |||
มนั xxxxx | ฝกสด | ออน | หวาน | ||
รูปแบบ | สญญาเปนสัญญาปากเปลา | 46.67 | 60.00 | 93.33 | 86.67 |
คูสัญญา | |||||
บริษัทโดยตรง | 15.00 | 15.00 | 5.00 | 21.67 | |
นายหนาซึ่งเปนตัวแทนของบริษัทโดยตรง | 73.33 | 70.00 | 48.33 | 28.33 | |
นายหนาxxxxx | 11.67 | 15.00 | 43.33 | 50.00 | |
ไมมีขอมูล | - | - | 3.33 | - | |
จํานวนปที่ทําสญั ญากับบริษัทหรือนายหนา | |||||
1-5 ป | 38.33 | 43.33 | 50.00 | 60.00 | |
6-10 ป | 28.33 | 40.00 | 28.33 | 33.33 | |
11-15 ป | 15.00 | 13.33 | - | 1.67 | |
16-20 ป | 10.00 | 1.67 | 6.67 | 5.00 | |
มากกวา 20 ป | 8.33 | 1.67 | 15.00 | - | |
ผแู นะนําใหทําเกษตรพันธะสัญญา | |||||
นายหนาที่รูจัก | 43.33 | 31.67 | 43.33 | 60.00 | |
พนักงานสงเสริมของบริษัท | 28.33 | 45.00 | 8.33 | 6.67 | |
ทางราชการ | 3.33 | - | - | - | |
เกษตรกรเพื่อนบาน | 16.67 | 23.33 | 45.00 | 28.33 | |
อนๆ | 8.33 | - | 3.33 | 5.00 | |
มีพืชหรือสัตวอื่นที่ทําเกษตรพันธะสญั ญาในปจจุบัน | 51.67 | 61.67 | 98.33 | 73.33 | |
มีพืชหรือสัตวอื่นxxxxxxทําเกษตรพันธะสัญญาแตเลิกทําไปแลว ที่มา: เบญจพรรณและคณะ10 | 91.67 | 78.33 | 90.00 | 93.33 | |
ตาราง 2 รายละเอียดขอตกลงในการทําเกษตรพันธะสัญญาของเกษตรกรต อยาง
ประเด็น รอยละของตัวอยางที่มีขอตกลง | ||||
มันฝรั่ง | ถั่วเหลือง | ขาวโพดฝก | ขาวโพด | |
ฝกสด | ออน | หวาน | ||
ดา นปจจยั การผลิตและกระบวนการผลิต | ||||
กําหนดพันธุที่ใชในการผลิตและตองซ้ือจากบริษัทเทาน้น | 92.72 | 100 | 98.33 | 95.00 |
กําหนดปยโดยตองซ้ือจาก | 76.36 | 100 | 86.67 | 83.33 |
บริษัท | 30.23 | 43.33 | 8.33 | 11.67 |
นายหนา | 51.16 | 56.67 | 71.67 | 68.33 |
กําหนดสารเคมีกําจัดแมลง/ศตรูพืชที่ใช โดยตองซอื้ จาก | 81.13 | 98.33 | 10.0 | 58.33 |
บริษัท | 38.63 | 51.67 | 1.67 | 10.00 |
นายหนา | 45.45 | 46.67 | 8.33 | 46.67 |
กําหนดลักษณะพื้นที่ปลูก | 25.00 | 50.00 | 1.67 | 25.00 |
กําหนดขนาดการผลิตที่แนนอน เชน พื้นที่ปลูก | 21.57 | 25.00 | 5.00 | 8.33 |
กําหนดการตรวจสอบแปลงผลิตจากเจาหนาที่หรือตวั แทนของบริษัท | 75.00 | 58.33 | 8.33 | 38.33 |
ดานการรับซื้อผลผลิต | ||||
รับประกันวาจะรับซอื้ ผลผลิต โดยไมไดระบุปริมาณที่แนนอน | 69.09 | 40.00 | 41.67 | 58.33 |
รบประกนั ราคาที่จะรับซ้ือขั้นต่ํา โดยระบุคุณภาพของผลผลิต | 66.67 | 81.67 | 61.67 | 60.00 |
ความรับผิดชอบของคูสัญญา) การแบงปนคาใชจาย( | ||||
ปจจัยการผลิตเสียหาย เชน เมล็ดพันธุเนาเสีย | ||||
เกษตรกรรบั ผิดชอบเองทั้งหมด | 46.67 | 15 | 56.67 | 21.67 |
บริษัทรบั ผิดชอบทั้งหมด | - | - | - | 48.33 |
บริษัทรับผิดชอบบางสวน | 40.00 | 71.67 | 41.67 | 28.33 |
ผลผลิตxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx เชน xxxx ทวม ฝนแลง xxxx | ||||
เกษตรกรรับผิดชอบเองและชําระคืนคาปจจัยการผลิตใหคสู ัญญา | 75.00 | 23.33 | 78.33 | 53.33 |
เกษตรกรไดรับการยกเวนหนี้สินที่มีกับทางคูสัญญาบางสวน | 18.33 | 71.67 | 18.33 | 35.00 |
เกษตรกรไดรับการยกเวนหนี้สินและไดร บเงินคาชดเชยสวนหนึ่ง | - | 3.33 | 1.67 | 5.00 |
อื่นๆ เชน คูสญญาใหเมล็ดพันธุมาปลูกใหม | 6.67 | 1.67 | 1.67 | 5.00 |
ผลผลิตเสียหายจากโรคระบาด และแมลงศัตรูพืช เกษตรกรรับผิดชอบเองและชําระคืนคาปจจยั การผลิตใหคูสัญญา | 85.41 | 70.00 | n.a. | 96.00 |
เกษตรกรไดร บั การยกเวนหนสี้ ิxxxxxxxบั ทางคูสัญญาบางสวน | 4.17 | 30.00 | n.a. | - |
เกษตรกรไดร บั การยกเวนหนี้สินและไดรับเงินคาชดเชยสวนหนึ่ง | 2.08 | - | n.a. | 4.00 |
ที่มา: ดดั แปลงจาก เบญจพรรณและคณะ10
หมายเหตุ: n.a. ไมมีขอมูลผลผลิตเสียหายจากโรคแมลง เพราะเปนคําถามที่เพิ่มเติมภายหลังจากเก็บขอมูลผูปลูกขาวโพดฝกออนแลว
ความพึงxxxxของเกษตรกรตอเกษตรพันธะสัญญา
ในการวิเคราะหถึงความพึงxxxxของเกษตรกรตอเกษตรพันธะสัญญาไดแบงประเด็นการวิเคราะห ออกเปน 6 ประเด็นคือ 1.ดานขอกําหนดสญญา 2.ดานxxxxxxxxxxในการสื่อสารกับเกษตรกร 3.ดานปจจัย
การผลิต 4.ดานการรับซื้อผลผลิต 5.ดานความเชื่อถือไดและความรวดเร็วในการจายเงินxx xบเกษตรกร และ
6.ดานความมั่นคงหรือขนาดของบริษัท จากตารางที่ 3 พบวาในภาพรวมของความพึงxxxxในทุก ๆ ดาน เกษตรกรมีความพึงxxxxตอเกษตรพันธะสัญญาสวนใหญในระดับมากคือมีคะแนนความพึงxxxxxxxในชวง 7
และ 8 โดยระดับความพึงxxxxท อยที่สุดคือ 4.73 จากเกษตรกรผูปลูกมันฝรั่งในประเดนขอ็ งการมีสวนรวม
ของเกษตรกรในการกําหนดรายละเอียดสัญญา และระดับความพึงxxxxxxxสูงที่สุดคือ 8.53 จากเกษตรกรผ ปลูกขา วโพดหวานในประเด็นความนาเชื่อถือของเครื่องชั่งน้ําหนักผลผลิต
ตาราง 3 ความพึงxxxxตอเกษตรพันธะสัญญา
ระด
ความxxxxเฉลี่ย (คาเบี่ยงxxxมาตรฐาน)
ประเด็น | มันฝรั่ง | ถั่วเหลืองฝก | ขาวโพดฝก | ขาวโพด |
สด | ออน | หวาน | ||
1. ดานขอกําหนดสัญญา | ||||
การมีสัญญาที่เปนลายลักษณอกั ษรxxxxxxxxxเขาใจได | 5.57 )2.71) | 7.60 (2.32) | (1.84) 6.90 | .607 (2.54) |
ความสมบรูณของสัญญาในดานตางๆ | 5.60 (2.77) | 7.53 (1.97) | (1.59) 6.95 | (2.44) 6.27 |
เกษตรกรมีสวนรวมในการกําหนดรายละเอียดสญั ญา | 4.73 (2.60) | 6.38 (2.40) | (2.18) 5.10 | (2.36) 5.88 |
2. ดานxxxxxxxxxxในการสื่อสารกับเกษตรกร | ||||
การชี้แจงกอนทําสัญญาเกยี่ วกบั ขอกําหนดของสัญญา โดยเจาหนาที่บริษัท หรือนายหนา | 6.43 (2.85) | 7.60 (2.12) | (1.38) 6.60 | (2.41) 6.67 |
ความรู ความชํานาญของเจา หนาที่เก่ียวกับเทคโนโลยี การผลิต | 6.33 (2.92) | 7.92 (1.92) | (2.18) 6.10 | (2.65) 6.37 |
การใหคําแนะนําในทุกชวงระยะเวลาการปลูก จาก เจา หนา ที่ของบริษัทอยางครบถวน | 6.37 (3.01) | 7.97 (1.89) | (2.30) 5.87 | (2.71) 6.12 |
การใหความชวยเหลือเอาใจใสของเจาหนาที่เวลาเกิด ปญหาดานการตลาด | 5.75 (3.01) | 7.78 (2.08) | (2.25) 5.80 | (2.54) 6.65 |
3. ดา นปจจยั การผลิต | ||||
การไดร ับปจจัยการผลิตจากบริษัทหรือนายหนา | 6.73 (2.86) | 7.88 (1.71) | (2.04) 7.30 | (1.99) 7.62 |
ความพึงxxxxตอคุณภาพของปจจัยการผลิตxxxxxร ับ | 7.45 (2.32) | 8.12 (1.71) | (1.79) 7.86 | (1.56) 7.62 |
ความสะดวกรวดเร็วในการเบิกจายปจจัยการผลิต | 8.14 (2.23) | 8.45 (1.83) | (1.81) 7.85 | (1.56) 8.12 |
ความพอเพียงของปจจยั การผลิตตอความตxxxxx | 8.27 (2.17) | 8.43 (1.65) | (1.70) 7.80 | (1.47) 8.25 |
ความxxxxตอราคาของปจจยั การผลิตที่บริษทั จัดให | 5.70 (2.64) | 7.05 (2.00) | (2.12) 6.53 | (2.12) 6.53 |
ที่มา: ดดแปลงจาก เบญจพรรณและคณะ10
ตาราง 3 ความพึงxxxxตอเกษตรพันธะสัญญา (ตอ)
ระดับความxxxxเฉลี่ย (คาเบี่ยงxxxมาตรฐาน)
ประเด็น มันฝรั่ง | ถั่วเหลืองฝก | ขาวโพดฝก | ขาวโพด | |
สด | ออน | หวาน | ||
4. ดา นการรับซื้อผลผลิต | ||||
ความเหมาะสมของสถานที่รับซื้อ | 7.47 (2.65) | 8.25 (1.82) | (1.82) 8.10 | (1.78) 8.38 |
ความนาเชื่อถือของเครอื่ งชั่งน้ําหนักผลผลิต | 7.83 (2.16) | 8.02 (1.96) | (1.67) 8.17 | (2.10) 8.53 |
ความนาเชื่อถือของการประเมินน้ําหนักผลผลิตและมี | 6.97 (2.82) | 7.80 (1.97) | (1.72) 8.02 | ) 7.631(92. |
การอธิบายใหเ กษตรกรเขาใจวิธีการประเมินน้ําหนัก | ||||
ผลผลิต | ||||
การหกั น้ําหนักของเกษตรกร | 5.28 (3.01) | 7.58 (1.74) | (1.94) 7.62 | (2.27) 7.77 |
วิธีการตรวจสอบคุณภาพของxxxxxxxxxรบั ซื้อ | 6.28 (2.86) | 7.70 (2.04) | (1.56) 7.85 | (1.84) 7.86 |
ความสะดวกรวดเร็วในการรับซื้อ | 7.08 (2.65) | 8.28 (1.79) | (1.48) 8.05 | (1.70) 8.18 |
การกําหนดวันเวลาที่รบั ซ้ืออยางชัดเจน | 7.42 (2.70) | 8.45 (1.63) | (1.61) 7.97 | (1.67) 8.35 |
5. ดานความเชื่อถือไดและความรวดเร็วในการ | ||||
จายเงินใหก ับเกษตรกร | ||||
การแจงจํานวนเงินและxxxxxxที่เกษตรกรจะไดรับเงิน | 7.00 (2.83) | 8.18 (1.89) | (2.18) 7.58 | (2.16) 7.82 |
ทันทีที่มีการรับผลผลิต | ||||
ความรวดเร็วในการจายเงินของบริษัท | 7.20 (2.81) | 7.92 (1.66) | (2.32) 7.38 | (2.30) 7.68 |
การหักเงินสินเชื่อปจจัยการผลิตจากเงินคาจําหนาย | 7.89 (2.40) | 8.17 (1.75) | (1.66) 8.12 | (2.09) 7.93 |
ผลผลิตมีความถูกตอง) เฉพาะคนที่รับปจจัยการผลิต | ||||
จากบริษัท( | ||||
ไมมีการคิดดอกเบี้ยคาปจจยั การผลิตที่เกษตรกรรับมา | 7.61 (2.52) | 7.72 (2.00) | (2.05) 7.65 | (2.18) 8.03 |
อยางเหมาะสมหรือคิดในอตราที่เหมาะสม) เฉพาะคน | ||||
ที่รับปจจัยการผลิตจากบริษัท( | ||||
6. ดานความมั่นคงหรือขนาดของบริษัท | ||||
การที่บริษัท เปนบริษัทใหญ มีความมั่นคงนาเชื่อถือ | 8.08 (2.22) | 8.42 (1.46) | (1.98) 7.62 | (2.27) 7.53 |
เปxxxxรxx ัก โดยทั่วไปทําใหทานxxxxxxxจะทําเกษตรกร | ||||
พันธะสัญญากับบริษัทนี้มากนอยเพียงใด | ||||
บริษัททําเกษตรพันธะสัญญากับเกษตรกรมาเปนเวลา | 7.70 (2.66) | 8.38 (1.65) | (1.88) 7.83 | (2.07) 7.77 |
พอxxxxxแลว และไมเคยมีทําผิดขอตกลงที่ใหไว ที่มา: ดดั แปลงจาก เบญจพรรณและคณะ10 | ||||
หมายเหตุ: ความxxxxคะแนนเต็ม 10 มี 5 ระดับ คือ 1-2 = นอยที่สุด 3-4= นอย 5-6= ปานกลาง 7-8= มาก 9-10=มาก
ที่สุด
ขxxxของการทําเกษตรพันธะสญญา
1. มีระบบการให
เชื่อปจจ
การผลิต
ระบบการxxxxxxxที่xxxในระบบพันธะสัญญามีระบบเงินเชื่อในปจจัยการผลิต ไดแก พันธุ ปุย ยา ปองกันและกําจัดศัตรูพืช ซึ่งเกษตรกรเห็นวาเปนขxxxxxxสําคัญมากขอหนึ่งเพราะเกษตรกรไมตองมีเงินทุน
สําหร
การลงทุนทําการเกษตร ประกอบก
การทเี่ กษตรกรเห็นวาการห
เงินเชื่อจากเงินคาจําหนายผลผลิตมี
ความถูกตองและนาเชื่อถือ ทําใหเกษตรกรไววางใจและยังxxใชระบบเงินเชื่อตอไป ในกรณีของพริกซุปเปอร
ฮอท และถั่วเหลืองฝกสดมีการให การคิดดอกเบี้ย
xxxxxxxxxxxxxx
คาใช
ายในการไถพรวนและขึ้นแปลงใหเ กษตรกรโดยไมมี
ระบบการทําเกษตรพันธะสญญาในการเลี้ยงหมูซึ่งเกษตรกรเปนเสมือนผ ับจางเล้ียงหมูใหกับบริษัท
เทานั้น ก็มีระบบการใหปจจัยการผลิตเชนเดียวกัน แตแตกตางกับระบบเกษตรพันธะสัญญาของพืช คือ
เกษตรกรผูเลี้ยงสุกรไมตองลงทุนในปจจัยการผลิตเลย อันได ก พันธุ อาหาร ยา รวมทั้งยังมีนักสัตวบาลของ
บริษทมาคอยดูแลใหคําปรึกษาเรื่องการเลี้ยงดูดวย อยางไรก็ตาม เกษตรกรยังตองลงทุนในระบบโรงเรือนเอง ซงึ่ ในชวงแรกทางบริษัทจะชวยxxxxxxงานหาแหลงเงินกใู ห โดยบริษัทจะชวยสรางความมั่นใจใหแกธนาคาร
ผูให ู ทําใหเกษตรกรxxxxxxกเู งินไดง าย แตบริษทั ไมไดเป นผูคาป้ํ ระกัน เกษตรกรตองใชที่ดินในการคํ้าประ
ก เอง
2. มีแหลงรบซื้อท
นนอน
เกษตรกรทุกพืชและเกษตรกรผเลี้ยงสุกรแสดงความคิดเห็นท รงกันในเรื่องของการทําเกษตรพันธะ
สัญญาเปนการชวยลดความเส จํานวนxxxxxทําพันธะสญญาไวจ
งดานการตลาดของเกษตรกรใหมีแหลงรับซื้อxxxxxxxxxแนนอน ผลผลิตตาม ะถูกรับซื้อหมดโดยนายหนาหรือบริษัทที่เกษตรกรทําพันธะสัญญาดวย
เกษตรกรผูปลูกขา วโพดฝกออนใหขอมูลเพิ่มเติมวา ในกรณีขาวโพดฝกออน ซึ่งเปนพืชท่ีมีระยะเวลา การxxxxxxxxส้น สงผลใหเกษตรกรxxxxxxxxxxxxxxไดหลายรุนในหนึ่งป ถามีระบบชลประทานxxxxx
บริษ เองก็จะรับซื้อผลผลิตทงั้ หมดโดยไมมีผลผลิตตกคาง เลย สื่อใหเห็นถงึ ความแนนอ นของการมีแหลงรับซื้อ
และหากเกษตรกรxxxxxxเขาถึงแหลงน ออน
จะxxxxxxxxxxxรายไดโดยการxxxxxจํานวนรุนในการปลูกขาวโพดฝก
.3ม
ารประก
ราคาร
ซื้อที่แนนนอน
ในระบบเกษตรพันธะสัญญาของพืช เกษตรกรทุกพืชยกเว พริกซุปเปอรฮอท(กรณีพริกซุปเปอรฮอท
เปนการประกันราคาตามท
ริษัทกําหนดเปนวนๆ ไมมีการตกลงลวงหนา โดยบริษ
อางวาเปนราคาตลาด ซึ่ง
ความจริงแลวราคาxxxxxเปนราคาที่ต
กวาทองตลาด ซงึ่ ถือเปนขอเสียของเกษตรพันธะสญญา) ให
วามคิดเห็น
ในขxxxเกี่ยวก
การตกลงเรื่องราคาที่บริษัทประกันไว
อนการผลิตในแตละรุน ซึ่งเกษตรกรxxxxxxรูถึงราคา
ทเี่ กษตรกรจะxx xบกอนการปลูกในแตละรุน ในกรณขอี งขาวโ พดฝกอxx xxxโ พดเลี้ยงสัตวเ พื่อผลิตเมล็ดพันธุ
และพริกซุปเปอรฮอท เกษตรกรกลาววาราคาตามเกษตรพันธะสญญามีราคาสูงกวาทองตลาดทั่วไป และในทุก พืชเกษตรกรเห็นวาราคาของผลผลิตตามพันธะสัญญามีความxxxxxxนอย ทําใหเกษตรกรมีรายไดที่คอนขาง
แนนอนและมีความรูสึกถึงความม xxทางรายไดขอ งครอบครัวเกษตรกร
เกษตรกรผูเลี้ยงสุกรใหความเห็นที่สอดคลอ งกันคือการทําเกษตรพันธะสัญญาทําใหมีรายไดขั้นต่ําที่ แนนอน เพราะทางบริษัทมีการกําหนดราคารับซื้อท่ีแนนอน อยางไรก็ตาม รายไดท่ีจะไดรับขึ้นอยูกับ
ความxxxxxxของตัวเกษตรกรเองบวกก ความรูความxxxxxxของนักสัตวบาลท่ีทางบริษัทผลัดเปลี่ยนสงมา
ดูแลดวย ซึ่งแตละคนมีความรูความxxxxxxxxเทากัน เกษตรกรทุกคนให อมูลวาขอ ดตาี งๆxxxxxรับสวนใหญ
เกิดขนในชวงแรกๆ xxxxxมทําพันธะสัญญากับทางบริษัท หลังจากเริ่มทําไดประมาณ 2-1 ป ปญหาตางๆ เริ่ม คอยๆ xxxxxขึ้น ดงั รายละเอียดตอไปในสวนของขอเสีย
4. ม
ารให
ําแนะนาในการxxxxxxxx/เลี้ยงสัตว
เกษตรกรผูxxxxxxxและเล้ียงสัตว ชี้ถึงขxxxของการอยูในระบบเกษตรพันธะสัญญาในสวนของการ
xx xบคําแนะนํา และการดูแลจากบริษัทโดยบริษ
จะจัดสงเจาหนาท
องบริษัท นายหนา หรือน ส
วบาล เขา
ไปตรวจสอบ และดูแล ใหคําปรึกษาแกเกษตรกรตั้งแตเร ปลูก/เพาะเลี้ยง ตลอดจนถงึ การเก็บเก่ียว หากเกิด
โรคระบาด และแมลงกัดกินทําลายxxxxx เจาหน
ที่ หรือโบรคเกอรก็จะให
ําปรึกษา และจัดหายาท
ีคุณภาพ
มาใหเกษตรกร ในกรณีขาวโพดเล งส
วเพื่อผลิตเมล็ดพันธุท
xxxxxการควบคุมคุณภาพคอนขางสูง จึงมี
เจ หนาที่เขา มาดูแลและให ําแนะนากํ ารxxxxxxxxใหกับเกษตรกรอยาง สม่ําเสมอ อาทิตยละ 1 ครงั้ ตลอดฤดู
xxxxxxxx ทําใหเกษตรกรไดรับคําแนะนําเพื่อใหไดรับผลผลิตxxxxxและมีคุณภาพ อีกประการหนึ่งเปนการถายทอดความรู เทคโนโลยีในการxxxxxxxxใหกับเกษตรกรดวย ในกรณีของมันฝร่ง มีตัวแทนจากบริษัทฟริ
โตเลย xx xxพูดคยสุ อบถามเกษตรกรถงึ ความตxxxxxพันธุและปจจัยการผลิตอื่นๆที่เหมาะสมตอเกษตรกร
กอนการxxxxxxxx ในกรณีของถั่วเหลืองฝกสดและพริกซุปเปอรฮอท บริษัทมีการสงเจ หน ที่มาตรวจสอบใน
กรณีพืชเปนโรคระบาด และนําพืชที่เปนโรคไปตรวจวินิจฉัยหาสาเหตุ และหาตัวยารักษาตางๆ มาใหเกษตรกร
โดยการตรวจวิฉัยนั้นเกษตรกรไมตองเสียคาใช าย
5. การประหยัดเรื่องค ขนสงผลผลิต
เกษตรกรทุกพืชxxxxxxประหย
คาขนสงผลผลิตได โดยเกษตรกรจะโทรแจงก
นายหนาเพื่อใหมารับ
ผลผลิตท
ปลง เกษตรกรที่ตองขนไปสงเองก็ไมตองเสียคาใช
ายในการขนสงมาก เนื่องจากบริษัทท่ีรับซื้อxxx
ใกลกับพื้นที่ปลูกทําxx xความสะดวกในการขนยายไปขาย
6. ระบบการจายเง ที่รวดเร็วและตรงเวลา
เกษตรกรผูปลูกมันฝรั่ง พริกซุปเปอรฮอท ขาวโพดฝกออน ขาวโพดหวาน และขาวxxxxxxxxxสัตวเพื่อ ผลิตเมล็ดพันธุใหความเห็นวาระบบการจายเงินคาผลผลิตมีความรวดเร็วและตรงเวลาตามท่ีบริษัทหรือ นายหนา ไดใหสัญญากบเกษตรกร ทําใหเกษตรกรวางแผนการบริหารเงินได
7. การยกหนี้สินใหในกรณเี ก x xxxxxxxx
ในกรณีของพริกซุปเปอรฮอท และถั่วเหลืองฝกสดหากเกิดภัยพิบตั ิทางxxxxxxxx เชน นํ้าทวม บริษัท จะยกหนี้ในสวนของคาใชจายในการไถพรวน ข้ึนแปลง พันธุ ปุย และ ยา ที่บริษัทใหสินเชื่อกับเกษตรกร ทงั้ หมด ซึ่งในสวนของถวั่ xxxxxxฝกสดนั้นเกษตรกรจะไดรับคาชดเชยรายละ 1,000 - 2,000 บาท ตามความ เหมาะสม
8. มีการสรางงานตลอดทั้งปและม ารสรางงานในหม าน
ในกรณีของพริกซุปเปอรฮอท และถวั่ xxxxxxฝกสดเปนพืชท่ีบริษัททําพันธะสัญญากับเกษตรกรและ เปนพืชที่ปลูกหลังจากการทํานาขาวแลว และxxxxxxทําไดตลอดชวงฤดูรอนและฤดูหนาว เพื่อรอการ
xxxxxxxxขาวในฤดูฝนถ ไป ซึ่งทําใหเ กษตรกรมีงานทําตลอดทงปแทนการออกไปหางานทํานอกพื้นที่ ใ น
กรณีของขาวโพดฝกอxxxxการจางงานผ ูงอายุในหมูบานเพื่อแกะเปลือกขาวโพดกอนนําผลผลิตเหลานั้นสง
ให โรงงาน สวนในมันฝรั่งมีการจางแรงงานเด็กในหม
านเก็บหัวม
ที่คางxxxในแปลง ซึ่งเปนการสรางงาน
สรางรายไดใหกับคนในหมูบาน
9. มีการกําหนดคาตอบแทนการxxx xxxxxxxxเพิ่มเติม
ในกรณีของขาวxxxxxxxxxส วเ พื่อผลิตเมล็ดพันธุ ถาผลผลิ ตของเกษตรกรไดมากกวา 500 กิโลกรัมก็
จะxx xบเงินสวนเกินผลผลิตตามราคาประกัน ซึ่งอยทู ี่กิโลกรัมละ 9.70 บาท xxxเ ดยวกี ันกับกรณขอี งมันฝรั่ง
มีการระบุในสัญญาไววาหลงั จากการปลูก 90 วัน ถาแปลงของเกษตรกรไมมีโรคและแมลง นายหน ก็จะใหเงิน
คาตอบแทนบํารุงร
ษาเพื่อเปนโบน
แกเกษตรกรกิโลกรัมละ 0.20 บาท เกษตรกรเห็นวาเปนขxxxของ
การผลิตในระบบพันธะสัญญาเพราะเหมือนเปนรางวัลสําหร การดแลเู xxxxxx และความขยันของเกษตรกร
ทําใหเกษตรกรมีความตงั้ ใจและใสxxxxxxxมากขึ้น ในสวนของนายหนาก็เห็นวาการทเี่ กษตรกรเอาใจใสและดูแล
จนไดผลผลิตxxxxxก็จะทําใหนายหนา โรงงานหรือบริษัทไดร
ผลผลิตxxxxxมีคุณภาพเข
สxx รงงานอยางสม่ําเสมอ
10. ไมมีการผูกมัดด
ยการเซ็นส
ญา รวมทงั้ ใหxxxxxในการเลือกว
ารผลิต
ในกรณีของพริกซุปเปอรฮอท และถ่ัวxxxxxxฝกสด เกษตรกรชี้ถึงขxxxของการทําสัญญาในรูปแบบ
สญญาปากเปลา คือ บริษัทจะมีโบรคเกอรทเปนคนในพื้นท
ละร กม ค
กับเกษตรกรเปนอยางดี ซึ่งจะไมมี
การเซ็นสัญญาผูกมัดกบเกษตรกร เปนการไวเนื้อxxxxxxxกันระหวางเกษตรกรกับโบรคเกอร และบริษัทไมได เขมงวดในข้ันตอนการผลิตมากหนัก เปนเพียงขอแนะนําในการผลิต จึงทําใหเกษตรกรรูสึกวาตนเองไมถูก ผูกมัด และมีxxxxxในการเลือกวิธีxxxxxxxx
11 .มีสญญาเปนลายล ษณxxxxx และมีสัญญาคฉบู ับ
บริษ
เฉพาะในกรณีของขาวxxxxxxxxxสัตวเพื่อผลิตเมล็ดพันธุ และมันฝรั่งมีสญญาเปนลายลักษณxxxxx และ ไดใ หเอกสารสัญญาคูฉบบั ไวกับตวั เกษตรกรxxxxxx นอกจากนในกรณีของสองพืชนี้ กอนการทําสัญญา
นายหนาของบริษัท ไดมีการอธิบายถึงลักษณะของสัญญา รายละเอียดของราคาผลผลิตและราคาปจจัยการ ผลิต รวมถึงรายxxxxxxxxxxหักชําระเงิน กอนการทําสญญา
ขอเสียของการทําเกษตรพันธะสญญาในกลุมพืช
1. ผลเสียตอสิ่งแวดลอมและสุขภาพของเกษตรกร
เนื่องจากการทําเกษตรระบบพันธะสัญญานั้นเกษตรกรจะตองใชสารเคมีในปริมาณ และตรายี่หอ
ตามที่บริษัทกําหนด ซงึ่ มีจํานวนการใชสารเคมีในปริมาณที่สูง ดังเชนข วxxxxxxxxxสัตวเ พื่อผลิตเมล็ดพันธุ มัน
xxxxxและพริกซุปเปอรฮอท มีการใชสารเคมีปองกัน กําจัดศัตรูพืชเปนจํานวนมาก สงผลเสียตอสุขภาพของ
เกษตรกร และสงิ่ แวดลอมเนื่องจากการตกx
xของสารกําจัดศ
รูพืช อีกทั้งบริษัทยังไมมีระบบการติดตาม
ตรวจสอบ ผลจากการใช ารเคมีและยงั ขาดการดแลxx xxงแวดลอมในชมุ ชน
2. ขาดอํานาจตอรองดานการผลิต ราคาและการค คณภาพุ ผลผลิต
เกษตรกรไมมีอํานาจตอรองดานการผลิต ดังเชน ในกรณีของขาวxxxxxxxxxสัตวเพื่อผลิตเมล็ดพันธุ
ขาวโพดหวานและข
วโพดฝกออน เกษตรกรไมxxxxxxท
ะเลือกพันธ
ะปลูกเองได และไมมีการระบุพันธุท
ใช งในสัญญา ซงึ่ ในบางครงั้ เกษตรกรไดรับพันธ
ี่ไมมีคุณภาพ เชน พันธุท
ีเปอรเซ็นตความงอกต่ํา หรือ เปน
พันธุที่มีความกรายพันธุแลว ในกรณีของการตรวจพบผลผลิตของขาวxxxxxxxxxสัตวเพื่อผลิตเมล็ดพันธุที่มี ความกลายของพันธุ บริษัทก็จะสงตัวแทนเจาหนาท่ีบริษัทที่มาตรวจแปลงตัด ขาวxxxxxxxxxสัตวทิ้ง โดยที่ เกษตรกรยังxxตองรับภาระคาปจจัยการผลิต และหากเกษตรกรตxxxxxปลูกใหมxxxxx xxตองมีภาระหนี้สิน ของพันธใุ หมxxxxxขึ้น
พืชทุกชนิดเมื่อเกิดโรคและแมลงระบาด จนทําใหผลผลิตเกิดความเสียหายเกษตรกรไมxxxxxxใช
วิธีการและปจจัยการผลิตที่เกษตรกรตxxxxxxx เนื่องจากการควบคุมคุณภาพของบริษัท ที่กําหนดให องใชยา
xxxxxxxxxพืชตามทxxx xxหนดไว สงผลใหผลผลิตเกิดความเสียหาย ทําใหเกษตรกรไดผลผลิตนอย รายไดก็ นอยตามไปดวย
การกําหนดวันเก็บเกี่ยวตามความตxxxxxของบริษัท/โรงงาน ก็ทําใหเกษตรกรไดร ผลผลิตลดลง เชน
ในกรณีของขาวโพดหวาน ที่บริษัทตxxxxxความเขมออนทําใหตองใหเกษตรกรเก็บผลผลิตและขายในชวง ระยะxxxxxxxxที่ 73-70 วัน ซงึ่ เปนชวงที่น้ําหนักยงั ไมมากนัก สวนในเกษตรกรอีกรายใหหักขายในชวงระยะ
xxxxxxxxที่ 80-75 วัน สงผลให
้ําหน
ในการขายผลผลิตแตกตางกัน ในขณะท่ีราคารับซื้อผลผลิตเทากัน
เกษตรกรxxxxxน หน นอยกวาจ ะไดร ายไดท ี่นอยกวา
นอกจากนเี้ กษตรกรไมxxxxxxเขาถึงบริษัทไดโดยตรง ซงึ่ เกษตรกรจะทําการผลิตโดยทําสัญญาหรือ ขอตกลงตางๆ ผานโบรคเกอร หรือ เจาหนาที่ของบริษัท ทําใหเ กษตรกรไมxxxxxxตอรองxxxxxxxxประโยชน ตางๆ ท่ีเกษตรกรควรจะไดรับกับบริษัทได เชน ในเรื่องของราคาประกัน ความเสียหายตางที่เกิดxxxxxx xxxxxxxxตาง หรือ ความเสียหายจากโรคระบาด เปนตน ในสวนของการคัดคุณภาพของผลผลิต หากผลผลิต
ในทองตลาดมีนอย นายหนาหรือบริษ
จะไมเข
งวดในเรื่องคุณภาพของผลผลิต แตหากผลผลิตในตลาดมีมาก
บริษ
จะนําขออางมีความเขมงวดในการค
คุณภาพผลผลิตซึ่งทําใหเกษตรกรสับสน กอใหเกิดความเขาใจผิด
และถูกเอาร xxxxxxxxxxx
3 .เปนระบบที่มีตนทุนการผล สูง
เนื่องจากการใช จจัยการผลิตและใชแร งงานเปนจํานวนมาก เพื่อใหไดxxxxxxxxxดมี ีคณภาพุ ตรงตาม
ความตxxxxxของบริษัทหรือโรงงาน โดยเฉพาะในกรณีของขาวโพดหวานที่ระบุวามีการใชตนทุนท่ีสูงมากใน
การxxxxxxxx แตราคาประกันxxxxxรับเปนราคาท ่ํา ในกรณขอี งมันฝรั่ง มีการใชแรงงานเปนจํานวน
มาก และในบางครงั้ แรงงานขาดทําใหตองมีการจางแรงงานตางดาว ทําใหมีตนxxxxxxxxในการดําเนินการเพื่อ
ขอใบอนุญาตใหคนตางดาวxx xxทํางานได
4. การเส
โอกาสได
ราคาที่สูงกวา
เมื่อราคาตลาดขางนอกมีราคาสูง เกษตรกรที่อยในระบบพันธะสัญญาก็จะไมไดร ับราคาตามทองตลาด นั้นและบริษทั ไมมีการชี้แจงเหตุผลของการตั้งราคาผลผลิตระดับที่กําหนดนี้
5ไมมีการเอาใจใสดูแลจากบริษัทหรือนายหนา .
นายหน ไมใหความสนใจเกษตรกรเทาที่ควรและบริษัทหรือโรงงานไมไดเขารับฟงปญหาหรือความ
ตxxxxxของเกษตรกรโดยตรง
6ขาดการดูแลและติดตามจากหนวยงานของภาครัฐ .
เนื่องจากการทําเกษตรระบบพันธะสัญญาจะมีเจ
หนาที่ของบริษ
เขามาสงเสริม จึงทําใหเจาหนาท
จากหนวยงานของภาครัฐไมไดเขามาดูแลชวยเหลือแกเกษตรกร ซงึ่ ในบางคร้ังบริษัทก็มิไดดูแลหรือชวยเหลือ อยางเต็มที่
ขอเสียของการทําเกษตรพันธะสัญญาในกลุมสัตว
.1มีการลงทุนสูงและตอเนื่องในระบบฟารมปด เกษตรกรร ภาระการลงทุนเองทั้งหมด
รัฐบาลไดมีมาตรฐานในการปองกันโดยการกําหนดใหมีการสรางระบบ หลังจากเร
ปญหาไข
วดนก
โรงเรือนแบบปด ซึ่งบริษัทที่นํามาบังคับใชกับเกษตรกร โดยขอใหเกษตรกรลงทุนสรางโรงเรือนระบบปดขึ้น และเกษตรกรใหข อมูลวามาตรฐานโรงเรือนที่ทางบริษทกําหนดจะสูงกวาของทางภาครัฐ ทําใหเกษตรกรตองมี การลงทุนสูง ตองกูเงินและเปนหนี้สินxxxxxขึ้นเรื่อยๆ นอกจากนี้เมื่อเกษตรกรลงทุนทําโรงเรือนเสร็จแลว จะ ไดร บั แจงใหม ีการลงทุนอยางอื่นxxxxxขึ้นเรื่อยๆ เปนลักษณะคxxxxxxบอกขอมูล เพราะเกรงวาเมื่อเกษตรกร ทราบทีเดียววาจะตองลงทุนสูงมากกอน เกษตรกรจะไมทําตอ เชน หลังจากทําโรงเรือนเสร็จแลว จึงคอยบอก วาตองลงทุนสรางบอบําบัดกาซดวย ซึ่งเปนการลงทุนทxxx xงมากอีกเชนกัน ซึ่งทางบริษัทจะบอกเกษตรกรวาถา ไมทําตามทxxx xงบริษัทกําหนด บริษัทจะไมเอาสุกรมาใหเลี้ยงอีกตอไป ซึ่งเกษตรกรก็ตองยอมทําตาม เพราะมี
หนี้ส
ที่เกิดจากการลงทุนท
องชําระหนี้สินเปนมาก
2. ม
วามเส
งดานการผล
สูงในประเด็น เรื่อง เทคโนโลย
ารผลิต มาตรฐานปจจัยการผลิต และ มาตรฐาน
การเลี้ยง
แมวาเกษตรกรผูเลี้ยงหมูไดรับเทคโนโลยีการผลิตจากบริษัทคูสัญญาแตบริษัทยังไมมีความรูอยาง
สมบูรณในการจัดการฟารมในระบบปด มีการให ําแนะนาxx xxผิด ๆ กับเกษตรกร เชน เรื่องการใหความอบอุน
แกหมูในโรงเรือนในตอนแรก แนะนําใหติดหลอดไฟใหความอบอุน แตตอมาแนะนําใหเปลยนมาสรางเตาไฟใน โรงเรือนเพื่อใหความอบอุนแทน แมว าเกษตรกรจะไมเห็นดวยแตนักสัตวบาล จะอางวาเปนนโยบายของทาง
บริษทซึ่งถาไมทําตามจะไมใหเล งหมูตอ
ในเรื่องของพันธุมีปญหาความไมสมบรูณของพันธุ บางรุนจะxx xกหมูที่มีเชื้อแฝง ซึ่งเกษตรกรไมทราบ
กอน จะรูเมื่อเลี้ยงไปxx
xยะหนงึ่ แลว พบวา ลูกหมูทเล
งไมคอยโต แคระแกร็นหรือปวยเปนโรค
ดานมาตรฐานการเล งมีปญหาความไมแนนอ นของมาตรฐาน เชน การทงิ้ ระยะใหโรงเรือนปลอดโรค
บางครั้งบริษทั จะใหใชระยะเวลานานกวามาตรฐานหากบริษัทไมมีลูกหมูพอใหกับเกษตรกรเลี้ยง ในขณะที่ บางครั้ง บริษัทเอาลูกหมูมาใหเลี้ยงกอนครบระยะเวลาการปลอดโรคเนื่องจากบริษัทมีลูกxxxxxx
3. มีความไมยุติธรรมใน การทําสัญญา การตอสัญญาในการเลี้ยงและการคํานวณอัตราแลกเนื้อ ในการทําพันธะสัญญา เจาหนาที่ตัวแทนของบริษัทจะนําสญญามาใหเ ซ็นตและไมใหเวลาเกษตรกรใน
การอานทําความเขาใจมากนัก โดยจะรีบเรงใหเซ็นตสัญญา และไมใหเ กษตรกรถายเอกสารสําเนา รวมทงั้ ไมให สญญาคูฉบับดวย โดยอางวาเปนความลับของบริษัท เกรงวาบริษทั คแขงจะลวงรไู ด
การตอสัญญาในการเลี้ยงมีความไมแนนอน กลาวคือ เกษตรกรที่ทําพันธะสัญญากับทางบริษัทมาสัก ระยะหนึ่ง และเร่ิมมีปญหากับทางบริษัทฯ เรียกรองไปยังระดับผูบริหารใหมาดูแลแกไขปญหาตางๆ กลับ พบวา ระดับผูบริหารไมไดส นใจกับขอเรียกรองของตนและกลบั ถูกยกเลิกไมใหเลี้ยงหมูตอกับทางบริษัท โดยไม
ทราบสาเหตุที่ช xxx ซงึ่ สวนใหญจะเกิดขนในเกษตรกรรายxxxxxใหญมาก เกษตรกรรายใหญxxxxxxตอรองกับ
บริษัทไดค อนขางมาก ในสวนของการคํานวณอัตราแลกเนื้อ บริษัทกําหนดอัตราคาจางเล้ียงโดยอิงจาก อัตราแลกเนื้อหรืออัตราการเปลี่ยนอาหารไปเปนเนื้อ (Feed conversion ratio หรือ FCR) ซึ่งคํานวณจาก ปริมาณอาหารหารดวยปริมาณxxxx หนักหมูท่ีxxxxxขึ้น โดยบริษัทไมไดดูปจจัยอื่นที่สงผลกระทบตอน้ําหนักหมู รวมที่xxxxxขึ้นหรือปริมาณอาหารทใี่ ชเลย เชน หมูตาย หรือหมูแคระแกรนที่คดั ทิ้ง จะไมเอานํ้าหนักหมูเหลานี้ มาคํานวณ แต หมูเหลานี้กินอาหารในปริมาณxxxxxตางจากxxxxx นอกจากนเี้ กษตรกรยงั ใหขอมูลเกี่ยวกับการชั่ง
น หน หมูxxxxxเปนธรรม เชน ขาเขาไ มไดช่ังนํ้าหนักที่หนาฟารม แตช่ังนํ้าหนักหมูกอนมาสงxxxxxรม สวนขา
ออกบริษัทใหไปชั่งน้ําหนักที่โรงฆาสัตว
ความตxxxxxในการทําเกษตรพันธะสญญาตอไปและข
เสนอแนะจากการประชุมกลุมยอย
ในประเด็นดานความตxxxxxทําเกษตรพันธะสัญญาตอไปหรือไม เกษตรกรมีขอสรุปแบงออกเปน 2
กล ดวยเหตุผลทไี่ มเหมือนกัน คือ
กลุมผูxxxxxxx สวนใหญมีทัศนะคติไปในทางบวก ซึ่งเกษตรกรยังจะทําการเกษตรในระบบพันธะ
สัญญาตอไป และจะแนะนําใหเพื่อนบานใหทําการเกษตรระบบพันธะสัญญา แตตองคํานึงถึงท่ีดิน สวนการ ขาดทุนเพียงปเดียวของเกษตรกรไมมีผลตอการxxxxxxxxxxxxxxxทําการเกษตรระบบพันธะสัญญาเพราะ
เกษตรกรมีการวางแผนในระยะยาว ซึ่งหากเกษตรกรxxxxxxxผลิตไปแลว การกลับเขา มาทําก จะเปนเรื่องที่ยาก
นายหนาคนเดิม
กล เกษตรกรxxxxxxxxxสัตว สรุปวา ยังxxตxxxxxทําการเกษตรระบบพันธะสัญญาตอ เพราะ
.1ไดล งทุนไปเปนจํานวนมาก แตเนื่องจากบริษัทไมลงหมูใหจึงทําใหไมxxxxxxxxxxxxตอไปได และ บริษัทไดแบงเกษตรกรออกเปน 3 กลุม ไดแก
-เกษตรกรxxxxxมทําใหม เกษตรกรกลุมนี้จะไดรับการดูแลเปนอยางดีจากบริษัท โดยบริษัทจะสงแม
พันธุท
ีให สวนแมพันธุทไี่ มดีจะถูกสงไปยงั กล
อื่น
-เกษตรกรทเรมมีปญหา อยากจะเลิกทําแตไมxxxxxxเลิกไดเนื่องจากมีการลงทุนไปเปนจํานวนมาก
แลว
-เกษตรกรที่มีประสบการณและเริ่มที่จะข ขนกื บบริษัท ถาเป นเกษตรกรรายใหญจะxxxxxxตอรอง
กับบริษัทได สวนเกษตรกรรายxxxxxใหญก็จะโดนยกเลิก และเกษตรกรกลุมนี้ก็จะเร่ิมมองหาทางเลือกอื่นๆ ตอไป
.2กล
เกษตรกรที่เปนเกษตรกรรายใหญ บริษ
ไมxxxxxxxxxxxxเกษตรกรกลุมน้ีได อีกท้ังเกษตรกร
กลุมนี้ได
งทุนไปจนถึงจุดคมทุนแลว) ขนาดท
ือวาคมทุนประมาณ1 , 200–1 , 400ตัว (
ในดานการมองxxxxx และ สิ่งที่ควรปรับปรุงในเชิงนโยบาย และการผล
ดันใหเกิดข
จากหลายฝาย
ท ามารถชวยเหลือ เพื่อการดําเนินงานท่ีเปนผลxxxxเกษตรกร ที่ประชุมมีขอเสนอแนะหลายดานดังสรุปได
ดังนี้
1 .มีสัญญาเปนลายลักษณxxxxxxxxระบุจํานวนเงินที่เกษตรกรจะไดร ับแนนอน
2 .บริษัทตองใหขอมูลในการลงทุนที่ชดเจนั ทงั้ ขอดxxxx ขอเสียกอนการลงทุนในเกษตรพันธะส ญา
(โดยเฉพาะกรณีของการเลี้ยงสัตว) เพื่อใหเกษตรกรมีขอมูลครบถวนในการตัดสินใจ
3 .ควรมีการชี้แจงอยางชัดเจนในเรื่องการคัดคุณภาพผลผลิตท ับซื้อ
4 .ใหโ บนัสก เกษตรกรท่ีมีการดแลู บําxxxxxxxx พื้นที่ทําการเกษตรเปนอยาง ดี และไดxxxxxxxx
5 .มีชองทางสําหรับการติดตอสื่อสารระหวางเกษตรกรกับบริษัทหรือโรงงานโดยตรง
.6ใหความชวยเหลือเกษตรกรเมื่อประสบภัยพิบัติ เชน การลดราคาปจจัยการผลิตเมื่อประสบภัย xxxxxxxx
7 .ในกลุมส
วเสนอใหมีการรวมลงทุนระหวางบริษัทกับเกษตรกรเพื่อผูกมัดบริษัทไมxx
xxงเกษตรกร
8 .พันธะสัญญาควรเปนสญญาระยะยาว (ในกลุมสัตว) และมีองคกรภาครัฐเขามาตรวจสอบและดูให เกิดความเปนธรรมตอเกษตรกรในการทําสญญา
9 .มีการรวมกลุมของเกษตรกรเพื่อ สร งอํานาจตอรองกับบริษัท
10 .หนวยงานภาครัฐควรสํารวจตนทุนการผลิตเปนรายป เพื่อเปนขอมูลพื้นฐานในการปรับราคา xxxxxxxxxเกษตรกรควรจะไดรับใหมีความเหมาะสมกับราคาปจจัยการผลิต
11 .สรางกลไก) กฎหมาย (ในการค กฎหมาย
ครองxxxxxของผูเลยง ในกรณีไมไดรับความเปนธรรม)ปรับปรุง
วิจารณและสรุปผล
ลักษณะและรายละเอียดของขอตกลงในเกษตรพันธะสัญญาในมันฝรั่ง ถั่วเหลืองฝกสด ขาวโพดฝก
ออนและข วโพดหวานมีความแตกตางกันในรายละเอียดของขอกําหนดแตมีส่ิงท่ีเหมือนกันคือเกษตรพันธะ
สวนใหญเปนการทําข้ึนโดยไมมีสัญญาเปนลายลักษณxxxxx (ยกเวนกรณีของมันฝร่ง) และในทุกพืชมีการ กําหนดในเรื่องของเมล็ดพันธวุ า ตองเปนพันธุท่ีบริษัทกําหนดเทานั้น ในเรื่องของความพึงxxxxของ เกษตรกรของพืชทั้ง 4 ตอเกษตรพันธะสัญญา เกษตรกรใหระดับความพึงxxxxxxxในระดับมากในประเด็น
ดานขอกําหนดสัญญา ดานxxxxxxxxxxในการสื่อสารกบเกษตรกร ดานปจจ การผลิต ดาน การรับซื้อผลผลิต
ดานความเชื่อถือไดและความรวดเร็วในการจายเงินใหกับเกษตรกร และ ดานความมั่นคงหรือขนาดของบริษัท ซึ่งสอดคลองกับสวนของขxxxของการทําเกษตรพันธะสัญญาในกลุมพืชมีคอนขางมากทั้งในเรื่องของการมี
ตลาดรองร ท นนอน การใหสินเช่อื ปจจัยการผลิตกับเกษตรกรและการประกันราคารับซื้อท่ีแนนอน และ
เกษตรกรกลุมพืชมีความตxxxxxxxxจะทําเกษตรพันธะสัญญาตอไปและจะแนะนําใหเกษตรกรอื่นทําเกษตร
พันธะสญญาดวย ในขณะทเี่ กษตรกรกลุมผเล งส
วให
อมูลรายละเอียดขxxxของการทําเกษตรพันธะสัญญา
ในประเด็นทเหมือนกันก
กล พืช แตจะมีสวนของขอเสียคอนข
งมากเมื่อเปรียบเทียบกับกลุมพืช ท้ังในเรื่อง
ของการลงทุนสูงและตอเนื่องในระบบฟารมปดโดย เกษตรกรรับภาระการลงทุนเองท้ังหมดและ ความเส่ียง ดานการผลิตสูงในประเด็น เรื่อง เทคโนโลยีการผลิต มาตรฐานปจจัยการผลิต และ มาตรฐานการเลี้ยง กลุม
เกษตรกรผูxx
xxxxxxทงั้ ผูที่อยากจะเลิกทําเกษตรพันธะสัญญาแตเลิกไมไดเ พราะxx
xการลงทุนไปแล
สูงและผ
xxxxxตxxxxxเลิกแตถูกบังคับใหเลิกเพราะบริษ ไมนาหํ มูมาลงให ทั้งปญหาที่เกิดข้ึนกับกลุมเกษตรกรผูxxxx
xxxและผูเลี้ยงสัตวนําไปสูประเด็นท่ีควรไดรับการแกไขโดยความรวมมือจากทุกฝายทั้งบริษัท ภาครัฐ นักวิชาการ และ ตัวเกษตรกรเอง ในหลายประเด็นทั้งในเรื่องของความเปนธรรมในสัญญา ขอกําหนดกฎหมาย
ที่เก
วของกับเกษตรพันธะสัญญา การสร
งอํานาจตอรองใหกับเกษตรกร การใหขxxxxxxxครบถวนกับเกษตรกร
เก วก การลงทุนและตนทุ xxxxxxxเกิดขนไดจึ้ ากเกษตรพันธะสัญญา
กิตติกรรมประกาศ
ขอขอบคุณ แผนงานเสริมสรางการเรียนรูกับสถาบันอุดมศึกษาไทย สํานักงานกองทุนสนับสนุนการสรางเสริม สุขภาพ
เอกสารอางอิง
1. World Bank. Sub-Saharan Africa: From Crisis to Sustainable Growth. Washington DC: World Bank. 1989.
2. Xxxxxx, P. and Xxxxx, M. Living Under Contract:Contract Farming and Agrarian Transformation in Sub-Saharan Africa. University of Wisconsin Press, Madison. 1994.
3. Xxxxx, X. X. “The moral economy of the contract,” in P.D.Xxxxxx and M. Xxxxx (Eds.), Living
Under Contract Madison: University of Wisconsin Press. 1994.
4. Xxxxxx, X. and K. Xxxxxxxx-Xxxxxx. "Comparing contracts: An evaluation of contract farming schemes in Africa." World Development 1997 25(2): 227-238.
5. Xxxxx, M., P. D. Little, C. Mock, M. Billings and S. Jaffee. “Contract farming in Africa: Executive Summary,” IDA Working Paper No. 87. Binghampton, New York: Institute for Development Anthropology. 1988.
6. Key, N. and D. Runsten. "Contract Farming, Smallholders, and Rural Development in Latin America: The Organization of Agroprocessing Firms and the Scale of Outgrower Production." World Development 1999 27(2): 381-401
7. xxxวัฒน ร
ชาติ. จากเกษตรในไรxxxxxไกไขพันธส
ญา: การเปลี่ยนแปลงโครงสร
งเกษตรและชุมชนชนบท
ในระบบอุตสาหกรรมอาหารเกษตร บทความนําเสนอในโครงการวิจัยการเปลี่ยนแปลงชนบทและ
นโยบายสาธารณะ(นสธ.). xxxxxxxxx xxxxx xxxxxx xxxxxxxxxx xxxx. มีนาคม – เมษายน 2553.
8. ยศ สนตxxxxxx. 2546. xxxxxและความยืดหยุนของสังคมชาวนา: เศรษฐกิจชุมชนภาคเหนือและการปรับ กระบวนทัศนวาดวยชุมชนในโลกที่สาม. เชียงใหม: วิทxxxxxxxน.
9. xxxxxxxx xxxxxxxxxxx ณ อยุธยา. การจัดการที่ดินภายใตระบบการเกษตรแบบมีพันธสัญญา: ศึกษากรณี
เกษตรผปู ลูกพืชพาณิชยในเขตกิ่งอําเภอแมวาง จงั หวัดเชียงใหม. xxxxxนิพนธศิลปศาสตรมหาบัณ สาขาการพัฒนาสังคม xxxxxxวิทยาลัย มหาxxxxxลยั เชียงใหม. 2537.
10. xxxxxxxx xxxxxxxxx, xxxxxxx xxxxxxxxxxx, xxxxxxxxx xxxxxxxxxxxx. รายงานความกาวหนา ครั้งที่ 2:
ฑิต
โครงการ ความเส
งในการเกษตรระบบพันธะสญญา ในจังหว
เชียงใหมและลําพูน : ผลกระทบตอ
เกษตรกรรายยอย ความเชื่อมโยงตอนโยบายสาธารณะ นําเสนอตอ สํานักงานกองทุนสนับสนุนการ สรางเสริมสุขภาพ. 2554.