OPSİYON
OPSİYON
SÖZLEŞMELERİ
Giriş
1
Borsa İstanbul, yerli ve yabancı yatırımcıların ülkemizde
türev ürünlere yatırım yapabilmesi, Türk finans piyasalarının gelişmiş finansal piyasalar ile bütünleşmesi ve Borsa’nın geniş yelpazede ürünlere yatırım yapılabilecek bir finansal süpermarkete dönüşmesi amacı doğrultusunda vadeli
işlem ve opsiyon sözleşmelerini işleme açarak yatırımcıların
kullanımına sunmaktadır. Bu dokümanda, opsiyon sözleşmeleri ile ilgili temel bilgilerin yanı sıra,
Borsa İstanbul’da işlem gören sözleşmelere ve bu sözleşmelerin işlem göreceği Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası’na (VİOP) ilişkin bilgiler verilmektedir.
İşbu yayındaki bilgi ve veriler, genel bilgi edinilmesi amacıyla hazırlanmıştır. Bu yayında yer alan bilgilerin doğruluğu konusunda gerekli özen gösterilmiş olmasına rağmen, bilgiler ve verilerdeki hatalardan veya alınacak yatırım kararları ile bunların sonuçlarından
Borsa İstanbul sorumlu değildir. Zira buradaki bilgiler yatırım amaçlı bir teklif veya tavsiye amacını taşımamaktadır.
Sözleşmeleri
Opsiyon
2
2.1.2.1 Alım (Call) Opsiyonu
Sözleşmeyi alan tarafa belli bir vadeye kadar veya vadede, belirli bir miktarda bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi belirli bir kullanım fiyatından alma hakkı verir.
Alım opsiyonu alıcısının (satıcısının) beklentisi dayanak varlık fiyatının gelecekte yükselmesidir (düşmesidir).
2.1.2.2 Satım (Put) Opsiyonu
Sözleşmeyi alan tarafa belli bir vadeye kadar veya vadede, belirli bir miktarda bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi belirli bir fiyattan satma hakkı verir.
Satım opsiyonu alıcısının (satıcısının) beklentisi dayanak varlık fiyatının gelecekte düşmesidir (yükselmesidir).
2.1 Opsiyon Sözleşmesinin Tanımı
alma yükümlülüğü getiren sözleşmedir.
2.1.1 Opsiyon Sözleşmesine İlişkin Temel Kavramlar 2.11.1. Kullanım Fiyatı
Sözleşmeye konu olan malın, kıymetin veya finansal göstergenin, üzerinde anlaşılan ileri tarihteki alım veya satım fiyatıdır.
2.1.1.2 Opsiyon Primi (Option Premium) Alma veya satma hakkı için ödenen bedeldir. 2.1.1.3 Uzun (Long) Taraf
Opsiyon sözleşmesi, iki taraf arasında yapılan ve alıcıya, | |
ödeyeceği belli bir tutar (opsiyon primi) karşılığında, belirli bir | |
vadeye kadar (veya belirli bir vadede), bugünden belirlenen | |
bir fiyat (kullanım fiyatı) üzerinden opsiyona dayanak teşkil | |
eden bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi satın alma | |
veya satma hakkı tanıyan, satıcıya da alıcının bu sözleşmeden | |
doğan hakkını kullanması durumunda sözleşmeye dayanak | |
teşkil eden malı, kıymeti, veya finansal göstergeyi satma veya |
Opsiyon sözleşmesini alan taraftır. Organize opsiyon piyasalarında uzun taraf, prim ödeme dışında herhangi bir yükümlülüğü bulunmadığından risk taşımaz.
2.1.1.4 Kısa (Short) Taraf
Opsiyon sözleşmesini satan taraftır. Organize opsiyon piyasalarında kısa taraf vadeye kadar veya vade tarihi için alma veya satma yükümlülüğü altına girdiğinden risk taşır, bu nedenle kısa taraftan teminat talep edilir.
2.1.2 Opsiyon Sınıfı Kavramlar
Alım opsiyonu ve satım opsiyonu olmak üzere iki tür opsiyon bulunmaktadır.
Her iki opsiyon türünde de işlemin gerçekleştiği tarihte (T günü) prim borçları uzun pozisyon sahibinin hesabından tahsil edilirken, kısa pozisyon sahibinin prim alacağı, hesabına işlemin gerçekleştiği tarihin bir gün sonrasında (T+1 günü) yatırılır. Prim fiyatı piyasadaki arz-talebe göre belirlenir ve hak kullanılsın ya da kullanılmasın prim bedeli geri alınmaz.
Tablo 1: Alım ve Satım Opsiyonları Hak ve Yükümlülükleri
Alım Opsiyonu | Satım Opsiyonu | |
Alıcı | Opsiyonun kullanılması durumunda | Opsiyonun kullanılması durumunda |
dayanak varlığı alma hakkı | dayanak varlığı satma hakkı | |
Satıcı | Opsiyonun kullanılması durumunda | Opsiyonun kullanılması durumunda |
dayanak varlığı satma yükümlülüğü | dayanak varlığı alma yükümlülüğü |
2 3
2.1.3 Opsiyon Tipleri
Vadelerine göre opsiyonlar Avrupa ve Amerikan tipi olmak üzere ikiye ayrılır. Amerikan tipi opsiyonlar vadeden önce herhangi bir tarihte opsiyon alıcısı tarafından kullanılabilirler. Avrupa tipi opsiyonlar ise yalnızca vadesinde kullanılabilirler.
2.1.3.1 Alım Opsiyonunda:
Bir alım opsiyonunda dayanak varlığın spot piyasa fiyatı (S), |
kullanım fiyatından (K) yüksekse bu opsiyon kârdadır. Aynı |
opsiyonda spot fiyatı kullanım fiyatının altında ise opsiyon |
zarardadır. Eğer her iki fiyat birbirine eşitse opsiyon |
başa baştadır.
1. Kârda opsiyon: Spot fiyatı > Kullanım fiyatı
2. Zararda opsiyon: Spot fiyatı < Kullanım fiyatı
3. Başa başta opsiyon: Spot fiyatı = Kullanım fiyatı
Aşağıda kullanım fiyatı 50 TL, prim değeri 5 TL olan 3 ay vadeli bir alım opsiyonu sözleşmesinde uzun pozisyonu olan bir yatırımcının kâr/zarar durumu gösterilmiştir.
Grafik 1’de de görüldüğü gibi, dayanak varlığın vade tarihindeki spot fiyatının 50 TL’nin altında olduğu durumda yatırımcı, dayanak varlığı piyasadan 50 TL’nin altında bir fiyattan alabileceği için opsiyondan doğan hakkını kullanarak 50 TL’ye almak istemeyeceğinden başta ödemiş olduğu opsiyon primi olan 5 TL tutarında zarar edecektir. Dayanak varlığın spot fiyatının 50-55 TL arasında olduğu durumda piyasadan daha ucuza alma imkânı olacağından yatırımcı, opsiyondan kaynaklanan hakkını kullanacak ancak başta opsiyon primi için 5 TL ödemiş olduğundan yatırımcı için yine bir zarar söz konusu olacaktır. Dayanak varlığın spot fiyatının 55 TL olduğu durum, yatırımcı için başa baş noktasıdır.
Bu noktada prim için ödenen tutar ve opsiyon hakkını kullanmaktan kaynaklanan kâr birbirini götüreceğinden yatırımcı için kâr veya zarar söz konusu değildir. 55 TL’nin üzerindeki herhangi bir fiyatta ise yatırımcı için kâr söz konusudur.
Grafik 2: Alım Opsiyonu Sözleşmesi Kısa Pozisyon K/Z Durumu
değeri olan 5 TL kadar kâr elde eder. Dayanak varlığın spot fiyatının 50-55 TL arasında olduğu durumda opsiyonun kullanımından kaynaklanan zarar, prim değerinin altında olduğundan yine kısa pozisyon sahibi için bir kâr söz konusudur. Ancak başa baş noktası olan 55 TL’nin üzerindeki bir spot fiyatta kısa pozisyon sahibi, spot piyasada fiyatı yüksek olan dayanak varlığı görece düşük bir fiyat olan 50 TL’den satmak zorunda kalır ve zarar eder.
2.1.3.2 Satım Opsiyonunda:
Bir satım opsiyonunda dayanak varlığın spot piyasa fiyatı
kullanım fiyatının altında ise, opsiyon kârdadır. Spot piyasa fiyatı kullanım fiyatının üzerinde ise opsiyon zarardadır.
Her iki fiyat birbirine eşit olduğunda başa baş durumu söz konusudur.
1. Kârda opsiyon: Spot piyasa fiyatı < Kullanım fiyatı
2. Zararda opsiyon: Spot piyasa fiyatı > Kullanım fiyatı
3. Başa başta opsiyon: Spot piyasa fiyatı = Kullanım fiyatı
Aşağıda kullanım fiyatı 50 TL, prim değeri 5 TL olan 3 ay vadeli bir satım opsiyonu sözleşmesinde uzun pozisyon
Grafik 3’te de görüldüğü gibi, dayanak varlığın vade tarihindeki spot fiyatının 50 TL’nin üstünde olduğu durumda yatırımcı, piyasada 50 TL’nin üzerinde bir fiyattan satabileceği dayanak varlığı opsiyondan doğan hakkını kullanarak 50 TL’ye satmak istemeyeceğinden, başta ödemiş olduğu opsiyon primi olan 5 TL tutarında zarar edecektir. Dayanak varlığın spot fiyatının 45-50 TL arasında olduğu durumda piyasadan daha pahalıya satma imkânı doğduğundan yatırımcı, opsiyondan kaynaklanan hakkını kullanacak ancak başta opsiyon primi için 5 TL ödemiş olduğundan yatırımcı için yine bir zarar söz konusu olacaktır. Dayanak varlığın spot fiyatının 45 TL olduğu durum yatırımcı için başa baş noktasıdır. Bu noktada prim için ödenen tutar ve opsiyon hakkını kullanmaktan kaynaklanan kâr birbirini götüreceğinden yatırımcı için kâr veya zarar söz konusu değildir. 45 TL’nin altındaki herhangi bir fiyatta ise yatırımcı için kâr söz konusudur.
Grafik 4: Satım Opsiyonu Sözleşmesi Kısa Pozisyon K/Z Durumu
10
0
Grafik 1: Alım Opsiyonu Sözleşmesi Uzun Pozisyon K/Z Durumu
sahibi bir yatırımcının kâr/zarar durumu gösterilmiştir.
Grafik 3: Satım Opsiyonu Sözleşmesi Uzun Pozisyon K/Z Durumu
-10
10 20
30 40
50 60
70 80
90 100 110
K/Z
10
0
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110
-10
-20
-30
-40
-50
Spot fiyatı
-20
K/Z
50
40
30
20
10
0
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110
-10
Spot fiyatı
K/Z
50
40
30
-30
-40
-50
Aynı opsiyon sözleşmesinde kısa pozisyon sahibi yatırımcının durumu ise Grafik 2’de gösterilmiştir. Grafik 2’de de görüldüğü gibi, bu yatırımcının kâr/zarar durumu uzun pozisyon sahibi yatırımcının tam tersi bir seyir izlemektedir. Kısa pozisyon sahibi, dayanak varlığın spot fiyatının 50 TL’nin altında olduğu durumda opsiyon kullanılmayacağından prim
20
10
0
-10
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110
Spot fiyatı
Aynı opsiyon sözleşmesinde kısa pozisyon sahibi yatırımcının durumu ise Grafik 4’te gösterilmiştir. Grafik 4’te de görüldüğü gibi, bu yatırımcının kâr/zarar durumu uzun pozisyon sahibi yatırımcının tam tersi bir seyir izlemektedir. Kısa pozisyon sahibi, dayanak varlığın spot fiyatının 50 TL’nin üstünde olduğu durumda opsiyon kullanılmayacağından prim değeri
4 5
olan 5 TL kadar kâr elde eder. Dayanak varlığın spot fiyatının 45-50 TL arasında olduğu durumda opsiyon kullanımından kaynaklanan zarar prim değerinin altında olduğundan yine kısa pozisyon sahibi için bir kâr söz konusudur. Ancak
başa baş noktası olan 45 TL’nin altındaki bir spot fiyatta kısa pozisyon sahibi, spot piyasa fiyatı düşük olan dayanak varlığı görece yüksek bir fiyat olan 50 TL’den almak zorunda kalır ve zarar eder.
Tablo 2: Opsiyonlarda K/Z Durumu
Alım Opsiyonu | Satım Opsiyonu | |
S>K | Kârda | Zararda |
S=K | Başa başta | Başa başta |
S<K | Zararda | Kârda |
S: Dayanak varlığın spot piyasa fiyatı K: Opsiyonun kullanım fiyatı
2.1.4 Opsiyon Sözleşmelerinde Fiyatlama
Opsiyon primi, içsel değer ve zaman değeri olmak üzere iki bileşenden oluşur:
Opsiyon Primi = İçsel Değer + Zaman Değeri
İçsel değer, dayanak varlığın spot piyasa fiyatı ile opsiyonun kullanım fiyatı arasındaki farka eşittir. Zaman değeri ise aslında opsiyonu alan kişinin dayanak varlığın fiyatındaki belirsizlik için belirlediği fiyattır. Dayanak varlık spot piyasa fiyatı 10 TL olan pay senedi üzerine yazılı 9,5 TL kullanım fiyatlı bir opsiyon sözleşmesine yatırımcının 0,8 TL prim ödediği varsayımı altında, 0,8 TL’lik primin 0,5 TL’lik (10-9,5) kısmı opsiyonun içsel değeri, geri kalan 0,3 TL’lik kısmı ise opsiyonun zaman değeridir.
Opsiyon sözleşmelerinin fiyatlaması, opsiyonun türüne, tipine, kullanılan modele göre farklılık göstermektedir.
6
2.1.5 Opsiyon Fiyatına Etki Eden Faktörler
2.1.5.1 Dayanak Varlığın Fiyatı
Dayanak varlığın fiyatı ile alım opsiyonunun fiyatı arasında pozitif, satım opsiyonu fiyatı arasında negatif yönlü bir
ilişki bulunmaktadır. Dayanak varlığın fiyatı yükseldikçe alım opsiyonunun fiyatı artarken, satım opsiyonunun fiyatı azalmaktadır.
2.1.5.2 Kullanım Fiyatı
Opsiyonun kullanım fiyatı ile alım opsiyonunun fiyatı
arasında negatif, satım opsiyonunun fiyatı arasında pozitif
Alım Opsiyonunun Değeri (Amerikan) | Satım Opsiyonunun Değeri (Amerikan) | Alım Opsiyonunun Değeri (Avrupa) | Satım Opsiyonunun Değeri (Avrupa) | |
Dayanak Varlığın Fiyatı | + | - | + | - |
Kullanım Fiyatı | - | + | - | + |
Vadeye Kalan Gün | + | + | ? | ? |
Volatilite | + | + | + | + |
Piyasa Faiz Oranı | + | - | + | - |
Temettü | - | + | - | + |
yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Kullanım fiyatı yükseldikçe alım opsiyonunun dayanak varlığı daha yüksek bir fiyattan alma söz konusu olduğundan alım opsiyonunun değeri azalırken, satım opsiyonunun dayanak varlığı daha yüksek bir fiyattan satma söz konusu olduğundan satım opsiyonunun değeri artmaktadır.
2.1.5.3 Vadeye Kalan Gün Sayısı
Amerikan tipi opsiyonlar için vadeye kalan gün sayısı ile hem alım hem de satım opsiyonu arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Vadeye kalan gün sayısı arttıkça hem alım hem de
satım opsiyonlarının fiyatı artmaktadır. Bir Amerikan opsiyon vade sonuna ne kadar yakınsa değeri de o kadar azalacaktır. Avrupa tipi opsiyonlar için vadenin opsiyon fiyatına etkisi farklı sözleşmeler için farklı yönde olabilmektedir.
Vade Sonu
Zaman
Zaman Değeri
Yandaki şekilden de görüleceği üzere, opsiyonun zaman değerindeki düşüş başlangıçta daha yavaş iken vade sonuna yaklaştıkça çok daha hızlı olmaktadır.
2.1.5.4 Volatilite (Oynaklık)
Dayanak varlığın volatilitesi ile hem alım hem de satım opsiyonunun değeri arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Dayanak varlığın volatilitesi arttıkça hem alım hem de satım opsiyonlarının değeri artmaktadır.
2.1.5.5 Piyasa Faiz Oranı
Faiz oranı yükseldikçe alım opsiyonlarının değeri artarken, satım opsiyonunun değeri azalmaktadır.
2.1.5.6 Temettü (Kâr Payı)
Vadeye kadar olan dönemde
ödenecek temettü miktarı arttıkça alım opsiyonunun değeri azalırken, satım opsiyonunun değeri artmaktadır.
Tablo 3: Opsiyon Fiyatını Etkileyen Faktörler
7
bulunmaktadır.
Faiz oranı ile alım opsiyonunun değeri arasında pozitif, satım opsiyonunun değeri arasında ise negatif yönlü bir ilişki
arasında negatif, satım opsiyonlarının fiyatı arasında ise pozitif yönlü bir ilişki bulunmaktadır.
Dayanak varlığın pay senedi olması durumunda, dayanak varlığa ilişkin olarak ödenen temettü ile alım opsiyonunun fiyatı
3.2 Dayanak Varlıklar
Sözleşmelerinin Özellikleri
Pay Opsiyon
3
Borsa İstanbul Pay Piyasasında işlem gören ve Borsa tarafından belirlenen kriterlere göre seçilen pay senetleridir.
(özsermaye halleri), Xxxxx tarafından sözleşmelerde fiyat, kullanım fiyatları ve/veya çarpan değişikliği yapılması halinde, sözleşme büyüklüğü standart sözleşme büyüklüğünden farklı belirlenebilir. Bu gibi durumlarda aynı dayanak varlık üzerine, “sözleşme büyüklüğü standart” ve “sözleşme büyüklüğü standart olmayan” olmak üzere farklı sözleşmeler işlem görebilir.
3.6 Uzlaşma Şekli
T. Garanti Bankası X.X | XXXXX |
T. İş Bankası A.Ş. | ISCTR |
Akbank T.A.Ş. | AKBNK |
Türkiye Vakıflar Bankası T.A.O. | VAKBN |
Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. | YKBNK |
Türk Hava Yolları A.O. | THYAO |
Xxxxxx Xxxxx ve Çelik Fabrikaları T.A.Ş. | EREGL |
H.Ö. Xxxxxxx Holding A.Ş. | SAHOL |
Turkcell İletişim Hizmetleri A.Ş. | TCELL |
Tüpraş Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş. | TUPRS |
Pay opsiyon sözleşmelerinin uzlaşma yöntemi olarak fiziki teslimat uygulanır. Pay opsiyon sözleşmelerinde fiziki teslimat, pay senetlerinin kullanım fiyatı üzerinden kaydi olarak el değiştirmesi şeklinde gerçekleşir.
3.7 Günlük ve Vade Sonu Uzlaşma
3.7.1 Günlük Uzlaşma Fiyatı
3.1 Opsiyon Sözleşme Kodu
Sözleşme kodu; sözleşme türü, dayanak varlık kodu, opsiyon tipi, vade tarihi, opsiyon sınıfı, kullanım fiyatı ve sözleşme büyüklüğünün standart olup olmadığı bilgilerini içerecek şekilde oluşturulmuştur.
O | XXXXX | A | 1212 | P | 1.80 | S0 |
Opsiyon | Dayanak varlık kodu | A: Amerikan- opsiyon vadesinde veya vadesinden önce kullanılabilir. E: Avrupa- opsiyon yalnızca vadesinde kullanılabilir. | Sözleşme vade tarihi (AAYY-Aralık 2012) | C: Alım (call) opsiyonu P: Satım (put) opsiyonu | Kullanım fiyatı, virgülden sonra 2 hane | S: Standart N: Standart Olmayan (Özser- maye hali sonucu oluşan) |
Örnek: O_XXXXXA1212P1.80S0
3.3 Opsiyon Sınıfı
Pay opsiyon piyasasında aynı anda hem alım hem de satım opsiyonları işlem görmektedir.
3.4 Opsiyon Tipi
Pay opsiyon sözleşmeleri Amerikan tipidir. (Sözleşme ile tanınan hak vade sonu dahil olmak üzere vade sonuna kadar herhangi bir tarihte kullanılabilir.)
3.5 Sözleşme Büyüklüğü
Bir adet standart sözleşme, dayanak varlığa ait 100 adet payı temsil eder. Dayanak varlığın fiyatını ve miktarını etkileyecek bedelli/bedelsiz sermaye artırımı, temettü ödemesi (temettü verimi >%10 ise), birleşme ve benzeri durumlarda
Xxxxx sonunda günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
a) Xxxxx sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı
b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı
c) Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı
d) Xxxxx içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, dayanak varlık ve dayanak varlığa bağlı diğer sözleşmelerdeki fiyatlar dikkate alınarak hesaplanan teorik fiyatlar günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
Xxxxx sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatların piyasayı doğru olarak yansıtmadığına kanaat getirilmesi halinde Borsa tarafından, teorik fiyat, dayanak
8 9
varlığın spot fiyatı, bir önceki günkü uzlaşma fiyatı veya seans sonundaki en iyi alış ve satış fiyatları dikkate alınarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
Özel Emir Pazarı’nda gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
3.8 Vade Ayları
Vade döngü ayları Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık’tır. Piyasada aynı anda, içinde bulunulan aya en
yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır. (Örneğin; “Aralık, Şubat, Nisan” veya “Şubat, Nisan, Haziran, Aralık”)
3.9 Xxxxx Xxxxxx
Fiziki teslimat işlemlerinde takas süresi T+3, diğer işlemlerde ise T+1 olarak uygulanır. Prim borçları hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, prim alacakları hesaplara T+1 günü aktarılır.
3.10 Sözleşmenin Vadesi ve Son İşlem Günü
Pay opsiyon sözleşmelerinde vade ve son işlem günü her vade ayının son iş günüdür. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür.
3.11 Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı
Emir defterinde prim teklifleri 1 adet dayanak varlık bazında gösterilir. Diğer bir ifadeyle, sözleşmeler için Piyasada teklifler, bir adet dayanak varlık bazında verilen prim üzerinden girilir.
Fiyat, bir adet dayanak varlığın opsiyon primi olarak, virgülden sonra iki basamak olacak şekilde işlem sistemine girilir. Miktar teklifleri bir adet sözleşme ve katları şeklinde girilir.
3.12 Günlük Fiyat Değişim Limiti
Opsiyon sözleşmeleri için prim fiyatlarında fiyat değişim limiti uygulanmaz.
3.13 Kullanım Fiyatları
İşlem sisteminde oluşturulan pay senedi opsiyon sözleşmelerinin kullanım fiyatları aşağıdaki tabloya göre belirlenir.
Kullanım Fiyatı Aralığı (TL) | Kullanım Fiyat Adımı (TL) |
0.01 – 1.00 | 0.05 |
1.00 – 2.50 | 0.10 |
2.50 – 5.00 | 0.25 |
5.00 – 10.00 | 0.50 |
10.00 – 25.00 | 1.00 |
25.00 – 50.00 | 2.50 |
50.00 – 100.00 | 5.00 |
100.00 – 250.00 | 10.00 |
250.00 – 500.00 | 25.00 |
500.00 – 1,000.00 | 50.00 |
1.000,00 ve üzeri | 100.00 |
Tablo 4: Kullanım Fiyat Aralıkları ve Kullanım Fiyat Adımları
Her bir dayanak varlığın spot piyasada son seansta oluşan ağırlıklı ortalama fiyatı baz alınarak hesaplanan ±%20’lik limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu sözleşmelerden en az biri “kârda”, biri “başa başta” ve biri “zararda” olmak üzere üç farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. Seans içinde dayanak varlık fiyatında meydana gelen değişimlere göre yeni kullanım fiyatlı pay senedi opsiyon sözleşmeleri işlem sisteminde otomatik olarak işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları ±%20’lik limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler.
3.14 İşlem Saatleri
İşlemler 09:10 - 17:40 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 - 13:55 arası işlem yapılmayan bölümdür.
10 11
4.2 Dayanak Varlıklar
4.7 Günlük ve Vade Sonu Uzlaşma
Sözleşmelerinin Özellikleri
Endeks Opsiyon
4
Xxxxx tarafından seçilen Pay Piyasası fiyat endeksleridir. Mevcut durumda Borsa İstanbul VİOP bünyesinde BIST 30 Endeks Opsiyonları işlem görmektedir. BIST 30 Endeks opsiyon sözleşmeleri için dayanak varlık endeks değerinin 1000’e bölünmüş halidir.
4.3 Opsiyon Sınıfı
Endeks opsiyon piyasasında aynı anda hem alım hem de satım opsiyonları işlem görmektedir.
4.4 Opsiyon Tipi
BIST 30 Endeks opsiyon sözleşmeleri Avrupa tipidir. (Sözleşme ile tanınan hak ancak vade sonunda kullanılabilir.)
4.7.1 Günlük Uzlaşma Fiyatı
Xxxxx sonunda günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
a) Xxxxx sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı
b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı
c) Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı
4.1 Opsiyon Sözleşme Kodu
d) Xxxxx içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, dayanak varlık ve dayanak varlığa bağlı diğer sözleşmelerdeki fiyatlar dikkate alınarak hesaplanan teorik fiyatlar günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
4.5 Sözleşme Büyüklüğü
Sözleşme kodu; sözleşme türü, dayanak varlık kodu, opsiyon tipi, vade tarihi, opsiyon sınıfı, kullanım fiyatı ve sözleşme büyüklüğünün standart olup olmadığı bilgilerini içerecek şekilde oluşturulmuştur.
O | XXXXX | A | 1212 | P | 102.000 | S0 |
Opsiyon | Dayanak varlık kodu | A: Amerikan- opsiyon vadesinde veya vadesinden önce kullanılabilir. E: Avrupa- opsiyon yalnızca vadesinde kullanılabilir. | Sözleşme vade tarihi (AAYY-Aralık 2012) | C: Alım (call) opsiyonu P: Satım (put) opsiyonu | Kullanım fiyatı | S: Standart N: Standart Olmayan (Özsermaye hali sonucu oluşan) |
Örnek: O_XXXXXE1212P102.000S0
Dayanak varlık, endeks değerlerinin 1.000’e bölünmüş halidir. Her bir endeks opsiyon sözleşmesi bu şekilde hesaplanan 100 adet dayanak varlığı temsil eder.
(Örneğin (BIST 30 Endeksi/1.000)*100 TL = (102.358/1.000)*100 = 10.235,80 TL)
4.6 Uzlaşma Şekli
Endeks opsiyon sözleşmelerinin uzlaşma yöntemi olarak nakdi uzlaşı uygulanır. Vade sonundaki oluşan kâr/zarar, opsiyonun kullanım fiyatıyla vade sonunda oluşan uzlaşma fiyatı arasındaki fark kadar olacaktır.
Xxxxx sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük
uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatların piyasayı doğru olarak yansıtmadığına kanaat getirilmesi halinde Borsa tarafından, teorik fiyat, bir önceki günkü uzlaşma fiyatı veya seans sonundaki en iyi alış ve satış fiyatları dikkate alınarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
Özel Emir Pazarı’nda gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dâhil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
12 13
4.7.2 Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı
Alım opsiyonları için vade sonu uzlaşma fiyatı, dayanak varlık olarak kabul edilen BIST 30 Endeksinin son işlem gününde spot piyasada ikinci seans sürekli müzayedenin son 30 dakikası süresince ilan edilen değerlerinin zaman ağırlıklı ortalaması ile BIST 30 Endeksinin kapanış değerinin sırasıyla
%80 ve %20 oranlarıyla ağırlıklandırılması ile hesaplanan değerin 1000’e bölünmesi suretiyle bulunan değer ile opsiyon kullanım fiyatı arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması sonucunda bulunur.
Satım opsiyonları için vade sonu uzlaşma fiyatı, opsiyon kullanım fiyatı ile dayanak varlık olarak kabul edilen BIST 30 Endeksinin son işlem gününde spot piyasada ikinci seans sürekli müzayedenin son 30 dakikası süresince ilan edilen değerlerinin zaman ağırlıklı ortalaması ile BIST 30 Endeksinin kapanış değerinin sırasıyla %80 ve %20 oranlarıyla ağırlıklandırılması ile hesaplanan değerin 1000’e bölünmesi suretiyle bulunan değer arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması sonucunda bulunur.
Son işlem gününde, spot piyasada ikinci seansın ve/veya kapanış seansının kısmen veya tamamen kapalı olması veya spot piyasada endeks değerinin hesaplanamaması durumunda vade sonu uzlaşma fiyatı, Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenir.
4.8 Vade Ayları
Vade döngü ayları Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık’tır. Piyasada aynı anda, içinde bulunulan aya en
yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır. (Örneğin; “Aralık, Şubat, Nisan” veya “Şubat, Nisan, Haziran, Aralık”)
4.9 Xxxxx Xxxxxx
T+1 olarak uygulanır. Prim borçları hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, prim alacakları hesaplara T+1 günü aktarılır.
4.10 Sözleşmenin Vadesi ve Son İşlem Günü
Endeks opsiyon sözleşmelerinde vade ve son işlem günü her vade ayının son iş günüdür. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür.
4.11 Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat
Fiyat, yukarıdaki yöntemle hesaplanan bir adet dayanak varlığın opsiyon primi olarak, virgülden sonra iki basamak olacak şekilde işlem sistemine girilir. Miktar teklifleri bir adet sözleşme ve katları şeklinde girilir.
14
4.12 Günlük Fiyat Değişim Limiti Adımı
Opsiyon sözleşmeleri için prim fiyatlarında fiyat değişim limiti uygulanmaz.
Kullanım fiyat adımı 2’dir. (2.000 Endeks puanı)
Dayanak varlık olan endekslerin bir önceki işlem gününde spot piyasada son seansta oluşan kapanış değeri baz alınarak hesaplanan ±%10’luk limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu sözleşmelerden ikisi “kârda”, biri “başa başta” ve ikisi “zararda” olmak üzere en az beş farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. Gün içerisinde dayanak varlık değerinde meydana gelen değişimlere göre yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler işlem sisteminde otomatik olarak işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları
±%10’luk limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler.
İşlemler 09:10 - 17:45 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 - 13:55 arası işlem yapılmayan bölümdür.
15
4.14 İşlem Saatleri
4.13 Kullanım Fiyatları
5.2. Dayanak Varlık
Türk Lirası/ABD Doları kuru
5.3. Opsiyon Sınıfı
TLDolar opsiyon piyasasında aynı anda hem alım hem de satım opsiyonları işlem görmektedir.
5.4. Opsiyon Tipi
TLDolar opsiyon sözleşmeleri Avrupa tipidir.
(Sözleşme ile tanınan hak ancak vade sonunda kullanılabilir.)
5.5. Sözleşme Büyüklüğü
1.000 ABD Doları (Yönetim Kurulu 1-10.000 ABD Doları arasında farklı sözleşme büyüklükleri belirlemeye yetkilidir.)
O | XXXXX | E | 1212 | C | 2500 | S0 |
Opsiyon | Dayanak varlık kodu | A: Amerikan - op- siyon vadesinde veya vadesinden önce kullanılabilir. E: Avrupa - op- siyon yalnızca vadesinde kullanılabilir. | Sözleşme vade tarihi (AAYY-Aralık 2012) | C: Alım (call) opsiyonu P: Satım (put) opsiyonu | Kullanım fiyatı | S: Standart N: Standart Olmayan (Özsermaye hali sonucu oluşan) |
5.6 Uzlaşma Şekli
TLDolar opsiyon sözleşmelerinin uzlaşma yöntemi olarak nakdi uzlaşı uygulanır. Vade sonundaki oluşan kâr/zarar, opsiyonun kullanım fiyatıyla vade sonunda oluşan uzlaşma fiyatı arasındaki fark kadar olacaktır.
5.7. Günlük ve Vade Sonu Uzlaşma 5.7.1.Günlük Uzlaşma Fiyatı
Günlük uzlaşma fiyatı seans sonunda aşağıdaki şekilde
hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır:
a) Xxxxx sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
c) Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
d) Xxxxx içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, dayanak varlık ve dayanak varlığa bağlı diğer sözleşmelerdeki fiyatlar dikkate
alınarak hesaplanan teorik fiyatlar günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatların piyasayı doğru olarak yansıtmadığına kanaat getirilmesi halinde Borsa tarafından, teorik fiyat, bir önceki günkü uzlaşma fiyatı veya seans sonundaki en iyi alış ve satış fiyatları dikkate alınarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dâhil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır.
5.7.2. Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı
Alım sözleşmelerinde vade sonu uzlaşma fiyatı, dayanak varlık olan ABD Doları için son işlem gününde TCMB’nin saat 15:30 itibarıyla açıklayacağı gösterge niteliğindeki satış kurunun 1.000 ile çarpılması suretiyle bulunan değer ile opsiyon kullanım fiyatı arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması sonucunda bulunur.
Satım sözleşmeleri için vade sonu uzlaşma fiyatı, opsiyon kullanım fiyatı ile dayanak varlık olan ABD Doları için son işlem gününde TCMB’nin saat 15:30 itibariyle açıklayacağı gösterge niteliğindeki satış kurunun 1.000 ile çarpılması suretiyle bulunan değer arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması sonucunda bulunur.
Son işlem gününde, TCMB tarafından ilgili kurun ilan edilmemesi durumunda vade sonu uzlaşma fiyatı, Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenir.
17
5.1 Opsiyon Sözleşme Kodu
Sözleşme kodu; sözleşme türü, dayanak varlık kodu, opsiyon tipi, vade tarihi, opsiyon sınıfı, kullanım fiyatı ve sözleşme
büyüklüğünün standart olup olmadığı bilgilerini içerecek şekilde oluşturulmuştur.
Örnek: O_XXXXXE1212C2500S0
16
Sözleşmelerinin Özellikleri
TlDolar Opsiyon
5
5.8. Vade Ayları
Yılın tüm ayları. (Aynı anda içinde bulunulan ay ve bu aya en yakın vade olmak üzere toplam 2 vade ayına ait sözleşmeler işlem görür.)
5.9. Xxxxx Xxxxxx
T+1 olarak uygulanır. Prim borçları hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, prim alacakları hesaplara T+1 günü aktarılır.
5.10. Sözleşmenin Vadesi ve Son İşlem Günü
TLDolar opsiyon sözleşmelerinde vade ve son işlem günü her vade ayının son iş günüdür. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür.
5.11. Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı
Fiyat, 1.000 ABD Doları için, opsiyon primi olarak virgülden sonra bir basamak olacak şekilde Türk Lirası cinsinden işlem sistemine girilir. (Örnek: 20,1, 20,2 vb.) Minimum fiyat adımı 0,1’dir. Miktar teklifleri bir adet sözleşme ve katları şeklinde girilir.
5.12. Günlük Fiyat Değişim Limiti
Prim fiyatları için fiyat değişim limiti yoktur.
5.13. İşlem Saatleri
İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir.
18 19
6.2 VİOP Risk Yönetimi ve Teminatlandırma Sistemi
Teminatlandırma
Risk Yönetimi ve
6
için ilgili üyelere “teminat tamamlama çağrısı” yapılır. Üyeler teminat tamamlama çağrısı yükümlülüklerini T+1 günü en geç saat 15:00’a kadar yerine getirmek zorundadırlar.
VİOP risk yönetimi Takasbank tarafından yapılır. İşlem sisteminde gerçekleşen işlemler gerçek zamanlı olarak Takasbank tarafından çekilerek pozisyona dönüştürülür. Pozisyonu güncellenen hesaplar için son açık pozisyon ve son parametre dosyası verilerine göre “Bulunması Gereken Teminat” hesaplanır. “Sürdürme Teminatı”, bulunması gereken teminat değerinin %75’i olarak dikkate alınır.
Takasbank sistemi tarafından, saklama hesaplarının risk durumunda bir değişiklik olması halinde Borsa’ya bildirilir. Söz konusu saklama hesabına bağlı işlem hesaplarının risk durumu Xxxxx tarafından güncellenir.
1 ve 2 risk seviyeleri uyarı niteliğindedir, sadece “riskli” hesap statüsüne yaklaşıldığını gösterir. 3 risk seviyesindeki hesaplar “riskli hesap” statüsündedir.
Teminat Tamamlama Çağrısı
[Toplam Teminat ± Toplam Kâr/Zarar] < [Sürdürme Teminatı]
Riskli duruma giren hesabın pasif emirleri işlem sisteminde otomatik olarak iptal edilir. Hesap, teminat yatırarak ve/ veya bulunması gereken teminat tutarını azaltıcı işlem yaparak riskli durumdan çıkabilir. Riskli hesaplar için teminat yatırılabilir ancak çekilemez.
6.1 Temel Kavramlar
6.1.1 Başlangıç Teminatı – Sürdürme Teminatı (Initial Margin – Maintenance Margin)
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerini almak veya satmak için Takas Merkezi’ne yatırılması zorunlu olan asgari tutar
başlangıç teminatıdır.
Sürdürme teminatı, Piyasadaki günlük fiyat değişimleri karşısında güncellenen teminat tutarlarının ve teminat olarak bulundurulması gereken varlık kompozisyonunun koruması gereken asgari düzeydir.
yapılır.
6.1.2 Hesapların Güncellenmesi (Marking to Market)
Hesapların güncellenmesi, piyasada işlem yapan tarafların sahip oldukları pozisyonların her gün sonunda belirlenen uzlaşma fiyatları esas alınarak değerlemeye tabi tutulup hesaplara yansıtılmasıdır.
Hesapların güncellenmesiyle oluşan değişiklikler sonucunda, bir hesaptaki tutarın teminat olarak bulunması gereken asgari tutarı aşması halinde, aşan kısım hesap sahibi tarafından çekilebilir. Hesapların güncellenmesi sonucunda teminat açığının ortaya çıkması durumunda, Takas Merkezi tarafından teminat tamamlama çağrısı yapılır.
6.1.3 Teminat Tamamlama Çağrısı (Margin Call)
durumunda Takasbank tarafından teminat tamamlama çağrısı
Teminat tutarının sürdürme teminatı seviyesinin altına inmesi
Xxxxx kapanışından sonra vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerine ait gün sonu uzlaşma fiyatları belirlenir ve tüm hesaplar güncellenir. Toplam teminatı, Sürdürme Teminatı tutarının altına düşen veya eksi nakit teminat oluşan hesaplar
Sürdürme teminatının, [Toplam Teminat +/- Toplam Kar/Zarar] tutarına oranı olarak tanımlanan risk oranı
Risk Oranı (%) | Risk Seviyesi |
75 >= Risk Oranı | 0 |
90 >= Risk Oranı >75 | 1 |
100 >= Risk Oranı > 90 | 2 |
Risk Oranı >100 | 3 |
%100’den büyük ise, ilgili hesap “riskli” duruma düşer. Risksizden riskliye doğru 0, 1, 2 ve 3 olarak dört risk seviyesi belirlenmiştir.
Hesaplar, risk durumuna göre kademeli olarak bilgilendirme yapılarak risk azaltıcı işlemler yapılması konusunda yönlendirilir.
Bir önceki güne ilişkin teminat tamamlama çağrısı bulunan hesaplar risk azaltıcı işlem yaparak veya nakit teminat yatırarak riskli durumdan çıkabilirler.
Üyeler risk durumlarını, işlem sisteminden ve Takasbank sisteminden, teminat durumlarını ise sadece Takasbank sisteminden takip edebilirler.
6.2.1 Teminatlandırma Yöntemi
Piyasada gerçekleştirilen işlemler için portföy bazında teminatlandırma yöntemi uygulanır. Portföy bazında teminat hesaplamasına esas teşkil edecek parametreler Takasbank tarafından belirlenir ve duyurulur. Takasbank, portföy bazında teminatlandırma işlemlerinde Standard Portfolio Analysis of Risk (SPAN) algoritmasını kullanır.
SPAN algoritmasında, değişik fiyat ve volatilite değişim seviyelerine dayalı olarak oluşturulan senaryolar arasından maksimum risk göz önünde bulundurularak, teminat tutarı portföy bazında hesaplanmaktadır.
20 21
SPAN, aynı dayanak varlığa bağlı sözleşmeleri gruplandırarak analiz eder. Örneğin, aynı dayanak varlığa bağlı vadeli işlem sözleşmeleri, opsiyon sözleşmeleri ve vadeli işlem sözleşmeleri üzerine opsiyonlar aynı grupta yer alabilir. SPAN bu gruplamayı ürün grubu (Combined Commodity) olarak tanımlamaktadır. Takasbank, SPAN risk analizini kullanarak portföylerin risk yönetimini 5 adımda yapar:
1. Adım: Ürün Grubu Risk Analizi
2. Adım: Ürün Grupları Arası Risk Analizi
3. Adım: SPAN Risk Değerinin Hesaplanması
4. Adım: Başlangıç Teminatının Hesaplanması
5. Adım: Bulunması Gereken Teminatın Hesaplanması Bu adımların detayları aşağıdaki gibidir:
6.2.1.1 Ürün Grubu Risk Analizi
SPAN risk analizini, her biri bir dayanak varlığı temsil eden ürün grupları bazında yapar. Her bir ürün grubunun riski diğer ürün gruplarından bağımsız bir şekilde hesaplanır. Bir ürün grubunun riski, tarama riski ve ürün grubu içi risk olarak tanımlanan vadeler arası yayılma pozisyonu riski toplamından oluşur.
Ürün Grubu Riski
Tarama Risk + Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski
6.2.1.1.1 Tarama Riski (Scan Risk)
SPAN, her bir sözleşme için “Fiyat Değişim Aralığı” ve “Volatilite Değişim Aralığı” değerleri üzerine senaryoları kullanarak Risk Dizileri (Risk Arrays) hesaplamaktadır.
a) Fiyat Değişim Aralığı (Price Scan Range-PSR)
Dayanak varlık için oluşabilecek maksimum fiyat değişikliğini ifade eder.
b) Volatilite Değişim Aralığı (Volatility Scan Range-VSR)
Opsiyonun dayanak varlık fiyatı için oluşabilecek maksimum volatilite değişikliğini ifade eder.
Her bir sözleşme için hesaplanan risk dizileri, sözleşmenin dayalı olduğu varlığın farklı fiyat ve volatilite senaryolarına göre sözleşmede oluşabilecek kâr/zarar rakamını gösteren dizilerdir. Risk dizileri aşağıdaki tabloda (Tablo 6) yer alan 16 standart senaryo kullanılarak hesaplanır. Bunlardan son ikisi (15. ve 16. senaryolar), dayanak varlık fiyatında oluşabilecek uç hareketleri temsil etmektedir. Uç senaryoların diğer senaryolara göre baskın çıkmaması için, oluşan kâr/zarar rakamı bir kapsama oranı ile çarpılır.
22 23
Tablo 6: SPAN Senaryoları
Senaryo | Fiyat Değişim Aralığının (PSR) Bir Oranı Olarak Fiyat Hareketi; Volatilite Hareketi (VSR) | Senaryo | Fiyat Değişim Aralığının (PSR) Bir Oranı Olarak Fiyat Hareketi; Volatilite Hareketi (VSR) |
1 | Fiyat Sabit; Volatilite Yukarı | 2 | Fiyat Sabit; Volatilite Aşağı |
3 | Fiyat 1/3 Yukarı; Volatilite Yukarı | 4 | Fiyat 1/3 Yukarı; Volatilite Aşağı |
5 | Fiyat 1/3 Aşağı; Volatilite Yukarı | 6 | Fiyat 1/3 Aşağı; Volatilite Aşağı |
7 | Fiyat 2/3 Yukarı; Volatilite Yukarı | 8 | Fiyat 2/3 Yukarı; Volatilite Aşağı |
9 | Fiyat 2/3 Aşağı; Volatilite Yukarı | 10 | Fiyat 2/3 Aşağı; Volatilite Aşağı |
11 | Fiyat 3/3 Yukarı; Volatilite Yukarı | 12 | Fiyat 3/3 Yukarı; Volatilite Aşağı |
13 | Fiyat 3/3 Aşağı; Volatilite Yukarı | 14 | Fiyat 3/3 Aşağı; Volatilite Aşağı |
15 | Aşırı Hareket Senaryosu: Fiyat 3 Yukarı, Volatilite Sabit, Kapsama Oranı | 16 | Aşırı Hareket Senaryosu: Fiyat 3 Aşağı, Volatilite Sabit, Kap- sama Oranı |
Her bir sözleşmenin ilgili senaryodaki riski, sahip olunan pozisyonla risk dizisindeki değerin çarpılması suretiyle bulunur.
Bir portföydeki aynı ürün grubuna bağlı sözleşmeler birlikte değerlendirilerek her bir senaryo için portföydeki ilgili ürün grubuna
bağlı sözleşmelerin riskleri toplanır. Bir ürün grubu için en kötü senaryo, portföyde yer alan sözleşmelerin riskinin toplamda en yüksek olduğu senaryodur. Ürün grubu bazında en kötü senaryoda oluşan risk “Tarama Riski” olarak adlandırılır ve bir anlamda piyasa riskini ifade eder.
24 25
6.2.1.1.2 Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski (Intra-Commodity Spread Charge)
Tarama riski hesaplanırken SPAN, öncelikle bir dayanak varlığın farklı vadelerdeki vadeli işlem sözleşme fiyatlarının aynı oranda değişeceğini varsayar. Bu yüzden herhangi
bir aydaki uzun pozisyon, başka bir aydaki kısa pozisyon ile netleştirilir. Vadeler arası fiyat hareketleri farklı olabileceğinden, portföyler, vadeler arası fiyat riskine açıktır. Ürün grubuna ait vadeler arası yayılma pozisyonu bulunurken, ürün grubundaki sözleşmelere ait delta değerleri kullanılarak opsiyon sözleşmeleri eşdeğer vadeli işlem sözleşmelerine çevrilir ve vadeli işlem sözleşmeleri ile opsiyon sözleşmeleri arasında da vadeler arası yayılma pozisyonu hesaplanır.
Delta, dayanak varlığın fiyatındaki birim değişimin sözleşme fiyatında oluşturacağı değişim miktarıdır. Yukarıdaki tabloda (Tablo 6) tanımlanan 16 senaryodan 7 tanesine ait delta değerleri Takasbank tarafından belirlenen olasılıklar ile ağırlıklandırılarak sözleşme bazında bileşik delta hesaplanır.
Bileşik Delta, alım opsiyonları için 0 ile 1, satım opsiyonları için -1 ile 0 arasında değerler almaktadır. Vadeli işlem sözleşmeleri için Bileşik Delta 1’dir.
Her sözleşme için hesaplanan Bileşik Delta değeri, portföyün ilgili ürün grubuna bağlı sözleşmelerdeki pozisyon sayısı
ve delta katsayılarıyla (delta scaling factor) çarpılarak, portföyün ürün grubu bazında “Net Delta” değeri hesaplanır. Böylece büyüklükleri farklı olan pozisyonlar aynı ölçekte ifade edilmiş olmaktadır.
Net Delta
Bileşik Delta X Delta Katsayısı x Pozisyon Sayısı
SPAN parametre dosyasına tanımlanan vade-seviye grupları (tiers tanımlaması) ve öncelik sırası kullanılarak portföyün ilgili ürün grubuna ait vadeler arası yayılma pozisyonu riski bulunur.
6.2.1.2 Ürün Grupları Arası Risk Analizi (Inter-Commodity Spread Credit)
Bir portföy için her bir ürün grubunun riski hesaplandıktan sonra, ürün gruplarının fiyat hareketleri arasındaki ilişkilerin (korelasyonların) portföy riskini düşürebileceği durumlar göz
önünde bulundurularak teminat hesaplanmaktadır. Opsiyon pozisyonları, deltalar kullanılarak vadeli işlem pozisyonlarına dönüştürülerek, ürün grupları arası yayılma pozisyonu indirimi opsiyonlar için de kullanılmaktadır.
Ürün grupları arası yayılma pozisyonları, öncelik sırasına göre ürünlerin net deltaları kullanılarak oluşturulmaktadır. Ürün grupları arası yayılma pozisyonları sonucu yapılacak indirim tutarı, ikili ürün grupları arasında Takasbank tarafından belirlenen parametrelere göre hesaplanmaktadır.
6.2.1.3 SPAN Risk Değerinin Hesaplanması
SPAN riski, tarama riski ve vadeler arası yayılma pozisyonu
riski toplamından ürün grupları arası yayılma pozisyonu indirimi düşülerek bulunur.
Diğer taraftan, aşırı zararda (Deep out-of-the-money) kısa opsiyon pozisyonları, bir portföy için tarama riskinin karşılayacağından daha fazla risk teşkil edebilir. Piyasa
koşullarındaki ani bir değişiklik, bu opsiyonların içsel değerini artırabilir ve bu durum büyük zararlara neden olabilir.
SPAN, bu riski sözleşme bazında belirlenen “Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski” olarak adlandırmaktadır. Her bir opsiyon sözleşmesindeki kısa pozisyonların, sözleşmenin “Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski” ile çarpılarak portföy bazında toplanması suretiyle portföyün “Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski” hesaplanmaktadır.
SPAN riski, portföyün kısa opsiyon pozisyonları minimum riskinden az olamaz.
Span Riski
Maks. (Tarama Riski + Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski - Ürünler Arası Yayılma Pozisyonu İndirimi), (Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski)
6.2.1.4 Başlangıç Teminatı Hesaplanması
Opsiyonlar için hesap güncellemesi SPAN’de “Net Opsiyon Değeri” olarak ifade edilmektedir. Net Opsiyon Değeri, bir portföydeki uzun opsiyon pozisyonları toplam değerinden kısa opsiyon pozisyonları toplam değerinin çıkarılması ile hesaplanmaktadır.
Net Opsiyon Değeri
Uzun Opsiyon Pozisyonları Toplam Değeri - Kısa Opsiyon Pozisyonları Toplam Değeri
Portföyün başlangıç teminatı, SPAN Riski Değerinden Net Opsiyon Değerinin çıkarılması ile bulunur. Net opsiyon değerine esas olan fiyatlar Takasbank tarafından belirlenir.
Başlangıç Teminatı
Span Riski - Net Opsiyon Değeri
6.2.1.5 Bulunması Gereken Teminatın Hesaplanması
Bulunması gereken teminat, başlangıç teminatı ile fiziki teslimat teminatının toplamıdır.
Fiziki Teslimat Teminatı
Fiziki Teslimata Konu Dayanak Varlık Sayısı X Dayanak Varlığın Fiyat Değişim Aralığı
Bulunması Gereken Teminat
Başlangıç Teminatı + Fiziki Teslimat Teminatı
6.2.1.6 Sürdürme Teminatının Hesaplanması
Piyasada oluşan zararlar ya da nakit dışı teminatların değerlerinin düşmesi sonucunda, bulunması gereken teminatın inebileceği en düşük seviyeye sürdürme teminatı denir. İşlem teminatı tutarının sürdürme teminatı seviyesinin altına inmesi durumunda, Takasbank tarafından teminat tamamlama çağrısı yapılır. Sürdürme teminatı seviyesi, bulunması gereken teminatın %75’i olarak belirlenmiştir.
26 27
29
28
29
7.1.1 Riskten Korunma (Hedging)
7.1.4 Kaldıraç Etkisi
Vadeli piyasalar yatırımcılara, sözleşmeye konu olan dayanak
varlığın işlem gördüğü spot piyasalarda ortaya çıkabilecek fiyat değişimlerine karşı korunma olanağı sağlar.
7.1.2 Etkin Fiyat Oluşumu
Vadeli piyasalar yatırımcılara küçük miktarda yatırımla
büyük miktarlı pozisyon alma ve kaldıraç etkisi yardımıyla yüksek kazanç elde etme imkânı sağlar. Ancak kaldıraç etkisi yatırımcı için, spot piyasaya göre çok daha hızlı ve büyük miktarda zarar etme riskini de içinde barındırır.
Finansal piyasalarda spot piyasanın yanında etkin
faaliyet gösteren bir vadeli piyasanın varlığı fiyat oluşum mekanizmasının daha etkin çalışmasını sağlar. Vadeli piyasanın olması nedeniyle, dayanak varlık fiyatına ilişkin gelecek öngörüleri de devreye girdiği için spot piyasada oluşan fiyat sadece spot piyasanın olduğu duruma göre çok daha etkin olacaktır.
7.1.5 Portföy Çeşitlendirmesi
Vadeli piyasalar portföy yöneticilerine, portföy
çeşitlendirmesi ve dolayısıyla da riskin yayılması açısından değişik seçenekler sunar.
7.1.6 Sentetik Pozisyonlar
7.1.3 Yüksek Likidite
Vadeli piyasalar spot piyasalara göre daha düşük tutarlı yatırımla aynı miktarda dayanak varlık üzerine yatırım yapmaya olanak verdiğinden, daha geniş kitlelere yatırım yapma fırsatı sunarak her iki piyasanın da daha likit olmasını sağlar.
28
Vadeli piyasalarda işlem gören ürünler kullanılarak spot
piyasalarda işlem gören ürünlerinkine benzer getiri grafiği olan sentetik pozisyonlar oluşturulabilir. Bu özelliği nedeniyle vadeli piyasalar, piyasalarda etkinliğin artmasına ve spot piyasadaki fiyat dalgalanmalarının (volatilite) azalmasına yardımcı olur.
7.1 Vadeli Piyasalar Xxxxx Xxxxxx?
Yatırım
Vadeli Piyasalarda
6
7.2 Kimler Vadeli Piyasalarda İşlem Yapar?
7.2.3 Arbitrajcılar 7.3.2 Opsiyon Sözleşmelerine Yatırım Yapmanın Riskleri
7.2.1 Riskten Korunmak İsteyen Yatırımcılar
Bir sermaye piyasası aracı, döviz, kıymetli maden veya malı kullanan, bunlarda pozisyon tutan veya gelecekte teslimatını bekleyen, ancak ilgili ürünün fiyatında gelecekte meydana gelebilecek beklenmedik değişimlerden korunmak isteyen yatırımcılar, vadeli piyasalarda spot piyasadaki pozisyonlarının tersi yönünde pozisyon alırlar.
7.2.2 Spekülatörler
Spekülatörler, korunma amacıyla işlem yapanlardan farklı olarak fiyat beklentileri çerçevesinde kâr elde etmek amacıyla yatırım yapan kişiler veya kurumlardır. Vadeli piyasalar özellikle kaldıraç etkisi sebebiyle spekülatörlere oldukça önemli fırsatlar sunar. Spekülatörler ise piyasanın likiditesini ve işlem hacmini arttırır. Bu yatırımcı tipinin risk alma konusundaki istekliliği diğer piyasa katılımcılarına taşıdıkları riski spekülatörlere devrederek riskten korunma imkânı sağlar.
Arbitrajcılar, iki veya daha fazla piyasada eş zamanlı yapılan alım satım işlemleri ile risksiz kâr elde etmeyi hedefleyen kişiler veya kurumlardır. Örneğin, bir mal coğrafi olarak farklı yerlerde farklı iki fiyattan işlem görüyorsa arbitrajcı hemen ucuz olan yerden alır, pahalı olan yerde satar ve böylece risksiz kâr elde eder. Benzer şekilde spot piyasalar ile vadeli piyasalar arasındaki taşıma maliyeti (cost of carry) nedeniyle oluşması gereken fiyattan farklı seviyelerde fiyat oluşması durumunda, arbitrajcılar devreye girerek ucuz olan piyasada alış, pahalı olan piyasada satış yaparak piyasaları dengelerler. Arbitrajcıların varlığı piyasaların birbirleriyle uyumlu ve dengeli hareket etmesine ve doğru fiyat oluşumuna katkı sağlar.
7.3 Opsiyon Sözleşmesine Yatırım Yapmanın
Avantajları ve Riskleri
7.3.1 Opsiyonlara Yatırım Yapmanın Avantajları
• Pay senedi almaksızın pay senedi fiyatında ortaya çıkacak yükseliş ve düşüşlerden kâr elde edebilme imkânı sağlar.
• Opsiyon sözleşmeleri kaldıraçlı ürünler olduğu için düşük tutarlı yatırımlarla spot piyasaya göre çok daha yüksek oranda kâr elde etme olanağı sunar.
• Opsiyon sözleşmeleri piyasa hangi durumda olursa olsun (yükseliş, düşüş, değişikliğin olmaması) yatırım yapılarak para kazanılmasını mümkün kılar.
• Standardize edilmiş opsiyon sözleşmelerinin likiditesi yüksektir.
• Opsiyon sözleşmeleri doğru uygulanacak stratejiler yoluyla spot piyasada bulunmayan korunma imkânlarını yatırımcılarına sunar.
• Kaldıraçlı ürünler olduğu için, yatırımlardan spot piyasaya göre çok daha hızlı bir şekilde ve yüksek oranda zarara uğrama olasılığı vardır.
• Uzun pozisyon sahibi için opsiyonun riski, ödemiş olduğu prim ile sınırlıdır. Ancak kısa pozisyon sahibi için risk sınırsız olabilir.
• Opsiyon sözleşmelerinde çok sayıda kullanım fiyatı için sözleşme varsa yaygın olarak kullanılan sözleşmeler dışında likidite sorunu ortaya çıkar ve alım-satım fiyat teklifleri (bid/ ask spread) arasındaki fark da büyür. Bu durum pozisyon kapamayı ve kâr realizasyonunu güçleştirir.
• Ödenen komisyon ve alım-satım fiyat teklifleri arasındaki farklar dikkate alındığında opsiyon piyasasında işlem yapmanın spot piyasaya göre daha maliyetli olduğu söylenebilir.
• Opsiyon sözleşmesi fiyatlaması daha karmaşık olduğu için alım satımına ilişkin olarak yapılacak teknik ve temel analizlerin kişiden kişiye farklılık arz edebileceği ve bu analizlerde yapılan öngörülerin gerçekleşmeme olasılığının bulunduğu dikkate alınmalıdır.
30 31
Nasıl Çalışır?
7.4 Opsiyon Sözleşmelerinde Kaldıraç Etkisi
ABC pay senedinin piyasa fiyatının 50 TL olması durumunda bir yatırımcının bu pay senedinden 100 adet satın alması için ödemesi gereken tutar (komisyonlar vb diğer maliyetler sıfır olarak varsayıldığında) 50 X 100 = 5.000 TL olacaktır. Aynı pay senedi üzerine yazılı 50 TL kullanım fiyatlı, 3 ay vadeli bir alım opsiyonu sözleşmesinden 1 adet alındığı ve pay senedi fiyatının volatilitesinin %10, risksiz faiz oranının %8 olduğu varsayımı altında bu opsiyon sözleşmesi için teorik fiyat olan 1,55 TL’nin prim olarak ödendiği varsayıldığında her bir opsiyon sözleşmesi 100 adet pay senedi içerdiği için bu opsiyon sözleşmesinin alımı için ödenen tutar 155 TL olacaktır.
Opsiyon sözleşmeleri alındıktan bir ay sonrasında pay senedi fiyatının 55 TL’ye yükseldiğinde toplamda 100 adet pay senedi alan yatırımcının kârı 100 X (55-50) = 500 TL, bir başka ifadeyle ((5500-5000)/5000) = %10 olacaktır. Pay senedi fiyatındaki %10’luk artışa bağlı olarak dayanak varlık fiyatı 55 TL olan, diğer parametreleri yukarıda belirtilmiş
ve vadesine 2 ay kalan opsiyonun teorik fiyatı 5,66 olur. Piyasada oluşacak fiyatın da buna yakın olması varsayılırsa
1 adet opsiyon sözleşmesinin değerinin 566 TL’ye yükselmesi beklenir. Yatırımcının 1 adet opsiyon sözleşmesi alımından elde ettiği kâr 411 TL, oran olarak ((566-155)/155) = %265 olarak gerçekleşmiştir.
Spot piyasada 5000 TL’lik yatırımdan elde edilen kâra (500 TL) çok yakın bir tutarı (411 TL), aynı dayanak varlığa bağlı alım opsiyonu sözleşmesine 155 TL’lik bir yatırım (spot piyasaya yapılan yatırımın yaklaşık 1/32’si) yaparak elde etmek mümkündür.
Opsiyon alındıktan bir ay sonrasında pay senedi fiyatının 45 TL’ye düştüğünü varsayalım. Toplamda 100 adet pay senedi alan yatırımcının zararı 100 X (45-50) =-500 TL, bir başka ifadeyle ((4500-5000)/5000) = %10 olacaktır. Pay senedi fiyatındaki %10’luk azalışa bağlı olarak dayanak varlık fiyatı 45 TL olan, diğer parametreleri yukarıda belirtilmiş ve vadesine 2 ay kalan opsiyonun teorik fiyatı
0,01 TL olur. Piyasada oluşacak fiyatın da buna yakın olması beklendiğinden 1 adet opsiyon sözleşmesinin değeri 1 TL’ye düşer. Yatırımcının 1 adet opsiyon sözleşmesi alımından karşı karşıya kaldığı zarar 155 TL, oran olarak ((1-155)/155) =
%99,4 olarak gerçekleşmiştir. Görüldüğü gibi yüksek kaldıraç etkisi yüksek oranlarda ve hızlı bir şekilde kâr sağlayabileceği gibi, aynı şekilde yüksek oranda ve hızlı bir şekilde zarara da sebep olabilir.
Burada piyasada oluşan opsiyon fiyatlarının teorik fiyata yakın olduğu varsayılmıştır ancak opsiyon fiyatlarının da tıpkı pay senetlerinde olduğu gibi arz ve talebe göre piyasada belirlendiği unutulmamalıdır.
7.5 Pay Senedi mi Pay Senedi Opsiyon Sözleşmesi mi Almalıyım?
Opsiyon sözleşmesini satın alan yatırımcı pay senedini almış olmaz, pay senedi almak ya da satmak hakkını elde etmiş olur. Bu nedenle pay senedinin sağladığı;
- Kâr payı hakkı
- Yeni pay alma hakkı (rüçhan hakkı)
- Tasfiye bakiyesine katılma hakkı
- Şirket yönetimine katılma hakkı
- Oy hakkı ve bilgi alma hakkı gibi haklardan faydalanamaz.
Pay senetleri teorik olarak sonsuza kadar devam edecekmiş gibi kabul edilir. Opsiyon sözleşmeleri ise çok daha kısa süreler için geçerli olur.
Pay senetleri sınırlı bir miktarda, opsiyon sözleşmeleri ise arz ve talebe bağlı olarak sonsuz sayıda ihraç edilebilir.
Kaldıraç etkisi nedeniyle opsiyon sözleşmeleri bazı yatırımcılar için uygun bir yatırım aracı olurken bazıları için olmayabilir. Zamana çok duyarlı olan bu yatırım aracı riskli olabilmekle beraber, risk kontrolü sağlayabilen çok esnek finansal araçlardır.
32 33
7.6 Pay Senedi Opsiyon Sözleşmesi mi Varant mı Almalıyım?
Varant ve pay senedi opsiyon sözleşmesi benzer nitelikte ürünler olmakla birlikte temelde birçok farklı özelliğe sahiptirler. Yatırımcılar önceliklerine göre hangi ürüne yatırım yapacaklarına karar verirler.
Tablo 7: Opsiyon Varant Karşılaştırması
Opsiyon | Varant |
Sözleşme | Menkul Kıymet |
Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası esaslarına göre işlem görür. | Spot piyasa esaslarına göre işlem görür |
Sözleşme unsurları işlem gördüğü borsa tarafından belirlenir ve standarttır. | Sözleşme unsurları ihraççı tarafından belirlenir ve opsiyonlara göre daha esnektir. (Örn. sabit vadesi yoktur) |
Satıcı konumunda opsiyonu yazan taraf vardır. | Her bir varantın tek bir ihraççısı vardır. Kullanılacak olan hakkın tek muhatabı ihraççıdır. |
Teminatlandırma ve risk yönetimi gereklidir çünkü kısa pozisyon sahipleri yükümlülük altındadır. | Ürün üzerindeki tüm sorumluluk ihraççıya ait olduğundan teminat yatırılmasını gerektiren bir durum yoktur. |
34
34 35
Aralık 2013
/borsaistanbul /borsaistanbul /borsaistanbulEN