AN ASSESSMENT ON THE PROCEDURE OF INDIVIDUAL COMPLAINT TO THE COMMITTEE ON THE RIGHTS OF THE CHILD

ÇOCUK HAKLARI KOMİTESİNE BİREYSEL BAŞVURU USULÜ ÜZERİNE

BİR DEĞERLENDİRME

AN ASSESSMENT ON THE PROCEDURE OF INDIVIDUAL COMPLAINT TO THE COMMITTEE ON THE RIGHTS OF THE CHILD

Xxxxx XXXXXX SEZER*

Özet: Çocuk Hakları Sözleşmesi metni içinde denetim aracı olarak sadece rapor usulüne yer verilmesi, Sözleşmenin denetim mekanizmasının fazla etki doğurmamasını beraberinde getirmiştir. Mekanizma içinde bireysel başvuru usulünün bulunmaması çocuk haklarının yaşama geçirilmesi açısından eksiklik oluşturmuştur ve bu eksiklik “Başvuru Usulüne İlişkin Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ek İhtiyari Protokol” ile kapatılmıştır. Her ne kadar çocuklar için farklı uluslararası sözleşmeler nezdinde bireysel başvuru usulü işletilebil- mekteyse de Üçüncü İhtiyari Protokolün yürürlüğe girmesiyle hem çocuklara yönelik geniş bir hak kataloğu için başvuru yapılması sağ- lanmış hem de bireysel başvuru süreci içinde çocuklara duyarlı yön- temler benimsenmiştir.

Bu çalışmanın amacı Çocuk Hakları Sözleşmesi sisteminde bi- reysel başvuru usulünü, korunan haklar, sürecin işleyişi ve sonucu açısından ayrıntılı olarak açıklayarak, çocukların haklarının korunma- sına katkı sağlamaktır. Bireysel başvurular sonucunda alınan karar- lar/Görüşler çocuk haklarını somutlaştırmakta ve ulusal hukuklara etki etmektedir. Çocuk Hakları Komitesi bireysel başvuruların çocuk- lara duyarlı olarak ele alınması için bir yandan usul kuralları benim- serken bir yandan da içtihatla mevcut kuralları çocuğun yüksek yara- rı ve çocukların görüşlerinin alınması ilkeleri çerçevesinde yorumla- maktadır. Çalışmamızda bireysel başvuru süreci Komite’nin kararları/ Görüşleri ışığında ele alınarak değerlendirilmiştir.

Xxxxxxx Xxxxxxxxx: Çocuk Hakları, Bireysel Başvuru, Çocuk Hakları Sözleşmesi, Çocuk Hakları Komitesi

Abstract: Only the reporting procedure was included in the Convention on the Rights of the Child monitoring mechanism, and therefore the Convention’s supervisory system did not have much impact. The absence of an individual complaint procedure in

* Dr. Öğretim Üyesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Anabilim Dalı, xxxxx.xxxxx@xxx.xxx.xx, ORCHID: 0000-0002-1944-1186, Makalenin Gönderim Tarihi: 03.11.2022, Kabul Tarihi: 05.12.2022

GİRİŞ

the mechanism created a deficiency in the implementation of chil- dren’s rights, and this deficiency has been compensated with the “Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on Communication Procedure”. Although the individual complaint pro- cedure can be applied for children under different international con- ventions, with the entry into force of the Third Optional Protocol, applications for a wide range of rights for children have been made possible, and child-sensitive methods have been adopted in the indi- vidual complaint process.

The aim of this study is to contribute to the protection of chil- dren’s rights by explaining in detail the individual application proce- dure, in terms of protected rights, the functioning and the outcome of the process. Decisions/Views taken as a result of individual com- plaints determine the scope of children’s rights and affect national laws. The Committee on the Rights of the Child ensures that indi- vidual complaints are handled sensitively to children. To this end, it adopts procedural rules on the one hand, and interprets existing rules within the framework of the principles of the best interests of the child and seeking the views of children in its jurisprudence.

Keywords: Children’s Rights, İndividual Complaint, Convention on the Rights of the Child, Committee on the Rights of the Child

1990 yılında yürürlüğe giren Birleşmiş Milletler (BM) Çocuk Hak- ları Sözleşmesi (ÇHS), çocukları hak sahibi olarak kabul edip çocuk- lara çok geniş yelpazede haklar tanımakla, çok önemli bir gelişmeye imza atmıştır. Bununla birlikte, Sözleşmenin denetim mekanizma- sı içinde sadece rapor usulüne yer verilmesi, hakların denetlenmesi açısından etkisiz sonuç doğurmuştur ve çocuk haklarının dünya ge- nelinde gerçekleşmesinde fazla yol alınamamıştır. Denetim mekaniz- masının güçlendirilmesi için “Başvuru Usulüne İlişkin Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ek İhtiyari Protokol” (Üçüncü İhtiyari Protokol) 2011 yılında kabul edilmiş olup, 2014 yılında yürürlüğe girmiştir. Üçüncü İhtiyari Protokol, denetim sistemine bireysel başvuru, devlet başvuru- su ve soruşturma usullerini eklemektedir. Türkiye, Protokol’e 2018 yı- lından bu yana taraftır. Çalışmamızda toplumun kırılgan kesimi olan çocukların haklarının gerçekleşmesindeki öneminden dolayı özellikle bireysel başvuru usulü ele alınmaktadır.

ÇHS, dokuz temel BM insan hakları sözleşmesi içinde bireysel başvuru usulünü bünyesine katan son Sözleşme olmuştur. Bu açıdan, Üçüncü İhtiyari Protokol’ün bireysel başvuru usulünü kabul etmesiy- le, BM temel insan hakları sözleşmeleri için eksik halkanın tamamlan-

dığı söylenebilir. Bireysel başvuru usulüyle, mağdur birey ve birey gruplarına Çocuk Hakları Komitesine (ÇHK) başvuru imkânı sağlan- makta olup; ÇHK, Sözleşme ve ihtiyari protokollerde yer alan hakları somutlaştırabilmekte ve hak ihlallerini tespit edebilmektedir. Komi- tenin Görüşler yoluyla devletlere tavsiyelerde bulunup takip sürecini işletmesi, ÇHS’deki hakların yaşama geçmesi açısından etki yaratmak- tadır.

ÇHS sistemi içinde başvurucuların doğrudan çocuklar ya da onlar adına hareket edenler olmaları, Üçüncü İhtiyari Protokol’ün çocukla- rın özel durumunu göz önüne alan bir takım ilke ve kurallar içermesi- ni beraberinde getirmiştir. Bireysel başvuru usulünün işleyişine ilişkin ÇHK’nin kabul ettiği Usul Kuralları ve Çalışma Metotları da çocuğa duyarlı bir bakış açısı yansıtmıştır. Bu bağlamda ÇHS sistemi içinde bireysel başvuru usulünü diğer sistemlerden ayıran en önemli özel- likler çocuklara özgü geniş hak kataloğunun korunması ve çocuklara duyarlı yöntemlerin benimsenmesidir.

Çalışmamızın amacı çocuk haklarının korunmasında ve gelişimin- de önemli bir merhale olan bireysel başvuru usulünün işleyişini ve et- kilerini açıklamak, sorunlu yönleri ortaya koymaktır.

Çalışmamızda öncelikle ÇHS’nin temel özelliklerini ve ana metin- de yer alan rapor usulünü kısaca ortaya koyduk. Ardından Üçüncü İhtiyari Protokol’ü genel olarak yapılışı, kabul ettiği ilkeler ve denetim araçları açısından inceledik.

Bireysel başvuru usulüne ilişkin olarak, Komite’nin kişi, konu, yer ve zaman açısından yetkisi ile Üçüncü İhtiyari Protokolde açıkça sı- ralanan kabul edilebilirlik şartlarına Komitenin içtihadı ışığında yer verdik. Bireysel başvurunun işleyişi içinde önem taşıyan geçici önlem alınması, üçüncü taraf müdahalesi, esasa ilişkin karar alınması (Görüş- ler) ve dostça çözüm anlaşmaları aşamaları ile karar/Görüşlerin takip sürecini de yine içtihat ışığında ele aldık.

Üçüncü İhtiyari Protokol’ün ortaya koymuş olduğu ÇHK’ye ilişkin yol gösterici iki temel ilke olan çocuğun yüksek yararı ile çocuğun hak ve görüşlerinin göz önüne alınması ilkeleri, ÇHK’nin koymuş olduğu usul kurallarına ve içtihada etki etmektedir. Çalışmanın bütününde bu bakış açısına yer vermekle birlikte, ayrıca son kısımda ÇHS sistemi

içinde bireysel başvuru usulünü diğer mekanizmaların içindeki birey- sel başvuru yollarından ayıran çocuğa duyarlı yöntemleri sıralamaya çalıştık. Kanaatimizce Çocuk Hakları Komitesine bireysel başvuruyu ayırıcı kalan en önemli hususu da söz konusu çocuğa duyarlı yaklaşım oluşturmaktadır.

I. ÇOCUK HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE DENETİM SİSTEMİNE GENEL BİR BAKIŞ

A. GENEL OLARAK ÇOCUK HAKLARI SÖZLEŞMESİ

1989 tarihli ÇHS, pek çok açıdan yenilikler ve farklı bakış açıla- rı getiren bir uluslararası Sözleşme’dir. Sözleşme’nin en önemli yönü çocuklara yönelik hak bazlı yaklaşımı ve çocukları hakların süjesi ola- rak kabul etmesidir. Çocuk haklarına ilişkin daha önce kabul edilen uluslararası metinlere bakıldığında, Milletler Cemiyeti nezdinde ka- bul edilen Çocuk Haklarına ilişkin Cenevre Bildirisi’nde (1924) o za- manın atmosferine uygun olarak çocukların haklarından ziyade, ço- cuğa karşı toplumun ödevlerine yer verilmişti. BM’nin kurulmasının ardından 1959 yılında ilan edilen Çocuk Hakları Bildirisi’nde (ÇHB) sınırlı olarak çocukların haklarına yer verilse de esas vurgu çocuğun korunması olmuştur. Söz konusu bildirilerde çocuğun özerkliği, gö- rüşlerine öncelik tanınması ya da güçlendirilmesi söz konusu değildi.1 BM İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nde çocuğun yardım görme hak- kı ve sosyal korumadan yararlanması (m. 25);2 BM Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi’nde (KSHS) boşanma halinde çocuğun korunması,

1 Xxxxxxx Xxxxxxx, “Introduction, Children’s Rights Past, Present and Future:

Some Introductory Remarks” in: Xxxxxxx Xxxxxxx (Ed.), The Future of Children’s Rights, Xxxxx-2014, (Introduction), s. 4; Ayrıca bkz. Xxxxxxxx X. Baxter “The Sug- gestions on the Rights of the Child: Why the United Nations’ Convention on the Rights of the Child is a Twenty-five Year Failure”, Journal of Global Justice and Pub- lic Policy, Y. 2015, V. 2, s. 93; Çocuk haklarının tarihsel gelişimi hakkında bkz. Xxxx

E. Doek, “The Human Rights of Children: An Introduction” in: Xxxxxx Xxxxxxxx- Xxx Xxxxxxxx (ed.), International Human Rights of Children, (The Human Rights), Netherlands-2019, s. 4 vd; Xxxx Xxxx, “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Yo- rumları Işığında 1982 Anayasası ile Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Karşılaştırma- lı İncelemesi”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y.13, S. 26, Güz 2014/2, s. 97.

2 Xxxxxxxx Xxxxxxx, “Filling the Gaps: New Proposals For the Conventionon the

Rights of a Child”, Syracuse Journal of International Law and Commerce, Y. 2015, Vol. 43: No. 1, s.193.

koruma tedbirlerine ilişkin hak ile vatandaşlık kazanma hakkı (m. 23, 24); BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi’nde (ESKHS) ise çocuklar ve gençler için özel koruma ve yardım tedbirleri alınma- sı, çocukların ekonomik ve toplumsal sömürüye karşı korunmaları ile çalışmalarına ilişkin güvence getirilmesi gereği (m. 10) düzenlenmişti.

Zaman içinde, çocuklara ilişkin hak bazlı yaklaşımın ön plana çık- masıyla birlikte, 1970’lerin sonuna doğru çocuk hakları konusunda uluslararası bir sözleşme kabul edilmesi için başta Polonya olmak üze- re bazı devletler önayak olmuştur. BM İnsan Hakları Komisyonu’nca 1979 yılı Uluslararası Çocuk Hakları Yılı ilan edilmiş ve aynı yıl yine Komisyon tarafından ÇHS’ye ilişkin taslak hazırlanması için bir ça- lışma grubu kurulmuştur.3 On yıllık bir çalışmanın ardından, taslak BM Genel Kurulunda 20.11.1989 tarihinde kabul edilmiştir.4 Devlet delegasyonları, hükümetler arası delegasyonlar ve uluslararası sivil toplum kuruluşları (STK) arasında uzun müzakerelerin ve önemli bir uzlaşmanın ürünü olan ÇHS’de yer alan hükümlerin önemli bir bölü- mü, üzerinde uzlaşılması kolay olmayan konulardır.5 Bununla birlikte, ÇHS, bugün itibariyle dünyada en fazla devletin taraf olduğu uluslara- rası sözleşmedir. BM’ye üye devletler içinde ABD hariç tüm devletler sözleşmeyi onaylamıştır. Türkiye 1995 yılından beri Sözleşme’ye ta- raftır.6 ÇHS, dünyada en fazla ülke tarafından onaylanan bir sözleşme

3 Baxter, s. 92.

4 Sözleşme, BM Genel Kurulu’nun 44/25 sayılı kararıyla 61. genel oturumunda 20

Kasım 1989 tarihinde kabul edilmiştir. Sözleşme, 20. ülkenin onay belgesinin BM Genel Sekreteri nezdine tevdi tarihini izleyen 30. günde, yani 2 Eylül 1990 tarihin- de yürürlüğe girmiştir.

5 Xxxxxxx Xxxxxxx, “The Future of Children’s Rights, Children and Society”, V. 14,

Y. 2000, (Children’s Rights), s. 277, 278; Çok farklı gelenek, kültür, din ve hukuk kurallarına sahip devletlerin uzlaşmakta zorluk çektiği başlıca konular ailenin yetkilerinin kapsamı, düşünce, vicdan ve din özgürlüğü, fetüsün durumu, zararlı geleneksel uygulamalar ve evlat edinmedir; tartışmalı konular konusunda ayrıca bkz. Doek, The Human Rights, s. 9 vd.

6 196 devlet Sözleşmeye taraftır. xxxxx://xxxxxxxxxx.xxxxx.xxx, 08.10.2022; 193 BM

üyesi devletin 192 tanesi Sözleşmeye taraftır. ABD, Sözleşmeyi imzalamış ancak onaylamamıştır. (ABD Sözleşmeye ek ilk iki protokolü onaylamıştır.) Sözleşmeye taraf olan son iki xxxxxx Xxxxx Sudan ve Somali’dir. BM üyesi devletlerin dışın- da, Cook Adaları, Niue, Filistin Devleti ve Vatikan Sözleşmeye taraftır. Bkz. Xxxxx Xxxxx-Xxxxxxx, “Monitoring and Implementation of Children’s Rights” in: Ursu- la Xxxxxxxx-Xxx Xxxxxxxx (ed.), International Human Rights of Children, Nether- lands-2019, s. 34. Türkiye Sözleşme’yi 1990 tarihinde imzalamış ve 1994 yılında onaylamıştır. Onay belgesi 4 Nisan 1995 tarihinde tevdi edilmiştir; Xxxxxxx, s.194.

olmasının yanı sıra (196 devlet) aynı zamanda BM sözleşmeleri içinde imza törenine en fazla devletin katıldığı ve imzalanmasından itibaren en kısa zamanda (on ay içinde) yürürlüğe giren bir sözleşmedir.7 Bü- tün bunlar, dünya devletleri arasında çocuk haklarının tanınması ko- nusunda ihtiyacın bulunduğuna ve bir konsensüsün oluştuğuna işaret etmektedir.8

ÇHS, çocuk haklarına ilişkin uluslararası alanda kabul edilen en kapsamlı belgedir.9 ÇHS ile dünya ülkeleri çocuk haklarını aynı kav- ramlar üzerinden, aynı dille konuşmaya ve uygulamaya başlamıştır.10 Sözleşme, çocuklara ilişkin düşüncelerin değişmesinde gerçek bir etki doğurmuştur; devletlerin hukuk kuralları ve içtihadına etki etmiştir.11 Sözleşmeyi tek onaylamayan ülke olan ABD’de dahi çocuklara ilişkin ölüm cezası Sözleşme’nin etkisiyle kaldırılmıştır.12 Ayrıca, bölgesel ve yargısal/yarı yargısal organlar olan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Amerikan İnsan Hakları Mahkemesi (AmİHM) ile Avrupa Sosyal Haklar Komitesi (ASHK) de kararlarında, giderek artan ölçüde, ÇHS’ye gönderme yapmaktadır.13

ÇHS uyarınca, daha erken yaşta reşit olma durumu hariç on sekiz yaşına kadar her insan çocuk sayılacaktır.14 Sözleşme’de çocuklara ta- nınan haklara bakıldığında, hem diğer sözleşmelerde tanınan yaşam

7 Xxxxx Xxxxx, The Convention on the Rights of the Child, A Cultural Legitimacy

Critique, Europe Law Publishing, Amsterdam- 2011, s. 3; Baxter, s. 89.

8 Kaime, s. 3

9 Xxxxxxx, Childrens’s Rights, s. 277

10 Xxxx Xxxxxxxxx, “Foreword” in: Xxxxxxxx Xxx-Xxxx X.Xxxx J.(Ed.), Litigating the

Rights of the Child, The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and International Jurisprudence, Xxxxxxxx- 2015, s. v.

11 Ton Liefaard -Xxxx E. Doek, “Litigating the Rights of the Child: Taking Stock After

25 Years of the CRC” in: Ton Liefaard -Xxxx E. Doek (Ed.), Litigating the Rights of the Child, The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and Inter- national Jurisprudence, Xxxxxxxx- 2015, s. 1.

12 Xxxxxxx, Introduction, s. 5; örneğin çocuklara dayak atılmamasına ilişkin farklı

ülkelerde yasalar çıkarılmıştır.

13 Liefaard /Doek, s. 2; Xxxxxx Xxxxxxxx, “The CRC in Litigation Under the ECHR,

The CRC and the ECHR: The Contribution of the European Court of Human Rights to the Implementation of Article 12 of the CRC” in: Liefaard T.-Doek J. (Ed.) Litigating the Rights of the Child, The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and International Jurisprudence, Xxxxxxxx- 2015, s.194.

14 m. 1; Sözleşme’de çocuk kavramı hakkında bkz. Xxxx Xxxxx, “International

Children’s Law: General Principles”, in Xxxxxx Xxxxxxxx-Xxx Xxxxxxxx (ed), Inter- national Human Rights of Children, Netherlands-2019, s. 136; Xxxxx Xxxxx, Ulus- lararası Sözleşmeler Işığında Çocukların Kişisel Hakları, Ankara-2021, s. 59.

hakkı, dernek özgürlüğü, sosyal güvenlik hakkı gibi hakların hem de aile içinde istismara ve ihmale uğramama hakkı, aile çevresinden yok- sun çocuk için yardım görme hakkı, evlat edinilen çocukların hakları gibi sadece çocuklara özgü hakların garanti edildiği görülmektedir.15 Bir diğer bakış açısıyla Sözleşme, hem kişisel, siyasal hakları hem de ekonomik, sosyal ve kültürel hakları düzenlemektedir.16 Sözleşme, hakların birbirleriyle olan ilişkisini ve bütünselliğini kabul etmektedir. Genel olarak, pek çok devlet sosyal haklar konusunda çekingenlik gös- termesine rağmen, çocukların sosyal hakları konusundaki konsensüs dikkate değerdir. Sözleşmenin ilk kırk bir maddesi maddi hakları ve çocukların korunmasına ilişkin yükümlülükleri düzenlemektedir.

Sözleşmenin hak bazlı yaklaşımı, insan onuruna dayanmaktadır.17 Sözleşme çocukları özerk hak sahipleri olarak kabul etmektedir.18 Ço- cuklar hak sahibi olmakla birlikte, hakların kullanılması için sıklıkla temsil ya da yardım gereklidir. Çocuk, yeterliliği (capacity) zaman içinde geliştikçe, hakları kullanma ehliyetine sahip olacaktır. Sözleş- menin, çocuk haklarına dayanan yaklaşımı, çocuğun insan onuruna saygı duyulmasını ve çocukları bir kurban olarak görmekten ziyade onları hak sahibi olarak tanımayı içeren bir paradigma değişimini ge- rekli kılmaktadır.19

ÇHS, çocukların haklarının gerçekleşmesinde ve korunmasında devletlere pek çok ve ayrıntılı yükümlülük getirmektedir. Bununla birlikte çocuklar, haklarının gerçekleşmesi için devletin yanı sıra yetiş- kinlere de bağımlı durumdadır.20 ÇHS, insan hakları sözleşmelerinde görülmeyen bir şekilde, ebeveyn, vasi ya da aile üyelerinin de görev ve yükümlülüklerine yer vermektedir.21

15 Zermatten, s. vi; Xxxxx Xxxxxxxxxx, İnsan Hakları Kavram Kaynaklar ve Koruma

Sistemi, Ankara-2019, s. 522 vd.

16 Zermatten, s. vi.

17 Kaime, s. 172.

18 Boumans, s. 197.

19 Report on The Protection of Children’s Rights: International Standards and Do-

mestic Courts, Adopted by: European Commission for Democracy Through Law (Venice Commission), 98th plenary session, Venice, 21-22 March 2014, (Report on The Protection of Children’s Rights), s. 5.

20 Report on The Protection of Children’s Rights, s. 5.

21 Ör. m. 18 ve 27; bu yükümlülüklerin doğrudan Sözleşmenin kendisinden kay-

naklanıp kaynaklanmadığı net değildir. Report on The Protection of Children’s Rights, s. 15.

ÇHK’ye göre taraf devletlerin Sözleşme’deki haklar konusunda koruma, saygı gösterme ve gerçekleştirme (sağlama) görevleri bu- lunmaktadır.22 Bu bağlamda taraf devletlerin koruma yükümlülüğü çerçevesinde -xxx xxxx ve çocuğa bakmakla yükümlü olan kişiler de dahil olmak üzere- üçüncü kişilerden çocuklara yönelen ihlaller dola- yısıyla yükümlülükleri bulunduğu açıktır.23

Sözleşme çocukların gelişimi için aile ortamının en iyisi olduğu- nu ve bazen çocukların haklarını kullanmaları ve haklarının korun- ması için aile üyelerine bağımlı olduklarını kabul etmektedir.24 Ancak Sözleşme, çocukların gereksinimlerinin, ulusal hukuklar tarafından tanınan ailenin haklarına dayanılarak ihmal edilebildiği gerçeğine de yanıt vermektedir ve çocukların aile içinde korunma gereksinimi içinde bulunduğu kabul edilmiştir.25 Sözleşme’nin bazı maddelerinde çocukların haklarının sağlanması için ana-babaya, çocuğun bakımını üstlenen kişilere veya xxxxxxxxxx yardımda bulunulması26 da düzenlen- mektedir. Bu bağlamda Sözleşme’nin çocukları hakların öznesi olarak görmesi, çocukların korunmayacağı ya da haklarının korunmasında yardım almayacakları anlamına gelmemektedir. Sözleşme hem çocuk- ların güçlendirilmesini hem de korunmasını esas almaktadır.27

ÇHK tarafından ÇHS’ye dayanılarak ve Sözleşme’nin yorumun- da rehber alınacak dört temel ilke belirlenmiştir.28 Bu ilkeler, ayrım- cılık yasağı,29 çocukla ilgili tüm işlerde çocuğun yüksek yararının gözetilmesi,30 çocuğun yaşam ve gelişme hakkı,31 çocuğu ilgilendiren tüm kararlarda çocuğun dinlenilmesine ilişkin haktır.32

22 13 no’lu Genel Yorum, p. 59.

23 Xxxxxxx Xxxxx, Anayasa Hukukunda Çocuk Hakları, İstanbul-2021, s. 600.

24 Xxxxxxx Xxxxxxxxx-Xxxxxxx Xxxxxxx, “The United Nations Convention on the Rights

of the Child: Empowering Parents to Protect Their Rights”, in: Xxxxxx Xxxxxxxxx Xxxx- man-Xxxxx Xxxxxxxxxxx (ed), What is Right for Children, Xxxxxxxxx-2009, s. 9.

25 Report on The Protection of Children’s Rights, s. 5; md.9, md. 20.

26 m.18., 24 ve 27; Xxxx, The Human Rights, s. 14.

27 Peleg, s. 153.

28 Liefaard /Doek, s. 8; Xxxx, The Human Rights, s. 14.

29 m. 2.

30 m. 3; Çocuğun yüksek yararı ilkesi konusunda bkz. Xxxxxx Xxxxx Xxxxx, “Çocu-

ğun Yararı Gözüyle Çocuğun Yüksek Yararı İlkesine Bakış”, Çocuk ve Medeniyet, Y. 2019, S. 2, s. 220 vd; Xxxxx Xxxxx, Çocuk Hukuku Çocuk Hakları ve Korunması, 2021-Ankara, s. 47 vd; Xxxxx Xxxxxxxxx, İnsan Hakları Hukuku, Ankara-2017, s. 653.

31 m. 6.

32 m. 12.

Sözleşme hükümlerinin bir kısmı doğrudan uygulanabilirlik kabi- liyetine sahip olmakla birlikte; özellikle devlete yükümlülük getirecek şekilde formüle edilen haklar, farklı tedbirler içeren koruma yükümlü- lükleri iç hukukta doğrudan uygulanabilir nitelikte değildir ve ulusal düzenleme yapılmasını gerekli kılabilir. Doğrudan uygulanabilirliği net olan hükümlerden bazıları ayrımcılık yasağı, çocuğun yüksek ya- rarının korunması, çocuğun dinlenilmesine ilişkin hak,33 yaşam hakkı, kötü muamele yasağı vb. olarak sıralanabilir.

Sosyal hakların yerine getirilmesi konusunda Sözleşme’nin 4. maddesi sınır getirmektedir. Maddede, taraf devletlerin ekonomik sosyal ve kültürel hakları ellerindeki kaynakları olabildiğince geniş tutarak, gerekirse uluslararası iş birliği çerçevesinde yerine getireceği düzenlenmiştir.

Maddi haklar açısından sözleşmenin genişletilmesi Sözleşme’ye ek ilk iki ihtiyari protokolle gerçekleşmiştir. Ek protokollerin ilki Çocuk Satışı, Çocuk Fahişeliği ve Çocuk Pornografisi’ne İlişkin Protokol’dür34. İkincisi, Çocukların Silahlı Çatışmalara Dahil Olmamaları Konusun- daki Xxxxxxxx’xxx.00 Xxxxx xx 0000 yılında kabul edilmiş ve 2002 yılında yürürlüğe girmiştir. Türkiye sırasıyla 2002 ve 2004 tarihlerinden itiba- ren bu protokollere taraftır.

B. SÖZLEŞME METNİNDE ÖNGÖRÜLEN DENETİM MEKANİZMASI

ÇHS, BM insan hakları sözleşmeleri içinde denetim mekanizması- na sahip dokuz sözleşmeden birisidir. Söz konusu dokuz sözleşme BM temel (core) insan hakları sözleşmeleri adını almaktadır.36 Bu Sözleş- meler çerçevesinde her Sözleşme’ye ilişkin Komite adını alan bir yarı yargısal denetim organı bulunmakta, Sözleşme veya ihtiyari protokol- lerle çeşitli denetim araçları öngörülmektedir. BM temel insan hakla- rı sözleşmeleri nezdinde beş farklı denetim aracı bulunmakta ancak her sözleşme sisteminde bu araçlardan beşi de yer almamaktadır.37

33 Liefaard/Xxxx, s. 8.

34 178 devlet Protokol’e taraftır. xxxxx://xxxxxxxxxx.xxxxx.xxx, 08.10.2022.

35 172 devlet Protokol’e taraftır. xxxxx://xxxxxxxxxx.xxxxx.xxx, 08.10.2022.

36 Xxxxxx Xxxxx, Examination of State Reports, in: HellenKeller-Xxxx Xxxxxxxx (ed.),

UN Human Rights Treaty Bodies, Law and Legitimacy, s. 16.

37 Sadece İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Küçültücü Muamele ve Ce-

zaya Karşı Sözleşme bünyesinde beş denetim aracına da yer verilmektedir. Xxxx- ret usulü bir tek bu Sözleşme kapsamında bulunmaktadır.

Bu denetim araçları rapor usulü, bireysel başvuru usulü, soruşturma usulü, devlet başvurusu usulü ve ziyaret usulüdür. 2014 yılı itibariyle

-ÇHS’ye ek Üçüncü İhtiyari Protokol’ün yürürlüğe girmesiyle- rapor ve bireysel başvuru usulü dokuz temel sözleşmenin hepsinde veya ih- tiyari protokollerinde yer almaktadır.

ÇHS’nin 43. maddesi ile ÇHK kurulmaktadır. 43. madde uyarınca, “Komite bu Sözleşme ile hükme bağlanan alanda yetenekleriyle tanınmış ve yüksek ahlak sahibi on sekiz38 uzmandan oluşur”. Komitenin kurulma amacı, taraf devletlerin Sözleşme ile üstlendikleri yükümlülükleri yerine getir- me konusunda kaydettikleri ilerlemeleri incelemektir. Komite üyeleri, taraf devletlerce kendi vatandaşları arasından ve kişisel olarak görev yapmak üzere, adil bir coğrafi dağılım ve başlıca hukuk sistemleri göz önüne alınarak, taraf devletlerin gösterdikleri kişiler listesinden gizli oyla seçilir. Seçimler BM Teşkilatı Merkezinde, taraf devletler toplantı- larında yapılır. Komite üyeleri dört yıl için seçilir.39 Komite, görevlerini etkili bir şekilde yerine getirmek için toplantılar yapar. Bu toplantılar, düzenli olarak yılda üç kez yapılır. Komite, özel toplantılar da yapabilir. Toplantılar normal olarak Cenova’daki BM ofisinde yapılmakla birlikte ÇHK tarafından kararlaştırılacak bir başka yerde de yapılabilir.40

Sözleşme’nin ana metninin öngördüğü tek denetim aracı ra- por usulüdür. Rapor usulü çerçevesinde taraf devletlerin iki tür ra- por sunma yükümlülüğü bulunmaktadır. Birinci olarak devletler, Sözleşme’nin kendileri açısından yürürlüğe girişini takiben iki yıl için- de rapor sunarlar. İkinci olarak, periyodik olarak beş yılda bir Komite- ye rapor sunulur.41 Taraf devletlerin raporlarını kendi ülkelerinde de yayma yükümlülükleri bulunmaktadır. Bu yükümlülük, Sözleşme’ye ilişkin eğitim verme yükümlülüğünün bir parçasını oluşturmaktadır.42

38 Sözleşme’nin ilk metninde, 43. maddede, Komite’nin on üyeden oluşması öngö-

rülmekteydi. Genel Kurul kararı ile 1995 yılında üye sayısının 18 olmasına ilişkin değişiklik kabul edilmiştir. Bu değişiklik taraf devletlerin üçte ikisinin kabulüyle 19 Kasım 2002 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

39 m. 43/1, 3, 4 ve 5. Taraf devletlerin üçte ikisinin toplantıda hazır bulunması gerek-

lidir ve oy kullanan devletlerin salt çoğunluğu ile en fazla oy alan kişiler Komiteye seçilir.

40 Genel “Usul Kuralları”, CRC/C/4/Rev.5, 01.03.2019; xxxxx://xxx.xxxxx.xxx/

en/treaty-bodies/crc/rules-procedure-and-working-methods. 22.10.2022, m. 1-4.

41 m. 44/1.

42 m. 44/6.

Rapor usulünün işleyişi büyük ölçüde Komitenin kabul ettiği genel “Usul Kuralları”nda düzenlenmiştir.43 Bu kurallar son olarak 2019 ta- rihinde güncellenmiştir. Ayrıca, Komitenin kabul ettiği, rapor usulüne ilişkin ayrıntıların da düzenlendiği “Çalışma Metotları”, “rapor usulü- ne çocukların katılımına dair çalışma metotları” ve devletlerin ilk kez ve periyodik rapor hazırlamalarına yönelik “rehberler” bulunmaktadır.44 Söz konusu düzenlemeler uyarınca Komite, taraf devlete, sunmuş oldu- ğu raporun hangi toplantıda ve nerede görüşüleceğini bildirir ve ilgili oturuma devlet temsilcileri davet edilir. Devlet temsilcileri oturumda açıklama yapabilir, daha fazla bilgi sunabilir ve sorulara cevap verebi- lir.45 Raporun görüşülmesi interaktif bir şekilde kamuoyuna açık olarak yapılır. Tartışmanın sonucunda devlet delegasyonu son değerlendir- mesini yapmaya davet edilir. Tartışmanın ardından Komite, kapalı top- lantıda öneri ve tavsiyelerini içeren ve yazılı olan “sonuç gözlemleri”ni (concluding observations) oluşturur. Sonuç gözlemlerinde devletten ek bilgi de istenebilir. Sonuç gözlemleri toplantının son günü kamuoyuna açılır. Taraf devletin sonuç gözlemlerini ülkesi içinde geniş olarak yay- ması beklenir. 46 Taraf devlet de kendi gözlemlerini Komiteye iletir.47

ÇHK’nin raporların incelemesi sonucundaki sonuç gözlemlerinin kamuoyuna sunulması ile birlikte, Sözleşme’nin uygulanması konu- sunda iyileşme olması rapor usulünün en büyük katkısıdır. Raporla- rın hazırlanması, sunulması ve incelenmesi süreci sonucunda ÇHS’nin uygulanması konusunda olumlu ve olumsuz ögeler ortaya çıkmakta, gelecekte çocuk haklarının iyileştirilmesi için planlanan unsurlar orta- ya konmakta, devletlerin bir önceki sonuç gözlemlerinin dikkate alıp almadığı belirlenmektedir. Komite, taraf devletleri raporların, tuta- nakların ve son gözlemlerin birlikte yayınlanması konusunda teşvik etmektedir.48

43 Genel “Usul Kuralları”, Rules of Procedure, CRC/C/4/Rev.5, 01.03.2019; https://

xxx.xxxxx.xxx/xx/xxxxxx-xxxxxx/xxx/xxxxx-xxxxxxxxx-xxx-xxxxxxx-xxxxxxx. 22.10.2022. ÇHS x. 00/0 xxxxxxxx “Komite kendi usul kurallarını kendisi belirler.”

44 xxxxx://xxx.xxxxx.xxx/xx/xxxxxx-xxxxxx/xxx/xxxxx-xxxxxxxxx-xxx-xxxxxxx-

methods; 22.10.2022.

45 Usul Kuralları, md. 72.

46 Komite tarafından kabul edilen “Çalışma Metotları” için bkz. Working Methods,

xxxxx://xxx.xxxxx.xxx/xx/xxxxxx-xxxxxx/xxx/xxxxx-xxxxxxxxx-xxx-xxxxxxx- methods, 05.10.2022.

47 Usul Kuralları, m. 75.

48 Xxxxx Xxxxxx, Birleşmişmiş Milletler Sisteminde İnsan Haklarının Korunması,

Ankara-2004, s. 320, 321.

Raporların takip edilmesi sürecinde, Komite son gözlemlerde yer alan hususların bir sonraki devlet raporunda dikkate alınmasını varsa- yar. Ayrıca sonuç gözlemlerinde belirtilen hususlarda takip önlemle- rine ilişkin yazılı bilgi verilmesi beklenir. Taraf devletler BM organla- rından raporların yazılması sürecinde veya eksikliklerin giderilmesine ilişkin teknik yardım alabilir.49

Rapor usulünün yanı sıra Komite, Sözleşme’yi somutlaştıran/ açıklayan genel yorumlar kabul etmektedir.50 Bugüne dek ÇHS’de yer alan veya çocuk haklarına ilişkin güncel konularla ilgili 25 genel yorum kabul edilmiştir. Son olarak “Çocuk Hakları ve İklim Değişik- liğine Özel Odaklı Çevre konulu 26 no’lu Genel Yorum” hazırlanma sürecindedir.51

Kabul edilen genel “Usul Kuralları” uyarınca,52 Komite, olağan toplantılarının bir veya birkaç oturumunu Sözleşmenin bir maddesi- nin ya da ilgili bir konunun tartışılması için ayırabilir. Bu husus “genel tartışma”53 olarak adlandırılmaktadır.

II. “BAŞVURU USULÜNE İLİŞKİN ÇOCUK HAKLARI SÖZLEŞMESİ’NE EK İHTİYARİ PROTOKOL” VE GETİRDİĞİ DENETİM USULLERİ

A. GENEL OLARAK

ÇHK, Üçüncü İhtiyari Protokol’ün yürürlüğe girdiği 2014 yılına dek sadece raporlar yoluyla Sözleşme’ye ilişkin inceleme/denetleme görevini yerine getirebilmiştir. Ancak bilinmektedir ki insan hakları sözleşmeleri açısından taraf devletlerin taahhütlerini etkili bir şekilde

49 ÇHS m. 45/2.

50 Genel yorumların hukuki dayanağı Usul Kuralları’nın 77. maddesinde bulun-

maktadır. “Genel Yorum” lar konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Xxxxxx Xxxxxx- Xxxxx Xxxxxx, “General Comments of the Human Rights Committee and Their Legitimacy”, in: Xxxxxx Xxxxxx-Xxxx Xxxxxxxx (ed.), UN Human Rights Treaty Bodi- es, Law and Legitimacy, s. 121 vd.

51 xxxxx://xxx.xxxxx.xxx/xx/xxxxxx-xxxxxx/xxx/xxxxxxx-xxxxxxxx, 08.10.2022.

52 Rules of procedure 00 xx’xx xxxxx.

00 “Genel Tartışma” için bkz. Xxxx E. Doek, “The CRC: Dynamics and Directions of

Monitoring its Implementation” in: Xxxxxxxxx Xxxxxxxxxx-Xxxx Xxxxxxxx (Ed.), The Human Rights of Children, From Visions to Implementation, Farnham-2011, (The CRC), s. 104.

yerine getirmeleri denetim organlarının denetim yetkisinin genişliği ile paralel olarak söz konusu olmaktadır. Özellikle bireylerin hak ih- lalleri sebebiyle BM Sözleşmeleri Komitelerine başvuru yapabilmesi- ni sağlayan bireysel başvuru usulüyle, sözleşmelerde garanti edilen hakların kapsamı içtihatla belirlenmekte, somut olaylar ışığında taraf devletlerin hakları ihlal edip etmediği saptanabilmekte ve devletlere özel ve genel tavsiyelerde bulunulabilmektedir. 2000’li yıllar ile diğer sekiz temel sözleşme veya protokolünde bireysel başvuru usulüne yer verilmesi,54 ÇHS açısından bu eksikliği özellikle ön plana çıkartmış- tır.55 Bireysel başvuru yolu uluslararası denetim organlarının elindeki en etkili araç olarak görülmektedir.56

Üçüncü İhtiyari Protokol’ün yürürlüğe girmesine dek ÇHS siste- minde bireysel başvuru usulü bulunmamakla birlikte, çocuk hakları- na ilişkin meseleler için, -diğer Sözleşmelerde garanti edilen haklarla çakıştığı sürece- BM temel insan hakları sözleşmelerinin denetim or- ganlarına (özellikle de İHK ile kız çocukları için CEDAW Komitesine) bireysel başvuru yapılabilmekteydi.57 Ancak ÇHS’nin çocuk hakları açısından getirdiği yeniliklerin somut olaylara uygulanması ve bu yeni

54 Temel BM Sözleşmeleri ve ek Protokolleri çerçevesinde bireysel başvuru usulleri-

nin yürürlüğe girişi, Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme için 1969, İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Küçültücü Mu- amele ve Cezaya Karşı Sözleşme için 1987, Zorla Kaybedilmeye Karşı Herkesin Korunmasına Dair Sözleşme için 2010, Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi için (Ek protokol ile) 1976, Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldı- rılmasına Dair Sözleşme için (ek protokol ile) 2000, Engelli Kişilerin Haklarına İlişkin Sözleşme için (ek protokol ile) 2008, Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Sözleşme için (ek protokol ile) 2013’tür. Göçmen İşçilerin ve Aile Fertleri- nin Haklarının Korunmasına İlişkin Sözleşme de bireysel başvuru prosedürünü kabul etmektedir ancak bu Sözleşme açısından bireysel başvuru usulüne ilişkin madde henüz yürürlüğe girmemiştir. Bkz. Xxxxxx de Xxxxx, “The CRC in Litiga- tion Under the ICCPR and CEDAW, Litigating the Rights of the Child Through the Individual Complaints Procedures of the Human Rights Committee and the Committee on the Elimination of Discrimination Against Women” in: Xxxxxxxx X.- Xxxx J.(Ed.) Litigating the Rights of the Child, The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and International Jurisprudence, Xxxxxxxx-2015, s. 178; Xxxxx Xxxxxx, Birleşmiş Milletler Sözleşmelerinde İnsan Haklarının Bireysel Baş- vuru Usulü ile Korunması, Ankara-2017, s. 58 vd.

55 Xxxxxxx Xxxxxxxx – Xxxxx Xxxxx, The New Kid on the Block, “A Complaints

Procedure for the Convention on the Rights of the Child”, Nordic Journal of Human Rights, Y. 2010, V. 28, N. 3-4, s. 371.

56 Aşağıda yer verileceği gibi Üçüncü İhtiyari Protokol’e konulması önerilen kolektif

başvuru yolu da etkili denetim araçlarından birisidir.

57 De Xxxxx, s. 177, 178.

bakış açısının diğer denetim organlarının kararlarına da yansıtılma- sı için ÇHS sistemi içinde bireysel başvuru yolunun getirilmesi elzem olarak görülmekteydi. Üstelik söz konusu diğer sözleşmeler nezdin- deki bireysel başvuru süreçleri içinde çocuğa duyarlı özel yöntemler yer almamaktaydı.

Üçüncü İhtiyari Protokol, ÇHS denetim mekanizmasının güçlen- dirilmesi için kabul edilmiştir. Sözleşme’nin ana metninin getirdiği de- netim mekanizmasının zayıf olması pek çok yazar, uzman, STK tara- fından eleştirilmiş ve özellikle bireysel başvuru usulünün getirilmesi gereği dile getirilmiştir.58 Bununla birlikte, bireysel başvuru yolunun yanı sıra BM temel sözleşmelerinde yer alan diğer denetim araçları ile BM sözleşmelerinde yer almayan kolektif başvuru usulünün de ÇHS sistemine katılması önerileri bulunmaktaydı.

B. ÜÇÜNCÜ İHTİYARİ PROTOKOL’ÜN KABUL EDİLMESİ SÜRECİ

2000’li yıllarla birlikte özellikle STK’lar, ÇHS denetim sisteminin genişletilmesine ve buna ilişkin bir protokol kabul edilmesine ilişkin çok ciddi kampanyalar yürütmüştür. 2008 yılında ÇHK, başvuru usu- lüne ilişkin resmi bir süreç başlatmıştır ve aynı yıl STK çalışma grubu oluşturulmuştur. Ardından BM İnsan Hakları Konseyi (İHK) bir ka- rarla59 “açık uçlu çalışma grubu” kurmuştur. Söz konusu grubun göre- vi ihtiyari protokol üzerinde çalışılmasıydı. İHK, ÇHK ve bağımsız uz- manları tartışmaya katkı sağlamaya davet etmiştir. 2010 yılında İHK, çalışma grubunun yetkilerini genişletmiş ve adını “ÇHS’ye başvuru usulü sağlayan ek protokole ilişkin çalışma grubu” olarak değiştirmiş- tir.60 Çalışma grubu yoğun tartışmalar sonucunda bir taslak kabul et- miştir. Metnin son hali XXX tarafından benimsenerek,61 Genel Kurula

58 Baxter, s. 89, 100, 120.

59 HRC Resolution 11/1 (11th session), 17.06.2009.

60 Xxxxxxxx De Beco, “The Optional Protocol to the Convention on the Rights of the

Child on a Communications Procedure: Good News?” Human Rights Law Review,

Y. 2013, V.13, N. 2, s. 370.

61 Resolution 17/18, 14.07.2011; Xxxxxxxxxx Xxxxxxxx, “The Third Optional Protocol

to the Convention on the Rights of the Child: Preliminary Case Law Assessment fort he Effective Promotion and Protection of Children’s Rights”, Global Campus Human Rights, Y. 2020, N. 4, s. 116.

gönderilmiştir. Sonuç olarak, Üçüncü İhtiyari Protokol Genel Kurulda 2011 yılında kabul edilmiş62 ve 2014 yılında yürürlüğe girmiştir.63

Türkiye Üçüncü İhtiyari Protokol’ü 2012 yılında imzalamış ve 2017 yılında onaylamıştır.64 Xxxxxxxx’x 00 xxxxxx xxxxxxxx. 00 xxxxxx xx xxxxxxxxx imzalamış ancak henüz onaylamamıştır.65

C. YENİ USULLER

Protokol, ÇHS denetim mekanizmasına üç yeni usul eklemektedir: Bireysel başvuru, devlet başvurusu ve soruşturma usulü. Bireysel baş- vuru ve devlet başvurusu ikisi birlikte BM sözleşmeleri çerçevesinde “başvuru usulleri” olarak adlandırılmaktadır. Söz konusu üç denetim aracı Sözleşme’deki hakların yanı sıra, ilk iki protokole taraf olan dev- letler açısından, bu protokollerdeki haklar için de işletilebilecektir.66

Üçüncü İhtiyari Protokol’ün sisteme kattığı üç denetim aracından bireysel başvuru usulüne aşağıdaki ayrıntılı olarak yer verileceğinden, bu başlık altında ana hatlarıyla devlet başvurusu ve soruşturma usu- lüne değinilecektir.

Devlet başvurusu bir taraf devletin, ÇHS ve/veya ihtiyari protokol- lerde garanti edilen hakları ihlal ettiği iddiası ile diğer bir taraf devlet aleyhine ÇHK’ye başvuruda bulunmasıdır. Devlet başvurusu usulünün işletilmesi için sadece Üçüncü İhtiyari Protokol’e taraf olmak yeterli de- ğildir ayrıca bu konuda Komite’nin yetkisinin tanındığının beyanı ge- reklidir. Komite, böyle bir beyanda bulunmamış taraf devletle ilgili veya böyle bir beyanda bulunmamış taraf devletten gelecek başvuruları kabul etmeyecektir. Devlet başvurusu çerçevesinde öncelikle Komite konuya ilişkin dostane çözüm bulunması için arabuluculuk yapacaktır.67

Diğer BM temel insan hakları sözleşmeleri içinde İşkence ve Di- ğer Zalimane, İnsanlık Dışı veya Küçültücü Muamele ve Cezaya Karşı

62 GA/11198, 19,12.2011.

63 Xxx Xxxxxxx, “International Children’s Human Rights Law: Complaints and Re-

medies” in: Xxxxxx Xxxxxxxx-Xxx Xxxxxxxx, International Human Rights of Child- ren, Netherlands-2019, s.72,73; Xxxxxxxx/Xxxxx, The New Kid, s. 372.

64 Türkiye açısından Protokol 26.03.2018 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

65 xxxxx://xxxxxxxxxx.xxxxx.xxx, 10.10.2022.

66 Xxxxxxx, s. 73.

67 Üçüncü İhtiyari Protokol md. 12; Ayrıca bkz. Xxxxxxx, s. 73,74.

Sözleşme (İKS), Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin Haklarının Ko- runmasına İlişkin Sözleşme (GİAKS), Zorla Kaybedilmeye Karşı Her- kesin Korunmasına Dair Sözleşme (ZKKS) ve ESKHS’ye ek protokolde devlet başvurusu usulüne yer verilmektedir.68 Ancak siyasi sebepler- den dolayı bu yol kural olarak işletilmemektedir. Şimdiye dek sadece Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme (IAOKS) çerçevesinde üç kez işletilmiştir.69

Soruşturma usulünde70 Komite, ÇHS ve/veya ek protokollerde güvence altına alınan hakların ciddi ve sistematik bir şekilde ihlal edildiğine dair güvenilir bilgi alırsa, taraf devlete bilginin incelenme- sinde iş birliği yapma ve bilgiye ilişkin gözlemleri sunma konusunda çağrıda bulunur. Komite, taraf devletin gözlemiyle birlikte her türlü bilgiyi dikkate alarak, bir veya birden fazla üyesini soruşturma yürüt- mek ve kendisine bilgi vermek üzere görevlendirebilir. Soruşturma, gerektiğinde ve taraf devletin onayıyla, devlete yapılacak bir ziyareti de kapsayabilir. Komite -soruşturmanın sonuçları incelendikten son- ra- bulguları, yorum ve tavsiyeleri ile birlikte taraf devlete iletir. Taraf devlet altı ay içinde Komiteye gözlemlerini sunar.71 Prosedürün takibi çerçevesinde Komite, taraf devletten bilgi isteyebilir ve raporlarında bu konuda daha fazla bilgi vermeye davet edebilir.72

Soruşturma usulünü harekete geçirecek olan bilgiyi Komiteye her- kes verebilir. Bilgi verilmesi için iç başvuru yollarının tüketilmesi zo- runluluğu bulunmamaktadır.73

Soruşturma usulü BM temel insan hakları sözleşmeleri içinde İÖS, Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılmasına Dair Sözleşme (CEDAW), ZKKS, Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (EHİS) ve ESKHS denetim mekanizmaları içinde yer almaktadır.

68 xxxxx://xxx.xxxxx.xxx/xx/xxxxxx-xxxxxx/xxxxxxxxxx-xxxxx-xxxxx-xxxxxx-

violations#interstate, 10.10.2020.

69 xxxxx://xxx.xxxxx.xxx/xx/xxxxxx-xxxxxx/xxxx/xxxxx-xxxxx-xxxxxxxxxxxxxx,

10.10.2020. Başvuruların üçü de 2018 yılında yapılmıştır. İlk ikisi Katar tarafından Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’ne karşı, üçüncüsü ise Filistin tara- fından İsrail’e karşı yapılmıştır.

70 Soruşturma usulüne ilişkin olarak, taraf devletler Protokol’ün imzası, onayı ya

da Protokol’e katılım esnasında Komitenin soruşturma usulüne ilişkin yetkisini tanımadıklarını beyan edebilirler. m. 13/7.

71 Üçüncü İhtiyari Protokol md. 13.

72 Üçüncü İhtiyari Protokol md. 14.

73 Xxxxxxx s. 73.

D. KABUL EDİLMEYEN USUL: KOLEKTİF BAŞVURU YOLU

Üçüncü İhtiyari Protokol’ün kabul edilme sürecinde Komiteye ko- lektif başvuru yapılabilmesi konusunda da öneriler olmuş ve açık uçlu çalışma grubunun toplantılarında en hararetli tartışmalar bu konuda yapılmıştır. Kolektif başvuru usulü, insan hakları kuruluşları ya da STK’lara, bireysel çocuk mağduriyetine dayanmadan genel olarak ya da çocuk mağdur/mağdurlar olmakla birlikle isimlerinin belirtilmesi zorunluluğu olmaksızın/anonim olarak, başvuru yapma hakkının ve- rildiği bir yöntemdir.74 Bu usule Avrupa Sosyal Şartı (ASŞ)/Gözden Geçirilmiş ASŞ75 ve Afrika Çocuk Hakları ve Refahı Şartı76 çerçeve- sinde yer verilmektedir. Latin Amerika ülkeleri, Slovenya, Slovakya, STK’lar, uzmanlar ve ÇHK kolektif başvuru sisteminin protokolde yer alması gerektiğini savunmuştur.77 Sonuç olarak yapılan öneriler, ko- lektif başvuruların soyut iddiaları Komite’nin önüne getireceği, sınırlı kaynakları gereksiz zorlayacağı, soruşturma usulü ile kesişen yönleri olduğu ve bireysel başvurunun da kişi toplulukları tarafından yapıla- bileceği gerekçesiyle reddedilmiştir.78 Bununla birlikte, kolektif başvu- ru usulünü savunanlar, bu usulün özellikle ÇHS açısından önemine ve çocukların bireysel başvuru yapmakta yaşayacakları zorluklara vurgu yapmaktadır. Tek tek çocuklar yerine çeşitli kurum ve kuruluşların başvuru yapması, çocukların başvuru yapmalarına gerek bırakmadan sorunların çözümünü sağlayıp, çocukların ikincil mağduriyetlerini ön- leyebilecektir ve sistemsel problemler tek tek başvurular yapılmadan bir kerede Komite önüne getirilebilecektir79 Ayrıca çocukların kırılgan-

74 Xxxxxxx xxxxxxxx Xxxxxxxxxxxx, “Communications Procedure under 3rd Optio-

nal Protocol to the Convention on the Rights of the Child: A Critical Assesment”,

Xxxxx Xxxxxxxxxx Journal of Law, V.7, Y. 2015, s. 81.

75 ASŞ uyarınca kolektif başvurular akredite edilen STK’lar ile taraf devlet kabul

ederse ulusal STK’lar tarafından yapılabilir; iç başvuru yolunun tüketilmesi şartı bulunmamaktadır. De Beco, s. 382, 383.

76 Afrika Çocuk Hakları ve Refahı Şartı’nda bireysel başvuru usulüne de yer veril-

mektedir. bkz. md. 44; Afrika Çocuk Hakları ve Refahı Şartı’nda kolektif başvu- ru usulü için bkz. Xxxxx Xxxxxx, Children Degending their Human Rights Under the CRC Communications Procedure, On Strengthening the Conventions on the Rights of the Child Complaints Mechanism, London-2015, s. 27 vd; Xxxxxxx, s. 74.

77 Xxxxxxxx, s. 116; Xx Xxxx, s. 382.

78 Xxxxxxx, s. 74.

79 Kolektif başvurunun avantajları konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Xxxx Xxxxxx-

son, “The Third Optional Protocol to the International Convention on the Rights of the Child: Success or a Failure fort he Enforcement of Children’s Rights?”, Que- en Xxxx Human Rights Law Review, Y. 2015, 2(1), s. 73 vd.; Xxxxxxx, s. 74; Xxxxxx, s. 23 vd.

lığı, başvuru yapabilmelerine ilişkin zorluklar, maddi yetersizlikler ve ebeveynlerin manipülasyonlarına ilişkin endişeler de kolektif başvuru usulünün savunulmasına gerekçe oluşturmuştur.80

E. ÜÇÜNCÜ İHTİYARİ PROTOKOL’ÜN YAPISI, İLKELER VE GENEL HÜKÜMLER

Üçüncü İhtiyari Protokol’ün bazı hükümleri denetim mekanizma- sı getiren insan hakları belgelerinde yer alan esaslara paralel olmakla birlikte, bazı hükümleri çocukların kendilerine özgü durumlarını dik- xxxx almaktadır.81

Üçüncü İhtiyari Protokol, başlangıç kısmı ile dört bölümden oluş- maktadır.

Başlangıç kısmında, çocukların hakların süjesi oldukları, onurlu ve gelişebilir yetenekleri olan bireyler oldukları teyit edilmiştir. Ay- rıca çocukların özel ve bağımlı konumlarının hak ihlallerine yönelik yasal yolların takibi için engel olabileceği belirtilmiştir. Yasal yolların takibinde çocuğun yüksek yararı ilkesinin ve çocuğa duyarlı usullerin göz önünde bulundurulacağı esasları da başlangıç bölümünde düzen- lenmiştir.

Birinci bölümde genel hükümler yer almaktadır. Öncelikle, 1. maddede, Komitenin İhtiyari Protokol’de yer alan denetim araçlarına ilişkin yetkisi düzenlenmiştir. Ardından 2. Maddede, Komitenin gö- revlerini yerine getirmesindeki yol gösterici ilkeler belirtilmektedir ki bu ilkeler çocuğun yüksek yararı ile onun hak ve -yaşı ve olgunluğu ölçüsünde- görüşlerinin göz önüne alınmasıdır. Bu maddenin ele xxx- nışının, ÇHS’de yer alan ve Sözleşme’ye hâkim olan ilkelerden çocu- ğun yüksek yararı ilkesi ve çocuğun dinlenilme hakkının bir yansı- ması olduğu söylenebilir.82 3. maddede Komitenin Protokol’e ilişkin usul kurallarını kendisinin yapacağı; bunu yaparken çocuğa duyarlı yöntemleri ve çocuğun, onun adına hareket edenler tarafından, baskı

80 Xxxxxxxx/Xxxxx, The New Kid, s. 398

81 De Beco, s. 373.

82 Xxxxxxx Xxxxxx, Children and International Human Rights Law, London-2013, s.

241; Xxxxx Xxxxx, “The Third Protocol to the UN Convention on the Rights of the Child? -Clallenges Arising Transforming The Rhetoric into Reality”, in: Xxxxxxx

M. (Ed.), The Future of Children’s Rights, Xxxxx-2014, s. 193.

altında bırakılmamasını esas alacağı düzenlenmektedir. 83 Komitenin, çocuğun yüksek yararına görmediği başvuruları reddedebileceği (md. 3) ve taraf devletlerin Komiteye yapılan başvurulardan dolayı insan hakları ihlallerine karşı koruma tedbirleri alması (m. 4) hususu da bi- rinci bölümde düzenlenmiştir.

2. bölümde başvuru usulleri olarak bireysel başvuru usulü ve dev- let başvurusu (m. 5-12), 3. bölümde soruşturma usulü (m. 13-14), 4. bölümde ise son hükümler (m. 14-24) yer almaktadır. Son hükümlerde uluslararası yardım ve iş birliği, Protokol’ün taraf devletlerce tanıtımı ile imza, onay ve katılıma ilişkin düzenlemeler bulunmaktadır.

III. ÜÇÜNCÜ İHTİYARİ PROTOKOL VE BİREYSEL BAŞVURU USULÜ

A. GENEL OLARAK BİREYSEL BAŞVURU USULÜ VE ÖNEMİ

ÇHK’ye bireysel başvuru yapılması konusu ÇHS yapılırken de tartışma konusu edilmiş ancak ÇHS’de özellikle sosyal hakların yer alması ve devlete getirilen geniş yükümlülükler, bu usulün benim- senmemesi sonucunu doğurmuştu.84 Yeni bir protokol ile bireysel başvuru yolu kabul edilmesine karşı olanların argümanları, bu usu- lün Komitenin iş yükünü arttıracağı, diğer sözleşmeler kapsamında zaten bireysel başvuruların yapılabileceği ve yine sosyal hakların dava edilebilirlik özelliklerinin bulunmamasıdır.85 Buna karşılık ÇHS’de yer alan hükümlerin büyük kısmının diğer sözleşmelerde yer alma- dığı, başvuru yolu olmadan hakların etkili bir şekilde gerçekleşmesi- nin mümkün olmaması ve çocuk haklarına ilişkin meselelerin çocuk hakları uzmanları tarafından/ çocuğa duyarlı yaklaşımla çözülmesi gereği karşı argüman olarak ileri sürülmüştür.86 Her ne kadar sosyal hakların dava edilemez nitelikte olması bireysel başvuru aleyhine ile-

83 Xxxxxxxxxxxx, s.106.

84 De Beco, s. 368.

85 De Beco, s. 369; Ayrıca bkz. Xxxxxxxxx Xxx Xxxxxx, “Acknowledging Children

as International Citizens: A Chind Sensitive Communication Mechanism for the Convention on the Rights of the Child” in: Xxxxxxxxx Xxxxxxxxxx-Xxxx Xxxxxxxx (Ed.), The Human Rights of Children, From Visions to Implementation, Farn- ham-2011, s. 123, 124.

86 Van Bueren, s. 125; De Beco, s. 369.

ri sürülse de, günümüzde sosyal hakları garanti eden metinlerin bi- reysel ve kolektif başvuru yolları öngörmeleri, sosyal hakların dava edilemez nitelikte olduğu fikrini başlı başına çürütmüştür. ÇHK’nin 5 no’u Genel Yorum’u uyarınca “hakların gerçek anlamlarının olması için ihlallerin giderimini sağlamak üzere etkili başvuru yolları bulunmalıdır” ve “taraf devletler, sosyal ve ekonomik haklar dahil olmak üzere, hakların dava edilebilirliğinin sağlanmasına özel dikkat göstermelidir”. 87 Ayrıca, Genel Yorum haklar arasında bir ayrım gözetilemeyeceğini belirterek, sosyal hakların dava edilebilir olduğunu teyit etmektedir.88

Üçüncü İhtiyari Protokol’ün bireysel başvuru yolunu öngörmesiy- le; tüm BM temel insan hakları sözleşmelerinde bireysel başvuru yolu tanınmıştır ve bazı yazarlara göre BM sözleşme sistemi içindeki yap- bozun son parçası tamamlanmıştır.89

Bireysel başvuru usulü, ÇHS’de ya da ihtiyari protokollerinde garanti edilen hakları ihlal edilen mağdur birey/grupların veya tem- silcilerinin iç başvuru yollarını tükettikten sonra, Komiteye başvura- bilmeleri yoludur.90 Üçüncü İhtiyari Protokol’e taraf olmakla birlikte devletler, Sözleşme ve/veya ilk iki ihtiyari protokolde yer alan hakları ihlal edilen bireylerin başvuru yapabilmesi konusunda ÇHK’nin yet- kisini kabul etmiş olurlar.91

Çocuklar, hiç kuşkusuz ki, AİHS ya da KSHS gibi bölgesel ve ulus- lararası diğer insan hakları sözleşmelerinde garanti edilen haklardan da yararlanabilir ve bu sözleşmeler çerçevesinde bireysel başvuru yo- lunu kullanabilir. Bununla birlikte ÇHS sözleşmesi sisteminde bireysel başvuru yapmanın önemi hem Sözleşmenin özel olarak çocukları ko- ruyup onlara haklar vermesi hem de Üçüncü İhtiyari Protokol ışığın- da bu sistemde çocuğa duyarlı özel kural ve yöntemlerin söz konusu olmasıdır.92

87 p. 24; bu başvuru yolları ulusal hukukta yok ise, uluslararası hukukta öngörülme-

lidir. Bkz. De Beco s. 369.

88 Xxxxxxx, s. 68, 69; Ayrıca bkz. Sloth/Nielsen, s. 49.

89 De Beco, s. 367.

90 BM temel insan hakları sözleşmelerinde bireysel başvuru usulüne ilişkin ayrıntılı

bilgi için bkz. Xxxx Xxxxxxxx, “Individual Complaints”, in: HellenKeller-Xxxx Xxx- xxxxx (ed.), UN Human Rights Treaty Bodies, Law and Legitimacy, s. 73 vd.

91 Individual Complaint Procedures under the United Nations Human Rights Trea-

ties, Fact Sheet no. 7, UN, Geneva-2013, s. 23.

92 Xxxxx, s. 193.

Üçüncü İhtiyari Protokol’de bireysel başvuru yoluna ilişkin kural- lar yer almakla birlikte, ÇHK, 2013 yılında bu usule ilişkin daha ayrın- tılı düzenlemeler içeren “Usul Kuralları”nı kabul etmiştir.93 Komitenin benimseyeceği usul kurallarında çocuğa duyarlı yöntemlerin esas xxx- nacağı Üçüncü İhtiyari Protokol’ün 3. maddesinde belirtilmişti. Mad- dede, çocuğa duyarlı yöntemin ne olduğu açıkça belirtilmemiş olsa da bu yöntemin, çocuğun korunması ile onun bireysel ihtiyaç ve görüşleri arasında denge kuran bir yaklaşım olduğu söylenebilir.94 Bu doğrul- tuda, Usul Kuralları’nda ve ayrıca Protokol’e ilişkin olarak Komitenin çıkarttığı “Çalışma Metotları”nda bireysel başvuru sürecinin işleyişine yönelik olarak, çocuğun yüksek yararı ve çocuğun dinlenilmesi ilkeleri ışığında çocuğa duyarlı yöntemler benimsenmektedir.95

Çocuklar, toplumların en kırılgan kesimlerinden birisidir.96 Bu bağlamda ÇHS çerçevesinde bireysel başvuru yolunun tanınmasının önemi, -diğer sözleşmelerin mekanizmalarından farklı olarak- hem İh- tiyari Protokol ve usul kurallarında hem de ÇHK’nin içtihadında ço- cukların kendilerine özgü durumlarının dikkate alınmasıdır.

B. BAŞVURU SÜRECİNİN GENEL İŞLEYİŞİ

Üçüncü İhtiyari Protokol’e ilişkin “Usul Kuralları” uyarınca ÇHK, bir “çalışma grubu” kurmuştur. Çalışma grubu, (Komite üyeleri için- den) dokuz kişiden oluşmaktadır.97 BM Genel Sekreterliğine bir baş- vuru yapıldığında, başvuru çalışma grubuna iletilir. Çalışma grubu bir üyesini raportör olarak görevlendirir. Raportör kabul edilebilirlik ve esasa ilişkin tavsiyelerde bulunur. Bu görüşler çalışma grubu üyeleriy- le paylaşılır ve çalışma grubunun görüşü alınır. Raportör son tahlilde kabul edilebilirliğe ve esasa ilişkin bir taslak hazırlar; taslak çalışma

93 Xxxxxxxx, s. 118. Üçüncü İhtiyari Protokol’e ilişkin usul kuralları, ÇHK’nin 62. otu-

rumunda kabul edilmiştir. CRC /C63/3, 10.04.2013.

94 Van Bueren, s. 129; Xxxxxxxxxxxx, s. 106; bkz. “BM Çocuk Mağdurlar ve Suç Ta-

nıklarını İçeren Konulara İlişkin Adalet İlkeleri”, Ekonomik ve Sosyal Konsey Ka- rarı, 2005/10.09.2005.

95 Xxxxx, x. 180; Information Pack About the Optional Protocol to the Convention on

the Rights of the Child on a Communications Procedure (OPIC), Child Rights Con- nect, 2020, xxxxx://xxxx.xxxxxxxxxxxxxxxxxx.xxx/xx-xxxxxxx/xxxxxxx/0000/00/

OPIC_info-pack_2020_English.pdf, 22.10.2022, s. 2, 3

96 Xxxxxxxxxxxx, s. 78.

97 Çalışma Metotları B/5.

grubu tarafından onaylanır ve oybirliği ya da oy çokluğuyla kabul edilmek üzere ÇHK’ne iletilir. Çalışma grubu bağımsız uzmanların ve ÇHK üyelerinin görüşlerine de başvurabilir.98

Başvuruların incelenme süreci, başvurunun çocuklar veya çocuk- lar lehine yetişkinler tarafından yapılmış olmasına göre farklılık göster- mektedir. Birinci durumda, başvuru ilk bakışta kabul edilmez görünse bile yine de acil olarak çalışma grubuna iletilir. Çocuk dostu bir dille, başvurucuya başvurunun alındığı konusunda bilgi verilir. İkinci du- rumda ise Genel Sekreterlik şekli koşulların bulunup bulunmadığını inceler (başvurucunun isminin bulunması, başvurunun açıkça temel- den yoksun olmaması, başvurunun Sözleşme ve ihtiyari protokollerin- de yer alan haklara ilişkin olması ve aleyhine başvuru yapılan devletin taraf devlet olması gibi). Bu koşullar bulunmadığında Genel Sekreter- lik başvuruyu reddeder. Başvuru yetişkin tarafından yapıldığında, ça- lışma grubu çocuğun baskı altında olup olmadığını değerlendirir.99

Usul Kuralları’nın 20. maddesi uyarınca, Komite mümkün olan en kısa sürede ve basit çoğunlukla kabul edilebilirliğe ilişkin karar ve- rir. Bu bağlamda esasa ilişkin inceleme kabul edilebilirlik kararının ardından yapılacaktır. Bununla birlikte söz konusu usul, kararların alınmasını geciktirmektedir ve BM temel insan hakları sözleşmeleri komiteleri, uygulamada -eğer devletin kabul edilebilirlik ve esasa iliş- kin kararın ayrı alınması yönünde talebi yok ise- kabul edilebilirlik ve esasa ilişkin kararlarını aynı anda almaktadır.100

X.XXXXXXXX BAŞVURU VE ÇOCUK HAKLARI KOMİTESİNİN YETKİSİ

Komitenin yetkisi genel olarak Protokol’ün 1. maddesinde düzen- lenmektedir. 1. maddenin 1. paragrafı uyarınca “İşbu Protokole Taraf Devlet, Komitenin yetkilerini bu Protokolde belirtildiği şekilde kabul eder”. Protokol’ün 5., 7. ve 20. maddelerinde de Komitenin kişi, konu, yer ve zaman açısından yetkisine ilişkin temel kurallar yer almaktadır. Önce- likle belirtmemiz gerekir ki bireysel başvuruların kabul edilebilir bu- lunması için, Komitenin yetkili olması gereklidir.

98 Xxxxxxxx, s. 119.

99 Xxxxxxxx, s. 119.

100 Xxxx E. Doek, Individual Communications, s. 43

1. Konu Yönünden Yetki

Protokol m. 1/2 uyarınca, “Komite, bir devletin taraf olmadığı bir bel- gede ortaya konan hak ihlallerine ilişkin konularda, o devlete ilişkin yetkilerini kullanamayacaktır”. Söz konusu belgelerin hangileri olduğu da 5. mad- dede açıkça belirtilmektedir. Bireysel başvuru açısından Komitenin yet- kisini değerlendirdiğimizde, Komitenin konu açısından yetkili olması için, aleyhine başvuru yapılan devletin ihlal edildiği ileri sürülen hak- kın garanti edildiği ÇHS ve/veya ihtiyari 1. veya 2. Protokollere taraf olması gereklidir. Bu belgelere taraf olunmadan veya bu belgelerde ga- ranti edilmemiş hak ve özgürlükler için bireysel başvuru yapılamaz.101

ÇHS kapsam itibariyle geniş bir sözleşmedir ve yukarıda belirtil- diği üzere çocukların klasik haklarının yanı sıra, ekonomik, sosyal ve kültürel hakları da Sözleşme’de garanti edilmektedir.

Devletler Üçüncü İhtiyari Protokol’e taraf olmakla, bireysel başvu- ru açısından taraf oldukları ÇHS veya ihtiyari protokollerde yer alan haklardan bazılarını kapsam dışı tutma yetkisine sahip değildir. Bu husus, özellikle sosyal hakların bireysel başvuru açısından kapsam dışı tutulmasını engellemekte ve hakların bağımlılığı ve bütünselliği prensibine hizmet etmektedir.102 Bununla birlikte, Sözleşme ve ihtiyari protokollerine konan çekinceler Komitenin yetkisinin belirlenmesinde göz önünde bulundurulur.103

Bireysel başvuru usulü, tüm insan hakları sözleşmeleri sistemleri için hakların somutlaştırılmasını ve kapsamlarının belirlenmesini sağ- layan bir yoldur. Bu açıdan yargısal/yarı yargısal organların kararla- rıyla sözleşmelerdeki haklar adeta yeniden biçimlenmektedir. ÇHS’de yer alan hakların kapsamlarının ne olduğunun bilinmesi ve özellikle başvuru yaparken hakkın içeriğinin tespiti için, bireysel başvurulara ilişkin Görüşlerin takip edilmesi önem taşımaktadır.

101 ÇHS’ye taraf olmayıp, maddi haklara ilişkin ihtiyari protokollere taraf olan dev-

letler de Üçüncü İhtiyari Protokol’e taraf olabilir ve bu devletler açısından ilk iki protokoldeki hakların ihlal edildiği iddiası Komitenin önüne götürülebilir. Örne- ğin, ABD, ÇHS’ye taraf olmayıp, ilk iki ihtiyari protokole taraftır ve Üçüncü İhti- yari Protokol’e taraf olması durumunda, ilk iki ihtiyari protokolde yer alan haklar açısından ABD’ye karşı bireysel başvuru yapılabilir.

102 Xxxxxxxxxxxx, s. 86.

103 Individual Complaint Procedures under the United Nations Human Rights Trea-

ties, Fact Sheet no. 7, UN, Geneva-2013, s. 9.

İsviçre’ye karşı yapılan bir başvuruda,104 taraf devlet, Sözleşme- nin bazı maddelerinin kişilere sübjektif haklar vermediğini ve başvu- runun bu açıdan kabul edilemez nitelikte olduğunu ileri sürmüştür. (Ör. 3. maddede yer alan çocuğun yüksek yararı ilkesi, m. 6/2 de yer alan taraf devletlerin çocuğun hayatta kalması ve gelişmesi için müm- kün olan azami çabayı göstermesi yükümlülüğü, 22. maddede yer alan mülteci statüsü kazanmaya çalışan çocuğun insani yardımdan yarar- lanma hakkı, 24. maddede yer alan en iyi sağlık düzeyine kavuşma hakkı). Komite kişisel, siyasal ve sosyal hakların bölünmezliğini ve eşit önemini vurgulamış ve söz konusu hakların çocukların kişilikleri- ni ve yeteneklerini mümkün olan en üst düzeyde geliştirdiğini belirt- miştir.105 Komiteye göre, Sözleşme’de yer alan tüm haklar için bireysel başvuru yapılabilir ve bu konuda sınırlayıcı bir yaklaşım yapılması mümkün değildir.106

Bir başka başvuruda başvurucu, BM KSHS’nin 14. ve 17. madde- lerinde güvence altına alınan hakların ihlal edildiğini ileri sürmüştür. Bireysel başvuru ÇHS ve /veya ihtiyari protokollerinde ye alan haklar için yapılabileceği için kabul edilmezlik kararı verilmiştir.107

Sosyal hakların yanı sıra kişisel ve siyasal haklara ilişkin olarak da pozitif yükümlülükler, -açıkça Sözleşme metninde yer almasa da- ÇHS sistemi için geçerlidir. Dolayısıyla kişisel ve siyasal haklar söz konusu olduğunda devletlerin dokunmama dışında koruma ve yerine getirme görevleri bulunmaktadır. Koruma görevi, devletlere üçüncü kişiler- den kaynaklanan ihlalleri engelleme yükümlülüğü getirmekte; yerine getirme ödevi ise hakların kullanılmasını kolaylaştırma ve sağlamayı içermektedir.108 Dolayısıyla -ÇHK’nin içtihadı doğrultusunda- devlet- lerin pozitif yükümlülüklerini yerine getirmemesi sebebiyle kişisel/ sosyal/ siyasal haklar için bireysel başvuru yapılabilir.

İspanya’ya karşı yapılan bir başvuruda başvurucular yeni doğan bebeklerinin kaçırıldığını ve bunun için etkili soruşturma yapılmadığı için ÇHS’nin çocuk kaçırmaları düzenleyen 35. maddesinin ihlal edil-

104 V.A. (author) and E.A. and U.A. (victims) v. Switzerland (C. No. 56/2018)

105 Komiteye göre, çocuğun yüksek yararı üç ayaklı bir kavramdır: hem maddi bir

hak hem yorum ilkesi hem de usul kuralıdır.p. 6.5.

106 p. 6.5.

107 A.A.A. (author) and U.A.I. (victim) v. Spain (C. No. 2/2015)

108 H.M. (author) and X.X.X. (author’s son) v. Spain (C. No. 115/2020), p. 12.6.

diğini ileri sürmüştür. Taraf devlet, soruşturma yapmanın 35. madde kapsamına girmediğini bu yüzden başvurunun Komitenin konu ba- kımından yetki alanı içinde bulunmadığını belirtmiştir. Komite, 35. maddenin taraf devlete çocuk kaçırmaları engelleme yükümlülüğü getirdiğini ve bu yükümlülüğün -maddede açıkça yazmasa da- soruş- turma yapmayı içerdiğini belirtmiştir.109

Üçüncü İhtiyari Protokol’ün 10/4 maddesine göre, ekonomik sos- yal ve kültürel haklar için bireysel başvuru yapıldığında, Komite taraf devletin -ÇHS’nin 4. maddesi uyarınca- kaydedeceği ilerlemelerin uy- gunluğunu göz önünde bulunduracaktır.

2. Kişi Yönünden Yetki

Kişi yönünden yetki çerçevesinde ÇHK’ye kimlerin ve kime karşı bireysel başvuru yapacakları meselesi söz konusudur.

a) Başvuruyu Kim Yapabilir?

Komiteye kimlerin bireysel başvuru yapabileceği Üçüncü İhtiyari Protokol’ün 5. maddesinde düzenlenmektedir. m. 5/1 uyarınca, baş- vurular bir hakkın taraf devlet tarafından ihlal edilmesiyle mağdur ol- duğunu iddia eden kişi veya grup tarafından veya onlar adına hareket eden kişiler tarafından yapılabilir. m. 5/2 uyarınca eğer mağdur veya mağdurlar adına başvuru yapılıyorsa, onay olmaksızın mağdur/mağ- durlar adına hareket etme nedeni gerekçelendirilemiyorsa, başvuru onay alınarak yapılacaktır.110

Eğer başvuru çocuk tarafından yapılırsa, çocuk hem başvurucu hem de mağdur sıfatı taşır. Eğer temsilci ya da çocuğun adına hareket eden kişi başvuruyu yapıyor ise; ilgili kişi başvurucu (author), lehine başvuru yapılan çocuk ise mağdur (victim) olarak adlandırılır.111

Çocukların başvurucu olmaları, ulusal hukuk çerçevesinde fiil eh- liyetlerinin bulunup bulunmamasına bağlı değildir.112

109 F.N.P and X.X.X. (authors) v. Spain (C. No. 19/2017), p. 6.3.

110 Bireysel başvuru eğer mağdur tarafından yapılmıyorsa, mağdurun onayının bu-

lunması BM Sözleşmeleri denetim mekanizması içinde esas olan bir unsurdur. In- dividual Complaint Procedures under the United Nations Human Rights Treaties,

s. 4.

111 Usul Kuralları md. 12.

112 Xxxxxxx, s. 73; Usul Kuralları md. 13/1.

Mağdur çocuk yerine, yasal temsilci veya onun adına hareket eden bir kişi başvuru yapabilir.113 Çocuğun temsilcisinin ya da onun adına hareket eden kişinin başvuru yapması durumunda çocuğun onayı alın- mış olabilir. Ya da çocuğun onayının alınamamış olduğu bazı durumlar olabilir. Örneğin, çocuğun yaşının çok küçük olması ya da kaçırılmış olması gibi. İkinci durumda yani onay alınmadan başvuru yapıldığın- da, söz konusu durumun gerekçelendirilmesi gerekir. Bununla birlikte her iki durumda da başvurucu kötü niyetle ya da kendi çıkarı için baş- vuru yapıyor olabilir. Kötüye kullanmaların engellenmesi için Üçüncü İhtiyari Protokol ve Usul Kuralları hükümler içermektedir.

Üçüncü İhtiyari Protokol’ün 3/2 maddesi Komitenin, usul kural- larına çocuk adına hareket edenlerin çocuğu istismar etmesini engelle- yici hükümler koymasını öngörmektedir. Ayrıca, söz konusu hüküm, Komitenin çocuğun yüksek yararına olmadığına kanaat getirdiği herhangi bir başvuruyu incelemeyi reddedebileceğini düzenlemektedir.

Protokol’ün 3/2 maddesi paralelinde kötüye kullanmaları engel- lemek için Usul Kuralları’nda ayrıntılı düzenlemeler getirilmiştir. Usul Kuralları m. 1/2 uyarınca “Komite çocukların kendi adına hareket eden- ler tarafından baskı altında tutulmamaları ve kandırılmamaları için bütün gerekli önlemleri alır”. Ayrıca, “Çalışma Metotları” (Working Methods) D/15 uyarınca, “başvuru temsilci tarafından yapıldığında çalışma grubu, çocuğun uygun olmayan bir baskı altında olup olmadığını değerlendirir”. Bu değerlendirme kuşkusuz protokole hâkim olan iki ana ilke olan çocu- ğun yüksek yararı ile çocuğun hak ve görüşlerinin göz önüne alınması ilkeleri çerçevesinde yapılacaktır.114

Usul Kuralları m. 13/2 uyarınca, başvuru çocuğun onayı ile yapıl- masına rağmen Komite baskı ve kandırılma konusunda endişe duyar- sa, Genel Sekreterlikten ek bilgi edinmesini talep eder. Ek bilgi, baş- vurucudan, çocuktan veya 3. kişilerden alınabilir.115 Ek bilgi, kötüye kullanma ve kandırma olup olmadığı ve başvurunun çocuğun yüksek yararına olup olmadığı hususunda alınır.

113 Xxxx E. Doek, “Individual Communications Submitted under the Protocol to the

CRC on a Communications Procedure and Admissibility”, Leiden Law School, V. 2, pp. 1-50 (Individual Communications), s. 16

114 Üçüncü İhtiyari Protokol m. 2; Çocuğun yüksek yararı ilkesi ile çocuğun dinlenil-

me hakkı birbirlerini tamamlayan iki ilkedir. Bkz. Genel Yorum 12 (2009), p. 74.

115 Usul Kuralları m. 13/2.

Usul Kuralları m. 13/3 uyarınca, başvurucunun çocuğun onayı- nı almadığı ve gerekçenin bulunduğu başvurularda, Komite çocuğun yüksek yararı ilkesini esas alır ve mümkünse mağdur bilgilendirilerek, yaşı ve olgunluk seviyesi de göz önüne alınarak görüşüne başvuru- lur.116

Usul Kuralları m. 20/4 uyarınca hem mağdurun onayı ve hem de gerekçelendirme bulunmadığında, durumun özel koşulları ve sağlanan bilgiler değerlendirildikten sonra başvurunun incelenmesi çocuğun yüksek yararına görülmezse başvuru incelenmez.117 Aslına bakılırsa bu kural oldukça şaşırtıcıdır ve Protokol m. 5/2 ile Usul Kuralları m. 20/4 arasında bir çelişki ortaya çıkmaktadır. Çünkü Protokol m. 5/2 uyarınca onayın neden bulunmadığının gerekçelendirilmesi gerekir ve bu hüküm gerekçe yoksa başvurunun kabul edilmeyeceği anlamı- na gelir.118 Şu hâlde, usul kuralları m. 20/4’te çocuğun yüksek yararı görülmezse başvurunun incelenmeyeceği neden belirtilmektedir? Bu hükümden şu sonuç çıkmaktadır: Çocuğun yüksek yararı varsa, her hâlükârda Komite başvuruları kabul edilebilir bulacaktır.119 Nitekim Komitenin içtihadı da bu yöndedir.

Sonuç olarak, Protokol’ün 5/2 maddesinde onay yoksa mutlaka gerekçelendirme arandığı görülmektedir. Oysaki Usul Kuralları m. 20/ 4 uyarınca hem onay hem de gerekçe olmasa bile, çocuğun yüksek yararı olduğu durumda başvuru kabul edilebilecektir.120

İspanya’ya karşı yapılan bir başvuruda başvurucu baba, çocuk- larıyla direkt ilişki kuramadığını ve çocuklarının mağdur olduğunu ileri sürmektedir. Çocukların onayı bulunmamakla birlikte, Komite sunulan bilgi ve belgeler doğrultusunda başvurucunun çocuklarının onayını alabilecek durumda olmadığını ve başvuruda çocukların yük- sek yararının bulunduğunu belirterek, kişi yönünden yetki açısından kabul edilebilirlik kararı vermiştir.121

116 Usul Kuralları m. 13/3.

117 Usul Kuralları m. 20 /4.

118 Doek, Individual Communications, s. 14.

119 Doek, Individual Communications, s. 15; Information Pack About the Optional

Protocol to the Convention on the Rights of the Child on a Communications Pro- cedure (OPIC), s. 16; J.S.H.R. (author), X.X.X and A.H.L. (victims) v. Spain (C. No. 13/2017) p. 9.2; X (author), Y and Z. (victims) v. Finland (C. No. 6/2016), p. 9.4

120 Doek, Individual Communications, s. 14.

121 J.S.H.R. (author), X.X.X and A.H.L. (victims) v. Spain (C. No. 13/2017) p. 9.2.

Finlandiya’ya karşı yapılan bir diğer başvuruda başvurucu anne, çocukların velayetine sahip değildir ve ikiz çocukları için başvuru yap- mıştır. Her ne kadar çocukların onayı olmasa da Komite çocukların ya- şının onay alınamayacak kadar küçük olduğunu ve çocukların yüksek yararının söz konusu olduğunu belirterek, yetki açısından başvuruyu kabul edilebilir bulmuştur.122

Almanya’ya karşı yapılan bir başvuruda çocuğuyla görüşmesinde xxxx tarafından engel çıkarılan baba, çocuğun onayı bulunmadan baş- vuruda bulunmuştur. Çocuğun babasıyla görüşmeyi istememesi de göz önüne alındığında çocuğun onayı bulunmayan başvuruda çocu- ğun yüksek yararı bulunmadığı tespit edilerek kabul edilmezlik kararı verilmiştir.123

Çocuğu ile görüşemeyen bir babanın Panama’ya karşı yaptığı baş- vuruda, çocuğun onayı bulunmamakta ve baba neden onay almadığı konusunda bir gerekçe sunmamaktadır. Bununla birlikte, Komite bu açıdan kabul edilmezlik kararı vermemiştir.124

Komiteye yapılan başvuruların kabul edilmesi için Sözleşme’de yer alan hakkın ihlali, kişinin 18 yaşını doldurmasından önce gerçek- leşmelidir.125 Mağdur, 18 yaşından büyük olmakla birlikte, Sözleşme veya ihtiyari protokollerde yer alan haklarının ihlal edildiği tarihte 18 yaşın altındaysa, Komiteye başvuru yapabilir.126

Başvurunun kabul edilmesi için, başvurucu çocuğun veya adına başvuru yapılan çocuğun mağdur statüsünde olması gereklidir.127

Başvurular temsilci ve çocuk adına hareket eden kişiler tarafından, çocuğun haklarının ihlal edildiği gerekçesi ile yapılabilir. Çocuk adına hareket eden yetişkinlerin kendi haklarının ihlal edildiği gerekçesi ile yaptıkları başvurular kabul edilmezlik kararı ile sonuçlanmaktadır.128

122 X (author), Y and Z. (victims) v. Finland (C. No. 6/2016), p. 9.4.

123 M.W. (author) and V.W. (victim) v. Germany (C. No. 75/2019), p. 9.3.

124 Y.F. (author) and F.F., T.F. and E.F. (victims) v. Panama (C. No. 48/2018), p. 8.1-

8.4.

125 Doek, Individual Communications, s. 21.

126 Xxxxxxxxxxxx, s. 82; De Beco, s. 375.

127 Başvurucunun mağdur statüsünde olduğunu göstermek üzere, kişisel olarak ger-

çek ve önemli zarara uğradığını kanıtlaması konusunda bkz. Xxxxxx Xxxxxx (aut- hor and victim) v. Turkey, (C. No. 108/2019), p. 9.13- 9.14.

128 J.S.H.R. (author), X.X.X and A.H.L. (victims) v. Spain (C. No. 13/2017), p. 9.3.

Bununla birlikte Sözleşmenin ana babaya/çocuğun bakımından so- rumlu olan kişilere bazı haklar tanıması sebebiyle (Ör. m. 5, m. 18/2,

m. 27/3), bu hakların ihlal edilmesi durumunda söz konusu kişilerin başvurularının da kabul edilmesi gerektiği bazı yazarlarca doktrinde savunulmaktadır.129

b) Başvuru Kime Karşı Yapılır?

Bireysel başvuru daima Üçüncü İhtiyari Protokol’e taraf devlete karşı yapılır. Protokol’ün 1/3 maddesi uyarınca “İşbu Protokole taraf olmayan bir Devleti ilgilendiren hiçbir başvuru, Komite tarafından alınma- yacaktır”. Protokol’e taraf olmayan bir devlet aleyhine yapılan başvuru kişi açısından yetkisizlik söz konusu olduğu için reddedilecektir.

Özel kişilere karşı bireysel başvuru yapılması mümkün değildir. ÇHS’nin bazı maddelerinde ana babanın ya da çocuğun bakımın-

dan yasal olarak yükümlü kişilerin ödevlerinin belirtilmiş olması, bu kişilere karşı başvuru yapılabilmesi sonucunu doğurmamaktadır. Bi- reysel başvurular her daim taraf devlete karşı yapılır. Söz konusu kişi- lerin yükümlülüklerini yerine getirmemesinde taraf devletin dahli var ise, devletin pozitif yükümlülüğünü yerine getirmemesinden dolayı sorumluluğu ortaya çıkacaktır. Ayrıca xxxx xxxx/çocuğun bakımın- dan yasal olarak yükümlü olanlar dışında diğer kişilerin ihlalleri ko- nusunda da taraf devlet koruma görevini yerine getirmediğinde yine pozitif yükümlülüğün yerine getirilmemesi dolayısıyla devletin so- rumluluğu söz konusu olacak ve devlete karşı başvuru yapılabilecek- tir. Bu noktada Sözleşme’nin/Protokol’ün üçüncü kişiler alanındaki dolaylı yatay etkisinden bahsetmek mümkündür.130

3. Yer Yönünden Yetki

Protokol’ün 5. maddesi uyarınca, başvurular, taraf devletin yetki sınırları içerisindeki ihlal iddialarına yönelik olarak yapılabilir. Yetki alanının öncelikle, siyasal sınırlar içinde olan coğrafi alanı kapsaması esastır. Bununla birlikte, Komite bireysel başvurular sonucunda ver-

129 Doek, Individual Communications, s. 20.

130 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin kişi bakımından yetkisi ve AİHS kapsamın-

da devletin pozitif yükümlülükleri konusunda bkz. Xxxxxx Xxxxxxxx-Şeref Gözü- büyük, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, Ankara-2011, s. 45-49.

diği kararlarında taraf devletlerin yer bakımından yetkilerinin siyasal sınırlar içindeki coğrafi bölge ile sınırlı olmadığını, devlet otoritesinin egemen olduğu yerleri de içerdiğini belirtmektedir. Ayrıca devletin vatandaşı olan çocuklar için sınırları dışında olsa bile ekstra yükümlü- lükleri olduğu kabul edilmektedir.131

Xxxxxx Xxxxxx ve farklı on iki ülkeden on beş çocuk ihtiyari protokole taraf olan beş ülke aleyhine (Almanya, Arjantin, Brezilya, Fransa ve Tür- kiye) iklim değişikliği ve küresel ısınma (özellikle karbon salınımı) ko- nusunda gerekeni yapmadıkları ve bundan dolayı ÇHS’nin belirli mad- delerinin ihlal edildiği iddiası ile Komiteye başvurmuşlardır. Başvuru, Komite tarafından beş ülke için ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Komitenin beş ayrı kararı değerlendirildiğinde, son tahlilde kabul edilmezlik kararı verilse de başvuru yer açısından yetki açısından kabul edilmez bulunma- mıştır.132 Türkiye’nin Komiteye sunduğu gözlemlerde, başvuruculardan hiçbirisinin ülke sınırları içinde yaşamadığı ve devletle yasal ya da olay- lara ilişkin hiçbir ilişkilerinin bulunmadığı; bu nedenle başvurunun Ko- mitenin yetki alanı dışında bulunduğu ileri sürülmüştür. Başvurucular ise taraf devletin iklim değişikliği ve karbon kirliliği konusundaki eylem ve ihmalinden etkilendiklerini ileri sürmektedir. Başvuruculara göre, iklim değişikliği ve bunu takiben çevreye verilen insan haklarını etkile- yen zarar global bir meseledir. Taraf devletin karbon emilimi konusunda kendi sınırları içindeki kontrolü, sınırlarının dışında da etkilidir. Komite öncelikle Protokol’ün 2. maddesi uyarınca devletlerin kendi yetki alanla- rındaki eylemlerden sorumlu olduğunu tespit etmiş; Protokol’de “sınır” kavramının yer almadığını, sınır dışı yetkinin ise dar yorumlanması ge- rektiğini belirlemiştir. Bununla birlikte, Komiteye göre, karbon emisyo- nunun çevreye ve sınırların dışına verdiği zarar, taraf devlet tarafından önceden öngörülebilir bir durumdur.133

4. Zaman Yönünden Yetki

Protokol’ün 7/g maddesi uyarınca bir başvurunun kabul edile- bilir bulunması için, başvuru konusu ihlalin taraf devleti bağlayan

131 Ortak Genel Yorum No. 4, (Göçmen İşçilerin ve Ailelerinin Korunması Komitesi

ve ÇHK), 2017, p. 17/e ve 9; Yer yönünden yetki konusunda bkz. Doek, Individu- al Communications, s. 10.

132 Xxxxxx Xxxxxx (author and victim) v. Turkey, (C. No. 108/2019), p.9.2-9.12.

133 p. 9.3-9.12.

Protokol’ün yürürlüğe giriş tarihinden sonra gerçekleşmesi veya söz konusu ihlalin bu tarihten sonra devam etmesi/sürekli olması134 gerek- lidir. Protokol m. 20 uyarınca Komitenin bireysel başvurular açısından yetkisi Protokol’ün yürürlüğe girmesi ile başlar. Bununla birlikte, eğer bir devlet protokol yürürlüğe girdikten sonra Protokole taraf olursa, Protokole taraf olunan tarihten sonraki ihlal iddiaları için Komiteye bireysel başvuru yapılabilir.

D. GEÇİCİ TEDBİR ALINMASI

Protokol’ün 6. maddesi uyarınca, “başvurunun alınmasından sonra, herhangi bir zamanda ve esasa ilişkin karara varılmadan önce, Komite, aci- len dikkate alınmak üzere, taraf devletten, ihlal mağdurunun/mağdurlarının telafisi mümkün olmayan zararlardan korunmaları için istisnai durumlarda geçerli olabilecek geçici tedbirlerin alınması yönünde talepte bulunabilir.”135

2019 yılında Komite “İhtiyari Protokolde Yer Xxxx Xxxxxxx Prose- düründe Yer Xxxx Xxxici Tedbirlere İlişkin İlkeler”i kabul etmiştir.136 Bu ilkeler uyarınca, geçici tedbirler koruyucu ve önleyici tedbirler şeklinde ikili bir yapıya sahiptir. Tedbirler, telafi edilemez zararın ön- lenmesine ve hakların kullanımının sağlanmasına yöneliktir. Bu bağ- lamda tedbirlerin amacı Komitenin esasa ilişkin kararının etkinliğini/ bütünlüğünü sağlamak ve ilgili devletin, son Görüşlerde yer alan tav- siye edilen giderimleri yerine getirmesini sağlamaktadır.137

Protokol’ün 6. maddesinde sözü edilen “istisnai durumlar” ifadesi,138 devletin eylem veya ihmalinin korunan hak ya da Komite- nin nihai kararı üzerindeki vahim etkisine işaret etmektedir. Yine 6. maddede yer alan “telafisi olmayan zarar” ifadesi ise, yapıları gereği telafisi, eski haline getirilmesi ya da yeterli şekilde tazmini mümkün

134 AİHS çerçevesinde zaman yönünden yetki açısından istisnai bir durum olarak

görülen “sürekli ihlal” için bkz. Gölcüklü, s.; Practical Guide on Admissibility Cri- teria, Council of Europe/European Court on Human Rights, 2022, xxxxx://xxx. xxxx.xxx.xxx/xxxxxxxxx/xxxxxxxxxxxxx_xxxxx_xxx.xxx, 10.10.2021, s. 66 vd.

135 Xxxxxxxx, s. 117.

136 Information Pack About the Optional Protocol to the Convention on the Rights of

the Child on a Communications Procedure (OPIC), s. 17.

137 İhtiyari Protokolde Yer Xxxx Xxxxxxx Prosedüründe Yer Xxxx Xxxici Tedbirlere

Xxxxxxx Xxxxxxx, p. 2.

138 Protokolde yer alan “istisnai durumlar” ibaresi, geçici tedbir kararı verilmesini

zorlaştırabileceği için, doktrinde eleştiri konusu olmuştur. Xxxxxxxxx, x. 72.

olmayan hak ihlallerine karşılık gelmektedir.139 Komitenin geçici ted- bir kararı alması için risk veya tehdidin somut ve yakın olması; ayrıca riskin kanıtlanması şartı aranmaktadır.140 Çocuk hakları ihlalleri, ço- cukların gelişimi için genellikle ciddi ve uzun süreli etkiler bırakır. Bu yüzden geçici tedbirler sadece yaşam hakkı ve kişisel bütünlük hakkı ihlalleri ile sınırlı olarak verilmez, Sözleşme ve ihtiyari protokollerde yer alan tüm haklara uzanacak şekilde verilebilir.141 Belirtmemiz ge- rekir ki Komitenin geçici tedbir kararı verilebilecek durumları geniş yorumlaması son derece olumludur.

Komite, çocuğun yüksek yararı söz konusu olduğunda geçici tedbir kararı alınmasına kendiliğinden karar verebilir.142 Geçici ted- bir kararı Komitenin karar verme sürecinde -kendisine ulaşan bilgi- ler ışığında- her an verilebilmekle birlikte, genellikle başvurunun ilk aşamasında verilmektedir.143 Komite, Protokol’ün 6. maddesinin taraf devlete, geçici tedbire uygun davranmak konusunda uluslararası hu- kuki sorumluluk yüklediği kanaatindedir.144

Danimarka’ya karşı yapılan bir başvuruda, başvurucu, kızı için başvuru yapmıştır. Başvurucu ve kızı hakkında sınır dışı edilme kara- rı verilmiş olup, başvurucu kızının Somali’de kadın sünnetine maruz kalma riski altında olduğunu ileri sürmüş ve sınır dışı edilmemeleri için geçici tedbir kararı talep etmiştir. Komite geçici tedbir kararı ver- miş; akabinde Danimarka sınır dışı etme kararını ertelemiştir.145

E. KABUL EDİLEBİLİRLİK KOŞULLARI

Komiteye yapılan başvuruların kabul edilebilir bulunması için, Protokol’ün 7. maddesinde yer alan tüm kabul edilebilirlik koşulları- nın karşılanması gereklidir. Komitenin esasa ilişkin inceleme yapması

139 İhtiyari Protokolde Yer Xxxx Xxxxxxx Prosedüründe Yer Xxxx Xxxici Tedbirlere

İlişkin Xxxxxxx, p.2

140 p. 3; Xxxxxxxx 127.

141 p. 4

142 p. 7.

143 p. 8.

144 p. 9. Komite kararlarının bağlayıcılık taşımaması ve Protokol’ün 6. maddesinin

ihtiyari tedbir kararının gereklerinin yerine getirilmesi konusunda net ifade içer- memesi, doktrinde bu kararların devletlerce uygulanmasına ilişkin endişe doğur- muştur. Xxxxxxxxxxxx, s. 195.

145 Case R.H.M. (author) and X.X.X. (victim) v. Denmark (Case No. 83/2019).

için öncelikle başvurunun kabul edilebilir bulunması gereklidir. Belirt- mek gerekir ki kabul edilebilirlik koşulları diğer BM temel insan hak- ları sözleşmelerinde yer alan koşullarla büyük ölçüde benzerlik taşı- maktadır. Önemli olan, diğer yargısal/yarı yargısal organlardan farklı olarak, Komitenin bu koşulları İhtiyari Xxxxxxxx’xx 0. xx 0. xxxxxxxxx xxxxxxxx çocuğun yüksek yararı ile çocuğun haklarını/görüşlerini göz önüne alarak ve çocuğa duyarlı olarak belirlenmiş usul kuralları çer- çevesinde yorumlayacak olmasıdır. (7. maddenin 3. ve 2. madde ile değerlendirmesi sonucunda).146 Bu noktadaki gelişimi ÇHK kararları belirlemektedir.

Protokolün 7. maddesi uyarınca başvurunun kabul edilebilir bu- lunması için gerekli olan kriterler ve bu kriterlere ilişkin esaslar aşağı- da sıralanmaktadır.

1. Başvuruda İsmin Bulunması/Başvurunun Anonim Olmaması (7/a)

Üçüncü İhtiyari Protokol’ün 7. maddesinde yer alan birinci kabul edilebilirlik koşulu başvurunun anonim olmamasıdır. Başvurucunun ve mağdurun kimlikleri ve iletişim bilgileri başvuruda yer almalıdır. Bununla birlikte mağdur ya da başvurucunun isimleri, aksini talep et- medikleri sürece, kabul edilmezlik kararları, dostça çözüm sonucunda başvurunun sonlandırılması kararı ve Görüşlerde açıklanmaz. 147

Bireysel başvuruların yapılmasında kimliğin belirtilmesinin genel amacı, bu yolun propaganda amacıyla kullanılmasının önlenmesidir. Bu yüzden, kimliği belli olmayan mağdurlar/başvurucular için yapı- lan başvurular kabul edilmez.148

2. Başvurunun Yazılı Olması (7/b)

Üçüncü İhtiyari Protokol, başvurunun yazılı olması şartını ara- maktadır. Usul Kuralları m. 16/3-d uyarınca, başvurunun yazılı olma- sı, yazılı bildirimleri destekleyen materyalin de yazılı olmasını gerek- tirmemektedir.

146 Usul Kuralları md. 20.

147 Usul Kuralları md. 29/4.

148 Gölcüklü/Gözübüyük, s. 94.

Başvurunun yazılı olması gereğine doktrinde ve uygulamada bazı eleştiriler getirilmiştir. Bunun sebebi çocuğun kendisinin başvurucu olması durumunda, küçük çocukların yazmayı bilmelerinin mümkün olmaması ve hatta yaşı büyük de olsa bazı çocukların okuma yazma bilme olanaklarının bulunmamasıdır. Bu görüşe karşı, çocuk yerine çocuğun ebeveynlerinin ya da temsilcilerinin başvuru yapabileceği ile- ri sürülse de bazı durumlarda çocuğun temsilcileri veya ebeveyni ile çıkarlarının çatışması mümkündür. Bu yüzden doktrinde çocukların internet üzerinden görüntülü görüşme, video kaydı ya da online di- lekçe gönderme, görüntülü görüşme, resim yoluyla anlatım gibi araç- larla başvuru yapabilme yollarının kabul edilmesi önerilmektedir.149 Bu noktada, BM Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme çerçevesinde bireysel başvuru yapabilmek için, yazılı başvurunun kabul edilebilir- lik şartı olarak öngörülmemesi örnek olarak gösterilmektedir.150

3. Başvurunun, Hakkın Kötüye Kullanılmasını Teşkil Etmemesi veya Sözleşme ve Ek İhtiyari Protokolleriyle Bağdaşması (7/c)

Genel olarak bireysel başvuru öngören mekanizmalar söz konusu olduğunda, başvuru hakkının kötüye kullanıldığı başlıca durumlar, salt siyasi propaganda yapılması, başvuruda hakaret niteliği taşıyan sözlerin yer alması, denetim organına gerçek dışı bilgi verilmesi olarak sayılabilir.151

ÇHS ve İhtiyari Protokol özelinde, başvuru hakkının kötüye kul- lanılmaması kriteri, başvurucuların çocuklar adına başvuru yapması sebebiyle kendine özgü önem taşımaktadır; çünkü başvurucu, çocuğu değil kendi çıkarını gözetebilir.

Başvurunun sözleşme ve ek ihtiyari protokolleriyle bağdaşması şartı, yapılan başvuruya ilişkin olarak, Komitenin kişi, konu, yer ve zaman açısından yetkili olmasına işaret etmektedir.

Söz konusu kritere ilişkin olarak, başvurucu olarak hala, kendi haklarının ve yeğeninin haklarının ihlal edildiği iddiasıyla Komiteye

149 Xxxxxxxxx, s. 66; Xxx Xxxxxx, s. 129; Xxxxxxxxxxxx, s. 87.

150 De Beco, s. 376; Doek, Individual Communications, s. 19.

151 Gölcüklü/Gözübüyük, s. 98-100; AİHS çerçevesinde kötüye kullanma oluşturan

durumlar için bkz. Practical Guide on Admissibilitl Criteria, s. 52 vd.

başvurmuştur. Başvurucunun kendi hakları açısından başvuru, bi- reysel başvuruların yetişkinlerin değil çocukların haklarını koruduğu gerekçesi ile reddedilmiştir. Kabul edilmezlik sebebi başvurunun Söz- leşme ve ek protokolleriyle bağdaşmamasıdır.152

4. Aynı Konunun Daha Önce Komite Tarafından veya Başka Bir Uluslararası Soruşturma/ Çözüm Prosedürü Çerçevesinde İncelenmemiş Olması (7/d)

Genel olarak bireysel başvuru prosedürü içinde, bir başvurunun sözleşme denetim mekanizması tarafından kabul edilmesi için, daha önce yapılan bir başvuru ile esas itibariyle aynı olmaması gerekir. Bu- nun için, başvurunun kabul edilebilirlik aşamasında reddedilmiş ol- ması yeterlidir. Başvuru yolunun tüketilmemesi sebebi ile reddedilen başvurular ise denetim mekanizmasının önüne tekrar getirilebilir. Bu- nun yanı sıra başvuru, -devam eden ihlal gibi- yeni olaylar veya yeni bilgi içeriyor ise, yine denetim mekanizması tarafından kabul edilebi- lir.153

Başka bir uluslararası soruşturma ve çözüm prosedürünce daha önce incelenmemiş olma şartı çerçevesinde, ÇHK’ye yapılan başvuru daha önce başka bir (yargısal veya yarı yargısal) uluslararası yere ya- pılmış başvuruyla esas itibariyle aynı olmamalıdır. Bu koşulun sebebi birden fazla uluslararası yere başvurulmasının önlenmesidir.154

Finlandiya’ya karşı yapılan bir başvuruda, çocuğu ile irtibat ku- ramayan başvurucunun daha önce AİHM’ne başvuru yapmış olması ve başvurunun kabul edilmezlik kararı ile sonuçlanması, Komitenin kabul edilmezlik kararı vermesini gerektirmemiştir. Çünkü Komite, AİHM’nin aynı konuyu incelemediğine karar vermiştir.155

Danimarka’dan Arnavutluk’a sınır dışı edilme kararı ile ilgili ya- pılan bir başvuru ise daha önce İnsan Hakları Komitesinin (İHK) önü- ne götürülmüştür. Bununla birlikte Arnavutluk’ta süren kan davasına

152 A.A.A. (author) and U.A.I. (victim) v. Spain (C. No. 2/2015), p. 4.4; Aynı yönde

bakınız. X (author), Y and Z. (victims) v. Finland (C. No. 6/2016), p. 9.3.

153 Practical Guide on Admissibility Criteria, s. 49 vd.; Gölcüklü/Gözübüyük, s. 94.

154 Practical Guide on Admissibility Criteria, s. 50 vd; Gölcüklü/Gözübüyük, s. 96;

Xxxxx Xxxxxx, İnsan Hakları Hukuku, Bursa-2020, s. 520, 521

155 X (author), Y and Z. (victims) v. Finland (C. No. 6/2016), p. 9.2.

ilişkin hususlar İHK önünde belirtilmediği için, ÇHK başvuruyu kabul edilebilir bulmuştur.156

5. İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi (7/e)

Üçüncü İhtiyari Protokol m. 7/e uyarınca mevcut, ulaşılabilir tüm iç hukuk yollarının tüketilmesi gereklidir. Yasal yollar için yapılan başvuruların makul gerekçeler dışında uzadığı veya etkili bir çözüm getirmekten uzak olduğu durumlarda iç hukuk yollarının tüketilmesi şartı aranmayacaktır. Kanun yollarının tüketilmesi şartının aranması, ikincillik ilkesinin bir gereğidir.157

Protokol m. 7/e uyarınca iç başvuru yollarının tüketilmesinin is- tisnaları, başvuru yolunun etkisiz olması ve makul gerekçeler dışında uzamış olmasıdır.

İç başvuru yolunda makul sürenin ne kadar olacağı her olayın kendi özellikleri çerçevesinde değerlendirilecektir.158 Örneğin ilkokula başlatılmadığı için çocuğun eğitim hakkının ihlal edildiğine dair bir başvuruda Komite, iki yıl sürenin makul olmayan derecede uzun ol- duğunu tespit ederek başvuruyu kabul edilebilir bulmuştur.159 Makul sürenin ne kadar olması gerektiğinin belirlenmesi konusunda çocuğun yüksek yararı ilkesinin rehber alınması gerektiği önerilmektedir.160

Başvuru yollarının etkisizliğine ilişkin olarak, yukarıda sözü edi- len Xxxxxx Xxxxxx ve on beş çocuğun beş devlet aleyhine iklim değişik- liği ve küresel ısınma (özellikle karbon salınımı) konusunda yaptığı başvuruda, aleyhine başvuru yapılan devletlerden Türkiye’ye ilişkin kararda, başvurucular başvurunun kendileri için çok zor ve masraflı olduğunu, başvuru yapsalar dahi sürecin çok uzun süreceğini ve so- nuç alma olanaklarının pek mümkün olmadığını belirtmiştir. Komite ise, yargısal ve idari tüm başvuru yollarının tüketilmesi gerektiğini

156 Z.H. and A.H. (authors), K.H., M.H. and E.H. (victims) v. Denmark (C. No.

32/2017), p. 8.3.

157 Xxxxxxx, s. 71; İkincillik ilkesi için bkz. Xxxxxxx Xxxxxxx, “The Convention and the

Principle of Subsidiarity” in Macdonald J./Matscher F./Xxxxxxx X., The European System fort he Protection of Human Rights, London-1993, s. 41 vd.

158 Xxxxxxxxxxxx, s. 87; Bkz. Doek, Individual Communications, s. 30.

159 H.M. (author) and A.E.A. (victim) v. Spain (C. No. 115/2020), p.11.2.

160 Xxxxxxxxxxxx, s. 87.

belirtmiştir. Başvurucuların iddialarını kanıtlayan delillerin bulun- maması ve hukuk yollarının tüketilmesi konusunda hiçbir çaba gös- terilmemesi karşısında, iç başvuru yollarının tüketilmemesi sebebiyle kabul edilmezlik kararı verilmiştir.161

Almanya’ya karşı yapılan bir başvuruda başvurucu, çocukların oy hakkı ile ilgili olarak Anayasa Mahkemesi’ne başvuru yapmadığını çünkü bu yolun etkisiz olduğu belirtmiştir. Komite, başvuru yollarının etkililiği ya da alınacak sonuca ilişkin varsayımların bu yollara başvur- mamak için gerekçe olamayacağını belirtmiş ve kabul edilmezlik kara- rı vermiştir.162 Eğer ilgili konuda Anayasa Mahkemesi içtihadı ortaya konmuş olsa idi, kabul edilebilirlik kararı verilmesi mümkün olacaktı.

Ulaşılabilirliğin, etkililik için bir unsur olduğu söylenebilir. Bu nok- tada çocuklar için adli yardım da önem taşımaktadır. Danimarka’ya karşı yapılan bir başvuruya konu olan olayda, temyiz için adli yardım yapılmamış ve bu nedenle iç başvuru yolu tüketilememiştir. İç başvuru yolu tüketilmemekle birlikte kabul edilmezlik kararı verilmemiştir.163 Ancak adli yardım konusundaki içtihat yerleşik hale gelmemiştir.164

Belirtilmesi gerekir ki iç hukuk yolunun tüketilmesi için, sadece ulusal mercilere başvurmak yeterli değildir. Çiğnendiği iddia edilen Sözleşme hükmünün zımnen veya özü itibariyle iç hukuk yolunda ile- ri sürülmüş olması gerekir. Nitekim Komite, iç hukuk yolunda ileri sürülmeyen sözleşme maddeleri açısından kabul edilmezlik kararları vermektedir.165

İç başvuru yollarının tüketilmesi ve adalete erişim konusunda ço- cukların yaşayabileceği sıkıntılar nedeniyle, söz konusu kabul edilebi- lirlik nedeni bazı yazarlar tarafından eleştirilmekte ve Komitenin bu kabul edilebilirlik nedenini, maddede yer alan istisnalar çerçevesinde, esnek biçimde ele alması gerektiğini ileri sürmektedir.166

161 p. 9.15-9.20.

162 D.C. (author and victim) v. Germany (C. No. 60/2018), p. 6.5.

163 A.S. (author and victim) v. Denmark (C. No. 36/2017), p. 9.2.

164 Doek, Individual Communications, s. 47.

165 Z.Y. and X.X. (authors) and A.Y. (victim) v. Denmark (C. No. 7/2016), p. 8.4.

166 Xxxxxxxxx, s. 60 vd.

6. Başvurunun Açıkça Temelsiz Bulunmaması ve Yeterince Kanıtlanması (7/f)

Başvuruların kabul edilmez bulunmasının en yaygın sebeplerin- den birisi iddiaların temellendirilmemesi ve yeterince kanıtlanmamış olmasıdır.167

Söz konusu kabul edilmezlik nedeninin, yukarıda yer alan diğer nedenlerden farkı, Komitenin kabul edilebilirlik aşamasında, işin esa- sına girmek durumunda kalmasıdır. Tüm bireysel başvuru öngören Sözleşme sistemleri açısından böyle bir kabul edilebilirlik kriterinin bulunmasının nedeni, temeli olmayan başvuruların ilk aşamada ele- nerek, zaman kaybının önlenmesidir.168 Başvurunun açıkça temelsiz olmasının temel nedenleri, yeterince kanıt olmaması, açıkça ihlalin bu- lunmaması veya Sözleşmeye aykırı olmayan olayların başvuru konu- su yapılmasıdır.169

Belirtmek gerekir ki olayların ve kanıtların incelenmesi ve iç hu- kukun yorumu ulusal makamların yetki alanındadır; yeter ki bu değerlendirme keyfi olmasın ve adaletin reddi anlamına gelmesin. Finlandiya’ya karşı yapılan bir başvuruda başvurucunun ulusal Mah- keme kararına itiraz etmesi ancak bu kararın keyfi olduğunu ya da adaletin reddi anlamına geldiğini gösterememesi karşısında, Komite kabul edilmezlik kararı vermiştir.170

İddianın sadece genel olarak ortaya konması da Komite tarafın- dan yeterli bulunmamaktadır.171 Örneğin başvurucu ve çocuklarının İsviçre’den İtalya’ya sınır dışı edilmelerine ilişkin başvuruda, başvu- runun İtalya’da kötü muamele görmüş kişilere karşı yeterli psikolojik tedavi imkanlarının bulunmadığına ilişkin yönü, iddiayı kanıtlayacak kanıt sunulmaması nedeniyle açıkça temelsiz nitelikte bulunmuştur.172

167 Doek, Individual Communications, s. 49.

168 Practical Guide on Admissibility Criteria, s. 72 vd; Gölcüklü/Gözübüyük, s. 97.

169 J.G. Xxxxxxxx X.X-Xxxxxxxxx, A.H, Human Rights in Europe, A Study of the Euro-

pean Convention on Human Rights, Manchester-2001, s. 311; Gölcüklü/Gözübü- yük, s. 97; Practical Guide on Admissibility Criteria, s. 73 vd.

170 X (author), Y and Z. (victims) v. Finland (C. No. 6/2016), p. 9.8.

171 V.A. (author) and E.A. and U.A. (victims) v. Switzerland (C. N. 56/2018), p. 6.4.

172 p. 6.6.

7. Başvuru Konusu Durumun Üçüncü İhtiyari Protokolün Yürürlüğe Girmesinden Sonra Meydana Gelmesi veya Devam Etmesi (7/g)

Söz konusu kabul edilebilirlik şartı, Komitenin zaman bakımından yetkisine ilişkindir. Kabul edilebilirlik şartının kaleme alınışından, sü- regelen ihlal söz konusu olduğunda, başvurunun kabul edileceği an- laşılmaktadır.173

Protokol’ün taraf devlet açısından yürürlüğe girmesinden önce meydana gelen olaylar için yapılan bireysel başvurular kabul edilmez- lik kararları ile sonuçlanmaktadır. Roman ailenin yaşadıkları kamp yerinden çıkarılmasına ilişkin Fransa’ya karşı yapılan bireysel başvu- ruda, Danıştay kararı dahil olmak üzere tüm olay zincirinin ihtiyari protokolün Fransa açısından yürürlüğe girmesinden önce gerçekleş- mesi sonucunda, zaman bakımından kabul edilmezlik kararı verilmiş- tir.174

8. Başvurunun İç hukuk Yollarının Tüketilmesinin Ardından Bir Yıl İçinde Yapılması (7/h)

Üçüncü İhtiyari Protokol uyarınca, başvurucuların söz konusu za- man sınırı içinde başvuruyu yapmalarının mümkün olmadığını kanıt- ladıkları durumlar dışında, başvurunun iç hukuk yollarının tüketilme- sini izleyen bir yıl içinde yapılmış olması gereklidir.

Protokolün hazırlanması sırasında, süre konusunda farklı ülkeler farklı fikirler ileri sürmüştür. Brezilya ve bazı ülkeler süre koşulu kon- masına karşı çıkmıştır.175 Bazı ülkeler ise süre sınırı olacaksa, sürenin

-başvuruyu daha önce yapma imkanı bulunmamış ise- çocuğun reşit olduğu tarihten itibaren başlaması gerektiğini savunmuştur.176 Özel- likle kırsal kesimde yaşayan ve yoksul çocukların uluslararası bir me- kanizmaya ulaşabilmelerindeki zorluklar açısından, ÇHS sistemi için süre koşulu doktrinde de eleştirilmekte ve ÇHS, IAOKS ve ESKHS si-

173 De Beco, s. 376.

174 S.C.S. (author) and B.S.S., C.A.S. and C.M.S. (victims) v. France (C. No. 10/2017),

p. 6.2.

175 Xxxxxxxxxxxx, s. 89, 92.

176 Xxxxxxxxx, s. 68; De Beco, s. 376.

temleri dışında diğer BM temel sözleşme sistemlerinde bireysel başvu- ru için süre koşulu bulunmadığı belirtilmektedir.177

İç hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren bir yıl içinde başvuru yapma koşulu, usul kuralları ile de öngörülmüştür (kural 16/2-j).

F. ÜÇÜNCÜ TARAF MÜDAHALESİ

Bireysel başvuruya ilişkin Usul Kuralları m. 23/1 uyarınca, “başvu- runun yapılmasının ardından esasa ilişkin karar verilmesinden önce herhangi bir zamanda Komite; BM organlarından, bölgesel insan hakları sistemlerin- den, hükümet dışı kuruluşlardan, insan hakları kurumlarından, ilgili devlet kurumlarından belge isteyebilir ya da bunlara danışabilir”.

Bu kural ışığında Komite, bireysel başvuru sürecine ilişkin üçüncü taraf müdahalesi konusunda bir rehber hazırlamıştır.178 Bu bağlamda iki tür üçüncü taraf müdahalesi söz konusu olabilir. Birinci türde, ça- lışma grubu kendisi ilgili kurumdan müdahale edilmesini talep eder. İkinci olarak, bir kurum veya kuruluş kendisi Komiteden müdahil ol- mayı talep eder. Bu durumda, Komitenin bireysel başvurulara ilişkin çalışma grubu, müdahale talebinin kabul edilip edilmeyeceğine karar verir. Üçüncü taraf müdahalelerinde başvuru konusu olaylara veya iddialara odaklanılmaz ve bunlara itiraz edilmez.179

G. DOSTÇA ÇÖZÜM

BM temel insan hakları sözleşmeleri denetim mekanizmaları içinde dostça çözüm yolu ilk kez 2008 tarihi ESKHS’ye ek İhtiyari Protokol’de öngörülmüştür.180

177 Xxxxxxx Xxxxxxxx-Xxxxx Xxxxx, A Complaints Procedure fort he Convention on

the Rights of the Child: Commentary on the Second Draft, Xxxxxxxx, Xxxxxxxxxx xx Xxxx, 0000; xxxxx://xxx.xxxxxxxx.xxx/00000000/X_Xxxxxxxxxx_Xxxxxxxxx_xxx_xxx_Xxx- vention_on_the_Rights_of_the_Child_Commentary_on_the_Second_Draft, 10.10.2022 (A Complaints), s. 5; Xxxxxxxxxxxx, s. 89, 92.

178 Xxxxxxxx, s. 122.

179 Doek, Individual Communications, s. 45;

Rehber için bkz. xxxxx://xxx.xxxxx.xxx/xxxxx/xxxxxxx/xxxxx/Xxxxxxxxx/ HRBodies/CRC/GuidelinesTPI.pdf, 15.10.2022.

180 Information Pack About the Optional Protocol to the Convention on the Rights of

the Child on a Communications Procedure (OPIC), s. 2.

ÇHS bireysel başvuru sisteminde ÇHK, ilgili taraflara, Sözleşme ve/veya ihtiyari protokollerde belirtilen yükümlülüklere saygı çerçe- vesinde dostça çözüm bulmaları için arabuluculuk yapar. Dostça çö- züm Komitenin himayesi altında yapılır. 181

Dostça çözüm aşaması başvurunun alınmasından esasa ilişkin ka- rar verilmesine kadar geçen süreçte gerçekleşebilir. Taraflardan birisi dostça çözüm talep edebilir. Komite de kendi inisiyatifiyle taraflara dostça çözüm yolunu teklif edebilir. Dostane çözüm tarafların onayı temelinde yürütülür. Taraflardan her ikisi de dostane çözümü kabul ederse, Komite durumu açıklayan bir karar alır.182 Dostça çözüm anlaş- ması sonucunda, başvurunun değerlendirilmesi sonlandırılır.183

H. ESASA İLİŞKİN KARAR (GÖRÜŞ)

Komitenin, kabul edilebilirliğe / kabul edilmezliğe ve dostane çö- züme ilişkin kararları “karar” (decision), esasa ilişkin kararları ise “Gö- rüşler” (Views)184 olarak adlandırılmaktadır. Komite’nin Ekim 2022 iti- bariyle 24 tane esasa ilişkin verilmiş kararı (Görüşler) bulunmaktadır.

Komite, esas hakkında karar vermeden önce, başvuruyu tavsiye- lerde bulunması için bir çalışma grubuna yönlendirebilir.185 Komite, esasa ilişkin yaptığı inceleme sonunda, Sözleşme veya ihtiyari proto- kollerde garanti edilen bir hakkın ihlal edilip edilmediğini tespit eder. İhlal kararı verilmezse dosya kapanmış olur.186

Komite, ulusal mahkemelerin üzerinde bir temyiz merci değil- dir.187 Komite, bir hakkın ihlal edildiğini tespit ederse, giderim yolları

181 Üçüncü İhtiyari Protokol m. 9; Xxxxxxxxxxxx, s. 99.

182 Usul Kuralları md. 25; Çalışma Metotları, F/16, 17.

183 De Beco, s. 377; Proktokol md. 9.

184 Xxxxxxxx, s. 74; Xxxxxxx Xxx Xxxxxxx- Xxxxx Xxxxxxxxxxx, “The Legal Status of

Decisions by Human Rights Treaty Bodies in National Law”, in: HellenKeller-Xxxx Xxxxxxxx (ed.), UN Human Rights Treaty Bodies, Law and Legitimacy, s. 382: “Gö- rüşler” kavramının esas alınması, esasa ilişkin kararın bağlayıcı olmaktan ziyade tavsiye niteliği taşımasına ilişkindir.

185 Usul Kuralları md. 23/4

186 Individual Complaint Procedures under the United Nations Human Rights Trea-

ties, s.10.

187 Ratification Toolkit, Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child

on a Communications Procedure(OPIC), Child Rights Connect, 2020, https:// xxxx.xxxxxxxxxxxxxxxxxx.xxx/xx-xxxxxxx/xxxxxxx/0000/00/XXXX_xxxxxxxxxxxx- toolkit_2020_English.pdf, 18.10.2022, s. 2

konusunda tavsiyelerde bulur. Giderim yolları, maddi tazminat, reha- bilitasyon, zararın giderilmesi, kovuşturma yapılması, aynı durumun tekrarlanmaması güvencesi gibi yollar olabilir, söz konusu önlemlerin alınmasına ilişkin süre sınırı da Görüşlerde belirtilir. Komite, ihlalin tekrar gerçekleşmemesi için, bunun yapısal sebeplerine işaret ederek, yasal, kurumsal veya genel önlemlerin alınmasını da tavsiye edebi- lir.188

Esasa ilişkin karar örneği ele aldığımızda; İspanya’ya karşı bir baş- vuruda başvurucu olan anne, çocuğuna ilişkin olarak eğitim hakkının ve ayrımcılık yasağının ihlal edildiğini ileri sürmüştür.189 Başvurucu çocuklarıyla birlikte İspanyol hakimiyetinde olan Kuzey Afrika’da Melilla şehrinde yaşadığını belirtmektedir; mağdur çocuk Melilla ken- tinde doğmuştur. Başvurucu ve çocukları Fas kökenlidir. Başvurucu, kökenleri sebebiyle çocuğunun okula kaydedilmediğini ileri sürerken; taraf devlet yerleşim izni olmadığı/yerleşim kanıtlanmadığı için ço- cuğun okul kaydının yapılmadığını belirtmektedir. Komite tarafından verilen geçici tedbir kararı davalı devlet tarafından yerine getirilme- miştir. Komite, esasa ilişkin kararında eğitim hakkının devlete koruma ve yerine getirme yükümlülükleri yüklediğini hatırlatmıştır. Komite, olayların ve delillerin değerlendirilmesinin ulusal makamlarca yapı- lacağını belirlemekle birlikte; yerleşime ilişkin ulusal makamlara be- lirli kanıtlar sunan başvurucu açısından bu kanıtların 18 boyunca de- ğerlendirilmediğini ve eğitim hakkının ihlal edildiğini tespit etmiştir. 18 ay sonunda polisin yerleşimi onaylamasına rağmen okul kaydının yapılmaması ise ayrımcılık yasağının ihlali olarak değerlendirilmiştir. Görüşlerin sonunda genel ve özel pek çok tavsiyede bulunulmuştur. Bunlardan bazıları tazminat ödenmesi, çocuğun kaydının yapılması, okulda yaşıtlarına yetişmesinin sağlanması için önlemler alınmasıdır. Gelecekte bu tip ihlallerin engellenmesi için Melilla şehrinde okul kay- dı yaptırmak isteyenlerin, şehirde oturup oturmadıklarının etkili ve acil biçimde incelenmesi, eğer şehirde yaşıyor iseler acil olarak okula kayıtlarının yapılması, çocuğun eğitim hakkı söz konusu olduğunda acil karar verecek etkili yargısal yol bulunması ve çocukların/velile- rinin bu yollardan haberdar edilmesi, yargıçların ve idari personelin

188 Usul Kuralları md. 27/4

189 H.M. (author) and X.X.X. (author’s son) v. Spain (C. No. 115/2020).

ÇHS ve özellikle çocuğun yüksek yararı ilkesi konusunda eğitilmesi tavsiye edilmiştir.190 Ayrıca taraf devletten yüz seksen gün içinde xxx- nan önlemlere dair bilgi vermesi ve Görüşlerin ülke genelinde yayıl- ması istenmiştir.191

Komite, yarı yargısal bir organ olup Görüşler bağlayıcı nitelikte değildir.192 Komite görüşlerinin bağlayıcı olmaması doktrinde eleştiril- mektedir.193 Görüşler, bağlayıcı olmamakla birlikte, devletler Üçüncü İhtiyari Protokol’e taraf olmakla Komiteye yetki delege eder; Komite- nin kararlarına uymayı ve mağdura giderimde bulunmayı taahhüt et- miş olur.194 Görüşlerin kamuoyu ile paylaşılması ve takip süreci, taraf devlet üzerinde, tavsiyelerin yerine getirilmesi için, baskı oluşturur.195

İ. GÖRÜŞLERİN VE DOSTÇA ÇÖZÜM ANLAŞMALARININ TAKİP SÜRECİ

Komitenin Görüşleri veya dostça çözüm dolayısıyla başvurunun incelenmesine son verilmesine ilişkin kararları, gecikmeksizin tarafla- ra iletilir.196 Görüşler veya kararın iletilmesini takiben en kısa sürede ve en geç altı ay içinde taraf devlet Komiteye yazılı yanıt verir. Bu ya- xxxxx Komitenin Görüşlerinde ya da dostça çözüm anlaşmasında be- lirtilen önlemlere ilişkin bilgi verilir.197 Altı aydan sonra Komite; taraf devlet, başvurucu ya da başka bir aktörden atılan adımlar hakkında daha fazla bilgi isteyebilir. Taraf devletin sunduğu bilgiler, başvuru- culara aktarılır.198

Komite, Görüşler veya dostça çözüm dolayısıyla başvurunun ince- lenmesine son verilmesine ilişkin kararlarında belirtilen esaslara taraf devletin uyup uymadığının takibi için, raportör ya da çalışma grubu görevlendirir. Raportör veya çalışma grubu, taraf devlet yetkililerin-

190 p.13.

191 p.14.

192 Xxxxxxxx, s. 73 vd; Xxx Xxxxxxx/Nollkaemper, s. 395.

193 Xxxxxxxx, s. 119.

194 Ulfstein, s. 75; Information Pack About the Optional Protocol to the Convention

on the Rights of the Child on a Communications Procedure (OPIC), s. 1; Individu- al Complaint Procedures under the United Nations Human Rights Treaties, s. 11.

195 Xxxxxxxx, s. 75.

196 Üçüncü İhtiyari Protokol, m. 10.

197 Üçüncü İhtiyari Protokol m. 11; Usul Kuralları md.28/1.

198 Üçüncü İhtiyari Protokol m. 11; Usul Kuralları m. 28/2, 3.

den ve başvuruculardan yazılı bilgi alabilir; yetkililerle toplantı yapa- bilir.199 Son tahlilde Komite bir takip gelişim raporu hazırlar; bu rapor- da taraf devletin önerilere uyduğu, uymadığı, kısmen uyduğu ya da iş birliği yapmadığı belirtilir. Bunun yanı sıra raporda, takibin devam ettiği, sona erdiği, ertelendiği ya da takip konusunda iletişim kurulma- sı kararı alınır. Karar taraflara iletilir ve kamuoyuna sunulur.200

Komitenin 2021 tarihli “Bireysel Başvurulara İlişkin Takip Prose- dürü Raporu” ele alındığında; Giriş bölümünde, ilgili Raporun taraf devlet ve başvuruculardan alınan bilgi doğrultusunda ve takip pro- sedürü çerçevesinde hazırlandığı belirtilmektedir. Raporda, değer- lendirme kriteri olarak dörtlü bir ayrım yapılmıştır: “Yerine getirme” alınan önlemlerin tatmin edici veya büyük ölçüde tatmin edici oldu- ğu; “Kısmen yerine getirme”, alınan önlemlerin kısmen tatmin edici olduğu ancak ek bilgi ve eylem gerektirdiği; “Yerine getirmeme”, ya- nıt alındığı ancak önlemlerin tatmin edici olmadığı ya da Görüşlerin yerine getirilmediği ya da Görüşlerle ilgili olmadığı; “Yanıtın bulun- maması”, işbirliği yapılmadığı ya da yanıt verilmediği anlamını taşı- maktadır. Söz konusu Xxxxxxx, İspanya hakkında verilen altı görüşün takibine ilişkin bilgi bulunmaktadır. R.K./İspanya başvurusuna ilişkin Görüşlerin takibine ilişkin olarak, (Görüşlerde, yanında kimse olma- yan ve sığınma talep eden çocuğun yaşının belirlenmesine ilişkin yön- temin ÇHS’yi ihlal ettiği tespit edilmişti) öncelikle Görüşlerde yer alan tavsiyeler belirtilmiş, taraf devletin yanıtı ile başvurucunun yorumuna yer verilmiş, sonuç olarak takibe ilişkin diyaloğun devamına ve taraf devlete Komite Görüşlerinin acilen yerine getirilmesinin görüşülmesi için toplantı talep edilmesine karar verilmiştir.201

Tekrar vurgulamak gerekir ki Görüşlerin bağlayıcı olmaması, ta- raf devletlerin Sözleşme ve Protokol çerçevesinde yükümlülük altın- da olduğu gerçeğini değiştirmemektedir. Devletlerin -çocuk hakları uzmanı olan ve bağımsız kişilerden oluşan- Komiteye, hakların ihlal edildiğini tespit etmesine ve tavsiyelerde bulunmasına ilişkin yetki vermeleri, Görüşlerin ardından hareketsiz kalmamalarını beraberin-

199 Usul Kuralları m. 28/5-9.

200 Çalışma Metotları, p. 44.

201 Bireysel Başvurulara İlişkin Takip Raporu, 25.10.2021, s. 5.

xxxxx://xxxxxxxxxx.xxxxx.xxx/Xxxxxxxx/XXX/Xxxxxx%00Xxxxxxxxx/0_Xxxxxx/ CRC_C_88_R-1_33057_E.pdf, 04.10.2022.

de getirmektedir.202 Bireysel başvuru takip süreci dışında, rapor usulü gibi diğer denetim araçları da devletlerin Görüşlerin gereğini yerine getirmesine etki etmektedir.

J. BİREYSEL BAŞVURU VE ÇOCUĞA DUYARLI YÖNTEMLER

ÇHS sisteminde bireysel başvuru usulünde mağdurun çocuk ol- ması, diğer sözleşme denetim mekanizmalarındaki bireysel başvuru usullerinin işleyişinden farklı yöntemlerin kullanılmasını gerekli kıl- maktadır. Çocukların özel ve bağımlı konumları, iç başvuru yollarında olduğu gibi, bireysel başvuru yolunda da fiili zorlukları beraberinde getirecektir. Bu bağlamda henüz Üçüncü İhtiyari Protokol’ün başlan- gıç bölümünde çocuklara duyarlı yöntemlere duyulan ihtiyaç vurgu- lanmıştır.203 Çalışmamızın bu bölümünde, ÇHS çerçevesinde bireysel başvuru usulünün çocuklar özelinde getirdiği yaklaşım ve yöntemler Üçüncü İhtiyari Protokol, Usul Kuralları ve Çalışma Metotları ışığında ele alınmaktadır.

Öncelikle Komite her daim çocuğun yüksek yararı ilkesi ile çocuk- ların haklarını ve görüşlerini -yaş ve olgunluklarına önem vererek- göz önünde bulunduracaktır.204 Ayrıca Komite söz konusu ilkeleri, usul kurallarını koyarken çocuğa duyarlı yöntemleri güvence altına almak için dikkate alacaktır. 205

Gerek Protokol’de gerekse Usul Kuralları’nda özellikle çocuk baş- vurucuları gözeten ve ayrıca temsilci tarafından yapılan başvurularda kötüye kullanmaları engellemeyi amaçlayan -yukarıda bazılarına yer verilen- hükümler bulunmaktadır. Usul Kuralları 13. maddede, çocuk- ların başvurucu olmalarının sağlanması için, iç hukukta fiil ehliyeti- ne sahip olup olmadıklarına bakılmayacağı düzenlenmiştir. Yine 13. maddede, başvurucunun temsilci veya çocuk adına hareket eden kişi olması durumda, baskı veya yönlendirme ile yapılabilecek başvurular konusunda çeşitli tedbirler öngörülmektedir. Özellikle, çocuk adına hareket edenler tarafından istismarın önlenmesine ilişkin yaklaşım,

000 Xxx Xxxxxxx/Xxxxxxxxxxx, s. 383; Xxxxxxxx, s. 75.

203 Xxxxxxx, s. 67.

204 Üçüncü İhtiyari Protokol m. 2.

205 Üçüncü İhtiyari Protokol m. 3; Xxxxxxxxxxxx, s. 106.

Protokol’ün en ayırıcı yönlerinden birisidir.206 Çocuğun yüksek yara- rına görülmeyen başvurular Komite tarafından reddedilebilecektir.207

Usul kuralları 2. maddede “çabukluk” prensibi düzenlenmekte- dir. Başvurular Komite tarafından hızlı bir şekilde ele alınır ve gerek- siz gecikmelerden kaçınılır.208 3. maddede ise “gizlilik” prensibi yer alır. Buna göre, ilgili kişi ve kişilerin izinleri olmadan kamuya ifşa edil- meyecekleri düzenlenmiştir.

Çalışma Metotları kural 12 ve 13 uyarınca, başvurunun alınmasını takiben, başvurucu eğer mağdur ise iki hafta içinde çocuğa başvuru- nun alındığına dair -çocuk dostu bir dille- yanıt verilir. Başvurular, hemen orijinal diliyle çalışma grubuna yönlendirilir. Çocukların yaz- dıkları mektuplara da Komite çocuk dostu bir dille yanıt verir.

Çocuğa duyarlı yaklaşım paralelinde Usul Kuralları’nın 14. mad- desi uyarınca Komite süreç içinde başvurucuya bilgi verebilir; Komi- tenin verdiği bilgi, çocukların yaşlarına ve olgunluk düzeylerine göre uyarlanacaktır. m. 15/3’e göre, başvuruyu açıklığa kavuşturmak için başvurucudan ya da mağdurdan bilgi istenirken Komite, çocuğun yaşına ve olgunluğuna uygun olarak uygun ve ulaşılabilir bir format oluşturabilir. Formatın belirlenmesinde, çocuğun baskı altına alınma- sının ve kandırılmasının engellenmesi için Protokol’ün 2. ve 3. mad- delerindeki ilkeler göz önüne alınır. Bu format, başvurunun çocuğun yüksek yararına olup olmadığının belirlenmesi için bazı özel soruları içerebilir.

Komite, başvurucu/mağdur ve ayrıca taraf devletleri şahsen hazır bulunarak ya da video veya telekonferans yoluyla, başvurunun geçer- liliği konusunda açıklama yapmaya ya da soru yanıtlamaya davet ede-

206 Xxxxxxxxx, s. 64, 65.

207 Üçüncü İhtiyari Protokol m. 3.

208 Çocukların hak ihlallerinin acilen giderilmemesi geriye dönüşü olmayan sonuçlar

doğuracaktır ve “çabukluk” prensibinin kabul edilmesi çocuğa duyarlı bir yakla- şımdır. Bununla birlikte Protokol’ün kendisinden kaynaklanan ve süreci uzatacak bazı süreler öngörülmüş olması doktrinde eleştirilmiştir. Ör. Üçüncü İhtiyari Pro- tokol m. 8’de yer alan taraf devletin Komiteye cevap verme süresinin en fazla altı ay olması ve ayrıca Üçüncü İhtiyari Protokol m. 11’de yer alan takip sürecinde devletin Komiteye en fazla altı ay içinde cevap vermesi gibi. Altı ay yerine üç ay süre verilmesinin çocuğa daha duyarlı bir yaklaşım olacağı belirtilmektedir. Ayrıca başvuru sürecinin karara bağlanması için bir süre sınırlaması getirilmesi gerektiği de önerilmektedir. Xxxxxxxxx, x. 69-71.

bilir. Bu tür duruşmalar kapalı oturumlarda yapılır. Çocuğun yüksek yararı gerektirmediği ölçüde devlet temsilcileri ile çocuk aynı ortama alınmaz. Duruşmalarda çocuğa duyarlı yöntemler uygulanır.209 Ayrıca Komite, duruşmalara ilişkin bir rehber kabul etmiştir.210 Usul kuralla- rında çocuğun duruşmalarda dinlenilmesine olanak tanınması, çocu- ğun haklarının korunması açısından büyük önem taşımaktadır.211

Usul Kuralları, Komitenin karar ve Görüşlerinin anlaşılabilir bir dilde yazılmasını öngörmüştür. Kararlar, (özellikle yetişkin tarafından temsil edilmediklerinde) çocukların yaş ve olgunluk seviyesi dikkate alınarak adapte edilecektir.212

Başvurucuların isimlerinin kararlarda saklı tutulması, başvuru- larda çocuğun onayının esas olması, onay yok ise gerekçelendirme aranması ve Komitenin her halükârda kabul edilebilirlik kararı ver- mesi için çocuğun yüksek yararını esas alması da yukarıda yer verilen başlıca duyarlı yöntemlerdir.

Tüm bu yöntemler, Protokol’ün 2. maddesinde yer alan ilkeler ışığında, Komite uygulaması ve içtihadıyla yaşama geçirilip, gelişti- rilecektir. Bu bağlamda, Xxxxxx Xxxxxx ve on beş çocuğun beş devlet aleyhine yaptığı başvuruda, kabul edilmezlik kararı veren Komite, başvuru yapan çocukların anlayacağı çocuk dostu bir dille çocuklara yönelik açık bir mektup yazmıştır ve bu mektupta verilen kararların çocuk dostu versiyonu da bulunmaktadır.213

SONUÇ

ÇHS çocukları hakların süjesi olarak kabul etmekte ve sosyal hak- ları da içeren çok geniş bir hak kataloğu garanti etmektedir. Bunun- la birlikte Sözleşme’nin yapım sürecinde denetim aracı olarak sadece rapor yöntemine yer verilmiş, bireysel başvuru usulü üzerinde dev-

209 Usul Kuralları m. 19.

210 “Başvuru Usulüne İlişkin İhtiyari Protokol Uyarınca Başvuruların Komite tara-

fından Ele Alınışı Bağlamında Duruşmalara İlişkin Rehber”, CRC/C62/3, 26.10. 2021.

211 Xxxxxxxxx, s. 64.

212 Usul Kuralları md 27/1; Çalışma Metotları p. 40.

213 Annual OPIC Trends 2021, Child Rights Connect, xxxxx://xxxx.xxxxxxxxxxxxxxxxxx.

org/wp-content/uploads/2022/01/Annual-OPIC-trends-2021.pdf, 10.10.2021, s.

2

letler uzlaşma sağlayamamıştır. Süreç içinde ÇHS dışında tüm BM temel sözleşmeleri veya ek protokolleri bireysel başvuru yoluna yer vermişlerdir. Bireysel başvuru usulünü öngören “Başvuru Usulüne İlişkin Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ek İhtiyari Protokol” ise 2011 yı- lında kabul edilebilmiştir. 2014 yılında yürürlüğe giren Üçüncü İhtiya- ri Protokol, bireysel başvuru usulünün yanı sıra, devlet başvurusu ve soruşturma yöntemlerini de içermektedir.

Çalışmamızın konusunu oluşturan bireysel başvuru usulü, ulusla- rarası denetim mekanizmaları içinde insan haklarının gerçekleşmesine katkı sağlayan en etkili araçtır. Bireylerin sözleşme organlarına insan hakkı ihlalleri nedeniyle mağdur sıfatıyla başvurmaları, taraf devletin hakkı ihlal ettiğinin Komite tarafından tespit edilmesiyle sonuçlanabil- mektedir. Bu yolla hem hakların içerikleri somutlaşmakta hem de taraf devletler ihlale ilişkin tespitin gereğini yerine getirmek durumunda kalmaktadır.

ÇHK’ye bireysel başvuru yolu Üçüncü İhtiyari Protokol’le öngö- rülmeden önce de çocuk hakları ihlali iddiaları -bireysel başvuru ön- gören ilgili sözleşmelerdeki haklarla kesiştiği sürece- diğer yargısal/ yarı yargısal organların önüne götürülebilmekteydi. (Ör. AİHM, CE- DAW Komitesi, İHK gibi). Ancak Üçüncü İhtiyari Protokol’ün bireysel başvuru yolunu öngörmesi farklı açılardan çocuk hakları için büyük etki doğurmaktadır. Bunun nedenlerinden ilki ÇHS’nin (ek ilk iki pro- tokolle birlikte) çocuklara haklar veren ve devletleri çocuk hakları ko- nusunda yükümlü kılan en kapsamlı uluslararası Sözleşme olmasıdır. İkinci olarak, Üçüncü İhtiyari Protokol, çocukların kırılgan ve bağımlı konumunu göz önüne alarak hazırlanmıştır. Çocukların kendilerinin ya da onlar adına hareket edenlerin başvurucu olmaları, çocuklara duyarlı özel yöntemlerin söz konusu olmasını beraberinde getirmek- tedir. Bu yöntemlerin bir kısmı ve Komitenin göz önüne alması ge- reken temel ilkeler Protokol’de yer almaktadır. Protokol’de yer temel ilkeler çocuğun yüksek yararının gözetilmesi ile çocuğun haklarının ve görüşlerinin -yaş ve olgunlukları göz önüne alınarak- dikkate alın- masıdır. Bu temel ilkeler doğrultusunda ÇHK, Usul Kuralları ve Ça- lışma Metotları ile çocuğa duyarlı yöntemleri genişletmiştir. Bireysel başvuruların Komitede yer alan çocuk hakları uzmanları tarafından, söz konusu temel ilkeler ışığında çocuğa duyarlı yaklaşımla karara bağlanması da bu yeni usulü değerli kılmaktadır.

Çalışmamızda ÇHS’nin genel çerçevesi ile denetim mekanizması içindeki rapor, devlet başvurusu ve soruşturma usulüne kısaca deği- nilmesinin ardından, bireysel başvuru usulünün işleyişi süreci (Ko- mitenin yetkisi, kabul edilebilirlik koşulları, dostça çözüm anlaşması, esasa ilişkin karar ve takip yöntemi) içtihat ışığında incelenmiştir.

Bu bağlamda, bireysel başvuruların kabul edilebilir bulunması için öncelikle yapılan başvurunun Komitenin yetki alanı içinde bulun- ması gereklidir; Komitenin konu, kişi, zaman ve yer açısından yetkili olması gereklidir. Üçüncü İhtiyari Protokol, ulusal hukukta fiil ehliyet- leri bulunup bulunmamasından bağımsız olarak, çocukların başvuru- cu olabilmelerine olanak tanımaktadır. Bununla birlikte çocuk adına hareket eden ebeveyn ya da temsilci de Komiteye başvuru yapabilir. Protokol ve Usul Kuralları başvurucunun çocuk adına hareket eden kişiler olması durumunda, çocukların baskı altında kalmasını engelle- yen düzenlemeler içermektedir. Her halükârda başvurunun kabul edi- lip edilmemesi konusunda çocuğun yüksek yararı ilkesini göz önünde bulundurulmaktadır. Çocuk adına hareket eden kişilerin kendi hak- larının ihlal edildiği iddialarına ilişkin başvurular Komite tarafından kabul edilmemektedir. Bireysel başvurularda, Sözleşme ve/veya ilk iki ihtiyari protokolde güvence altına alınan tüm haklar -ve dolayısıy- la sosyal haklar- Komite’nin yetki alanındadır. Taraf devletlerin tüm haklara ilişkin “koruma” ve “sağlama” şeklinde pozitif yükümlülükle- ri bulunmaktadır. Bireysel başvurular taraf devlete karşı yapılır ancak devletlerin çocukları özel kişilere karşı koruma yükümlülükleri de söz konusu olduğu için, Sözleşmenin özel kişiler alanında dolaylı etkisi söz konusudur. Komite yer açısından yetki konusunda geniş yorum yapmakta ve iklim problemi gibi konularda devletlerin coğrafi sınır- ları dışındaki alanlarda da sorumlu tutulabileceğini kabul etmektedir.

Komitenin istisnai durumlarda ve telafisi mümkün olmayan za- rar söz konusu olduğunda geçici tedbir alma yetkisi bulunmaktadır ve bireysel başvuru yapılmasını takiben Komite bu yetkisini de sıklıkla kullanmaktadır. Tüm hak ve özgürlüklere yönelik olarak, şartları ger- çekleştiğinde, geçici tedbir kararları verilmektedir.

Protokol’de öngörülen kabul edilebilirlik kriterleri, diğer sözleş- melerde yer alan kabul edilebilirlik koşullarıyla benzerlik taşımaktadır; benzerlik taşıyan kriterlerin bazıları, çocukların özel durumları yete-

rince dikkate alınmamış olduğu için, doktrinde eleştirilmektedir. En fazla eleştirilen kriterler ise, başvuruların yazılı olması zorunluluğu, iç hukuk yollarının tüketilmesi şartı ve hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren bir yıl içinde başvuru yapılması zorunluluğudur. Başvurunun yazılı olması pek çok çocuk tarafından yerine getirilmesi zor bir unsur olsa da tüm bilgi ve belgelerin yazılı olarak sunulması zorunlu kılın- mamıştır. İç başvuru yollarının tüketilmesi unsuru ve bir yıl şartı ise, Protokol’de yer alan istisnalar çerçevesinde Komite tarafından esneti- lebilmektedir. Sonuç olarak çocuğun yüksek yararı ilkesi ile çocuğun hak ve görüşlerinin alınması ilkesi içtihada bütünüyle etki etmektedir.

Komite esasa ilişkin Görüşlerini oluşturmadan önce, dostça çözüm yoluna gidilebilir. Dostça çözüm anlaşmasına varılırsa, dostça çözüme ilişkin karar alınır ve başvurunun incelenmesine son verilir. Komitenin esasa ilişkin kararları ise “Görüşler” adını taşır. Görüşlerde Sözleşme’de yer alan bir hakkın ihlal edilip edilmediği tespit edilir. İhlal tespit edi- lirse, Komite tazminat ödenmesi, kovuşturma yapılması, yasal veya ge- nel önlemler alınması gibi farklı içerikte tavsiyelerde bulunur. Komite kararları bağlayıcı değildir. Bununla birlikte kararların/Görüşlerin ye- rine getirilip getirilmediği takip edilir ve buna ilişkin sonuç rapor ha- line getirilip kamuoyu ile paylaşılır. ÇHS ve Üçüncü İhtiyari Protokol ile bağlı olan devletler, bireysel başvurulara ilişkin Görüşlere uymayı taahhüt etmiş olur. Nitekim takip sürecinde taraf devletler, Komiteye tavsiyeleri yerine getirip getirmedikleri konusunda bilgi vermektedir.

Kanaatimizce Üçüncü İhtiyari Protokol’le getirilmiş olan bireysel başvuru usulünü önemli ve ayırıcı kılan yön, sistem içinde hem çocuğa duyarlı kuralların kabul edilmiş olması hem de Komitenin Protokol’de yer alan ilkeleri içtihatla yaşama geçirmesidir. Üçüncü İhtiyari Proto- kol, Usul Kuralları ve Çalışma Metotları’yla öngörülen başlıca çocuğa duyarlı yöntemler; çocuk adına hareket edenlerin yetkilerini kötüye kullanmalarını engelleyecek önlemlere yer verilmesi, başvurucuların isimlerinin saklı tutulması, çabukluk ve gizlilik prensipleri, başvuru- nun alındığının çocuğa çocuk dostu bir dille bildirilmesi, çocukların mektuplarına çocuk dostu dille yanıt verilmesi, çocuğa verilen bilgi- nin çocuğun yaşına ve olgunluğuna uygun bir formatta olması, kapalı oturumlarda duruşma yapılması ve çocuğun duyarlı usullerle dinlen- mesi, karar ve Görüşlerin anlaşılabilir bir dilde çocuklar için yazılması olarak sayılabilir.

Üçüncü İhtiyari Protokole ilişkin olarak eksik ya da sorun olarak görülüp eleştirilen başlıca hususlar ise; -kabul edilebilirlik şartlarına ilişkin kısıtlayıcı hususların yanı sıra- geçici tedbir kararının istisnai durumlara özgülenmesi, adli yardımın öngörülmemiş olması, kolektif başvuru usulüne yer verilmemesi, bireysel başvuruların karara bağlan- masında bir süre sınırı konmaması, devletlere bilgi vermek için tanınan sürelerin uzunluğudur. Bununla birlikte ÇHK’nin içtihadıyla, Proto- kol’deki temel ilkeler ışığında (özellikle çocuğun yüksek yararı ilkesi), söz konusu sorunları aşmak konusunda gelişim gösterilmektedir. Ör- neğin ÇHK, başvuruları çabuk sonuçlandırabilmek adına kabul edile- bilirlik ve esasa ilişkin kararlarını kural olarak birlikte almakta, geçici tedbir kararı almak için ise gerekli koşulları geniş yorumlamaktadır.

ÇHK, maddi haklara ilişkin içtihadında, hakların bütünselliğine gönderme yapmakta ve kişisel, siyasal, sosyal ve kültürel hakların tü- münü çocuğun gelişimi için gerekli görmektedir. Bununla birlikte sos- yal hakların gerçekleşmesi konusunda Protokol’den kaynaklanan sınır olarak, aşamalı gerçekleşme kriterinin bulunduğu da belirtilmelidir.

Gerek kabul edilebilirlik kriterlerinin ele alınışında gerekse mad- di hakların içeriklerinin belirlenmesinde Komite kararları/Görüşleri önem taşımaktadır. Protokol’ün yürürlüğe girmesini takiben ilk yıl- larda, usulün henüz bilinmemesi sebebiyle hem az başvuru yapılmış hem de ilk başvurular çoğu kez kabul edilmezlik kararları ile sonuç- lanmıştır. Önümüzdeki yıllarda bireysel başvurulara ilişkin kararlar/ Görüşler hem ulusal hukukları hem de diğer uluslararası denetim me- kanizmalarının kararlarını daha fazla etkileyecektir.

Kaynakça

Kitaplar

Xxxxx Xxxxx, Çocuk Hukuku Çocuk Hakları ve Korunması, 2021-Ankara. Xxxxxxxxxx Tekin, İnsan Hakları Kavram Kaynaklar ve Koruma Sistemi, Ankara-2019. Algan Müberra, Anayasa Hukukunda Çocuk Hakları, İstanbul-2021.

Xxxxx Xxxxx, Uluslararası Sözleşmeler Işığında Çocukların Kişisel Hakları, Xxxx- xx-0000.

Xxxxxx Xxxxx, Children Degending their Human Rights Under the CRC Communica- tions Procedure, On Strengthening the Conventions on the Rights of the Child Complaints Mechanism, London-2015.

Gölcüklü Feyyaz-Gözübüyük Şeref, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulama- sı, Ankara-2011.

Gözler Xxxxx, İnsan Hakları Hukuku, Bursa-2020.

Gülmez Mesut, Birleşmişmiş Milletler Sisteminde İnsan Haklarının Korunması, An- kara-2004.

Xxxxx Xxxxx, The Convention on the Rights of the Child, A Cultural Legitimacy Critique, Europe Law Publishing, Amsterdam- 2011.

Xxxxxxxxx Xxxxx, Xxxxx Xxxxxxx Xxxxxx, Xxxxxx-0000.

Xxxxxxxx Macholm-Xxxxx Sevda, A Complaints Procedure fort he Convention on the Rights of the Child: Commentary on the Second Draft, Academia, University of Oslo, 2011, xxxxx://xxx.xxxxxxxx.xxx/00000000/X_Xxxxxxxxxx_Xxxxxxxxx_ for_the_Convention_on_the_Rights_of_the_Child_Commentary_on_the_Se- cond_Draft, 10.10.2022 (A Complaints).

Xxxxxxxx X.X-Xxxxxxxxx, A.H, Human Rights in Europe, A Study of the European Con- vention on Human Rights, Manchester-2001.

Öztürk Gülce, Birleşmiş Milletler Sözleşmelerinde İnsan Haklarının Bireysel Başvu- ru Usulü ile Xxxxxxxxx, Xxxxxx-0000.

Xxxxxx Xxxxxxx, Children and International Human Rights Law, London-2013.

Makale ve Kitap içi Bölümler

Xxxxxx Xxxxxxxx X., “The Suggestions on the Rights of the Child: Why the United Nati- ons’ Convention on the Rights of the Child is a Twenty-five Year Failure”, Journal of Global Justice and Public Policy, Y. 2015, V. 2:89, pp.88-126.

Xxxxxxx Xxxxxxxx, “Filling the Gaps: New Proposals For the Conventionon the Rights of a Child”, Syracuse Journal of International Law and Commerce, Y. 2015, Vol. 43: No. 1, pp. 191-221.

Xxxxxxxx Cristiana, “The Third Optional Protocol to the Convention on the Rights of tha Child: Preliminary Case Law Assessment fort he Effective Promotion and Protection of Children’s Rights”, Global Campus Human Rights, Y. 2020, N. 4, pp. 114-134.

De Xxxx Xxxxxxxx, “The Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on a Communications Procedure: Good News?” Human Rights Law Review, Y. 2013, V.13, N. 2, pp. 367-387.

De Xxxxx Xxxxxx, “The CRC in Litigation Under the ICCPR and CEDAW, Litigating the Rights of the Child Through the Individual Complaints Procedures of the Human Rights Committee and the Committee on the Elimination of Discrimi- nation Against Women” in: Xxxxxxxx X.-Xxxx J. (Ed.) Litigating the Rights of the Child, The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and Interna- tional Jurisprudence, Xxxxxxxx- 2015, pp. 177-191.

Xxxx Xxxx X., “The Human Rights of Children: An Introduction” in: Xxxxxx Xxxxxxxx- Xxx Xxxxxxxx (ed.), International Human Rights of Children, (The Human Rights), Netherlands- 2019, pp. 3-29.

Doek Xxxx E., “The CRC: Dynamics and Directions of Monitoring its Implementation” in: Xxxxxxxxx Xxxxxxxxxx-Xxxx Xxxxxxxx (Ed.), The Human Rights of Children, From Visions to Xxxxxxxxxxxxxx, Xxxxxxx-0000, pp. 99-117, (The CRC).

Xxxxxxx Xxxxxxx, “Introduction, Children’s Rights Past, Present and Future: Some Introductory Remarks” in: Xxxxxxx Xxxxxxx (Ed.), The Future of Children’s Rights, Xxxxx-2014, pp. 3-12, (Introduction).

Xxxxxxx Xxxxxxx, “The Future of Children’s Rights”, Children and Society, V. 14, Y.

2000, pp. 227-293, (Children’s Rights).

Xxxxxxxxx Xxxx, “The Third Optional Protocol to the International Convention on the Rights of the Child: Success or a Failure fort he Enforcement of Children’s Rights?”, Queen Xxxx Human Rights Law Review, Y.2015, 2(1), pp. 54-83

Xxxxx Xxxxxx, “Examination of State Reports” in: HellenKeller-Xxxx Xxxxxxxx (ed.), UN Human Rights Treaty Bodies, Law and Legitimacy, pp. 16-73.

Xxxxxx Xxxxxx-Xxxxxx Xxxxx, “General Comments of the Human Rights Committee and Their Legitimacy”, in: HellenKeller-Xxxx Xxxxxxxx (ed.), UN Human Rights Treaty Bodies, Law and Legitimacy, pp. 116-199.

Xxxxxxxx Xxxxxx, “The CRC in Litigation Under the ECHR, The CRC and the ECHR: The Contribution of the European Court of Human Rights to the Implementa- tion of Article 12 of the CRC” in: Liefaard T.-Doek J. (Ed.) Litigating the Rights of the Child, The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and International Jurisprudence, Xxxxxxxx- 2015, pp. 193-208.

Xxxxxxxx Macholm-Xxxxx Sevda, “The New Kid on the Block, A Complaints Procedu- re fort he Convention on the Rights of the Child”, Nordic Journal of Human Rights, Y.2010, V.28, N. 3-4, pp. 471-400, (The New Kid).

Liefaard Ton-Xxxx E. Doek, “Litigating the Rights of the Child: Taking Stock After 25 Years of the CRC” in: Ton Liefaard -Xxxx E. Doek (Ed.), Litigating the Rights of the Child, The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and Inter- national Jurisprudence, Xxxxxxxx- 2015, pp.1-13.

Xxxxx Xxxx., “International Children’s Law: General Principles”, in Xxxxxx Xxxxxxxx- Xxx Xxxxxxxx (ed), International Human Rights of Children, Netherlands- 2019, pp.135-153.

Xxxxxxx Xxxxxxx, “The Convention and the Principle of Subsidiarity” in Macdonald J./Matscher F./Xxxxxxx X., The European System fort he Protection of Human Rights, London-1993, pp.41-62.

Xxxxxxx Xxx, “International Children’s Human Rights Law: Complaints and Remedi- es” in: Xxxxxx Xxxxxxxx-Xxx Xxxxxxxx (ed.) International Human Rights of Child- ren, Netherlands- 2019, pp.66-90.

Xxxxx Xxxxx, “The Third Protocol to the UN Convention on the Rights of the Child?

-Clallenges Arising Transforming The Rhetoric into Reality”, in: Xxxxxxx X. (Ed.), The Future of Children’s Rights, Xxxxx-2014, pp. 178-195.

Xxxxx-Xxxxxxx Xxxxx, “Monitoring and Implementation of Children’s Rights” in: Ursu- la Xxxxxxxx-Xxx Xxxxxxxx (ed.), International Human Rights of Children, Nether- lands- 2019, pp. 31-64.

Şirin Xxxxxx Xxxxx, “Çocuğun Yararı Gözüyle Çocuğun Yüksek Yararı İlkesine Ba- kış”, Çocuk ve Medeniyet, Y. 2019, S.2, ss. 219-240.

Xxxxxxxx Xxxx, Individual Complaints, in: HellenKeller-Xxxx Xxxxxxxx (ed.), UN Human Rights Treaty Bodies, Law and Legitimacy, pp. 73-116.

Uran Peri, “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Yorumları Işığında 1982 Anayasası ile Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Karşılaştırmalı İncelemesi”, İstanbul Ticaret Üni- versitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y.13, S. 26, Güz 2014/2, ss. 95-126.

Van Alebeek Xxxxxxx-Nollkaemper Xxxxx, “The Legal Status of Decisions by Human Rights Treaty Bodies in National Law”, in: HellenKeller-Xxxx Xxxxxxxx (ed.), UN Human Rights Treaty Bodies, Law and Legitimacy, pp. 356-414.

Xxx Xxxxxx Xxxxxxxxx, “Acknowledging Children as International Citizens: A Child Sensitive Communication Mechanism for the Convention on the Rights of the Child” in: Xxxxxxxxx Xxxxxxxxxx-Xxxx Xxxxxxxx (Ed.), The Human Rights of Child- ren, From Visions to Xxxxxxxxxxxxxx, Xxxxxxx-0000, pp. 117-133.

Xxxxxxxxxxxx Xxxxxxx Xxxxxxxx, “Communications Procedure under 3rd Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child: A Critical Assesment”, Xxxxx Xxxxxxxxxx Journal of Law, V.7, Y. 2015, pp. 78-109.

Xxxxxxxxx Xxxxxxx-Xxxxxxx Xxxxxxx, “The United Nations Convention on the Rights of the Child: Empowering Parents to Protect Their Rights”, in:Xxxxxx Xxxxxxxxx Xxxxxxx-Xxxxx Xxxxxxxxxxx (ed), What is Right for Children, Xxxxxxxxx-2009, pp. 7-18.

Zermatten Xxxx, “Foreword” in:Xxx Xxxxxxxx -Xxxx E. Doek (Ed.), Litigating the Rights of the Child, The UN Convention on the Rights of the Child in Domestic and In- ternational Jurisprudence, Xxxxxxxx- 2015, pp. v-vii.

Kitapçık ve Raporlar

Annual OPIC Trends 2021, Child Rights Connect, xxxxx://xxxx.xxxxxxxxxxxxxxxxxx. org/wp-content/uploads/2022/01/Annual-OPIC-trends-2021.pdf, 10.10.2021.

Practical Guide on Admissibility Criteria, Council of Europe/European Court on Human Rights, 2022, xxxxx://xxx.xxxx.xxx.xxx/xxxxxxxxx/xxxxxxxxxxxxx_xxx- de_eng.pdf, 10.10.2021.

Doek Xxxx E., Individual Communications Submitted under the Protocol to the CRC on a Communications Procedure and Admissibility, Leiden Law School, V. 2, pp. 1-50 (Individual Communications).

Individual Complaint Procedures under the United Nations Human Rights Treaties, Fact Sheet no. 7, UN, Geneva-2013.

Information Pack About the Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on a Communications Procedure(OPIC), Child Rights Connect, 2020,

xxxxx://xxxx.xxxxxxxxxxxxxxxxxx.xxx/xx-xxxxxxx/xxxxxxx/0000/00/XXXX_xxxx- pack_2020_English.pdf, 22.10.2022.

Report on The Protection of Children’s Rights: International Standards and Domestic Courts, Adopted by: European Commission for Democracy Through Law (Veni- ce Commission), 98th plenary session, Venice, 21-22 March 2014, (Report on The Protection of Children’s Rights).

Ratification Toolkit, Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on a Communications Procedure(OPIC), Child Rights Connect, 2020, xxxxx://xxxx. xxxxxxxxxxxxxxxxxx.xxx/xx-xxxxxxx/xxxxxxx/0000/00/XXXX_xxxxxxxxxxxx-xxxx- kit_2020_English.pdf, 18.10.2022.