VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNDE İFA İHLALLERİ
Dr. Utku SARUHAN
VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNDE İFA İHLALLERİ
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ VII
İÇİNDEKİLER IX
KISALTMALAR XXI
GİRİŞ 1
I. KONUNUN TAKDİMİ 1
II. KONUNUN SINIRLANDIRILMASI VE İNCELEME
PLANI 7
BİRİNCİ BÖLÜM FİNANSAL PİYASA, TÜREV PİYASA, TÜREV SÖZLEŞME KAVRAMLARI İLE VADELİ İŞLEM PİYASALARININ KATILIMCILARI VE VADELİ İŞLEM
SÖZLEŞMELERİNİN İŞLEYİŞ MEKANIZMASI
§1. FİNANSAL PİYASA VE TÜREV PİYASA KAVRAMLARI 11
I. Finansal Piyasa Kavramı ve Türleri 12
A. Finansal Piyasa Kavramı 12
B. Finansal Piyasa Türleri 14
1. İşlem Gören Varlıkların Vadesine Göre Finansal
Piyasa Türleri 14
a. Para Piyasaları 14
b. Sermaye Piyasaları 15
2. Örgütlenme Şekline Göre Finansal Piyasa Türleri 16
a. Organize Piyasalar (Teşkilatlanmış Piyasalar) 16
b. Organize Olmayan Piyasalar (Tezgâhüstü –
Over the Counter (OTC)) 17
3. İşlemlerin Gerçekleşme Anına Göre Finansal
Piyasa Türleri 18
a. Spot Piyasalar 19
b. Vadeli Piyasalar 19
II. Türev Piyasalar Kavramı ve İşlevleri 20
A. Türev Piyasalar Kavramı 20
B. Türev Piyasaların İşlevleri 22
§2. TÜREV SÖZLEŞME KAVRAMI, HUKUKİ
TEMELLERİ VE BAŞLICA TÜRLERİ 23
I. Türev Sözleşme Kavramı 23
II. Türev Sözleşmelerin Hukuki Temelleri 25
III. Başlıca Türev Sözleşme Türleri 29
A. Swap Sözleşmeleri 30
B. Opsiyon Sözleşmeleri 33
C. Forward Sözleşmeler 35
1. Forward Sözleşmenin Tanımı 36
2. Forward Sözleşmenin Tarafları 38
3. Forward Sözleşmenin Türleri 39
4. Forward Sözleşmenin Hukuki Niteliği 41
5. Forward Sözleşmenin Sona Ermesi 44
D. Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures) 44
§3. VADELİ İŞLEM PİYASASI KAVRAMI, KATILIMCILARI, VADELİ İŞLEM
SÖZLEŞMELERİNİN İŞLEYİŞ MEKANİZMASI VE
DÜZENLENİŞİ 46
I. Vadeli İşlem Piyasası Kavramı 46
II. Vadeli İşlem Piyasalarının Katılımcıları 49
A. Müşteri 50
1. Alıcı (Uzun – Long Pozisyon) 52
2. Satıcı (Kısa – Short Pozisyon) 53
B. Borsa Üyesi Kavramı ve Takas Merkezine Üyelik Açısından Borsa Üyeliğinin Türleri (Aracı Kurum/
Aracı Kuruluş) 53
1. Borsa Üyesi Kavramı 55
2. Takas Merkezine Üyelik Açısından Borsa
Üyeliğinin Türleri 56
a. Takas Üyesi Olan Piyasa Üyesi (Takas Üyesi) 57
b. Takas Üyesi Olmayan Piyasa Üyesi (Piyasa Üyesi) 59
C. Vadeli İşlem Borsası 60
D. Takas Merkezi ve Merkezi Karşı Taraf Kuruluşu 62
1. Takas Merkezi ve Merkezi Takas Sistemi 63
2. Merkezi Karşı Taraf Kuruluşu ve Merkezi Karşı
Taraf Faaliyeti 65
III. Vadeli İşlem Piyasasında Vadeli İşlem Sözleşmesinin
İşleyiş Mekanizması 69
A. Müşteri Xxxxxxx Borsaya İletilmesi 70
B. Vadeli İşlem Piyasalarında Emir Eşleşimi ile Vadeli
İşlem Sözleşmesinin Kurulması 73
1. Sesli Pazarlık Sistemi (Open Outcry) 73
2. Elektronik Sistem 75
IV. Günlük Değerleme ve Teminat Sistemleri 80
A. Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Sona Ermesi 81
1. Fiziki Teslimat 82
2. Nakdi Uzlaşma 85
3. Ters İşlem 87
V. Vadeli İşlem Piyasaları ve Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Düzenlenişi 90
A. Türk Hukukunda 91
B. Karşılaştırmalı Hukukta 94
1. Alman Hukuku 95
2. İsviçre Hukuku 99
3. Avrupa Birliği Hukuku 100
4. Amerikan Hukuku 102
5. İngiliz Hukuku 107
İKİNCİ BÖLÜM
VADELİ İŞLEM PİYASALARINDA EMİR İLETİMİ SÜRECİNDE MÜŞTERİ, PİYASA ÜYESİ VE TAKAS ÜYESİ ARASINDA OLUŞAN SÖZLEŞME İLİŞKİLERİ
§4. TÜREV ARAÇLARIN ALIM SATIMINA ARACILIK ÇERÇEVE SÖZLEŞMESİ KAVRAMI, TARAFLARI, KURULMASI, TARAFLARIN KARŞILIKLI
YÜKÜMLÜLÜKLERİ, HUKUKİ NİTELİŠİ 112
I. Çerçeve Sözleşme Kavramı 112
II. Çerçeve Sözleşmenin Tarafları 116
III. Çerçeve Sözleşmenin Kurulması 116
IV. Çerçeve Sözleşmede Tarafların Karşılıklı Yükümlülükleri 120
A. Piyasa/Takas Üyesinin Müşteriye Karşı Yükümlülükleri 120
B. Müşterinin Piyasa/Takas Üyesine Karşı Yükümlülükleri 122 V. Çerçeve Sözleşmenin Hukuki Niteliği 123
§5. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİNE ARACILIK
SÖZLEŞMESİ KAVRAMI, TARAFLARI, KURULMASI, TARAFLARIN KARŞILIKLI YÜKÜMLÜLÜKLERİ,
HUKUKİ NİTELİŠİ 129
I. Vadeli İşlem Sözleşmesine Aracılık Sözleşmesi (Bireysel Sözleşme) Kavramı 129
II. Bireysel Sözleşmenin Tarafları 130
III. Bireysel Sözleşmenin Kurulması 130
IV. Bireysel Sözleşmede Tarafların Karşılıklı Yükümlülükleri 131
A. Müşterinin Yükümlülükleri 132
1. Piyasa/Takas Üyesine Ücret Ödeme Borcu (Kurtaj) 133
2. Piyasa/Takas Üyesinin İşgörmeden Doğan
Masraflarını Ödeme Borcu 136
3. Piyasa/Takas Üyesine Avans Verme Borcu 138
4. Piyasa/Takas Üyesini Borçtan Kurtarma Borcu 139
5. Piyasa/Takas Üyesinin Uğradığı Zararı Tazmin
Borcu 141
B. Piyasa/Takas Üyesinin Yükümlülükleri 142
1. Müşteri Xxxxxx Göre Vadeli İşlem Sözleşmesi
Yapma ve Bu Sözleşmeyi Tasfiye Etme Borcu 142
a. Piyasa/Takas Üyesinin Şahsen İfa Borcu 143
b. Emrin Müşteri Talimatına Uygun
Gerçekleştirilmesi Borcu 145
2. Xxxxxxx ve Özen Borcu 147
a. Müşteri – Piyasa/Takas Üyesi İlişkilerinde
Özen Borcunun Derecesi 148
b. Müşteri – Piyasa/Takas Üyesi İlişkilerinde
Sadakat ve Özen Borcunun Özel Görünümleri 150
i. Provizyon Avcılığı (Churning) Yapmama Yükümlülüğü 150
ii. Kendi ve Üçüncü Şahıs Lehine Herhangi Bir Tasarrufta Bulunma Yasağı 151
iii. Müşterilere Eşit Davranma Yükümlülüğü 151
iv. Müşteri Aleyhine Manipülasyon Yasağı 152
v. Müşteri Sırlarının Saklanması Yükümlülüğü 153
3. Bilgi ve Hesap Verme Borcu 154
4. Aydınlatma ve Risk Açıklama Borcu 156
5. Emrin İcrası Dolayısıyla Elde Ettiklerini Müşteriye Verme Borcu 160
V. Bireysel Sözleşmenin Hukuki Niteliği 162
§6. TAKAS ÜYESİ OLMAYAN PİYASA ÜYESİ İLE
TAKAS ÜYESİ OLAN PİYASA ÜYESİ ARASINDAKİ SÖZLEŞME İLİŞKİSİ 167
I. Takas Sözleşmesi Kavramı 167
II. Takas Sözleşmesinin Hukuki Niteliği ve Müşteri –
Piyasa/Takas Üyesi İlişkilerine Etkileri 168
A. Takas Sözleşmesinin Hukuki Niteliği 168
B. Takas Sözleşmesinin Müşteri – Piyasa/Takas Üyesi
İlişkilerine Etkileri 170
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN TANIMI, TARAFLARI, UNSURLARI, TÜRLERİ, BENZER SÖZLEŞMELERLE KARŞILAŞTIRILMASI, ÖZELLİKLERİ, HUKUKİ NİTELİĞİ, HÜKÜMLERİ
§7. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN TANIMI,
TARAFLARI, UNSURLARI, TÜRLERİ VE BENZER SÖZLEŞMELERLE KARŞILAŞTIRILMASI 173
I. Vadeli İşlem Sözleşmesinin Tanımı 173
II. Vadeli İşlem Sözleşmesinin Tarafları 176
III. Vadeli İşlem Sözleşmesinin Unsurları 177
A. Karşılıklı Anlaşma Unsuru 178
B. Vade Unsuru 178
C. Bedel (Fiyat) Unsuru 180
D. İşlem Konusu Varlık Unsuru (Dayanak Varlık) 180
E. Teminat Unsuru 182
1. Teminat Kavramı 182
2. Teminat Türleri 184
a. Başlangıç Teminatı (Initial Margin) 184
b. Sürdürme Teminatı (Maintenance Margin) 186
c. Olağanüstü Durum Teminatı (Emergency
Margin) 187
3. Teminata Konu Olabilecek Varlıklar 188
4. Teminatın Hukuki Niteliği 189
IV. Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Türleri 193
A. Pay Vadeli İşlem Sözleşmeleri 193
B. Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri 195
C. Xxxx ve Tahvil Vadeli İşlem Sözleşmeleri 196
D. Döviz Vadeli İşlem Sözleşmeleri 196
E. Faiz Vadeli İşlem Sözleşmeleri 197
F. Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri 198
G. Tarım Ürünlerine Dayalı Vadeli İşlem Sözleşmeleri 199
H. Hayvancılık Vadeli İşlem Sözleşmeleri 200
V. Petrol Vadeli İşlem Sözleşmeleri 201
A. Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri 202
B. İklim Değişikliği ve Karbona Dayalı Vadeli İşlem Sözleşmeleri 203
VI. Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Benzer Sözleşmelerle
Karşılaştırılması 205
A. Satış Sözleşmesi ile Karşılaştırılması 206
B. Swap Sözleşmesi ile Karşılaştırılması 207
C. Opsiyon Sözleşmesi ile Karşılaştırılması 208
D. Forward Sözleşme ile Karşılaştırılması 209
§8. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN ÖZELLİKLERİ,
HUKUKİ NİTELİŠİ, HÜKÜMLERİ 210
I. Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Özellikleri 211
A. Tam İki Tarafa Borç Yükleyen Karşılıklı Bir Sözleşme Olması 212
B. Devir ve Temlik Borcu Doğuran Sözleşme Olması 213
C. Rızai Sözleşme Olması 214
D. Ticari İş Olması 215
E. Risk İçeren Sözleşme Olması 216
F. Kesin Vadeli İşlem Olması 216
G. Para Edimini İçeren Sözleşme Olması 218
H. Şekil Serbestine Tabi Olması 218
I. Standart Sözleşme Olması 220
II. Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Hukuki Niteliği 221
A. Satım Sözleşmesi Görüşü 221
B. Kredi İşlemi Görüşü 225
III. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Tarafların Karşılıklı Yükümlülükleri 226
A. Takas Üyesinin Yükümlülükleri 227
1. Takas Üyesinin Vade Tarihine Kadar Olan Yükümlülükleri 227
a. Başlangıç Teminatını Yatırma Yükümlülüğü 227
b. Teminat Tamamlama Yükümlülüğü 228
2. Takas Üyesinin Vade Tarihindeki Yükümlülükleri 229
a. Dayanak Varlığın Zilyetliğini ve Mülkiyetini
Devir Alma – Devir Etme Yükümlülüğü 229
b. Sözleşme ile Kararlaştırılan Vade Fiyatını
Ödeme Yükümlülüğü (Uzun Pozisyon) 230
i. Diğer Yükümlülükler 231
ii. Dayanak Varlığı Gözden Geçirme ve Tespit Ettiği Ayıbı Takas Merkezine Bildirme Yükümlülüğü 231
iii. Dayanak Varlığın Zaptını Takas Merkezine Bildirme Yükümlülüğü 232
B. Takas Merkezinin Yükümlülükleri 233
1. Vade Tarihine Kadar Olan Yükümlülükleri 234
a. Günlük Değerleme Yapma Yükümlülüğü 234
b. Günlük Değerleme Neticesinde Teminat
Hesabına Ödeme Yapma Yükümlülüğü 235
2. Vade Tarihindeki Yükümlülükleri 235
a. Dayanak Varlığın Zilyetliğini ve Mülkiyetini
Devir Alma – Devir Etme Yükümlülüğü 236
b. Sözleşmede Kararlaştırılan Vade Fiyatını
Ödeme Yükümlülüğü (Uzun Pozisyon) 237
c. Diğer Yükümlülükleri 237
i. Dayanak Varlığı Gözden Geçirme ve Tespit Ettiği Ayıbı Takas Üyesine Bildirme Yükümlülüğü 237
ii. Dayanak Varlığın Zaptını Takas Üyesine Bildirme Yükümlülüğü 238
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN KURULUŞUNDA MÜŞTERİ – PİYASA/ TAKAS ÜYESİ İLİŞKİSİ VE VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN İFASINDA TAKAS ÜYESİ – TAKAS MERKEZİ İLİŞKİSİNDE MEYDANA GELEN İFA İHLALLERİ
§9. GENEL OLARAK TÜRK HUKUKUNDA İFA İHLALLERİ240
I. Borcun Hiç İfa Edilmemesi 241
II. Borcun Gereği Gibi İfa Edilmemesi 246
A. Kötü İfa 246
B. Xxx Yükümlülüklerinin İhlali 249
III. Borcun Vaktinde İfa Edilmemesi 249
A. Alacaklının Temerrüdü 250
B. Borçlunun Temerrüdü 251
§10. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN KURULUŞUNDA MÜŞTERİ – PİYASA/TAKAS ÜYESİ İLİŞKİLERİNDE
MEYDANA GELEN İFA İHLALLERİ 253
I. Müşteri Xxxxxxx Yerine Getirilmemesi 253
A. Piyasa/Takas Üyesinin Kusuru ile Müşteri Xxxxxxx
Yerine Getirilmediği Durumlar 254
B. Piyasa/Takas Üyesinin Kusuru Dışında Müşteri
Emrinin Yerine Getirilemediği Durumlar 257
II. Müşteri Emri İletiminin Gereği Gibi Yerine Getirilmemesi 258
A. Müşteri Emri İletiminde Kötü İfa 258
1. Xxxx Xxxxxxx Yanlış Girilmesi Sebebiyle Emrin Eşleşmemesi 258
2. Limitli Emirde Limit Fiyatına Aykırı İşlem Gerçekleştirilmesi 259
B. Müşteri Emri İletiminde Yan Yükümlülüklerinin İhlali 260
1. Aydınlatma ve Risk Açıklama Yükümlülüğünün
İhlali 260
2. Müşteri Xxxxxxx İletiminde Bilgi ve Hesap Verme Yükümlülüğünün İhlali 263
3. Müşteri Xxxxxxx İletiminde Müşterilere Eşit
Davranma Yasağının İhlali 264
4. Müşteri Emir Vermediği Halde İşlem Yapılması (Talimatsız İşlem) 264
III. Müşteri Xxxxxxx Zamanında Yerine Getirilmemesi 267
§11. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN İFASINDA TAKAS ÜYESİ – TAKAS MERKEZİ İLİŞKİSİNDE
MEYDANA GELEN İFA İHLALLERİ 268
I. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde İmkânsızlık 269
A. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde İmkânsızlığın Doğum
Anına Göre İmkânsızlık Durumları 269
1. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Başlangıçtaki
İmkânsızlık 269
2. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Sonraki İmkânsızlık 271
B. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde İmkânsızlığın Sebebine
Göre İmkânsızlık Durumları 273
1. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Maddi İmkânsızlık 273
2. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Fiili İmkânsızlık 277
3. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Hukuki İmkânsızlık 277
II. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Ayıp 278
A. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Maddi Ayıp 280
B. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Ekonomik Ayıp 280
C. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Hukuki Ayıp 281
III. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Temerrüt 282
A. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Alacaklının Temerrüdü 282
B. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Borçlunun Temerrüdü 283
1. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Temerrüt Durumları 286
2. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Temerrüt
Durumunda Başvurulacak Usuller 288
3. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Temerrüt
Durumunun Sonuçları 291
4. Takas Merkezinin Kendi Pozisyon Kapatması 292
5. Takas Merkezinin Mali Sorumluluğu 292
6. Garanti Fonu 294
7. Temerrüt Cezası 295
§12. VADELİ İŞLEM PİYASASI İLİŞKİLERİNDE
UYUŞMAZLIK ÇÖZÜM MEKANİZMALARI VE İSPAT 296
I. Vadeli İşlem Piyasası İlişkilerinde Uyuşmazlık Çözüm
Mekanizmaları 297
A. Müşteri – Piyasa/Takas Üyesi İlişkilerinde
Uyuşmazlık Çözüm Mekanizmaları 297
1. Borsa Xxxxxxxx Xx Xxxxx Xxxx 000
0. Xxxxxxx Sermaye Piyasaları Birliği (TSPB) 300
3. Adli Yargı Yolu 301
4. Tahkim Yolu 303
B. Takas Merkezi – Takas Üyesi İlişkilerinde Uyuşmazlık Çözüm Mekanizmaları 304
1. Borsa İstanbul İç Çözüm Yolu 305
2. Adli Yargı Yolu 308
3. Tahkim Yolu 308
II. Vadeli İşlem Piyasası İlişkilerinde İspat 309
SONUÇ 313
KAYNAKÇA 321