T.C.

T.C.

XXXXX VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü

ÇÖLLEŞME/ARAZİ BOZULUMU

VE KURAKLIKLA MÜCADELE

TERİMLER SÖZLÜĞÜ

.

T.C.

XXXXX VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü

ÇÖLLEŞME/ARAZİ BOZULUMU

VE KURAKLIKLA MÜCADELE

TERİMLER SÖZLÜĞÜ

Ekim-2015

ÖNSÖZ

Çölleşme/arazi bozulumu ve kuraklk, günümüzün snr tanmayan ve geleceğimizi tehdit eden en önemli çevresel sorunlarn başnda gelmektedir. Toprak, su, biyolojik çeşitlilik ve diğer hayati öneme sahip doğal varlklarn tahribi ve kayb başta Afrika ülkeleri olmak üzere birçok ülkede yoksulluğun ve açlğn artmasna, yaşam kalitesinin düşmesine ciddi ölçüde neden olmaktadr. Gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun geleceğimizi tehdit eden bu sorunlarla mücadelenin güçlendirilmesi, etkilerinin önlenmesi veya en aza indirilmesi tüm ülkelerin ortak sorumluluğu ve amac olmaldr. Bu amaç doğrultusunda ortak eylemlerin oluşturulmasx 0000 Rio Konferans kararlar ve Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözlesmesi ile tüm ülkelerin gündemine girmiştir. Ülkemiz, çölleşme/arazi bozulumu ve kuraklkla mücadele konularnda gerçekleştirdiği başarl çalşmalar ve elde edilen bilgi ve deneyimlerini diğer ülkelerle paylaşmaya ve bu alanda yürütülen uluslararas etkinliklere katk sağlamaya büyük önem vermektedir. Birleşmiş Milletler Çölleşmeyle Mücadele Sözleşmesi 12. Taraflar Konferansnn (COP 12) 00-00 Xxxx 0000 xxxxxxxxx xxxxxxxx Ankara’da düzenlenmesi bu bakmdan önemli bir frsat oluşturmaktadr.

Ülkemizde çölleşme/arazi bozulumu ve kuraklk ve bunlarla mücadele konularnda ilgili kurum ve kuruluşlarn, bilim insanlarnn, uygulayclarn, araştrmaclarn ve halkn ortak terimleri benimsemesine ve kullanlmasna imkan sağlayc bir terimler sözlüğüne ihtiyaç vard. UNCCD’nin de üzerinde hassasiyetle durduğu bu eksikliğin giderilmesi amacyla, ağrlkl olarak, çölleşme, erozyon, toprak, bitki örtüsü, topoğrafya, kuraklk, biyolojik çeşitlilik ve iklim değişikliği gibi konularda evrensel tanmlarla da uyumlu ortak teknik terimler havuzu oluşturulmasna ve terim birlikteliğinin sağlanmasna imkan veren bu teknik sözlük hazrlanmştr.

Düşüncenin dili olan kelimelerin doğru alglanmas ve anlamlandrlmas, tüm ilgili kesimlerce ortak terimlerin kullanlmas ile mümkün olabilir.

Bu sözlükte yer alan terimlerin ve tanmlarnn belirlenmesinde uygun ulusal ve uluslararas kaynaklardan yararlanlmştr. Ulusal kaynaklar arasnda özellikle çölleşme, arazi bozulumu ve kuraklkla doğrudan veya dolayl ilişkili olarak ülkemizde hazrlanmş olan sözlükler ile ulusal stratejiler ve eylem planlarnda, yasa ve yönetmeliklerde yer alan tanmlardan yararlanmaya öncelik verilmiştir. Uluslararas kaynaklar arasnda özellikle Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Teşkilat (UNCCD) ile diğer uluslararas kurumlar tarafndan çölleşme ve çölleşme ile mücadele ile doğrudan ilgili olarak hazrlanan ve bu alanda evrensel olarak kabul gören terimleri sağlayan sözlüklerden yararlanmaya birincil öncelik verilmiştir. Bunun yannda diğer uluslararas sözleşmelerle (İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi, Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi gibi) ile ilgili olarak uluslararas kurum ve kuruluşlarca hazrlanmş bulunan sözlüklerde yer alan uygun terimlerden yararlanlmaya da özen gösterilmiştir.

Çok sayda bilim kolunun inceleme alanna girmesi hasebiyle hazrlanan bu sözlük konuyla yakn ilgisi olan birçok bilim insannn görüş ve önerilerini de alarak daha da olgunlaştrlmştr.

Sözlükte toplam 2295 terim ve kavram için tanmlar yer almaktadr. Terimlerin bir bölümü için değişik kaynaklardan alnan birden fazla (iki veya üç) farkl tanmn verilmesi, bilgilerin daha tamamlayc olmas açsndan uygun görülmüştür. Sözlükte yer alan tüm terimlerin İngilizce karşlklar da verilmektedir.

Bilimsel dinamizmin gereği olarak, bu sözlükte baz eksiklikler ve/veya yetersizler olabilir. Yaplacak katklarla çölleşme, arazi bozulumu ve kuraklkla ilintili daha birçok terimin, zamanla, bu sözlüğe kazandrlmas uygun ve mümkün olabilecektir.

Ülkemizde özellikle çölleşme/arazi bozulumu ve kuraklkla ilgili hazrlanan bu ilk sözlüğün hazrlanmasnda katk sağlayan çalşma arkadaşlarma ve büyük katk sağlayan akademisyenlere sonsuz teşekkür ederim.

Eserin çevre, doğa, ekosistem, ekoloji, toprak ve kuraklk gibi konularla uğraşan değerli arkadaşlara faydal olmas en büyük dileğimdir.

Xxxxxx XXXX

Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürü

İÇİNDEKİLER

Sayfa

Önsöz ii

İçindekiler iv

Ksaltmalar v

1. Çölleşme, arazi bozulumu ve kuraklkla ilgili terminoloji 1

A 3

B 33

C 60

Ç 63

D 80

E 97

F 120

G 126

H 137

I 149

İ 151

J 161

K 163

L 197

M 000

X 000

O 218

Ö 232

P 235

R 242

S 249

Ş 275

T 276

U 314

Ü 319

V 321

Y 324

Z 343

2. Dizin (Türkçe ve İngilizce) 345

3. Yararlanlan kaynaklar 448

Sra Türkçe

Ksaltmann tanmladğ terim

İngilizce

KISALTMALAR

No. 1	ksaltma ABDG	Arazi Bozulumunun Dengelenmesi	ksaltma LNG
2	ABEG	Arazi Bozulumunun Ekonomisi Girişimi	ELD
3	ABEP	Alt bölgesel eylem program	SRAP
4	ABT	Alt bölgesel teşkilat	SRO
5	AFAD	Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlğ	DEMA
6	AKAKDO	Arazi kullanm-arazi kullanm değişikliği-ormanclk	LULUCF
7	AKS	Arazi kullanm sistemi	LUS
8	AMB	Arap Magreb Birliği	UMA
9	AÖSS	Arazi örtüsü snflama sistemi	LCCS
10	ARY	Afet risk yönetimi	DRM
11	BEEÖ	Bölgesel Ekonomik Entegrasyon Örgütü	REIO
12	XXXx	Xxxxxsel eylem plan	RAPl
13	XXXx	Xxxxxsel eylem program	RAPr
14	BIA	Bölgesel İşbirliği Ağlar	RCN
15	BİT	Bilgi ve iletişim teknolojisi	ICT
16	BKB	Bölgesel koordinasyon birimi	RGU
17	BKKS	Bitkilerin Korunmas için Küresel Strateji	GSPP
18	BM	Birleşmiş Milletler	UN
19	BMBÇS	Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi	UNCBD
20	BMÇK	Birleşmiş Milletler Çölleşme Konferans	UNCOD

21	BMÇKK	Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalknma Konferans	UNCED
22	BMÇMEP	Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Eylem Plan	UNPACD
23	BMÇMS	Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi	UNCCD
24	BMÇP	Birleşmiş Milletler Çevre Program	UNEP
25	BMESIK	Birleşmiş Milletler Ekonomi ve Sosyal İşler Konseyi	ECOSOC
26	BMİDS	İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi	UNFCCC
27	BT	Bölgesel teşkilat	RO
28	BTA	Bilim ve teknoloji ağ	STN
29	BTKOM	Bilim ve teknoloji komitesi	CST
30	BTKUR	Bilim ve teknoloji kurumlar	STI
31	BYMÜ	Brüt yeşil milli ürün	GGDP
32	CBS	Coğrafi bilgi sistemi	GIS
33	CILSS	Sahel Bölgesinde Kuraklk Kontrolu için Devletleraras Devaml Komitesi	CILSS
34	CO2	Karbondioksit	CO2
35	ÇABK	Çölleşme, arazi bozulumu ve kuraklk	DLDD
36	ÇEM	Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü	ÇEM
37	ÇHMK	Çölleşme Üzerine Hükümetleraras Müzakere Komitesi	INCD
38	ÇMESEP	Türkiye Çölleşme ile Mücadele Ulusal Stratejisi ve Eylem plan, 2014-2018	NSAP
39	ÇMUSB	Türkiye Çölleşme ile Mücadele Ulusal Strateji Belgesi, 2013- 2023	NSDC
40	ÇŞB	Çevre ve Şehircilik Bakanlğ	MoEU
41	ÇTÇA	Çok tarafl çevre anlaşmas	MEAs
42	DB	Dünya Bankas	IBRD

43	DKY	Doğal kaynak yönetimi	XXX
00	XXX	Xxxxxxx alan yönetimi	IAM
45	EE	Erozyon endeksi	EI
46	EFS	Entegre finans stratejisi	IFS
47	EGSÜ	Ekonomileri geçiş sürecinde olan ülkeler	CEIT
48	EH	Ekosistem hizmetleri	Ess
49	ENHY	Entegre nehir havzas yönetimi	IRBM
50	ESKY	Entegre su kaynaklar yönetimi	IWBM
51	ESÖ	Ekolojik hizmetler için ödemeler	PES
52	EYÇ	Entegre yatrm çerçevesi	IIF
53	FAO	Dünya Gda ve Tarm Teşkilat	FAO
54	GAKT	Güney Afrika Kalknma Topluluğu	SADC
55	GDO	Genetik yaps değiştirilmiş organizma	GMO
56	GEF	Küresel Çevre Fonu	GEF
57	GLADA	Kurak alanlarda arazi bozulumu küresel değerlendirilmesi	GLADA
58	GLASOD	İnsan kaynakl toprak bozulumunun küresel değerlendirilmesi projesi	GLASOD
59	GRID	Küresel Kaynaklar Bilgi Sistemi	GRID
60	GTHB	Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanlğ	MoFAL
61	GVE	Geliştirilmiş vejetasyon indeksi	EVI
62	HIDS	Havza İzleme ve Değerlendirme Sisteminin Geliştirilmesi Projesi	WMESEP
63	IFAD	Uluslararas Tarmsal Kalknma Fonu	IFAD
64	ISTRIC	Uluslaras Toprak Referans ve Bilgi Merkezi	ISTRIC
65	IUCN	Dünya Koruma Birliği	IUCN

66	İBP	İnsan ve Biyosfer Program	MAB
67	İD	İzleme ve değerlendirme	M&E
68	İKD	İklim değişikliği	CC
69	İP	İşlevsel program	OP
70	İRKY	İkili resmi kalknma yardm	BODA
71	İŞA	İşlevsel amaç	OO
72	KABBS	Küresel arazi bozulumu bilgi sistemi	GLADIS
73	KABÇ	Özellikle Kuraklk, Arazi Bozulumu, Çölleşme ile İlgili İzleme Sistemi	DLDD
74	KDK	Katyon değişme kapasitesi	CEC
75	KGl	Kapasite geliştirme	CD
76	KG	Konsolide göstergeler	CONS
77	KK	Kolaylaştrma Komitesi	FC
78	KM	Küresel mekanizma	GM
79	LADA	Kurak alanlarda arazi bozulumunun değerlendirmesi projesi	LADA
80	LANDAT	Uzaktan alglama konusunda çalşmakata olan en eski program.	LANDSAT
81	MED	Milenyum ekosistem değerlendirmesi	MEA
82	MERBIS	Mera Bilgi Sistemi Geliştirme Projesi	PISDP
83	MKH	Milenyum kalknma hedefleri	MDGs
84	MKP	Birleşmiş Milletler Kalknma Program	UNDP
85	NBV	Net birincil verimlilik	NPP
86	NDVI	Normalleştirilmiş fark vejetasyon indeksi (NDVI)	NDVI
87	NİÜ	Net ilkel üretim	NPP
88	OAÜAYG	Orta Asya Ülkeleri Arazi Yönetimi Girişimi	CACILM

89	OECD	Ekonomik İşbirliği ve Kalknma Teşkilat	OECD
90	OİG	Ortak irtibat grubu	JLG
91	OSB	Orman ve Su İşleri Bakanlğ	MoFWA
92	PGF	Proje geliştirme finansman	PDF
93	PRAIS	BMÇMS Performans Gözden Geçirmesi ve Uygulamann Değerlendirilmesi Sistemi	PRAIS
94	ProDok	Proje doküman	ProDoc
95	REDD-plus	Ormanszlaşma ve Orman Bozulumundan Oluşan Emisyonlar Azaltmak	REDD-Plus
96	Rİ	Rio işaretleyici (Rio göstergeleri)	RM
97	RKY	Resmi kalknma yardm (dş yardm)	ODA
98	RÜTKD	Revize Üniversal Toprak Kayb Denklemi	RUSLE
99	SAY	Sürdürülebilir arazi yönetimi	SLM
100	SÇD	Stratejik çevresel değerlendirme	SEA
101	SKEY	Su kaynaklar entegre yönetimi	IWRM
102	SKK	Sürdürülebilir Kalknma Komisyonu	CSD
103	STK	Hükümet dş kuruluşlar (sivil toplum örgütü)	NGO
104	SUGGK	Sözleşme uygulamasnn gözden geçirme komitesi	CRIC
105	TED	Toplam ekonomik değer	TEV
106	TK	Taraflar Konferans	COP
107	TKM	Temiz Kalknma Mekanizmas	CDM
108	TPA	Tematik Program Ağ	TPN
109	TT	Temiz teknoloji	CT
110	UA	Uzaktan alglama	RS

111	UBS	Ulusal bilinçlendirme semineri	NAS
112	UÇMEP	Türkiye Çölleşme ile Mücadele Ulusal Eylem Program (2006)	DCNAP
000	XXXXX	Ulusal Erozyonla Mücadele Eylem Plan	NAPEC
000	XXX	Ulusal Eylem Plan	NAP
115	UHYS	Türkiye Ulusal Havza Yönetim Stratejisi, 2014-2023	NSWM
116	UKO	Ulusal Koordinasyon Organ	NCB
117	UKÖD	Ulusal kapasite öz değerlendirmesi	NCSA
118	UON	Ulusal odak noktas	NFP
119	WHO	Dünya Sağlk Teşkilat	WHO
120	WOCAT	Dünya Koruma Yaklaşm ve Teknolojileri İnceleme Teşkilat	WOCAT
121	XXX	Xxxxxx alan endeksi	LAI
122	YKE	Yağş kullanm etkenliği	RUE
123	YKP	Yerel alan kalknma program	LADP

1. Çölleşme / Arazi Bozulumu ve Kuraklkla Mücadele

Terimleri

No.

Terim

Türkçe/(İngilizce)

Tanm

A

1. A horizonu

(A horizon)

Bir mineral toprakta, solum denilen toprak katnn üstünde en yüksek organik madde birikmesinin, en yüksek biyolojik aktivitenin olduğu ve/veya alüminyum ve demir oksitlerle, silikat killerinin ykandğ yüzey horizonu.

2. AB horizonu

(AB horizon)

Öncelikli olarak A horizonu olmak üzere hem A hem de B horizonlarnn ortak özelliklerini gösteren mineral toprağn geçiş horizonu.

3. ABC profilli toprak

(ABC Soil)

A, B ve C horizonlarn içeren belirgin olarak gelişmiş bir profili bulunan toprak.

4. Abiotik

(Abiotic)

Yaşamn biyolojik aktivitesinin olmadğn ifade eder. Atmosfer gazlar, inorganik tuzlar, mineral toprak parçacklar ve su gibi ekosistemdeki faktörleri içerir. Bu ayn zamanda tuzluluk, nemlilik gibi organizma yaşamn etkileyen fiziksel ve kimyasal olaylarn tanmnda da kullanlr.

5. Abiyotik faktörler

(Abiotic factors)

Ekosistemlerdeki tüm fiziksel ve kimyasal etkenlerdir. İklime ait şk, scaklk, yağş, hava hareketleri ile litosfer tabakasna ait toprak, kayalar, gibi cansz doğal varlklarn hepsi abiyotik faktörler kapsamna girmektedir.

6. Absorbsiyon (bitki)

(Absorbtion)

Toprak çözeltisinde bulunan besin maddelerinin ozmos yoluyla toprak çözeltisinden kök kllarna doğru yukar çekilmesi.

7. AC profilli toprak(AC soil)

Sadece A ve C horizonlar olan, gelişmiş B horizonu bulunmayan bir profilli toprak.

8. Açk çallk

(Open scrub (open shrubland)

Toprak yüzeyini örtme derecesi 0,6’nn altnda olan çallk.

9. Açk havza

(Open watershed)

Sularn denize ulaştrabilen havzalar. Açk havzalar, akarsularn ky kesimlerde denize ulaştklar ve nemli iklim bölgelerinde görülür

10. Açk kanal

(Open channel)

Suyu serbest yüzle nakleden her çeşit kanal.

11. Açk sistemler (Open systems)

İşlevlerini yapabilmeleri için dş çevreden girdi sağlayan, çktlar üreten, dş kaynaklara bağml olan sistemlerdir. Örnek; orman, çayr, göl ekosistemleri.

12. Adaptasyon (Adaptation)

1) Doğal veya insan sistemlerinde yeni veya değişen bir ortama uyum sağlama.

2) Bir bireyde veya popülâsyonda daha iyi hayatta kalmasn ve gelişmesini sağlayan bir değişim. Değişim süreci, değişen yap veya fonksiyon.

13. Adezyon

(Adhesion)

Birbirine benzemeyen maddelerin birbirini çekmesi ve birleşmesi hali.

14. Adsorbsiyon (Adsorbtion)

Kat parçacklarn temas sathlarnda adezyon kuvvetinin tesisiyle fevkalade ince gaz ve sv tabakasnn absorbsiyon olayndan farkl olarak teşekkülü.

15. Aerobik organizma

(Aerobik organism)

Oksijenli ortamda çalşan, hetetrof organizmalar.

16. Afet

(Disaster, hazard)

Toplumun tamam veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayplar doğuran, normal hayat ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan doğal, teknolojik veya insan kaynakl olaylar.

17. Afet etkileri azaltm (afet riski azaltm)

(Disaster mitigation, disaster risk mitigation)

Fiziki tehditlerin (insanlarn oluşturduklar tehditler dahil) potansiyel olumsuz etkilerinin azaltlmas ve bu amaçla, söz konusu tehditlerin, bu tehditlere maruz kalmann ve tehditlere karş zafiyetlerin (krlganllklarn) azaltlmasna yönelik faaliyetlerin yürütülmesi.

18. Afet risk yönetimi

(Disaster risk management)

İnsanlarn güvenliğinin, refah ve yaşam kalitesinin iyeleştirilmesi için, afet riskinin anlaşlmas, önlenmesi, azaltlmasnn geliştirilmesine, afete hazr olmann, tepki vermenin ve zararlarnn tamirinin güçlendirilmesine yönelik stratejilerin, politikalarn ve tedbirlerin tasarlanmas, uygulanmas ve değerlendirilmesi süreçleri.

19. Afet riski (Disaster risk)

Bir toplum veya topluluğun normal işlevine yönelik tehdit oluşturan fiziki olaylar ile hassas sosyal koşullarn etkileşiminden kaynaklanan ve insan, ekonomi ve çevre üzerinde yaygn olumsuz etkiler oluşturan durumlarn ve önemli değişikliklerin belli bir zaman periyodu içinde meydana gelme olaslğ. Bu durum, acilen dş destekli tedbirlerin alnmasn gerektirir.

20. Afet yönetimi

(Disaster management)

Farkl kurumsal ve toplumsal seviyelerde afete hazr olmay, tepki göstermeyi ve üstesinden gelmeyi destekleyen ve güçlendiren stratejilerin, politikalarn ve tedbirlerin tasarm, uygulanmas ve değerlendirilmesi süreçleri.

21. Agregat

(toprak kümesi)

(Aggregate)

Xxxxx bağlayclarla bir araya gelen toprak parçacklarnn oluşturduğu toprak kümesi. Bunlar humus, demir oksit ve karbonatl bir çimento ile bağlanr.

22. Agregat parçalanmas

(Dispersion (soil detachment))

1) Yağmur damlalar veya dolu tanelerinin fiziksel etkisi sonucu toprak parçalarnn (agregatlarnn) kendilerini meydana getiren daha küçük parçalara ayrlmas.

2) Kayalarn fiziksel etkilerle küçük parçalar halinde ufalanmas. Bu olay özellikle dağlk kesimlerin dik yamaçlar boyunca meydana gelir. Dağlan kaya parçalar yerçekiminin etkisi ile yamaç boyunca hareket eder.

23. Agro- biyoçeşitlilik

(Agro- biodiversity)

Tarm sistemlerinde bulunan bitkilerin, böceklerin ve toprak biyotas'nn çeşitliliği.

24. Agro-ekoloji (tarm ekolojisi)

(Agro-ecology)

1) Ekolojinin, tarm ekosistemlerini inceleyip araştran dal. Tarm ekolojisi, tarm ekosistemlerini işleten insanlar da dahil olmak üzere bütün canllarla, ekosistemdeki doğal ve doğala yakn abiyotik faktörler arasnda madde ve enerji konularndaki karşlkl etkileşimi inceleyen bilim daldr.

2) Kültür bitkilerinin yetişme ortam koşullarn inceleyen ve araştran bilim dal.

25. Agro-ekosistem (tarm ekosistemi)

(Agro-ecosystem)

1) İnsanlar tarafndan, esas olarak gda ve gda dş değerli ürünlerin ve hizmetlerin üretilmesi amacyla yönetilen biyolojik doğal kaynak sistemi.

2) İnsanlar tarafndan yararlanlan ekosistemlerdir. Bu ekosistemlerde, yabani ve kültür bitkileri, doğal yaban hayatna ait hayvanlar ile evcil hayvanlar arasndaki karşlkl enerji ve maddesel etkileşimler insanlar tarafndan ayarlanr.

26. Agroforestry (tarm-ormanclk kombine sistemi)

(Agroforestry, agroforestry systems)

1) Ayn alanda tarmsal ürünler ve ağaçlarn beraberce kullanldğ, sosyal, ekonomik ve çevresel faydalar artrarak sağlayan sistemlerdir. Agroforestry sistemlerinde kullanlan ağaçlarn çoğunluğu çok amaçl olup, çeşitli sosyal, ekonomik ve çevresel yararlar sağlar. Bunlar arasnda, toprağ slah eden ve verimliliğini artran, meyve, hayvan yemi, tbbi ve aromatik ürünler, yapacak ve yakacak odun sağlayan, rüzgâr erozyonunu önleyen, gölgeleme, gibi hizmetleri sağlayan ağaç türleri yer alr.

2) Ayn arazide tarm ve ormanclk faaliyetlerinin bir arada yürütülmesi ve tarm ve ormanclk ürünlerinden beraber faydalanma.

27. Agroklimatoloji

(Agro- climatology)

İklimsel ve hidrolojik etmenler ile tarm, hayvanclk ve ormanclk arasndaki ilişkileri konu alan bilim dal, çalşma alan. Amac, iklim bilgilerinin tarmsal amaca yönelik olarak kullanlmas suretiyle tarmsal uygulamalarn iyileştirilmesi, ürün miktar ve kalitesinin artrlmasdr. Agroklimatoloji ve agrometeoroloji ayn amaç ve yöntemi kullanr. Ancak agrometeoroloji günlük scaklk, yağş ve rüzgâr kapsayan hava tahmini üzerinde yoğunlaşrken, agroklimatoloji uzun süreli planlamalarda ortalama verileri kullanr.

28. Agroloji

(Agrology)

Ürün verimliliği ile ilgili olarak topraklarn oluşum, yap, analiz snflandrma gibi özelliklerini inceleyen bilim dal.

29. Agronomi

(Agronomy)

Toprak yönetimi ve tarla bitkilerinin yetiştirilmesi ile ilgili ilkeleri, kurallar, bitki slah, üretim ve idaresi konularn inceleyip araştran bilim kolu.

30. Agronomik önlem

(Agronomic measure)

Bitki örtüsünü koruma ve geliştirme, münavebeli ürün yetiştirme ve uygun toprak işleme tekniklerinin kullanmna dayal toprak ve su koruma önlemleri.

31. Ağaç

(Tree)

1) Ormanlarda doğal olarak yetişen veya emekle yetiştirilen, en az 8 metre boy yapabilen, yaş ve çap ne olursa olsun kökü, gövdesi ve tepesi olan yerli veya yabanc (egzotik) kökenli odunsu bitkiler.

2) Belirgin bir ana gövdesi bulunan, bu gövdeden çkan dal ve sürgünlerin uzamasyla türüne göre ayrt edici bir tepe tac oluşturan, olgun yaşlarda 8 metre’nin üstünde boy yapabilen çok yllk odunsu bitki.

32. Ağaç kabuğu

(Bark)

Odunsu bitkilerin gövde ve köklerinin en dş tabakas. Kabuklu bitkiler arasnda ağaç ve ağaççklar, çallar, asmalar yer alr. Kabuk, vasküler (damarl) kambiyumun dşndaki dokularn tümünden oluşmakta olup, iç kabuk ve dş kabuk olarak iki tabakay kapsar.

33. Ağaç snr (ağaç yetişme snr)

(Tree line)

1) Ağaçlarn büyüme yeteneğini muhafaza edebildikleri habitatn snr. Ağaçlar, bu snrn ötesindeki çevresel koşullara (düşük scaklk, nem yetersizliği, gibi) dayanamazlar. Ağaç snr, ağaçlarn tepe çats kapallğ ile bir orman oluşturabildiği snr/hatt ifade xxxx xxxxx snr terimi ile karştrlmamaldr.

2) Ağaçlarn yetiştiği ortamn üstünden veya altndan geçen snr. Baz yerlerde kuraklk ve vejetasyon devresinin ksalmasna neden olan aşr soğuklar ağacn yetişmesini engeller. Ormann üst snr, Kuzey Anadolu dağlarnda 2400 x’xx, Xxxxxxxxx Xxxxxxx’xx xxx 0000 x’ye yükselir. Bu snrn üstünde ise alpin ot türleri yetişir.

3) Yüksek dağlk arazide yükseklere çkldkça, sert iklim koşullar (soğuk ve don, susuzluk, rüzgâr, radyasyon) nedeniyle ağaçlarn büyüyemediği ve yerini çal ve otlara braktğ alan. Bu snrn üstünde alpin kuşak (yüksek dağ kuşağ) yer alr.

34. Ağaç bozkr (ağaç stepi)

(Tree steppe)

Orman yetişme bölgelerinden bozkrlara geçiş kuşağnda teker teker yaylmş orman ağaçlarnn bulunduğu bozkr ksm.

35. Ağaççk

(Small tree, shrub)

Biyolojik yap olarak “çal” ve “ağaç” arasnda özellikler gösteren, yaklaşk 8 metre’ye kadar boylanabilen, toprak yüzeyine yakn yerlerden itibaren türüne göre bir veya daha fazla sayda ana gövdeye ve bunlarn oluşturduğu nispeten dağnk bir tepe tacna sahip odunsu bitki.

36. Ağaçlandrma

(Tree plantation establishment)

Bozuk orman alanlar veya orman rejimi dşndaki uygun alanlar üzerinde orman ağaç ve bitkilerinin dikimi, ekimi veya iyileştirilmesi faaliyetleriyle oluşturulan orman örtüsü. Ağaçlar genellikle ayn türe ait ve ayn yaşta olup, aralk mesafeleri düzenlidir. Ağaçlandrmann amac odun veya odun dş ürünlerin üretimi (üretim amaçl orman ağaçlandrmas) veya ekosistem hizmetlerinin sağlanmas (koruma amaçl orman ağaçlandrmalar).

37. Ağaçlk alan

(Woodland)

1) Orman olarak snflandrlmayan, 5 m’den yüksek ağaçlarn, % 5-10 orannda kapallk oluşturduğu, 0,5 hektardan geniş alanlar.

2) Ağaçlar ve ağaççklarn beraberce % 10 üzerinde kapallk oluşturduğu alan. Tarmsal ve kentsel kullanm sahalardaki bu çeşit alanlar ağaçlk alan tanmna girmemektedir.

38. Ağr metaller

(Heavy metals)

Zehirlenme ve potansiyel zehirleme ile ilişkili metaller ve yar metaller (arsenik, kadmiyum, krom, bakr, kurşun, cva, nikel, çinko gibi) grubu için kullanlan ad.

39. Ağr otlatma

(Heavy grazing)

Bir merann bir mevsimde ürettiği yem bitkilerinin yarsndan fazlasnn hayvanlara yedirilmesi

40. Ağr toprak

(Heavy soil)

İnce çapl toprak taneciklerinin ve özellikle kilin fazla olduğu toprak. Bu tip topraklar uygun olmayan nem koşullarnda fazla çeki gücüne ihtiyaç gösterirler ve bu nedenle de işlenmeleri güçtür. Havalanma ve drenaj sorunlar yaşanabilir.

41. Ahr hayvanclğ

(Stall feeding)

Ticari amaçla veya temel hayvansal ürünlerin temini amacyla ahrlarda beslenerek et, süt, yumurta gibi hayvansal maddelerin üretimine dayanan hayvanclk.

42. Ahşap Eşik

(Wooden check dam)

Oyuntu slah amaçl odun kullanlarak oluşturulan eşikler. Bu amaçla, 0.6 m derinliğinde, 2 m uzunluğunda ve 1 m genişliğinde temel kazs yaplp açlan çukur içine 13-16 cm çapnda 1.5 m. uzunluğunda ahşap 2 direk kenarlara yerleştirilir. 1 m uzunluğundaki direkler 50 cm aralklarla bu direklere 20’lik çivilerle çaklr ve sabitlenir. Oluşan yapnn içi toprak, taş ve moloz ile doldurulur ve skştrlr. Yapnn üstüne 2 m’lik iki direk tekrar kenarlara yerleştirilir ve çaklp üstüne tekrar 1 m uzunluğunda direkler 50 cm aralkla çaklr ve içi toprak, taş ve moloz doldurulup skştrlr. Bu işlemler her katta tekrar edilerek ahşap eşik, taban 1,5 m yüksekliği 1,6 m savak uzunluğu 4,5 m genişliği 1 m olacak şekilde tesis edilir.

43. Akaçlama- drenaj

(Drainage)

1) Doğal veya yapay tesisler araclğyla ihtiyaç fazlas yüzey veya toprak içi suyunun boşaltlmasna hizmet eden su taşma tesisleri sistemi.

2) Herhangi bir arazide yerüstü ve yeralt suyunun fazlasnn boşaltlmas.

3) Akarsu ve nehirler tarafndan bir sahada yüzeysel akşa geçen sularn oluşturduğu akarsu ağ şekli. Bu terim, drenaj ağ ve drenaj sistemi için de kullanlr. Akarsular, bulunduklar sahann eğim, ana materyalin geçirgenliği, yapsal özellikleri ve akarsu ağnn geçirdiği evrime göre çeşitli drenaj tipleri oluşturur.

44. Akarsu

(Stream)

Yağşlarla yeryüzüne düşen ve kaynaklardan çkp bir yatak içinde bir araya gelerek bir deniz veya göle dökülen sular. En küçüğüne dere, biraz büyüğüne ve devaml akş halinde olana çay, büyüklerine ise rmak veya nehir denir.

45. Akarsu akm azalmas

(Stream flow depletion)

Bir vadi veya belirli bir arazi alanna giren su miktar ile bu vadi ve araziden çkan su miktar arasndaki fark.

46. Akarsu gücü

(Stream power)

Akarsuyun sarf ettiği enerji orandr. Akarsu boyunca potansiyel (gizil) enerji, diğer enerji şekillerine, özellikle kinetik enerjiye dönüşür. Akarsuyun aşndrma ve taşma gücü; yataktan geçen su miktarna, akşkanlğ belirleyen su yoğunluğuna, suyun hzna, yatağn eğimine ve yatağn pürüzlülüğüne bağldr.

47. Akarsu ky erozyonu

(Stream bank erosion)

Çeşitli büyüklükteki akarsularn kylarnda meydana gelen ve akarsu yatağnn kylarnn oyularak yklmas ile bitişikteki arazilerin kaybna neden olan bir erozyon tipi.

48. Akarsu ky erozyonu kontrolü

(Stream bank erosion control)

Çeşitli büyüklükteki akarsularn kylarnda oluşan veya olas tahribatn, ky boyunca söğüt ve kavak gibi ağaçlarn dikilmesi, kazklar çaklp aralarnn çallarla örülmesi, çakl ve taş döşenmesi, blok taşlarn yerleştirilmesi ve benzeri önlemlerin uygulanmas suretiyle korunmas.

49. Akarsu ky orman tampon sistemi

(Riparian forest buffer system)

Akarsu kylarndaki erozyonu önlemek için oluşturulan orman şeridi.

50. Akarsu rejimi

(Stream regime)

Bir akarsuyun veya yatağnn, kararllklar bakmndan durumu. Akm karakteristikleri sonucu yatağ kararl bir duruma ulaşmşsa, o akarsu “rejim” halindedir. Rejim hali kat madde yükü, ancak tamamen etkin olan bir yatakta karşlaşlan bir yüktür. Yatağn etkinliğindeki herhangi bir azalma, ksmi bir hareketsizlik meydana getirir; limit halde ise yatak tamamen hareketsiz hale gelir.

51. Akarsu sediment verimi

(Sediment yield)

1) Akarsuyun drenaj alann terk ederek göl veya denize döküldüğü yerdeki toplam sediment miktardr. Bu miktar ton/yl olarak tanmlanr. Akarsu havzasnn sediment verimi ise ton/km2/yl olarak tanmlanr. Toplam sediment yükünü, akarsuyun yatağndaki yük ile akarsuda yüzer halde taşnan (ask materyali) yük oluşturur.

2) Bir akarsu ve sele, bir sahada erozyon sonucu karşan yük veya bir alanda akarsu veya sellere karşan malzeme miktar. Bu verim, arazinin eğim, bitki örtüsü ve erozyon durumuna ve özellikle ana materyalin taneli olmasna bağldr.

52. Akarsu sedimenti (akarsu tortulu)

(Fluvial sediment)

Akarsularn taşdğ maddelerden oluşan tortul, çökel. Akarsu çökelleri, akarsuyun taşdğ inorganik ve organik maddeler ile çözünmüş haldeki yükün birikmesiyle oluşur.

53. Akarsu yatağ

(Stream bed (stream channel))

Doğal veya yapay devaml veya kesikli olarak içinde akarsu bulunduran belirli su yolu veya iki su kütlesini birbirine bağlayan su yolu.

54. Akarsu yükü

(Stream load)

55. Akdeniz iklimi (Mediterranean climate)

Akarsuyun taşdğ çözünür ve kat haldeki yük. Bu yük miktar kg/gün, ton/gün, ton/ay, ton/yl olarak ifade edilir. Baz akarsular daha çok çözünür halde çeşitli karbonatlar ve tuzlar taşr bazlarnda ise mil, kum, kil, çakl boyutunda olan kat yük daha fazladr. Sularda yüzer halde taşnan yüke su yükü, akarsu yatağnn tabannda sürüklenerek taşnan kum ve çakl boyutundaki malzemelere ise yatak yükü denir.

Yazlar scak ve kurak, kşlar lk ve yağşl geçen bir iklim tipi. Thornhweit’in iklim snflamasna göre yar nemli mezotermal iklim snf içersine girer. Bu iklim Akdeniz çevresinde, Kaliforniya’nn güneyinde, Şilinin orta sahil kesiminde, Güney Afrika kysnda Cape Town civarnda, Avustralya’nn güney sahil bölümünde görülür. Türkiye’de ise kuzeyde Gelibolu yarmadasndan başlayarak Ege ve Akdeniz ky kesimi boyunca hüküm sürer.

56. Akll kullanm

(Wise use)

Ekosistemlerin doğal varlklarnn, insanlarn yarar için, sürdürülebilir kalknma çerçevesinde devamllklarn garanti altna alan bir anlayş ve uyum içinde kullanm.

57. Akm (debi)

(Discharge (rate of flow))

Bir akarsuyun (rmak, dere, kanal, gibi) birim enine kesitinden, birim zamanda geçen su miktar (2 m3/sn gibi).

58. Akm ölçer

(Meter, flow meter)

Debiyi (akm) veya geçen suyun miktarn ölçen bir alet.

59. Akm rejimi

(Flow regime)

Akarsu yatağndan bir ylda geçen su miktarnn değişimidir. Akarsu rejimini, iklim koşullar, topografya, özellikle eğim, jeolojik yap, taşlarn suyu geçirgenlik durumlar ile akarsuyu üzerindeki baraj gibi yaplar belirler.

60. Akş

(Runoff)

1) Bir araziye düşen yağşlarn araziyi aknt kanallar vastasyla terk eden bölümüdür. Toprağa nüfus edemeden araziyi terk eden yüzey akşna yüzeysel akş, akarsu yatağna erişmeden toprağa nüfuz edene taban suyu akş veya taban suyundan szma aknts denmektedir. Toprak ilminde yüzey akş, yalnzca yüzey akş ile kaybedilen suyu; jeoloji ve hidrolikte ise yüzeysel ve yüzey alt akşlarn beraber ifade etmektedir.

2) Belli bir sahaya düşen toplam yağşn doğal veya yapay yerüstü akarsularnda akan ksm.

3) Yağşn buharlaşmayan ve terleme yoluyla uzaklaşan ksm dşnda kalan ve toprak üstünde ve içinde akarak ana su gövdelerine (göl, deniz, gibi) ulaşan ksm.

61. Akş depolanmas

(Detention storage (runoff detention))

Yağş izleyen ksa süre içinde akarsulara akş yolunda veya akarsu sistemi içinde geçici olarak depolanan yağş miktar. Akş depolanmas, yüzeyde veya kanalda tutulan akş kapsarken, Çöküntü (depresyon) depolanmasn kapsamaz.

62. Akş sarfiyat

(Rate of runoff)

Bir yüzeyden birim zamanda akan su miktar

63. Aklimatizasyon

(Acclimatization)

Canllarn scaklk, nem gibi yabanc iklim koşullarna alşmalar süreci. Diğer toplumlara, beslenme koşullarna ve yerleşim şekillerine uyum sağlamas olay.

64. Aktif kök bölgesi

(Active root area)

Klcal köklerin en yoğun olduğu bölge

65. Aktif nüfus

(Active population)

Bir yerde çalşma gücüne sahip olan nüfus. 15-64 yaşlar arasndaki nüfus, faal veya aktif nüfus olarak kabul edilir.

66. Aktüel arazi bozulumu

(Actual land degradation)

Belli fiziki koşullar, bitki örtüsü ve kullanm şekli altndaki bir arazinin uygunluğu ve verimliliğinde, erozyon, tuzlanma, kirlenme ve aşr kullanm gibi nedenlerle meydana gelen azalma.

67. Akifer

(Aquifer)

1) Yer altnda, geçirimsiz bir tabaka üzerinde toplanan su haznesi.

2) Yer altnda, yeralt sularnn üzerinde toplandğ jeolojik yap

68. Akut yoksulluk

(Acute poverty)

Gelir veya hayati temel ihtiyaçlarn karşlanmasndaki yetersizlik. Gda, barnma, temiz su, tedavi, sağlk bilgisi ve eğitimle ilgili eksiklikler ve yetersizlikler akut yoksulluğa yol açmaktadr. Akut yoksulluk özellikle Afrika ve Güneydoğu Asya’nn birçok ülkesinde yaygndr.

69. Xxxx

(Area)

Bir proje, program veya girişim tarafndan hedeflenen toplam alan tanmlamakta olup genelde hektar olarak ifade edilir.

70. Alçak arazi (alçak alan)

(Lowland)

Çevresine göre nispeten düşük yükseltide ve düz arazi.

71. Alçtaş (jips)

(Gypsum)

Bünyesinde kalsiyum sülfat ve su taşyan kaya (CaSO42H2O). Kapal havzalarda çözünür haldeki kireçli ve kükürtlü maddelerin buharlaşmas sonucunda oluşur.

72. Alg

(Algae)

Fotosentez yaparak büyüyen, çoğunluğu tek hücreli mikroskobik geniş bir canl topluluğu. Baz algler çok hücreli olup deniz ve göllerde yaşar, bazlar nemli ağaç gövdelerinde ve toprak yüzeyinde bulunur.

73. Alkoyma (suyun toprakta alkonmas)

(Retention)

Bir drenaj alanna düşen yağş miktarnn yüzeysel akş halinde uzaklaşmasndan sonra arta kalan su olup, yağş ile yüzeysel akm arasndaki su miktardr.

74. Alnabilir besin

(Available nutrient)

1) Element ve bileşiklerin gelişmekte olan bitkiler tarafndan absorbe ve asimile edilmeye hazr (uygun) bölümü.

2) Toprakta bitkiler tarafndan kolaylkla absorbe edilen ve özümlenen bileşik veya element halindeki besin maddesi miktar.

75. Alkali toprak

(Alkali soil)

1) pH’ 8,5 veya daha fazla olan, yüksek düzeyde alkalilik veya %15’den yüksek değişebilir sodyum doygunluğu veya her ikisini birlikte gösteren toprak.

2) Ürün bitkilerinin gelişmelerini önleyecek miktarda alkali iyon (sodyum) içeren toprak.

76. Alkalin toprak

(Alkaline soil)

Kesin olarak tarif edildiğinde pH değeri 7’den büyük olan toprak. Pratik olarak pH değeri 7,5’den büyük olan topraktr. Bu terim genellikle yüzey katmanlar veya kök bölgesi için kullanlmakla birlikte buralardaki bir horizon veya bunlardan alnmş bir toprak örneği için de kullanlr.

77. Alüvyal

(Alluvial)

Akarsular tarafndan taşnp, belirli yerlerde yğşmş olan tortul materyaldir. Türkiye’nin birçok nehir ağz verimli ovalar alüvyal (kum, silt, kil) materyalden oluşur.

78. Alüvyon

(Alluvium)

Akan veya çekilmekte olan suyun etkisi ile çökelen birikinti malzemesi (tortul, sediment).

79. Alpin

(Alpine)

Ağaç yetişme snr üzerindeki yüksek dağ ve yayla alanlarnda yer alan ve soğuk iklimin hakim olduğu yöre.

80. Alpin kuşak

(Alpine zone)

Yerkürede orta ve alçak enlemlerdeki dağlarda ağaç yetişme snrnn üzerinde ağacn doğal halde yetişemediği, çoğunlukla otsularn yetiştiği yüksek dağ kuşağ. Yüksek enlemlerde bu kuşak deniz kysndan başlayabilir.

81. Alpin mera

(Alpine pasture (alpine meadow)

Ormann üst snrndan sonra alpin alanlarda yer alan meralardr. Rakmn fazla olmasndan dolay uç (ekstrem) şartlara sahiptir.

82. Alpin vejetasyon (alpin bitki örtüsü)

(Alpine vegetation)

Yerkürede orta ve alçak enlemlerdeki dağlarda ağaç yetişme snrnn üzerinde ağacn doğal halde yetişmediği kuşakta, çoğunluğunu otsularn ve bodur çallarn oluşturduğu bitki örtüsü.

83. Alt bölgesel eylem program (ABEP)

(Sub-regional action programme (SRAP))

Alt bölgede yer alan ülkelerle danşma ve işbirliği ile hazrlanan bu eylem programlar, ulusal eylem programlarnn geliştirilmesi ve uyumlaştrlmasnda katk sağlar. Alt bölgelere örnek olarak, Bat Afrika, Güney Afrika alt bölgeleri verilebilir.

84. Alt bölgesel teşkilat (ABT)

(Sub-regional organization (SRO))

Belli coğrafi veya jeopolitik snrlar içersinde yer alan ülkeler arasnda işbirliğini, politik ve ekonomik entegrasyonu ve diyalogu geliştirmek, küresel ve Uluslararas sözleşme ve programlarn uygulanmasn güçlendirmek amacyla tesis edilen, uluslararas statüye sahip kuruluştur.

85. Alt familya

(Sub-family)

Sistematikte familyadan önce gelen ve ondan daha küçük bir birlik.

86. Alt havza

(Sub-catchment (sub-watershed))

1) Bir havzay oluşturan küçük havzalardan her biri.

2) Havzann sularn denize boşaltan xxx xxxxxxxx bağl, daha küçük akarsular veya göllerin su toplama alandr.

87. Alt toprak

(Sub-soil)

1) Belirli horizonlar gösteren topraklar içinde B horizonunda, horizonlarn belirgin gelişmediği topraklarda yüzeydeki toprağn altnda yer alan, içinde köklerin normal olarak geliştiği tabaka. Alt toprak, yaklaşk 30-35 cm. derinlikten ana kayaya kadar olan derinliği içine almaktadr. Alt topraklar, özellikle hacm ağrlklar fazla ve bundan dolay da fiziksel özellikleri üst topraklara oranla daha olumsuzdur. Buna rağmen alt toprak, bitkinin büyümesi ve gelişmesi yönünden büyük önemi olan toprak katmandr.

2) Tarm alanlarnda toprağn pulluk katman altnda kalan ksm.

88. Alt toprak işleme

(Sub-soiling)

1) Yağşn toprağa nüfuzunu, köklerin yaylmasn ve havalanmay arttrmak için alt toprağn mekanik olarak gevşetilmesi veya parçalanmas olay.

2) Skşmş bulunan alt topraklar, özel bçak benzeri kesici ksmlar ile kran/yaran çizel, dipkazan ve/veya riper ad verilen aletlerle işleme yöntemi.

89. Alt toprak tarm

(Subsoil farming)

Erozyon sonucu yüzeye çkmş alt toprak üzerinde yaplan, genellikle düşük verim sağlayan tarm türü.

90. Alt tür

(Sub-species)

1) Biyolojik snflamada tür altnda yer alan bir taksonomik düzey.

2) Bir türün özellikle coğrafi veya ekolojik alt birimi.

91. Alternatif enerji kaynaklar

(Alternative energy sources)

Fosil yaktlar ve nükleer enerji dşnda, su, güneş rüzgâr, dalga, jeotermal ve biyolojik kaynaklardan enerji üretimi.

92. Altimetre

(Altimeter)

Hava basncna bağl olarak yükseltiyi ölçen alet.

93. Alüvyal toprak

(Alluvial soil)

1) Jeolojik olarak yakn zamanlarda depolanmş bulunan alüvyon formasyonunda gelişmekte olan ancak halen herhangi bir genetik horizon gelişmesi (toprak oluşum süreci) göstermeyen veya değişime uğramamş olan genç toprak.

2) Akarsuyun taşdğ ince malzemelerin akarsuyun yayldğ alanlarda birikmesi ile oluşmuş topraklar. Alüvyal topraklarn fiziksel ve kimyasal özellikleri ve devaml taşkna maruz kalma Alüvyal malzemenin ayrşmasn, toprağn yüzeyinden ykanan maddelerin altta birikmesini engeller. Ancak uzun müddet taşkna uğramayan alanlarda Alüvyal malzeme veya ana maddenin üzerinde sğ da olsa A horizonu oluşur. Alüvyal topraklarn fiziksel ve kimyasal özelliklerini, Alüvyal malzemenin kaynaklandğ yerlerdeki kayalarn fiziksel ve kimyasal özellikleri tayin eder. Genellikle drenajn iyi olduğu Alüvyal topraklar, besin maddeleri bakmndan zengin ve işlenmesi kolay olduğu için tarma uygundur.

94. Alüvyum

(Alluvium)

Akarsular tarafndan bir yerde yğlan veya akarsular içinde taşnan çakl, kum, silt, kil ve bunlarn her türlü karşmndan oluşan tüm aşnma ürünü materyaller için kullanlan genel bir terimdir.

95. Alüvyal çayr toprağ

(Alluvial meadow soil)

Genç Alüvyal birikintilerden oluşmuş yeralt suyu içindeki toprak. Taban suyu derinde olmadğ zaman buna “gley orman toprağ - Gleysol” denir.

96. Alüvyal koni (birikinti konisi)

(Alluvial cone)

1) Bir akarsuyun dik bir yamaçtan düzlüğe indiği yerlerde oluşan tabakal koni görünümlü tortullaşma.

2) Kat materyal yükü fazla olan akarsularn ova veya oluklara açldğ yerlerde oluşturduğu, yamaçlar fazla eğimli birikinti konisi.

97. Alüvyal taşkn ovas

(Alluvial flood plain)

Akarsu taşknlar ile oluşmuş geniş ovalk alanlar. Kurak dönemlerde kuru olan ovalar, taşkn döneminde sularla kaplanr. Sularn yayldğ alanlarda genellikle ince materyaller birikir. Bu ovalar, akarsu yatağnn çok geniş olduğu yerlerde veya suyun geniş alanlara yayldğ çukur yerlerde bulunur.

98. Alüvyal yelpaze

(Alluvial fan)

Dağlarn dik yamaçlarndan hzl akan suyun taşdğ taşlarn birden düzleşen bölgede yğlmalar.

99. Amaç

(Objective)

Bir projenin veya kuruluşun ulaşmay hedeflediği sonuçlarn kavramsal tanm. Amaçlar, proje uygulamalarnn veya kuruluşun hizmetlerine ilişkin politikalarn uygulanmas ile elde edilecek sonuçlar ifade eder. Amaçlar: misyon, vizyon ve temel değerlerle uyumlu, iddial, ama gerçekçi ve ulaşlabilir olmal, ulaşlmak istenen sonuçlar açk bir şekilde ifade etmeli, ancak bunlara nasl ulaşlacağn ayrntl olarak açklamamal, durum analizi sonuçlarna göre şekillenmeli, orta vadeli bir zaman dilimini kapsamal, önemli dşsal değişiklikler olmadğ sürece değiştirilmemelidir.

100. Xxx xxxxxx

(Main stream)

Bir havzadaki akarsuyun ikincil kollarnn birleşerek oluşturduğu en üst derecedeki akarsu.

101. Xxx xxxx (Parent rock)

Sert ya da gevşek yapda, toprak oluşturan kayalar. Toprağn altnda bulunan sfr derinlikten başlayarak birkaç yüz metreye kadar ulaşabilir. Toprak altnda bulunan veya jeolojik yapy oluşturan kum, çakl, volkan kumu ve tüfü gibi gevşek malzeme veya kireçtaş, mermer, granit, gnays gibi sert kayaç.

102. Xxx xxxx ayrşmas

(Weathering of parent material)

Dünya yüzeyinde ya da yüzeyin yaknnda bulunan kayalarda, atmosferik etkilerle oluşan tüm fiziksel ve kimyasal değişimler. Bu, toprak oluşumunun ilk aşamas olarak kabul edilir.

103. Ana sel deresi

(Main flood basin)

Bir su toplama havzasnn, sel derelerinin 3.00 m’den daha derin olan ksmndan birikinti konisine kadar (boğaz bölgesi dahil) olan bölümü. Ana sel deresi mecra slahnda, havzann en önemli bölümüdür. Dere havzasnn bu bölümünde alnacak önlemlerin türü, miktar ve boyutlar, yukar havzann karakteristikleri ile yakndan ilgilidir. Su toplama havzasnn genişliği, bitki örtüsü durumu, toprak, jeoloji, eğim, hidrolojik karakteristikleri boğaz bölgesinde slah çalşmas yaplp yaplmayacağ, çalşlacaksa yaplacak tesislerin niteliklerinin tayininde etken olur.

000. Xxxxxxxx xxxxxx

(Xxxxxxxx wind)

Yamaca doğru yükselen scak rüzgâr. Dağlar arasnda yer alan bir vadide aşr radyasyonla snan vadi tabanndan yamaçlara doğru yükselen scak hava lokal olarak snmaya neden olur. Buna vadi rüzgâr da denir.

105. Anahtar tür

(Keystone species)

1) Bir ekosistemden yok olmalar halinde, diğer tür popülasyonlar üzerinde ortalamadan daha yüksek bir değişime yol açacak tür veya toplumda diğer türlere nazaran orantsz derecede büyük etkiye sahip tür.

2) Yoksunluğu durumunun, ait olduğu toplumun ekolojik bileşimini (kompozisyonunu), yapsn veya işlevini, bol olarak bulunmas durumuna göre çok daha fazla etkilediği tür.

3) Bir topluluğun hayatiyetini sürdürmesinde önemli etkisi, belirleyici özelliği olan tür. Örneğin baz bitki türleri, gölgeleme yaparak ve diğer organizmalar besleyerek ortamda biyolojik açdan kritik bir rol oynarlar.

106. Andezit

(Andesite)

İsmini And dağlarndan alan, ince taneli, cams maddeli, plajyoklas, amfibolit ve mika içeren volkanik kökenli yüzey kayas. Ankara çevresinde bol bulunduğu için buna Ankara taş da denir. pH değeri 7 civarndadr.

107. Ani taşkn (ani sellenme)

(Flash flood)

Genellikle küçük bir saha üzerinde çok şiddetli bir yağş sonrasnda meydana gelen, ksa süreli, ani çkşl ve nispeten yüksek zirve sarfiyat olan taşkn. Bu sellerin taşdğ malzeme miktar fazladr. Türkiye’de doğal bitki örtüsünün yok edildiği fazla eğimli yerlerde, ilkbahar sonu ve yaz başlarnda meydana gelir. Ani sellenme bazen önemli can ve mal kayplarna neden olur.

108. Anz

(Stubble)

Ekinleri biçtikten sonra tarlada kalan sap ksmlar ve bunlarn bulunduğu tarla. Anz, yağşn özellikle eğimli arazilerde toprağa doğrudan doğruya düşmesini önlemekte, yağmur şiddetinin düşmesine neden olarak yüzey akş hzn düşürmekte, yağmur suyunun toprağa szmasn artrmakta ve erozyonun şiddetini azaltmaktadr.

109. Anz yakma.

(Stubble burning)

Üreticilerin hasat sonras tarlada kalan anz artklarndan kurtulmak için bunlar yakmas. Bu durum topraklarda humus ve nem kaybna ve erozyonun hzlanmasna neden olmaktadr.

110. Anormal

(Abnormal, anomaly)

Normalden önemli ölçüde sapan.

111. Antropik toprak

(Anthropic soil)

Doğal topraklarn insanlar tarafndan sürekli işlenmesi ve uygun olmayan kullanmlar sonucu oluşan toprak.

112. Antropojen bozkr

(Anthropogenic steppe)

İnsan etkisi ile ormanlarn tahrip edildiği yerleri istila eden ve o alanlarda yetişen bozkr bitkileri. Türkiye’de İç ve Doğu Anadolu bölgelerindeki alanlarn büyük bölümü, burada yetişen kurakçl ormanlarn tahrip edilmesiyle meydana gelmiş antropojen bozkrlarla kaplanmştr.

113. Antropojen ekosistemler

(Anthropogenic ecosystems)

İnsanlarn çeşitli etkileriyle tamamen değiştirilmiş doğa koşullarnn ve insan yaps varlklarn yer aldğ çevrelerden oluşan ekosistemlerdir. Kent ekosistemleri ve slah edilmiş bitkilerin yetiştirildiği yeşil alan ekosistemleri buna örnek olarak verilebilir.

114. Antropojen emisyon (insan kaynakl emisyon)

(Anthropogenic emission)

İnsan faaliyetleri ile ilişkili olarak oluşan sera gazlar, aerosollar ve sera gaz oluşturucu maddelerin meydana getirdiği salnmlardr (emisyonlardr). Bunlar, fosil yaktlarn yaklmas, ormanszlaşma, arazi kullanm değişiklikleri, hayvanclk, gübreleme, gibi faaliyetler nedeniyle oluşan net salnmlar kapsar.

115. Antropojen etkiler

(Anthropogenic influences, (anthropogenic impacts)

İnsanlarn doğal bir olay ve doğa üzerindeki uzun süreli etkisi. Örneğin aşr kesim, traşlama, aşr otlatma ve aşr yararlanma sonucunda ormanlarn tahrip olmas. Anadolu’daki antropojen bozkrlar bu şekilde ormanlarn insan etkisi ile tahribi sonucunda meydana gelmiştir.

116. Antropojen (insan kaynakl)

(Anthropogenic, human induced)

İnsan etkisi olan, insan etkisi ile oluşturulan.

117. Ara bağlantlar

(Inter-linkages)

Süreçlerin, faaliyetlerin veya uluslararas anlaşmalarn aralarndaki bağlantlar.

118. Arap Magreb Birliği

(Arab Magreb Union (UMA))

1989 ylnda kurulan ve Cezayir, Fas, Tunus, Libya ve Moritanya ülkelerini kapsayan Arab Magreb Birliği (AMB), diğer etkinlikleri yannda, Kuzey Afrika ülkelerine Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesinin uygulamalaryla ilgili yardm sağlayan bir alt bölgesel hükümetler aras kuruluşudur.

119. Arazi

(Land)

1) Toprak, bitki örtüsü ve diğer canllar kapsayan biyo-üretken karasal sistem ve sistem içinde işleyen ekolojik ve hidrolojik süreçler.

2) Toprak, iklim, topografya, ana materyal, hidroloji ve canllarn değişik oranda etkileri altnda bulunan yeryüzü parças.

120. Arazi bozulumu

(Land degradation)

1) İklimsel değişiklikler ile fiziksel, biyolojik, siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel etmenler ve bunlar arasndaki karşlkl etkileşimler sonucunda, belirli zaman süreci içinde, ilgili arazideki (ekosistemdeki) potansiyel biyolojik varlklarn sürdürmekte olduklar ekonomik ve ekolojik işlevlerinde ve hizmetlerinde olan azalma, bozulma veya yok olmadr. “Çölleşme”, arazi bozulmas sürecinin ulaştğ son aşamadr.

2) Arazinin insan faaliyetlerinden kaynaklanan nedenlerle, doğal süreçlerle daha da şiddetlenen ve boyutlar iklim değişikliği ve biyoçeşitlilik kayb nedeniyle sklkla artan şekilde, biyolojik ve ekonomik üretkenlik kapasitesinin herhangi bir şekilde azalmas veya kaybedilmesi.

3) Doğal olaylar ve/veya insan faaliyetleri nedeniyle, tarm alanlarnn yan sra, bozkr, mera, maki/fundalk, ağaçlk ya da ormanlk alanlarda toprağn su ve rüzgâr erozyonuyla kaybedilmesi başta gelmek üzere, toprağn fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinin bozulmas, bitki örtüsünün uzun süreli kayb ve bunlarn sonucunda arazinin ekolojik ve ekonomik verimliliğinin azalmas veya kaybdr.

121. Arazi Bozulumunun Ekonomisi Girişimi

(The Economics of Land Degradation Initiative (ELD))

Arazi ve arazi ekosistemlerinden elde edilen ekonomik yararlar ile ilgili küresel açdan değerli bilgiler ve veriler üzerinde, politika, bilim ve özel sektörden paydaş temsilcilerinin beraberce odaklanmasn ve çalşmasn sağlayan bir platformdur.

122. Xxxxx Xxxxxxxxxxx Dengelenmesi (ABDG)

(Land Degradation

1) Ekosistemden sağlanan hizmetleri desteklemek için gerekli olan sağlkl ve verimli arazi kaynaklar miktarnn belirlenmiş zamansal ve mekansal ölçekler dahilinde ayn kalmas veya artmasnn sağlanmas.

	Neutralization (LDN))	koşullarn oluşturmak.
123.	Arazi	15.3.2020 itibariyle çölleşmeyle mücadele, çölleşmeden, kuraklktan ve
	Bozulumunun	sellerden olumsuz etkilenmiş araziler dahil olmak üzere bozulmuş arazi ve
	Dengelenmesi	toprağn restorasyonu ve arazi bozulumunun dengeli olduğu bir dünyaya
	Hedefi	erişmek için çaba harcanmas.
	(Land Degradation
	Neutralization
	Target)
124.	Arazi	Kaynaklarn tahsis edilebileceği farkl potansiyel arazi kullanmlarnn ve
	değerlendirme	belli amaçlarla kaynak kullanmlarnn arazi üzerindeki etkilerinin
	(Land appraisal,	değerlendirilmesi.
	land resource
	assessment)
125.	Arazi drenaj	Toprağn suyla aşr doymasn, zararl miktarlardaki tuz birikmesini ve
	(Land drainage)	toprak yapsnn kötüleşmesini önlemek veya böyle durumlardan kurtulmak amacyla arazilerden fazla sularn uzaklaştrlmas. Bu işlem özellikle tarm
		arazisinde yaplyorsa buna “tarm arazisi drenaj” da denilmektedir.
126.	Arazi eğimi	Bir arazinin yüzeyinin yatayla yaptğ aç.
	(Land slope)
127.	Arazi	Sadece karalar üzerinde bulunan ekosistemlerdir. Alt adet temel karasal
	ekosistemleri	ekosistem arasnda: tundralar, taygalar, lman kuşak yaprakl ormanlar,
	(Land based	tropikal yağmur ormanlar, otluk alanlar ve çöller yer alr.
	ecosystems)
128.	Xxxxx etüdü	Yerel düzeyde bilgilerin, arazi incelemeleri, gözlemler, ölçmeler, çizimler ve
	(Field survey,	mülakatlar vastasyla toplanmas ve derlenmesi.

2) Ekosistemlerden sağlanan hizmetleri sürdürmek için gerekli olan sağlkl ve verimli arazi kaynaklarnn miktarnn ayn kaldğ veya arttğ dünya

land survey)

129. Arazi slah

(Land reclamation)

Bataklk, taşlk, sazlk, tuzlanmş ve kurak arazileri slah ederek ürün yetiştirmeye ve yerleşime uygun hale getirme işlemi.

130. Arazi izleme sistemi (Türkiye’nin)

(Land monitoring system (of Turkey))

Orman ve Su İşleri Bakanlğnca hazrlanan, Avrupa Çevre Ajans standart snflandrmas ve metodolojisi doğrultusunda uydu görüntülerinin yorumlanmas ile elde edilen arazi örtüsü (0000-0000-0000) verileri, uydu görüntüleri ve bu verilerden hazrlanan istatistiki verilerin sunulduğu internet tabanl uygulamadr. Sistem konumsal ve istatistiki verileri içermektedir. PostgreSql veritaban üzerine kurulmuş, php ve html kodlama ile geliştirilmiştir. OSİB sunucularnda çalşan Sistem barndrdğ konumsal verileri OGC (Open Geospatial Consorsium) standartlarnda Mapping, WMS ve WFS olarak ArcGIS Server üzerinden servis etmektedir.

131. Arazi kabiliyet snflamas

(Land capability classification)

1) Toprak bozulmasna neden olmayacak şekilde arazinin en uygun kullanm şeklini belirlemek için kullanm ve koruma verilerini bir araya getirerek temel toprak etütlerine ve iklim koşullarna dayal yaplan plânlamalara yönelik arazi snflamas. Bu snflama, toprak koruma ve kullanma verilerinin birlikte değerlendirilerek nitelikleri bakanlk tarafndan belirlenen, arazi kullanma kabiliyet snflar da denilen I'den VIII’e kadar yaplan snflamadr.

2) Toprak çeşitlerinin, entansif kullanma karş kapasitelerine ve devaml kullanmlarnn sağlanmas için talep edilen muamelelere göre özel birimlere (ünitelere), alt snflara ve snflara ayrarak gruplanmas.

132. Arazi (tarla) kapasitesi

(Field capacity)

1) Bir toprağn su ile doygun hale geldikten 2-3 gün sonra ve serbest drenajn pratik olarak kesildiği anda toprakta kalmş suyun yüzde miktar. Toprak su potansiyeli -33 kPa’dadr.

2) Zemin içindeki gravite ile drene edilebilecek suyun alnmasndan ve aşağya doğru olan akmn durmasndan sonra zemin içinde kalan artk su. Yeralt suyu terimleri içinde kalc su terimi ile benzerdir. Ancak kalc su hacm cinsinden verildiği halde arazi kapasitesi ağrlk cinsinden ifade edilir.

133. Arazi kullanclar

(Land users)

Toprak, su, orman veya bunlarn kombinasyonlarnn kullanmna dayal ekonomik faaliyetlere sahip bireyler veya gruplar.

134. Arazi kullanm

kabiliyeti haritas

(Land use capability map)

1) Arazilerin, erozyon durumu, eğim derecesi, mevcut kullanma şekli ve diğer özellikleri ile ilgili bilgilerin dikkate alnmasyla hazrlanan ve kullanma kabiliyet snflar, alt snflan ve/veya birimlerine göre dağlmn gösteren harita. Bunlar ayrntl temel toprak haritalarnn yorumlanmasyla çizilebilirler.

2) Arazilerin potansiyel kullanmlarn belirlemek amacyla geliştirilen haritalardr. Bu amaçla farkl göstergelerden yararlanlmakta olup, bunlar arasnda en çok kullanlan beşi: xxx xxxx, toprak tipi, meyil, erozyon çeşidi ve derecesi ve bitki örtüsüdür. Bunlar daha bilimsel olarak, litoloji, edafiloji, topografya, meyil ve biyotik özellikler olarak ifade edilebilir. Potansiyel yararlanmalar hakknda bilgi sağlayan arazi kullanm kabiliyeti haritalar, aktüel kullanm gösteren arazi kullanm haritalar ile karştrlmamaldr.

135. Arazi kullanm

kstlamas

(Land-use restriction)

Araziden belli kullanmlarda yararlanamama veya araziyi belli bir süre kullanamama.

136. Xxxxx kullanm plan Uzun bir dönem içinde genel reform sağlanmasna en iyi bir şekilde hizmet

(Land-use plan)

etmek üzere arazi kullanmay ve bu kullanmann gerçekleşmesi için gereken usul ve yollar formüle eden gelişme planlar.

137. Arazi kullanm

planlamas

(Land use planning)

1) Her ölçekte plânlamaya temel oluşturmak üzere, toprağn ve diğer çevresel kaynaklarn bozulmasn önlemek için ekolojik, toplumsal ve ekonomik şartlar gözetilerek, sürdürülebilirlik ilkesine uygun, farkl arazi kullanm şekillerini oluşturmaya yönelik toprak ve su potansiyelinin belirlenip, sistematik olarak değerlendirilmesini ve birbirleri ile olan ilişkilerini ortaya koyan aklcl arazi kullanm plânlamas.

2) Arazinin uzun süre içindeki kullanm biçimini genel refah ve gelişmeye hizmet edecek şekilde sağlayacak ve bu çeşit kullanmlarn gerçekleştirilmesi için yöntem ve araçlar formüle edecek planlarn geliştirilmesi.

3) Uzun bir süreç içerisinde halk refahna etkisi dokunacak arazi kullanmnn ve araziden yararlanma şekillerinin gerçekleşmesi için yol gösteren planlar hazrlama işi.

138. Arazi kullanma

şekilleri

(Land use types)

1) Potansiyel arazi kullanmlarnn belirlenmesi için yerel, bölgesel veya ülkesel ihtiyaçlar gözetilerek tarmsal ve tarm dş arazi kullanm türlerinin belirlenmesi.

2) Arazinin hali hazr kuru tarm, sulu tarm, mera, orman, yerleşim yeri, terk ve benzeri kullanm şekilleri.

139. Arazi kullanm

(Land use)

1) Belli bir arazi parças üzerinde tarm, mera ve ormanclk açsndan uygulanmakta olan faaliyet çeşidi.

2) Arazi ile doğrudan ilişkisi olan, arazi kaynaklarnn kullanm veya onlar üzerinde etki yaratma ile alakal insan faaliyetleridir. Diğer bir tanma göre, arazi kullanm, bir arazinin hangi sosyal ve ekonomik amaçlarla yönetildiği ile ifade edilebilir (otlatma, odun istihsali, koruma, gibi). Belli bir arazi kullanm bir veya birçok arazi parças üzerinde yer alabileceği gibi, farl birçok arazi kullanm uygulamalarnn ayn bir arazi parças üzerinde uygulanmas da mümkündür.

140. Arazi kullanm-arazi Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Sekretaryas tanmna göre AKAKDO: kullanm değişikliği- "insanlarn oluşturduğu arazi kullanmlar, arazi kullanm değişimleri ve

ormanclk (AKAKDO)

(Land use, land-use change and forestry (LULUCF))

ormanclk faaliyetleri sonucu oluşan sera gaz salmlarn ve bunlarn uzaklaştrlmasn kapsayan sera gaz envanteri sektörü"'dür. AKAKDO küresel karbon döngüsünü etkilemekte ve bu kapsamdaki faaliyetler, iklimi etkileyen atmosferdeki karbon dioksit miktarnn artmasna veya azalmasna neden olmaktadr.

141. Arazi kullanma

kabiliyeti

(Land use capability)

Arazinin, aşr erozyon ve verimlilik kaybna yol açmakszn, ürün yetiştirme veya başka kullanmlar için uygunluğu.

142. Arazi kullanma

kabiliyeti alt snf

(Land use capability sub-class)

Ayn önemde muhafaza problemleri bulunan arazi kabiliyet birimleri grubu.

143. Arazi kullanma

kabiliyet snflar

(Land use capability classes)

Arazi kullanma kabiliyeti (AKK) snflamasnda kullanlan en büyük snflar olup, arazilerin toprak işlemeli tarmda kullanlmalar srasnda söz konusu olacak erozyon riskinin derecesine göre ayrlrlar. Birinci snftan dördüncü snfa kadar olan araziler toprak işlemeli tarmda kullanlr, ancak artan riske sahiptirler. V-VII. snf araziler devaml bitki örtüsü altnda bulundurulmak zorundadr. VIII. snf arazilerden sadece milli park veya su toplama havzas olarak yararlanlr.

144. Arazi kullanma

kabiliyeti snflandrlmas

(Land use capacity classification)

Toprak etütlerinde haritalama ünitelerini ve arazi kullanma kabiliyetinin ünitelerini alt snflar, snflar ve genel ksmlar olarak snflandrma.

145. Arazi örtüsü

(Land cover)

Genellikle bitki örtüsü veya onun yoksunluğu cinsinden ifade edilen fiziki arazi örtüsü. Arazi kullanm ile ilişkili olmakla beraber eş anlaml değildir.

146. Arazi örtüsü değişimi

Arazinin insanlar tarafndan kullanm veya yönetimi neticesinde arazi örtüsünde meydana gelen değişikliklerdir. Arazi örtüsü değişikliği,

(Land cover change) evapotranspirasyon, sera gaz kaynaklar ve yutaklar veya iklim sisteminin diğer nitelikleri üzerinde etkiler oluşturur. Arazi değişikliği konusundaki

çalşmalar şu konular üzerine odaklanr: (i) değişmelerin nerede meydana geldiği; (ii) hangi arazi örtüsü tiplerinin değişmekte olduğu; (iii) meydana gelen değişiklik tipleri; (iv) arazi değişikliği oranlar ve miktarlar; (v) değişime neden olan nedenler ve etkenler. Tüm bu çalşmalarn nihai amac, meydana gelen değişiklik eğilimlerinin anlaşlmas, sonuçlarnn değerlendirilmesi ve yönetimi ve gelecekteki değişiklik senaryolarnn tanmlanmasdr.

147. Arazi örtüsü snflama sistemi (AÖSS)

(Land cover classification system (LCCS))

Birleşmiş Milletler Gda ve Tarm Teşkilat (FAO) tarafndan, belli kullanm ihtiyaçlarnn karşlanmas ve haritalama uygulamalar için geliştirilen, kapsaml, standart bir snflandrma sistemidir. Bu, mevcut snflandrmalar ve lejantlarla bağlantlar mümkün klan bir seri bağmsz teşhis kriterini kullanan bir sistemdir.

148. Arazi reformu

(Land reform)

1) Bir ülkede sosyal ve siyasi yönden arazi kullanm hakk, bölüşümü ve iyileştirilmesi yönünde meydana gelen değişme. Arazi reformu; arazi kiralama siteminin iyileştirilmesi, topraksz çiftçi ailelerine toprak verilmesi ve kullanma hakk tannmas, küçük tarm alanlarnn toplulaştrlmas, toprak

slah ve tarm alanlarnn amaç dş kullanmlarnn önlenmesi, gibi işlevleri kapsar.

2) Topraktan daha fazla ürün almak, tarm için harcanan emeğin daha verimli kullanlmasn sağlamak ve bazen topraksz olan köylülere toprak dağtmak için devlet tarafndan yaplan uygulama. Arazi reformunda bazen küçük birimler halindeki topraklar büyük parçalara, bazen de büyük toprak parçalar daha küçük işletme birimlerine dönüştürülür.

149. Xxxxx rehabilitasyonu

1) Baz zararl süreçler (sanayi faaliyetleri, doğal afetler, gibi) sonucu bozuluma uğramş belli bir arazinin daha önceki durumunun bir derecesine geri

(Land rehabilitation) döndürülmesi, iyi koşullarnn, işlevlerinin ve kapasitelerinin xxxx xxxxxlmas süreci. Madencilik, tarm, ormanclk ve benzeri alanlarda yürütülen birçok

proje ve kalknma amaçl faaliyetler de arazi bozulumuna neden olabilmektedir.

2) Bozulmuş bir ekosistem veya habitattaki belli ekosistem hizmetlerinin yeniden kazanlmas.

150. Arazi şekli

(Landform)

Dünya yüzeyi üzerinde, aşnma, birikme ve yer hareketleri sonucu oluşmuş plato, dağ ve tepelik gibi kendine özgü dağ şekli, özelliği.

151. Arazi snflamas

(Land classification)

1) Arazi birimlerinin, arazinin özelliklerine ya da belli amaçlar için uygunluğuna göre çeşitli kategorilere ayrlmas.

2) Baz özel kullanmlar için arazilerin nispi uygunluklarn göstermek amacyla arazi birimlerinin snflandrlmas.

152. Arazi tasarrufu

(arazi kullanm imtiyaz)

(Land tenure)

Belli bir alana girme ve bu alan kullanma hakkdr. Tasarruf hakk bir arazideki tüm kaynaklar için olmayp, sadece belli kaynaklarla snrl da olabilir. Tasarruf haklar, bireyler, topluluklar, hükümetler, tüzel kişiler veya firmalar tarafndan sahiplenmiş olunabilir.

153. Arazi tesviyesi (tarmsal arazi)

(Land leveling)

Sulama yaplacak arazilerde suyun toprağa homojen olarak uygulanmasn kolaylaştrmak amacyla tarla yüzeyinin düzleştirilmesi.

154. Arazi toplulaştrmas Arazilerin doğal ve yapay etkilerle bozulmasn ve parçalanmasn önlemek, parçalanmş arazilerde doğal özellikler, kullanm bütünlüğü ve mülkiyet

(Land consolidation) haklar gözetilerek birden fazla arazi parçasnn birleştirmesi suretiyle ekonomik, ekolojik ve toplumsal yönden daha işlevsel yeni parsellerin oluşturulmas ve bu parsellerin arazi özellikleri ve alan değerlendirilerek kullanm şekillerinin belirlenmesi, köy ve arazi gelişim hizmetlerinin sağlanmas.

155. Arazi üstü akm

(Overland flow)

Şiddetli ve ani sağanaklar sonucu arazi yüzeyini kaplarcasna oluşan akm. Bu akmn arazinin szma (infiltrasyon) kapasitesini aşmasna "szmay aşan akm (infiltration-excess overland)" denir. Toprak veya arazinin doyma noktasn aşmas ise "doygunluğu aşan akm (saturation overland flow)" olarak ifade edilir. Bu akm şekilleri toprak erozyonuna ve heyelanlara neden olur.

156. Arazi verimliliği

(Land productivity)

Tarmla ilgili olarak arazi verimliliği, ana ürünlerin sağladğ verim (ton/ha/yl, gibi) olarak tanmlanabilir

157. Arazi yetenek snflamas

(Land capability classification)

Bkz. Arazi kabiliyet snflamas.

158. Arazi yükselti kuşaklar

(Altitudinal zones)

Denizden yükseldikçe belirli yükselti kuşaklarnda iklime bağl olarak baz ekolojik karakteristikler kendini göstermekte ve ekolojik bakmdan birbirinden farkl olan yükselti kuşaklar ayrlmaktadr. Buna örnek olarak, aşağdan yukarya doğru; alçak bölge, tepelik, alçak dağlk, dağlk, yüksek dağlk, alçak alpin ve alpin kuşaklar gösterilebilir.

159. Arazi buharlaşmas

(Land evaporation)

Zemindeki buharlaşma ile yağşn bitkiler tarafndan tutulup buharlaşan ksmnn toplam.

160. Arazilerin fiziksel bozulumu

		pulluk taban katman oluşumu, kabuklaşma, gibi).
161.	Arberetum	Değişik ağaç ve ağaççk tür ve varyetelerinin (ligninli bitkiler) zengin bir
	(Arboreta)	koleksiyonunun oluşturulduğu, ilmi ve eğitim amaçlaryla kullanlan özel yerlerdir. Arberetum, zengin tür çeşitliliği itibariye, sadece bir veya birkaç
		ağaç türünün kullanldğ ağaçlama sahalarndan farkldr.
162.	Arclk	Balars kolonilerinin beslenmesi ve bakm ile ar ürünleri elde edilmesi
	(Bee-keeping, apiculture)	suretiyle zirai kazanç sağlanan meslektir. Bu işi yapanlara arc denir. Arclkta en çok bal üretimi hedeflenir. Bunun yannda balmumu, polen, ar sütü, ar zehiri ve propolis gibi ar ürünleri de elde edilebilir. Ar
		kolonilerinin çoğaltlp pazarlanmas da bunlara ilave edilebilir.

(Physical land degradation)

Özellikle topraklarn yapsna ve tipine uygun olmayan ekipmanlarla işlenmesi ve/veya yüksek tonajl tarm makineleri ve ekipmanlarnn toprağn tav koşullar dşndaki dönemlerde kullanlmas sonucu arzu edilmeyen fiziki yapnn oluşmas (kompaktlaşma, levhal strüktür oluşumu,

163. Artm (ormanclkta)

(Increment (in forestry))

1) Bir orman ağacnda (veya ağaççklarda) belirli sürede (bir ylda veya belirli zaman aralklarnda) meydana gelen biyokütle üretimi. Biyokütle oluşumu dallarda, gövdede, yapraklarda, kökte, kozalak ve meyvelerde meydana gelir. Mevcut hacim (veya canl biyokütle) anapara (kapital) ise, artm onun faizi olarak düşünülür.

		2) Ormanda yllk olarak oluşan ve genellikle m3 olarak ifade edilen
		hacm/biyokütle miktar.
164.	Aşağ alanlarda	Üst ve orta havza alanlarnda alnan toprak muhafaza ve benzeri tedbirlerinin
	etkiler	havzann aşağ alanlarnda yarattğ etkiler.
	(Downstream
	effects)
165.	Aşağ xxxxx	Xxxxxx havzasnda ana akarsuyun deniz veya göle döküldüğü alt bölümüdür.
	(Lower catchment)
166.	Asalak	Bir organizmaya bağl olarak yaşayan ve yaşamlar için gerekli enerjiyi bu
	(Parasite)	organizmadan (konukçudan) onu öldürmeden ancak olumsuz etki oluşturarak alan canllardr. Bunlara parazit de denmektedir.
167.	Aşlama (bitki)	Canl bir bitki veya bitki parçasna başka bir bitki veya bitki parçasnn
	(Grafting (plant))	birleştirilmesi, kaynaştrlmas.
168.	Asl	Akarsuda askda taşnan, çoğunlukla ince kumdan daha ince materyalden
	sedimentasyon	oluşan malzeme.
	(asl tortul)
	(Suspended
	sediment)
169.	Asimilasyon	1) Başka bir yerden gelen toplumun, yeni yerindeki toplumla bütünleşerek
	(Özümleme)	ona uymas, benzeşmesi. Asimilasyon, yerli toplum ile gelen arasndaki
	(Assimilation)	uzlaşma ve kaynaşma durumu belirler.
		2) Bitkilerin, gdalarn meydana getirip, kullandklar metabolik işleme ait
		genel bir terim. Çoğu zaman fotosentezin eşdeğeri olarak kullanlr.
170.	Asit depolanmas	Atmosferden kat, sv ve gaz halinde gelen, asidik özelliğe sahip bulunan
	(Acidic deposition)	kirletici maddelerin yeryüzünde birikmesi olay.

171. Asit kaya

(Acid rock)

Ağrlğnn % 60'ndan fazlas silis veya silikat içeren ve çoğunlukla yer kabuğuna enjekte olan derinlik kayas. Ayrca bu kayalarn %10'dan fazlasnda serbest kuvars bulunur. Bunlara örnek olarak granit, granodiyarit ve riyolit verilebilir.

172. Asit toprak

(Acid soil)

1) Sulu çözeltisinde hidrojen ve alüminyum iyonlarn hidrosit iyonlarndan daha fazla oranda içeren toprak. Daha açk bir ifadeyle, pH değeri 7'den küçük olan topraklar.

2) Fazla yağştan dolay sudaki hidrojen iyonlarnn (H+) toprakta bulunan diğer katyonlarn yerini almas ve bu nedenle toprakta hidrojen iyon birikiminin artmas. Nemli bölgelerde topraklar genellikle asit reaksiyonu göstermekte olup, pH' 7'den küçüktür. Örnek olarak Karadeniz bölgesindeki asit reaksiyonlu topraklar verilebilir.

173. Asit yağmuru

(Acid rain)

Yağşn asit bileşimli şekilde düşmesi. Yaklan kömür, petrol gibi fosil yaktlardan havaya kükürt dioksit ve azot oksitler dahil olur. Bunlarn havadaki su ile birleşmesi sonucu oluşan yağmurun asitliği artar. Başka bir anlatmla, yağmur, kar, çğ şeklindeki yağş suyunun pH' 5,6’nn altndadr. Havadaki kükürt dioksit miktar bir m3''te 0,2 ppm'e ulaştğ srada oluşan asit yağşlar bitkiler için zararldr. Havadaki kükürt dioksitin 1 ppm'in üzerine yükselmesi insan için de zararldr. Asit yağşlar doğal ortamda önemli zararlar oluşturur. Toprakta hidrojen iyonunun artmas ile bakteri faaliyetleri azalr, alüminyum ve kurşun gibi ağr metaller serbest hale geçerek suyun kirlenmesine neden olur. Göl sularnda alüminyumun yükselmesi akuatik flora ve faunann ölmesine yol açar.

174. Asitleşme

(Acidification)

Organik madde miktarnn fazla olduğu topraklarda organik maddenin ayrşmasyla toprakta hidrojen iyon konsantrasyonunun artmas ile oluşan asitleşme. Orta kuşaktaki ormanlk alanlarda toprakta oluşan organik maddenin ayrşmasyla toprak asitleşir. Ayrca asit bir maddede, alkalilerce nötralize edilenden fazla hidrojen iyonlarnn bulunmas, başka bir anlatmla, hidrojen iyon konsantrasyonunun yüksekliği, toprakta H+iyonlarnn, OH- iyonlarndan fazla olmasna yol açarak asitleşmeye neden olur.

175. Aşnabilir

(Erodible)

Aşndrc kuvvetlerin etkileri altnda aşnmaya müsait anlamna gelir. Bir toprak aşnmaya az veya çok müsait olabilir.

176. Aşnlrlk

(Erosivity)

Aşndrc amillerle topraklarn aşnma potansiyelleri.

177. Aşr bazik kaya

(Ultrabasic rock, ultramafik rock)

%45'in altnda kuvars veya feldspat ile silis içeren, genellikle okyanus tabanlarna püskürmüş olan volkanik kaya. Bol miktarda demir magnezyum mineralleri, metalik oksitler, sülfitler ile oksit bileşimindeki mineral madde içeren bu kayalara örnek olarak gabro, peridotit-serpantin verilebilir.

178. Aşr drenaj

(Excessive drainage)

Suyun, toprakta ürün tüketimi için yeterli su brakmayacak ölçüde uzaklaşmas.

179. Aşr hayvan stoku

(Overstocking)

Belli bir mera veya otlak alan üzerine o alann bitki bileşenlerini olumuz etkileyecek aşr sayda otlak hayvanlarnn getirilmesi durumu.

180. Aşr snma

(Overheating, superheating)

Değişim olmakszn su gibi maddelerde scaklğn normal geçiş noktasnn üzerine yükselmesi. Suyun kaynatlmadan kaynama noktas üzerine çkmas gibi.

181. Aşr otlatma

(Overgrazing)

Bir merann bir mevsimde üretmiş olduğu otun yarsndan fazlasnn hayvanlar tarafndan tüketilmesine neden olan otlatma.

182. Aşr tarm (sömürücü tarm)

(Exhaustive farming)

1) Toprağ ksa bir periyot dahilinde yoran ve verimlilikten düşüren tarmsal faaliyet. Koruyucu tarmn karşt.

2) Bir sahada gübre kullanmakszn verim gücünün üzerinde tarm yaplmas. Bu durum topraktaki bitki besin maddelerinin giderek azalmasna ve bitkilerin verim gücünün düşmesine yol açar.

183. Aşr tüketim (aşr kullanma)

(Over- exploitation)

Doğadaki flora ve fauna türlerinin istihsalinin bunlarn üremelerinden fazla olmas durumu. Bu durum baz türlerin yok olmasna yol açabilir.

184. Atk

(Waste)

Herhangi bir faaliyet sonucunda oluşan, çevreye atlan veya terk edilen her türlü madde. Kat şekildeki atk maddelere kat atk denir. Toplumun huzuru ile çevrenin korunmas bakmndan, kat maddelerin düzenli bir şekilde bertaraf edilmesi gerekir.

185. Atk su

(Waste water)

Evsel, endüstriyel, tarmsal ve diğer kullanmlar sonucunda kirlenmiş veya özellikleri ksmen veya tamamen değişmiş sular.

186. Atmosfer

(Atmosphere)

Dünya yüzeyini 80 km yüksekliğe kadar saran gaz kütlesi. Bu hava kütlesinin bileşimi su buhar dşnda ana gazlar yönünden az çok ayndr. Atmosferde su buhar % 1 ile 3 arasnda değişim gösterir. Ayrca karbondioksit ve ozon konsantrasyonu da yerel olarak değişim gösterir. Yer yüzeyinden 80 km yüksekliğe kadar havann %79'u azot, %20’si oksijen, % 0.04 kadar karbondioksit ve geriye kalan eser gazlardan oluşur. Ayrca bu gaz kütlesi içinde su buhar, kat parçacklar, ozon, tuzlar ve amonyak da bulunur.

187. Av ve yaban hayat yönetimi

(Hunting and wildlife

Av ve yaban hayatnn sürdürülebilirliğinin sağlanmas hedefinden hareketle; av ve yaban hayvanlar ile yaşama alanlarnda gerekli araştrma, etüt ve envanter çalşmalarnn yaplmas, koruma ve geliştirme faaliyetlerinin belirlenmesi, faydalanmann düzenlenmesi de dahil; yönetim plânlarnn

	management)	yaplmas, uygulanmas, denetlenmesi, izlenmesi ve değerlendirilmesi.
188.	Ayraç tür (anahtar tür)	Lezzeti, rastlanma oran ve diğer özellikleriyle, bir merann kullanlma derecesini ve durumunu tahmin etmeye yarayan otsu bitki türü.
	(Key species)
189.	Ayrc erozyon (seçici erozyon)	Özellikle kumlu zeminlerde akan suyun kaba ve ağr taneleri geride brakarak daha ince ve hafif taneleri topraktan alp götürmesi olay.
	(Selective erosion)
190.	Ayrşma	Kayalarn fiziksel ve kimyasal yollardan çözülmesi ve bu çözülme sonucu

(Weathering)

içinde bulunan mineral maddelerin açğa çkmas. Ayrşma olaylarn önemli derecede scaklk, yağş ve bitki örtüsü belirler. Nitekim en fazla ayrşma, yağş ve scaklğn fazla olduğu tropikal bölgelerde, en az ayrşma ise kurak ve soğuk bölgelerde oluşur. Organik maddenin ayrşmas ile oluşan asitler, köklerin büyümesinden kaynaklanan hacm genişlemesi, kayalarn parçalanmas ve ayrşmas olaynda önemli rol oynarlar.

191. Ayrşmş kaya

(Weathered rock, decomposed rock)

Su, rüzgar ve diğer atmosferik etmenler nedeniyle zaman içinde parçalanmş ve ayrşmaya uğramş kaya.

192. Azaltlmş veya

sfr sürüm

(Reduced or zero tillage)

Çizel pulluk, kültivatör veya diğer toprak işleme ekipmanlar kullanarak toprağn mümkün olduğunca az işlenmesine dayal olan azaltlmş sürümde, kritik erozyon periyodunda toprak üzerinde % 15-30 orannda örtü artğ veya hektarda 560-1100 kg küçük taneli artk braklmas öngörülür.

193. Azonal topraklar

(Azonal soils)

Topografya, gençlik ve ana materyallerin özelliğinden dolay profili iyi gelişmemiş, çoğunlukla horizonlar olmayan genç topraklardr. Alüvyal ve kumullar üzerindeki horizonlaşmamş genç topraklar azonal topraklar kapsamndadr. Bu gruba giren başlca toprak gruplar arasnda; Alüvyal, kolüvyal, taşl topraklar ve regasoller yer almaktadr.

194. Azonal vejetasyon

(Azonal bitki örtüsü)

		bitki toplumlardr.
195.	Azot	Havada beşte dört orannda bulunan, rengi, tad ve kokusu olmayan, bitkisel
	(Nitrogen)	organik maddelerin oluşumunda başlca unsur olan gaz maddesi.
196.	Azot bağlama	Atmosferdeki azotun baz mavi, yeşil algler ve toprakta yaşayan azot
(Nitrogen fixation) bağlayan bakteriler (azot bakterileri) tarafndan organik azot bileşikleri
		halinde bağlanmas. Toprakta bağmsz olarak yaşayan bakterilerin bazlar
		ve baklagil türü bitkilerin köklerindeki yumrularda bulunan diğer simbiotik
		bakteriler atmosferdeki azotu absorbe ederek organik azot bileşiklerine
		dönüştürür.
197.	Azot bağlayan	Atmosferdeki azotu, köklerinde yumrular halinde bulunan bakteriler
	bitki	vastasyla azot içeren bileşiklere dönüştüren bitki.
	(Nitrogen fixing-
	plant)
198.	Azot bakterileri	Serbest haldeki azotu tutma (tespit etme) kabiliyetine sahip türleri kapsayan
	(Azotobacter)	bir bakteri cinsi.
199	Azot döngüsü	Bitkiler aminoasit, protein sentezleyebilmek için azota ihtiyaç duyarlar. Ama
	(azot dolaşm)	hiçbir bitki havann serbest azotunu alamaz. Kökleriyle suda çözünmüş
		olarak alabilirler. Hayvanlar ise yedikleri bitki ve canllardan alrlar.
	(Nitrogen cycle)	Atmosfer azotu, azot bağlayc bakteriler tarafndan ve şimşek, yldrm ve
		yağmurlarn etkisiyle toprağa bağlanr. Toprağa bağlanan azot tuzlarnn bir
		bölümü denitrifikasyon bakterileri tarafndan azot gazna dönüştürülür.
		Böylece havadaki azot sabit kalr. Topraktaki azotun bir bölümü bitkiler
		tarafndan alnp, aminoasit, organik baz gibi azotlu bileşiklere dönüştürülür.

(Azonal vegetation)

1) Ekstrem ve elverişsiz toprak (yüksek taban suyu, bataklk, kumul, tuzlu topraklar, gibi) ve lokal iklim özelliklerine sahip yetişme ortamlarnn bitki toplumlardr.

2) İklimin etkisinden çok, toprak özelliklerine bağl olarak yaylş gösteren

Bu azotlu bileşikleri bitki yiyen hayvanlara geçer. Azotlu bileşikler, bitki, hayvan artk ve ölüleri olarak toprağa karşr. Bitki, hayvan artklaryla ölülerindeki azotlu organik bileşikler, üre ve ürik asit, ayrştrclar tarafndan parçalannca NH3 ve H2S oluşur. Ayrştrclarn oluşturduğu NH3 gaz kemosentez yapan nitrit bakterileri tarafndan kimyasal enerji eldesinde kullanlnca nitrit asit (HNO2) oluşur. Nitrit asit, bir başka kemosentetik bakteri olan nitrat bakterisi tarafndan enerji eldesinde kullanlnca nitrat asit (HNO3) oluşur. Böylece azot, dolanmn tamamlamş olur.

200. Azot tutumu

(Nitrogen fixation)

Bkz. Azot bağlama.

B

201. B horizonu

(B horizon)

1) Genellikle A horizonunun altnda bulunan ve aşağdaki özelliklerin biri veya birkaç tarafndan karakterize edilen toprak katman: (i) silikat killerinin demir ve alüminyum oksitlerin ve humusun tek olarak ya da birlikte birikmiş olmas; (ii) blok ya da prizmatik yapnn (strüktürün) bulunmas.

2) Kil, demir, alüminyum, humus yönünden zengin, prizmatik veya sütunumsu yapda, hidroliz, redüksiyon veya oksidasyonla renk kazanmş özelliklere sahip olan toprağn alt kat. Bu kat, üst toprak katndan ykanan, taşnan çeşitli maddelerin birikmesiyle oluşur.

202. Bağl nem

(Relative humidity)

Bir hava kütlesinde belli bir scaklkta bulunan nem miktar ile ayn scaklkta havann doygun duruma gelebilmesi içim alabileceği nem miktar arasndaki oran. Bu oran yüzde olarak ifade edilir. Havann bağl nemi %70 denildiğinde doygunluk açğnn % 30 olduğu, doygun hale gelebilmesi için daha % 30 orannda nem almas gerektiği anlaşlr. Bağl nem miktar bitkiler ve buharlaşma açsndan son derece önemlidir. Bağl nem oran düştükçe bitkilerde terleme ve buharlaşma, dolaysyla kuraklk o derecede artar. Bağl nem % 100 olduğunda ise buharlaşma ve terleme durur. Bağl neme nispi nem de denir.

203. Bağlanmş su

(Bound water)

Toprak ve diğer kat maddelere skca bağlanmş su molekülleri. Bu su topraklarn kurumasyla kolayca uzaklaşmadğndan bitkiler için faydal değildir.

204. Bağlayc anlaşma

(Binding agreement)

Uluslararas hukukta bir sorumluluk oluşturan (gerektiren) bir belge (genellikle devletler için).

205. Bak

(Aspect, exposure)

Bir yamacn güneş şnlarna göre konumu, güneş şnlarn alma durumu. Bak, iklim özellikleri ve buna bağl olarak bitkilerin yetişmesi ve toprak oluşumu açsndan son derece önemlidir.

206. Bakir alanlar (yabanl alanlar)

(Wilderness)

1) İnsanlarn sürekli yerleşme ortam olmayan, doğal haliyle korunmaya çalşlan alanlar.

2) Genellikle ulaşlabilir olmayan, üretim amaçl kullanlmayan arazi.

207. Bakir orman

(Primary forest)

Başlangcndan beri gelişimine insanlar tarafndan kullanlmamş, insan eli değmeden yaşamn sürdürmüş ve sürdürmekte olan orman. Bu anlamda orman, dünyann çok az yerinde kalmştr. Türkiye’de de bakir orman parçalar çok az olup, ancak yol ve diğer ulaşm olanaklar bulunmayan yerlerde rastlanabilir.

208. Baklagiller

(Nitrogen fixing plant, Leguminosae)

Azot bakterileri vastasyla havadaki azotu köklerindeki yumrulara bağlayarak topraklarn azot yönünden zenginleşmesini ve azotun insan ve hayvanlara geçmesini sağlayan ve azot dolaşmnda önemli bir rol oynayan bitkilerdir. Fasulye, bakla, yonca, akasya gibi çok sayda türleri olan bitki familyas.

209. Bakteri

(Bacterium)

Klorofilin olmadğ tek hücreli organizma. Bakteriler haval veya havasz ortamlarda yaşayarak ayrştrma yapan önemli organizmalar arasndadr. Uygun ortamlardaki bakteriler tek ve çok hücreli mikroskobik canllardr. Coğrafi açdan bakterinin önemi, topraktaki organik maddeleri parçalayarak, enerji ve madde dolaşmn sağlamasdr. Örneğin baz bakteriler azot dolaşm ve azotun toprağa bağlanmasn sağlar. Bakteriler yararl ve zararl olarak gruplara ayrlr. Faydallar, antibiyotikler ile mayalanma dahil organik maddelerin ayrşmasn sağlar. Zarallar ise insan ve hayvanlarda hastalklara neden olur.

210. Balçk

(Loam)

1) Kum, silt (toz) ve kilin dengeli olarak bulunduğu toprak tekstür snf. Tnl toprak olarak da tanmlanr; % 7-27 kil, % 38-50 silt ve % 52'den az kum içerir.

2) Kum, silt ve kil miktarnn aşağ yukar eşit olduğu toprak bünyesi.

211. Baltalk orman

(Coppice forest)

Kök veya kütük sürgünlerinden oluşan ağaçlardan meydana gelen ve genellikle yakacak amaçl ve ince çapl odun üretimine yönelik olarak işletilen orman.

212. Baraj

(Dam)

Suyu biriktirme veya seviyesini yükseltmek veya yönünü çevirmek, oyuntu erozyonunu önlemek veya toprak, kaya veya diğer döküntüleri tutmak için oluşturulan sedde.

213. Baraj gölü

(Dam lake)

Sulama veya elektrik enerjisi üretimi veya hem sulama hem de elektrik üretimi amacyla bir akarsu önünde oluşturulan bir set (baraj) ile bu setin gerisinde oluşan göl.

214. Barkan

(kum tepeciği)

(Barchans)

Kumlarn birleşerek hilal şeklini oluşturduğu büyük ve geniş kumullardr. Rüzgarn tek yönden esmesi ile oluşurlar. Kayma-akma yüzeyi konkav tarafndadr. Kurak bölgelerde rüzgarlar tarafndan taşnan kumlarn birikmesiyle oluşan barkann rüzgar yönündeki ön ksm bask, arka ksm ise diktir. Dünya üzerindeki en büyük enine kumullar Çin’deki Taklamakan Çöxx’xxx (0000 xx xxxx, 000 xx xxx ve 337,000 km2 alana sahip) bulunmaktadr.

215. Barometre

(Barometer)

Hava basncn ölçen ve genellikle cam tüpe cva doldurulmas ile oluşturulmuş alet. Cam tüp içindeki cvann yüksekliği hava basncn belirler. Normal hava basnc 76 cm yüksekliğindeki bir cva tüpünün yaptğ basnca eşittir.

216. Başar hikayesi

(Success story)

Bir kişi veya kurum tarafndan bir başar, varlk veya ün kazanmnn anlatm olup, diğerlerinin de yararlanmas için paylaşlan deneyimlerdir.

217. Bask grubu

(Pressure group)

Belli amaç ve hedeflere ulaşmak için bir grubun diğer gruplar üzerine yaptğ bask.

218. Baskn türler

(Dominant species)

Bir ekosistem içinde, hem saylar hem de ekolojik işlevleri açsndan en önemli olan türler, egemen türler.

219. Baskya dayanm

(Impact resistance)

Bir canl varlğn veya bir ekosistemin değişikliğe uğramadan, dşardan gelen basklara dayanabilme yeteneği ve gücü.

220. Başlangç halindeki erozyon

(Incipient erosion)

Özellikle oluk erozyonu ile ilgili olarak, erozyonun ilk aşamalar.

221. Başlangçta tutulan

su

(Initial retention)

Yağş srasnda veya hemen sonra, szma veya yüzey akş şeklinde görülmeyen yağş ksm olup bitkiler tarafndan yakalanan su, çukurluk depolamas ve yağş srasndaki buharlaşmay içerir, yüzeyde tutulan suyu içermez.

222. Bataklk

(Swamp)

Yeralt suyu seviyesinin yüksek olduğu veya taşkna uğramş sahalarda suyun birikmesi ile meydana gelmiş, çoğu zaman içersinde durgun su bulunan, düz,

slak, ağaçsz, baz boylu ot, saz ve kamş gibi bitkilerinin yetiştiği alan.

223. Bayrak tür

(Flagship species, flag species)

Koruma bilinci ve eylemlerini teşvik etmede sembol veya slogan objesi olarak hizmet eden popüler, karizmatik türler.

224. Bazik

(Basic)

Kimyada baz' kapsayan veya baz tabiatnda olan, alkali, bazik, kalevi, pH değeri 7‘den yüksek olan.

225. Beklenen sonuçlar

(Expected results)

Bir proje veya programdan elde edilen veya elde edilmesi beklenen ürünler, sermaye mallar, hizmetleri şeklindeki sonuçlar.

226. Belirsizlik

(Uncertainty)

1) Bir değerin veya ilişkinin bilinmeme derecesidir. Belirsizlik bilgi yetersizliğinden, neyin bilindiği hakknda fikir ayrlğndan, veri hatalarndan, muğlak olarak belirlenen kavram veya terminolojiden veya benzeri nedenlerden kaynaklanabilir.

2) İleriye yönelik beklentilerin tahmin dş gelişme olaslğnn artmas, özel bir konu veya alanda olaslk ve değişimlerin bilinememesi. Belirsizlik, karar vericilerin üzerinde önemle durduğu konular arasndadr.

227. Besin

(Nutrient)

Bir organizmann hayatta kalmak ve gelişmek için yararlandğ gdalarn içindeki besleyici maddeler. Besinler, dokular geliştirmek ve onarmak, vücut süreçlerini düzenlemek ve enerji üretmek için yararlanrlar.

228. Besin ağ

(Food web)

1) Birçok besin zincirlerinin bir araya gelerek oluşturduklar karmaşk bir beslenme ilişkileri ağ veya dokusu.

2) Doğal ekosistemlerde besin tüketiminin gerçek şeklidir. Organizmalar besinlerini birçok farkl şekil ve düzeylerde alrlar ve böylece enerji geçişi serilerinden oluşan karmaşk bir doku meydana getirirler. Ekosistemlerde enerji sağlanmas için meydana getirilen bu durum "besin ağ" olarak isimlendirilir.

229. Besin alm

(Nutrient uptake)

Topraktan bitki besin maddesinin alnmas olay. Bunun için kök ve topraktaki besin maddeleri arasnda şu üç olayn meydana gelmesi gerekir; (i) kök intersepsiyonu; (ii) kütle alm ve (iii) difüzyon.

230. Besin döngüsü

(Nutrient cycle)

1) Bitki besin maddelerinin toprak, su, hayvanlar ve bitkiler arasnda gösterdiği sistemli dolaşmdr. Örneğin, yeşil bitkiler topraktan kökleriyle su ve besin maddelerini alr, bunlar yapraklarnda fotosentezle organik maddelere çevirir, bunlar da meyve, tohum ve yaprak olarak mikroorganizma ve hayvanlar tarafndan yenir, bunlarn atklaryla tekrar toprağa geçer. Böylece besin dolaşmn tamamlanmş olur.

231. Besin zinciri

		beslendiğine dayanr. Beslenme zincirinin ilk halkasn, doğada ilk (primer) üretici olan yeşil bitkiler oluşturur. Bunu otoburlar, otoburlardan etoburlar, et ve ot oburlardan et ve ot yiyen insan dahil diğer canllar izler. Böylece bir beslenme seviyesinden diğerine madde ve enerji taşnr. Bir trofik seviyeden diğerine madde taşnmas % 10 civarnda olur.
		2) Besin alma ilişkileri bakmndan üreticiler, tüketiciler ve ayrştrclarn oluşturduğu bir zincirin halkalar şeklindeki doğrusal model.
232.	Besleme yağmuru	Akş meydana getirmeyen, kurak ve yar kurak bölgelerde akş
	(Priming rain)	başlangcndan haftalarca veya aylarca önce meydana gelen yağş.
233.	Besleyici mineraller	Bitkilerin gelişmesi ve yaşamas için gerekli olan kimyasal besin maddeleri veya besleyici tuzlar (Ca, Mg, NH4, NO3 gibi).
	(Nutrients)
234.	Bileşen (proje bileşeni)	Bir proje, program veya girişim içinde yer alan özel unsurlar. Bileşenlerle ilgili olarak, tanmlar, mantki çerçeve içindeki yerleri ve maliyet değerleri ile
	(Component, project component)	ilgili bilgiler genellikle proje dokümanlar içinde sağlanr.
235.	Bilgi paylaşm sistemi	Bir kurumun veya bir ağn (örneğin PRAIS portal) üyeleri arasnda bilginin yönetimi ve paylaşm için tasarlanan web tabanl sistem.
	(Knowledge- sharing system)
236.	Bilgi toplama metodu	Lider kuruluş veya istatistik kurumu tarafndan gösterge ile ilgili bilginin toplanmasnda kullanlan metodu tanmlar.
	(Data collection method)

(Food chain)

2) Elementlerin, kendi minerallerinden, sucul veya atmosferik kaynaklardan elde edildiği (ekstrakte edildiği) veya organik formlarndan xxxx xxxxxldğ, biyotik almn meydana geldiği iyonik forma dönüştürüldüğü ve sonunda atmosfer, su veya toprağa döndürüldüğü süreçler.

1) Organizmalarn bir beslenme seviyesinden diğerine gda halinde enerji ve karbon akm. Beslenme trofik seviyeleri, organizmalarn hangi kaynaktan

237. Bilgi ve iletişim

teknolojisi

(Information and communication technology (ICT))

Bilginin, radyo, televizyon, video, DVD, telefon, uydu sistemleri, bilgisayar gibi elektronik vastalarla iletişimi, depolanmas, üretilmesi, sunumu ve paylaşmnda kullanlan teknoloji formlar ile video konferans, email, blog gibi bu teknolojilerle ilgili ekipmanlar ve hizmetler.

238. Bilim insan

(Scientist)

Akademik veya politik perspektiflerden bilim ve teknoloji ile uğraşan bireyler olup, kamu veya kamu dş kuruluş çalşanlarn kapsamaktadr.

239. Bilim ve teknoloji ağ (BTA)

(Science and technology network (STN))

Bilim ve teknoloji ile uğraşan ve içinde ilgili kuruluşlarn yer aldğ ağlar.

240. Bilim ve teknoloji

komitesi (BTK)

(The Committee on Science and Technology (CST))

Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi altnda oluşturulan ve Taraflar Konferansna çölleşme ve çölleşmeyle mücadele ile ilgili konularda bilimsel ve teknolojik bilgi ve tavsiyeleri sağlayan bir alt organdr.

241. Bilim ve teknoloji kurumlar

(Science and technology institutions (STIs))

Bilim ve teknoloji alannda çalşan ve araştrma, geliştirme, eğitim, bilimsel ve teknolojik destek ve benzeri konularda hizmet ve katklar sağlayan kurum ve kuruluşlar.

242. Birikinti konisi

(Debris cone)

1) Dağ ile vadinin birleştiği noktada, taşnma hznn azalmas ile oluşan toprak, kum, çakl ve kaya birikintileri. Bunlar, birikinti yelpazesine nazaran daha fazla eğime sahip yamaçlar üzerinde yatan malzemelerden oluşur.

2) Sel deresinin xxx xxxx ile birleştiği yerde eğimin azalmas sebebiyle sularn, toplanma mntkasndan alarak buraya kadar getirdiği taşnt materyalinin, ana derenin tabannda yelpaze şeklinde çökelmesi. Derenin taşdğ sediment miktar ne kadar çok olursa moloz konisi de o kadar dik olur. Taşnt konisinde genel olarak taban ve yüzey erozyonu görülmez. Ancak sediment ile yüklü sularn taşkn şeklinde su ve rusubat baskn söz konusudur.

243. Birikinti yelpazesi

(Dejection fan)

Akarsularn dağlarn eteklerinden düzlük alanlara açldklar yerlerde biriktirme şekli. Birikinti yelpazesinin kalnlğ ve yaylş alan akarsuyun gücüne, taşdğ maddenin boyutuna ve miktarna göre değişir. Kaba malzeme birikintileri çoğunlukla koni şeklinde oluşur. Buna karşn ince malzeme taşnmas ile oluşturulan yelpaze geniş olup, eğimi de azdr. Sel karakterinde akarsularn oluşturduğu birikinti koni ve yelpazeleri genellikle hem eğimli hem de kalndr.

244. Birikme

(Sedimentation)

1) Akarsular vastas ile orijinal yerlerinden aşndrlp, taşnan toprak materyalinin suyun hznn kesildiği yerlerde genellikle katmanlar halinde birikmesi olay.

2) Rüzgar, akarsu, dalga ve akntlar tarafndan mekanik olarak taşnan maddelerin birikmesi.

3) Sularda çözünür halde bulunan çeşitli bileşiklerin suyun buharlaşmas ile çökelmesi.

4) Su ortamlarnda yaşayan flora ve faunaya ait kalntlarn tortullarla birlikte birikmesi.

245. Birim su ihtiyac (bitki)

(Unit water requirement)

Birim ağrlkta kuru maddenin üretilmesi için bitkiler tarafndan kullanlan suyun miktar.

246. Birleşmiş Milletler

(BM)

(United Nations (UN))

24 Ekim 1945 tarihinde 51 ülkenin katlmasyla kurulmuş uluslararas bir örgüttür. Ana amaçlar: (1) uluslararas barş ve güvenliği, anlaşmazlklarn barşç çözümü ve ortak etkin önlemler yoluyla korumak; (2) ülkeler arasnda eşit haklara, halklarn kendi geleceklerini belirleme ilkelerine saygya dayal dostça ilişkileri geliştirmek; (3) uluslararas ekonomik, toplumsal, kültürel ve insancl sorunlar çözmede, rk, cins, dil, din ayrm gözetmeksizin, insan haklarnn geliştirilmesinde işbirliğini sağlamak; (4) ülkelerin bu amaçlarla gösterecekleri çabalar arasnda uyum sağlayan bir merkez olmak.

Birleşmiş Milletlerin aşağdaki ana organlar bulunmaktadr: (i) Genel kurul;

(ii) Güvenlik Konseyi; (iii) Ekonomik ve Sosyal Konsey; (iv) Vesayet Konseyi; (v) Uluslararas Adalet Divan. Bu ana organlar yannda çok sayda ihtisas kuruluşlar, bölgesel komisyonlar ve uluslararas örgütleri bulunmaktadr. Bunlarn başlcalar; Milletler Cemiyeti, BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), BM Sanayi ve Gelişme Örgütü (UNIDO), BM Ticaret ve Kalknma Konferans, BM Kalknma Program (UNDP), BM Gda ve Tarm Teşkilat (FAO), BM Çevre Program (UNEP).

247. Birleşmiş Milletler

Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (BMBCS)

(United Nations Convention on Conservation of Biological Diversity (UNCBD))

1992 ylnda imzalanan Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi, biyolojik çeşitliliğin korunmas, sürdürülebilir kullanm ile genetik kaynaklarn kullanmndan doğacak faydann adil şekilde paylaşm konularnda atlan önemli bir adm oluşturmaktadr. Sözleşme, biyolojik çeşitliliğin ve biyolojik kaynaklarn, etik, ekonomik yarar ve insanlarn geleceği açsndan korunmas gerektiğini kabul etmektedir. Bu şekilde, uluslararas toplum biyolojik çeşitliliğin korunmas konusunda, sektörel yaklaşm yerine ilk defa bütüncül bir yaklaşm sergilemiştir.

Sözleşme, Taraflara, biyolojik çeşitliliğin korunmas konusunun ulusal biyolojik çeşitlik stratejileri yoluyla karar verme mekanizmalarna dahil edilmesi yükümlülüğünü getirmektedir. Ayrca, Taraflarn, kamu bilincinin artrlmas amacyla araştrma ve eğitim programlar yürütmesini, bilgi değişimini desteklemesini, teşvik önlemleri almasn ve biyolojik çeşitlilik üzerinde olumsuz etkileri olabilecek projeler için çevresel etki değerlendirmeleri yapmalarn gerektirmektedir.

Türkiye Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’ne 1996 ylnda taraf olmuştur. Sözleşme’ye 2012 yl itibariyle toplam 193 ülke taraftr.

248. Birleşmiş Milletler

Çevre Program (BMÇP)

(United Nations Environment Programme)

1972 ylnda tesis edilen Birleşmiş Milletler Çevre Program (UNEP), Birleşmiş Milletlerin çevre ile ilişkili faaliyetlerini koordine etmek suretiyle sürdürülebilir kalknmaya kak sağlayan bir kuruluştur.

249. Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalknma Konferans (UNCED)

(The United Nations Conference on Environment and Development (UNCED))

1992 ylnda düzenlenen ve Rio Yeryüzü Zirvesi olarak da bilinen Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalknma Konferans (UNCED), çölleşme problemine, sürdürülebilir kalknmaya dikkati çeken, yeni bir entegre yaklaşm getirmiştir. Rio Zirvesi, Birleşmiş Milletler Genel Kuruluna, 1994 Haziranna kadar Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesini hazrlamas için bir Hükümetler aras Müzakere Komisyonu kurmasn tavsiye etmiştir.

250. Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Eylem Plan (BMÇMEP)

20 Ağustos 1974'de Nairobi de toplanan Birleşmiş Milletler Çölleşme Konferans kapsaml bir Çölleşme ile Mücadele Eylem Plann (ÇMEP) kabul etmiştir. Bu rapor, 17 Ekim 1977 tarihinde Sosyal ve Ekonomik Konsey tarafndan Birleşmiş Milletler Genel Kuruluna BMGK) sunulmuştur. BMGK’nun 1977 ylndaki üçüncü toplantsnda ÇMEP raporunu onaylanmş

(United Nations Plan of Action to Combat Desertification (PACD))

ve bu plan uygulamalarnn izlenmesi ve eşgüdümü görevi Birleşmiş Milletler Çevre Programna (UNEP) verilmiştir. Ayn gün alnan diğer bir kararla çölleşme ile mücadele çalşmalarnn izlenmesi sonuçlar hakknda bir raporun ilk kez 1978 ylnda ve bunu takiben her iki ylda bir Sosyal Xxxxxx araclğyla Genel Kurula sunulmasn talep edilmiştir.

251. Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi (BMÇMS)

(UN Convention to Combat Desertification (UNCCD))

1992 ylnda Rio'da düzenlenen Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalknma Konferans, Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesinin (BMÇMS) hazrlanmasn tavsiye etmiştir. Konferansn kabul ettiği Gündem 21 altnda önerilen tek sözleşme olan BMÇMS Paris'te 17 Haziran 1994 tarihinde yaplan toplantda benimsenmiş ve 1996 Aralk aynda yürürlüğe girmiştir. Sözleşme, iyi yönetişimin belkemiğini oluşturan katlmclk, işbirliği ve yerelleşme ilkeleri üzerine inşa edilmiştir. BMÇMS halen 180 üye ülkesi ile küresel ölçüde geniş bir kapsama ulaşmştr.

252. Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesinin Uygulanmasn Güçlendirmek için On Yllk Stratejik Plan

(The 10-Year Strategic Plan and Framework to Enhance the Implementations of the Convention (2008-2018))

Taraflar Konferansnn 8. toplantsnda kabul edilen (3/COP.8 karar) Çölleşme ile Mücadele On Yllk Stratejik Plan ve Çerçevesi, Sözleşmenin temel zorluklarna dikkat çekme, yarattğ imkanlar ve finansman frsatlarndan yararlanma ve BMÇMS'nin tüm paydaşlar için ortak bir görüş ve rehber yaratma bakmndan son derece önemli bir frsat sağlamaktadr. Stratejik plan, aşağda özet halinde verilen vizyon, stratejik hedefler ve işlevsel amaçlar üzerine inşa edilmiştir.

Vizyon: Yoksulluğu azaltmak ve çevresel sürdürülebilirliği desteklemek amacyla etkilenmiş arazilerdeki kuraklk etkilerini azaltmak ve çölleşme ve arazi bozulumunu engelleyip geriye döndürmek için küresel bir ortaklk oluşturmaktr.

Stratejik hedefler: (1) Etkilenmiş nüfusun yaşam koşullarnn iyileştirilmesi;

(2) Etkilenmiş ekosistemlerin koşullarnn iyileştirilmesi; (3) BMÇMS’nin etkili bir şekilde uygulanmasnn sağlanmas suretiyle küresel faydalarn oluşturulmas; (4) Sözleşmenin uygulanmasn desteklemek için ulusal ve uluslararas aktörler arasnda etkili bir ortaklk oluşturularak kaynaklarn harekete geçirilmesi.

İşlevsel (Operasyonel) amaçlar: (1) Savunuculuk, bilinçlendirme ve eğitim (çölleşme/arazi bozulumu ve kuraklkla ilgili konulara eğilerek ilgili uluslararas, ulusal ve yerel süreçleri ve aktörleri etkilemek); (2) Politik çerçeve (çölleşme/arazi bozulumuyla mücadele ve kuraklğn etkilerini hafifletme çözümlerinin yaygnlaştrlmasna imkan verecek ortamlarn yaratlmasna destek olmak); (3) Bilim, teknoloji ve bilgi (çölleşme/arazi bozulumu ve kuraklğn etkilerini hafifletmeyle ilgili teknik ve bilimsel bilgi

konusunda küresel bir yetkili olmak; (4) Kapasite Geliştirme (kuraklğn etkilerini azaltmak ve çölleşme/arazi bozulmasn engelleyip geriye döndürmek için kapasite geliştirme ihtiyaçlarn tanmlamak ve ele almak);

(5) Finansman ve Teknoloji transferi (ulusal, iki tarafl ve çok tarafl finansman ve teknolojik kaynaklarn etkinliğini ve verimini artrmak için eşgüdümü ve hedef saptamasn geliştirmek ve harekete geçirmek).

253. Birleşmiş Milletler Çölleşme Konferans

(United Nations Conference on Desertification (UNCCD))

29 Ağustos-9 Eylül 1977 tarihlerinde Kenya’nn Nairobi şehrinde 94 ülke temsilcisinin katlmyla, çölleşme ile ilgili durumu ve sorunlar tartşmak ve değerlendirmek, çölleşme ile mücadelede işbirliği ve etkinliği artrmaya yönelik tedbirleri belirmek amacyla gerçekleştirilen toplant (konferans). Konferansn önemli sonuçlar arasnda, çölleşmenin, biyolojik verimlilik kriterlerine dayal tanmnn ve kapsaml bir Çölleşme ile Mücadele Eylem Plannn (ÇMEP) hazrlanmas hakknda geliştirilen raporun kabul etmesi yer almaktadr.

254. Birleşmiş Milletler Ekonomi ve Sosyal İşler Konseyi

(UN Economic and Social Council (ECOSOC))

Birleşmiş Milletlerin, ekonomik, sosyal, kültürel, eğitim, sağlk, çevre ve ilgili diğer alanlarla ilgilenen ana organlarndan biri.

255 Birleşmiş Milletler

Gda ve Tarm Örgütü (FAO)

(Food and Agriculture Organization of the United Nations FAO)

Birleşmiş Milletlerin, açlkla mücadele, gda, tarm, ormanclk, balkçlk ve ilgili konulardaki faaliyetlerine önderlik eden ve bu amaçla gelişmekte ve gelişmiş ülkelerde hizmet sağlayan bir kuruluşudur. FAO tüm ülkelerin politikalar ve anlaşmalar eşit koşullarda beraberce müzakere edip geliştirmeleri için tarafsz bir forum oluşturan, ülkelere bilgi, eğitim ve teknik yardm ve tavsiyeler sağlayan, bu amaca yönelik projelerin hazrlanmas ve uygulanmasnda katk ve destek (hibe şeklinde) sağlayan bir kuruluştur. 1993 Ağustos ay itibariyle 194 ülke ile Avrupa Birliği FAO teşkilat üyesidir.

256. Birleşmiş Milletler Kalknma Program (BMKP)

(United Nations Development Programme. (UNDP))

1965 ylnda kurulan ve Birleşmiş Milletlerin bir küresel kalknma ağn oluşturan BMKP (UNDP), insanlara daha iyi bir yaşama kavuşmalar için yardm etmeye yönelik değişimi savunan ve ülkelerin bilgi, deneyim ve kaynaklara ulaşmlarn destekleyen bir kuruluştur. Halen 166 ülkede faal olan BMKP, bu ülkelere, küresel ve ulusal sorunlarla mücadelede kendi çözümlerini geliştirilmeleri ve yerel kapasiteleri geliştirmeleri konularnda destek sağlamaktadr.

257. Bitki

(Plant)

Merkezi sinir sistemi olmayan ve toprağa bağl olarak yaşayan canl organizma. Tipik bitki hücreleri, topraktan aldklar mineral maddeler ve su ile havadan aldklar karbondioksiti klorofil ve şk araclğyla şeker ve diğer karmaşk maddelerin üretiminde kullanr. Ancak baz bitkiler, örneğin mantar ve bakteriler bu özelliklere sahip değildir. Bitkiler doğada birincil (primer) üretici olup, kendi dşndaki tüm canllara enerji ve madde veren ana bir kaynaktr. Bitkiler olmakszn diğer canllar yaşayamaz.

258. Bitki besin maddesi

(Plant nutrient)

1) Bitkiler tarafndan bünyesine alnan, gelişmeleri için gerekli olan, dokularnn oluşmasn sağlayan maddeler.

2) Bitkilerin beslenmesi için kesinlikle gerekli olan maddeler. Bitki besin maddeleri ana (makro) ve ikincil (mikro) olarak ikiye ayrlr. Makro besin maddelerinin başlcalar; azot, fosfor, kükürt, potasyum, kalsiyum ve magnezyumdur. Bunlar bitkilerin en fazla ve bol miktarda kullandğ elementlerdir. Mikro besin maddelerinin başlcalar ise, manganez, çinko, bakr, iyot, molibden ve sodyumdur. Bunlar bitkiler tarafndan az miktarda kullanlr, ancak eksiklikleri bitki büyümesini önemli derecede engeller.

259. Bitki birliği

(Plant community)

1) Çevre faktörleri bakmndan tekdüze olan bir yerde, aralarnda karşlkl ilişkiler oluşturularak bir araya gelmiş bulunan tüm bitki türleri ve bireyleri.

2) Ekolojik koşullara göre bir yerde karşlkl ve dengeli bir etkileşim içindeki bitkilerin oluşturduğu topluluk. Bir veya birkaç türden oluşan bitki birlikleri ortamn özellikleri hakknda önemli bilgiler verir.

260. Bitki coğrafyas

(Plant geography)

Bitki ekolojisi, bitki topluluklarnn oluşumu ve dağlş üzerinde duran bir bilim dal.

261. Bitki formasyonu

(Plant formation)

1) Dünya üzerindeki bitki topluluklarnn ekoloji ve bitki coğrafyas bakmndan snflandrlmasnda kullanlan en büyük birimlerden biri olup, formasyon "tür bileşimi gözetilmeksizin, belirli ekolojik koşullara bağl olarak dünya yüzüne yaylmş bulunan ve benzer yaşam şekline sahip olan bitki toplumlar (herdemyeşil sert yaprakl çallar, çayrlar, makilikler gibi)" şeklinde tanmlanr.

2) Genel iklim tipi ve fiziksel yetişme ortam koşullarna bağl olarak benzer dş görünüm özellikleri taşyan en büyük coğrafik bitki topluluklardr (bozkrlar, savanlar, gibi).

262. Bitki iklimi

(Phytoclimate)

Orman ağaçlar gibi büyük ve geniş alanlar kaplayan bitkilerin etkisiyle meydana gelen özel iklim.

263. Bitki örtüsü

(Vegetation cover, vegetation)

1) Her hangi bir alan veya bölgede yaşayan ve ayrt edici özelliklere sahip bitki örtüsü ve/veya bitki topluluğu tipidir. Bir bölgede hangi bitki örtüsü tipinin oluşacağ ve bileşiminin (onu oluşturan bitki türlerinin) ne olacağ konusu şu etkenler tarafndan belirlenir: V = f (Cl, o, r, p, t…). (Ksaltmalar srasyla İklim, Organizmalar, Toprak ana materyali, Zaman). “Vejetasyon oluşum etkenleri” denilen bu faktörlerin özellikleri bilinirse, zaman içinde bir bölgede ortaya çkabilecek klimaks vejetasyon tipi de (ve klimaksa ulaşmadan öncedeki süksesyon evrelerinin hangi sray takip edeceği konusu da) önceden kestirilebilir

2) Bir yerde doğal olarak yetişen bitkilerin oluşturduğu topluluklar. Orman, bozkr, çayr, maki gibi. Bitkiler yetişebilmek için besin maddesi, su ve scaklğa ihtiyaç duyar. Bu özellikler bakmndan yeryüzündeki ortam şartlar büyük farkllklar gösterir. Baz yerlerde çok uygun özellikler bulunurken baz yerler son derece olumsuz şartlara sahiptir. Bu nedenle, yeryüzünde bitki örtüsü yönünden çok fakir alanlar olduğu gibi son derece zengin bölgeler de bulunmaktadr.

264. Bitki örtüsü oran

(Plant cover percentage)

Ağaç ve ağaççklarn tepe çatsndaki ve/veya alt tabakalardaki bitkilerin yaprak örtüsünün toprak yüzeyine yansyan toplam izdüşümlerinin, birim arazideki % oran. Arazi, bitki yaprak ve dokularyla “tam kapal” ise bitki örtüsü oran %100 olarak kabul edilir. Bitki örtüsü içinde ağaçlar, çallar, otlar, hatta yosunlar kendisini yanstr. Bitki örtüsü, biyokütle miktar ve ekosistem işlevlerinin etkinliği ile yakndan ilişkilidir. Özellikle hidrolojik süreçleri (infiltrasyon, yüzeysel akş, erozyon vb.) ve toprak özelliklerini açklama bakmndan bitki örtüsü önem taşr.

265. Bitki örtüsünün

yağş tutma kapasitesi

(Interception capacity of plant cover)

Bkz. İntersepsiyon kapasitesi.

266. Bitki sosyolojisi

(Plant sociology)

Bitkilerin hiyerarşik bir sisteme ve floristik bölgelere göre snflandrlmasn kapsayan bir çalşma alan.

267. Bitki su sarfiyat

(Plant water consumption)

Bitkilerin gelişme işlemi srasnda kullandklar su. Bu su bitki bünyesi içinde depo edilen ve yapraklar ve vücut yüzeyinden terleme ve diğer yollarla olan kayplar kapsar.

268. Bitki tepe örtüsü

(Canopy cover)

1) Ağaçlar, ağaççklar, çallar ve yüksek boylu diğer bitkilerin tepe çatlarnn toprak yüzeyini örtme yüzdesidir.

2) Toprak yüzeyinin, üzerindeki bitkinin örtüsü tarafndan örtülme yüzdesi. Bu oran % 100'ü geçemez.

269. Bitkilendirme

(Building vegetation cover, vegetating)

Bir arazi üzerinde doğal veya yapay yolla (ekim, dikim, rehabilitasyon uygulamalar ile) bitki örtüsünün (otsu veya odunsu) oluşturulmas veya zenginleştirilmesi.

270. Bitkilerin

Korunmas için Küresel Strateji (BKKS)

(Global Strategy for Plant Conservation (GSPP))

Mevcut ve devam etmekte olan bitki çeşitliliği kaybn durdurmak amacyla, Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi Altnc Taraflar Konferans tarafndan kabul edilmiş bulunan, sonuca yönelik, hedefe odakl strateji.

271. Bitkilerin yaşam

beraberliği

(Phytocoenosis)

Ekolojik istekleri benzer olan bitki türlerinin, aralarnda karşlkl etki ve ilişkiler kurarak meydana getirdikleri yaşam beraberliğini simgeleyen toplumlar.

272. Bitkisel önlemler

(toprak muhafaza)

(Vegetative measures for soil conservation)

Bitki örtüsü oluşturmak veya mevcut bitki örtüsünü geliştirmek suretiyle erozyonu durdurmay amaçlayan uygulamalar. Havzada yaplan ağaçlandrma, örtü geliştirme, otlandrma, mera slah çalşmalar, taban oyulmasnn olmadğ, fazla sediment taşmayan dere yataklarnn, yöreye uygun bitki türleri ile ağaçlandrlmas, otlu su yolu tesisi gibi çalşmalar bitkisel ve kültürel önlemler kapsamndadr. Dere yataklarnn bitki örtüsü ile tahkim edilmesine dönük önlemler yukar havzada teknik önlem alndğ halde yeterli görülmeyen veya yukar havzada teknik önlem alnamayan derelerin slah için kullanlabilir. Tarm alanlarnda yeşil gübreleme, bitki münavebesi, kontur tarm, şeritsel tarm vb faaliyetler.

273. Bitkisel rüzgar erozyonu kontrol yöntemleri

(Vegetative methods of wind erosion control)

Çapa bitkileri, sk yetişen bitkiler ve çallar ve ağaçlar gibi odunsu bitkiler yetiştirerek rüzgar erozyonunu kontrol etme yöntemleri.

274. Biyo-coğrafya

(Biogeography)

Organizmalarn coğrafi dağlş ile ilgili bilimsel çalşma.

275. Biyo-degredasyon

(canl bozundurma)

(Biodegradation)

Organik maddenin bakteriler araclğyla temel element ve bileşikler halinde parçalanmas olay. Organik artklarn çoğu biyo-degredasyona uğramaktadr.

276. Biyoekoloji

(Bio-ecology)

Bu terim "Popülasyon Ekolojisi'" ile eş anlamda kullanlmakta olup, belirli bir türün bireylerinden oluşan toplumlar ve çevreleri ile olan karşlkl ilişkilerini inceleyen bir ekoloji daldr.

277. Biyoenerji

(Bio-energy)

Bir yaşam mekanndaki organizmalarn veya artklarnn sahip olduğu kimyasal, enerjiye biyoenerji denir. Odun hammaddesinin yaklnca verdiği enerji, biyoenerji için tipik bir örnek oluşturur.

278. Biyofizik

(Biophysics)

Biyolojik yaplar ve süreçlerle ilgili çalşmalarda fizik metotlarn kullanan biyoloji dal.

279. Biyogenetik rezervler

(Biyogenetik koruma alanlar)

(Biogenetic reserves)

1) Soyu tükenmekte, ya da genetik çeşitliliği çok azalmakta olan tür ve tür toplumlarnn korunmas için uluslararas kriterlere göre ayrlmş koruma alanlardr.

2) Yasal bir statü ile korunmas güvence altna alnmş, bir veya birden çok nadir ve geleceği tehlikede olan yaşam ortamlaryla karakterize edilen ekosistemler veya ekosistemlerin belirli ksmlardr.

280. Biyo-güvenlik

(Biosafety)

1) İnsan, hayvan ve bitki sağlğ ile çevre ve biyolojik çeşitliliği korumak için GDO'lar ve ürünleri ile ilgili faaliyetlerin güvenli bir şekilde yaplmas.

2) Bitki genetik kaynaklarn, bitki, hayvan ve insan sağlğn veya çevreyi olumsuz olarak etkileyebilecek biyo teknoloji uygulamalar, transgenik bitkiler ile diğer organizmalarn ve özellikle mikroorganizmalarn çevreye salnmas konusunda gerçekleştirilecek güvenlik tedbirleri.

281. Biyo gösterge (canl gösterge)

(Bio-indicator)

Bir ortamda bulunuşlar, bolluklar, iyi gelişim göstermeleri, belirli koşullarda ortadan kaybolmalaryla, belirli yetişme ortam koşullar hakknda bir yargya varma olanağ sağlayan canl türlerdir. Örneğin, bir ortamn toprak reaksiyonu, tuzluluğu, nemliliği, şk, scaklk ve su ilişkileri veya hava kirliliği konusunda bir yargya varmay sağlayan bitki türleri vardr. Bu türler canl gösterge (biyo-indikatör) olarak nitelendirilir. Biyo-indikatörler, özellikle çevreye olan basklarn değerlendirilmesinde büyük bir önem taşmaktadr. Baz ekolojik basklara, örneğin havann SO2 ile kirlenmesine duyarl olan baz bitkiler, sararmak, gelişim anormalliği göstermek, hastalanmak, hatta ölerek bu duruma bir tepki gösterirler.

282. Biyogenesis

(Biogenesis)

Belli bir habitatta bitki ve hayvanlardan oluşan toplumun tasvirini kapsayan Biyo-coğrafya terimi.

283. Biyo jeomorfoloji

(Bio- geomorphology)

Canllar ile yüzey şekilleri arasndaki ilişkiyi inceleyen bilim dal. Jeomorfoloji ile biyoloji arasndaki ilişki iki açdan ele alnr: (i) Yüzey şekilleri ve jeomorfolojinin canllarn dağlş ve gelişimi üzerinde etkisi; (ii) Bitki, hayvan ve mikroorganizmalarn yüzey şekilleri üzerindeki etkisi ve buna bağl oluşan özel arazi şekilleri. Dağlk kesimlerdeki yükselti ve bak koşullarnn farkl bitki türlerinin yaylmas ve gelişmesi üzerinde önemli etkisi bulunmaktadr. Bunlarn tipik örneklerini ülkemizde görmek mümkündür.

284. Biyokapasite

(Bio-capacity)

Ekosistemlerin yararl biyolojik materyalleri üretme ve insanlar tarafndan yaratlan atk materyalleri absorbe etme kapasitesi. Bir arazinin biyo kapasitesi, aktüel fiziki alannn, haslat faktörü ve uygun eşdeğerlik (ekivalens) faktörü ile çarplmas suretiyle hesaplanr.

285. Biyokütle

(Biomass)

1) Yaşamakta olan veya yakn zaman kadar yaşamş olan organizmalardan meydana gelen biyolojik materyal. Genellikle bitkiler veya bitkisel materyallerden oluşmakta olup, ligninli biyokütle olarak tanmlanr. Bir enerji kaynağ olarak biokütleden, doğrudan yakma veya dolayl olarak biokütlenin farkl yöntemlerle (termal, kimyasal ve biyokimyasal) değişik biyo yakt formalarna dönüştürülmesi suretiyle yararlanlabilir.

2) Bir türe veya çeşitli türlerden oluşan bir topluma ait yaşayan organizmalarn herhangi bir dönemde sahip olduğu toplam ağrlk. Biyokütle ayn zamanda canl ağrlk anlamna da gelir. Yani herhangi bir yerin belli bir kesimindeki tüm bitkilerin canl ağrlğn kapsar. Bu bazen bitkisel ve hayvansal kütle olarak da ifade edilir.

3) Bir arazide birim alanda (veya bir su kütlesinde birim hacimde) yaşamlarn halen sürdüren canllar ile orada henüz yeni ölmüş canl kalntlarnn ve oradaki canllardan hasat edilen (veya avlanan) ürünlerin, ele alnan belirli bir zamanda mevcut olan toplam miktar. Biyokütle, genellikle kuru ağrlk olarak belirtilir ve o alanda üretilen “enerji” miktarnn (ekosistem verimliliğinin) bir ölçütü olarak kabul edilir.

286. Biyokütle yaktlar

(Biomass fuels)

Kendilerini üreten bitki örtüsü korunduğu veya yenilendiği sürece yenilenebilir olan enerji. Örneğin yakacak odun. Bunlarn fosil yaktlar yerine kullanlmas sera gaz salmlarnn azalmasn sağlar. Çünkü biyo yaktlar üreten bitkiler bunlarn yaklmas ile atmosferde oluşan karbon dioksiti tutmaktadrlar.

287. Biyolojik birikim

(Bio- accumulation)

Baz kirletici maddelerin yoğunluğunun, besin zincirinin birbirini izleyen halkalarnda giderek artmas olay.

288. Biyolojik çeşitliliğin korunmas

(Conservation of biodiversity, biodiversity conservation)

İnsanlarn genler, türler ve ekosistemlerle etkileşimlerinin yönetimi suretiyle bugünkü nesillere maksimum faydalar sağlarken, bunlarn gelecek nesillerin ihtiyaçlarn ve beklentilerini karşlama potansiyelini muhafaza etmektir.

289. Biyolojik çeşitlilik

(Biological diversity)

Diğerlerinin yan sra kara, deniz ve diğer su ekosistemleri ile bu ekosistemlerin bir parças olduğu ekolojik kompleksler de dahil olmak üzere tüm kaynaklardan canl organizmalar arasndaki farkllaşma anlamndadr; türlerin kendi içindeki ve türler arasndaki çeşitlilik ve ekosistem çeşitliliği de buna dahildir. Küresel ekonominin tahminen yüzde krk biyolojik ürünlere ve süreçlere dayaldr. Özellikle düşük verimli tarm bölgelerinde yaşayan yoksul halk büyük ölçüde doğal çevre kaynaklarnn genetik çeşitliliğine bağml bulunmaktadr.

290. Biyolojik çeşitlilik

kayb

(Biodiversity loss)

İnsanlar, yeryüzüne gelmelerinden ve hayvanlar avlamaya, yiyecek ve odun toplamaya başlamalarndan itibaren biyolojik çeşitlilik üzerinde etkiler oluşturmuşlardr. Özellikle son iki yüzyl içinde, insan nüfusundaki artş, doğal kaynaklarn aşr tüketimi ve çevrenin tahribat, küresel biyoçeşitlilikte çok ciddi ve devam eden azalmalara ve bozulmalara neden olmuştur. Bu durum sonucu türler sayca azalmakta veya kaybolmakta, ekosistemler tahribe uğramakta veya yok olmaktadr.

291. Biyolojik Çeşitlilik

Sözleşmesi (BÇS)

(UN Convention on Conservation of Biological Diversity (CBD))

1992 ylnda Rio’da düzenlenen Dünya Çevre ve Kalknma Zirvesinde kabul edilen kilit sözleşmelerden biri olup, biyolojik çeşitliliğin korunmas, bileşenlerinin sürdürülebilir kullanm, genetik kaynaklarn kullanm ile elde edilen yararlarn adil ve dengeli paylaşm hedefleri üzerine inşa edilmiştir. Taraflar konferans, yeryüzündeki ana biyomlar için çalşma programlar geliştirmiş olup, her program ilgili olduğu biyom için vizyon ve gelecekteki çalşmalara rehberlik sağlayacak temel ilkeleri sağlamaktadr. Bu programlar:

(i) tarmsal biyoçeşitlilik; (ii) kurak ve yar nemli alanlar biyoçeşitliliği; (iii) orman biyoçeşitliliği; (iv) iç sular biyoçeşitliliği için hazrlanmştr.

292. Biyolojik değişim

(metamorfoz)

(Metamorphosis)

1) Belirli özel bir işlevi görebilmek için canldaki ana organlardan birinin tipik şeklinin kaltsal olarak değişmesidir.

2) Kayaçlarn yüksek s ve basnç etkisi ile iç ve dş yaplarnda meydana gelen başkalaşm.

293. Biyolojik degredasyon (biyolojik bozulum)

(Biological degradation)

Mikroorganizmalar tarafndan organik maddelerin parçalanmas. Aerobik, yani serbest oksijen kullanan bakterilerin metabolizmas, parçalanmann oluşmasnda ana rolü üstlenir. Organik maddelerin parçalanmas ve ölümü, toprak ve suya besin maddeleri vererek bitkilerin büyümesini artrr, bu durum ise biyosferde hammaddenin yenilenmesini sağlar. Bitkisel maddelerin suda parçalanmas da sudaki oksijen ihtiyacnn azalmasna neden olur.

294. Biyolojik denge

(Biological equilibrium)

Bir toplum içinde iklim, toprak, topografya ve canllar arasnda dengenin oluşumu.

295. Biyolojik erozyon

(Biologic erosion)

Doğal hayvanlarn veya bitkilerin neden olduğu erozyon.

296. Biyolojik eşik değeri

(Swell range)

Canllarn normal olarak yaşamlarn devam ettirmeleri için belirli bir dozu, snr olan dş faktörlerin eşik derecesidir. Biyolojik eşik değer aşldğnda canllarn yaşamsal faaliyetleri önemli ölçüde sarslarak ortadan kalkmaya yüz tutar.

297. Biyolojik kaynaklar

(Biological resources)

Biyolojik kaynaklar, genetik kaynaklar, organizmalar veya parçalarn, popülasyonlar veya ekosistemlerin insanlk için halen ya da gelecekte kullanm imkân veya değeri olan diğer biyotik unsurlarn kapsar.

298. Biyolojik mücadele

(Biological combating)

Bitkide zararl, hastalk ve yabanc otlara karş diğer canl organizmalarn kullanlmasyla, zararl etmenin ekonomik zarar seviyesinin altnda tutulabilmesi için yaplan mücadele.

299. Biyolojik potansiyel

(Biological potential)

Dş faktörlerin etkileri dikkate alnmakszn bir canlnn üreme, yaşam gücü, rekabet, beslenme gibi yaşam aktiviteleri bakmndan sahip olduğu genetik özelliklerinin ve yeteneklerinin toplu halde ifadesidir.

300. Biyolojik saat

(Biological clock)

Organizmalarn zamana göre yaşamsal faaliyetlerini düzenlemesi. Hayvanlarn belli zamanlarda çiftleşmeleri, bitkilerin belli bir zaman geldiğinde yaşamsal faaliyetlerine (tomurcuklarn patlatarak vejetasyon dönemlerine) başlamalar.

301. Biyolojik üretim

(Biological production)

Bir ekosistem veya bir organizmann birim alanda, belli bir zamanda büyüme miktar. Bu miktar bir ylda bir hektar alanda kg olarak ifade edilir. Bazen bu bir günde cm2 alanda gr olarak da belirlenir.

302. Biyolojik verimlilik

(Biological productivity)

Bir ekosistemde belli bir zaman sürecinde meydan gelen üretimin miktar ve oran. Bu, tek bir organizma, bir popülasyon, tüm topluluklar ve ekosistemler için geçerli olabilir. Verimlilik birim alanda birim zamanda üretilen kuru madde veya enerji miktar olarak ifade edilebilir. Sulak alanlarda ise ölçme alan yerine hacm için uygulanr.

303. Biyolojik yap

(Biological structure)

Dere yataklarnda sürgün verme yeteneği yüksek canl bitkilerle yaplan enine yap.

304. Biyom

(Biome)

1) Sahip olduğu seçkin bitki örtüsü ile karakterize edilen ve yerel iklim koşullar tarafndan desteklenen bir yaşayan çevrenin (göknar orman veya mera alan gibi) ana parças, ana ekolojik birim.

2) Belli özellikte canllarn barndğ biyolojik birim. Bu birim, damgasn vuran ekolojik faktörlere göre isimlendirilir. Xxxxx koşullarna göre zonobiyomlar ayrt edilir. Bunlar; tropikal yağmur ormanlar, scak çöller, savan, bozkr, iğne yaprakl orman bölgeleri gibi.

305. Biyosfer

(Biosphere)

Dünya üzerinde hayatn olduğu veya canllarn yaşadğ hidrosfer, litosfer ve atmosferi kapsayan ortam. Bu ortam, geosfer yani taş kürenin üst bölümü ile atmosferin alt katn kapsar. Kara yüzeyinde flora ve fauna zeminin 3 m alt ile 30 m yukars arasnda bulunan kuşakta yer alr. Biyosfer deniz ve göllerde ise 200 m derinliğe kadar olan sahalar kapsar. Bitkiler besin maddelerinin bir bölümünü litosferdeki topraktan, bir bölümünü atmosferden, bir ksmn da hidrosferden alr. Bitki ayrştğnda ortaya çkan enerji ve karbon dioksit atmosfere, mineral maddeler toprağa ve suya karşr.

306. Biyosfer rezervi

(Biosphere reserve)

1) Bilim, eğitim ve ekolojik bakmdan dünya çapnda önem taşyan az rastlanan canl türleri ve yaşam mekan örneklerini barndran, doğal peyzajlara ait uluslararas bir koruma alan çeşididir.

2) UNESCO'nun İnsan ve Biyosfer (MAB) Program altnda tesis edilen ve koruma ile kalknma arasndaki ilişkiyi ortaya koymay amaçlayan koruma alanlar olup, küresel bir ağ vastasyla bağlanan bir biyolojik rezerv alanlar serisini oluştururlar.

307. Biyota

(Biota)

Belli bir alandaki tüm organizmalar (deniz biyotas, kara biyotas gibi).

308. Biyoteknik yöntemler

(Biotechnical methodologies)

Hedeflenen zararl türlere karş, tuzak ve tuzak sistemleri, feromonlar, cezp ediciler, uzaklaştrclar, böcek gelişme düzenleyicileri, beslenmeyi ve yumurtlamay engelleyiciler kullanlarak yaplan mücadele.

309. Biyo teknoloji

(Biotechnology)

1) Özgün bir kullanm amacyla ürünler veya süreçler meydana getirmek veya var olanlar değişime uğratmak üzere biyolojik sistemlerin, canl organizmalarn veya bunlarn türevlerinin kullanldğ her türlü teknolojik uygulama.

2) Mikroorganizma, doku kültürü yahut bu organizmalarn belirli ksmlarndan teknik amaçlarla yararlanmak için biyokimya, mikrobiyoloji ve mühendislik bilim dallarnn kombine olarak kullanldğ biyolojik ilkelere dayal teknoloji.

310. Biyotik

(Biotic)

1) Canllarla, yaşamla ilgili. Genellikle bir ekosistemdeki biyolojik bileşenleri içerir.

2) Yaşamn, özellikle popülasyonlarn ve ekosistemlerin tamam ile alakal, her bir yönü.

311. Biyotik çevre

(Biotical environment)

Bir ekosistemdeki üretici, tüketici ve ayrştrc olarak faaliyet gösteren tüm canllarn toplu olarak ifadesi.

312. Biyotik faktörler

(Biotic factors)

1) Canl çevreyi oluşturan bitkiler, hayvanlar, mikroorganizmalar ve insanlar.

2) Organizmalarn yaşam faktörlerinde etkili olan özellikler. Orman tahribat, aşr hayvan otlatmas, regresif süksesyon ile bitkilerin gelmesi, bitkilerin kendi arasndaki rekabet biyotik faktörler kapsamndadr.

313. Biyotop (habitat)

(Biotope)

Bir canllar toplumunun, çevresinden oldukça keskin snrlarla ayrlabilen homojen özellikteki yaşam mekan. Bios yaşam, hayat tope yer (mekan) anlamnda olup, mekandaki canl ve cansz ortam arasndaki ilişkileri ve bu ortamdaki canl toplumun kendine özgü yetişme koşullarn kapsar. Habitatn en son alt bölümüdür. Biyotop çoğunlukla habitat ile eş anlaml olarak kullanlr. Ancak baz ülkelerde Biyotop ile habitat farkl kabul edilmekte ve habitat kapsamna belli bir tür veya popülasyon girerken, biyotop ise biyolojik toplumun tümünü kapsamaktadr.

314. Blok

(Block)

250 mm'den büyük çapta olan köşeli kaya bloklarndan oluşan parça.

000. Xxxx xxxxx

(Xxxx slumping)

Dik bir yamaç veya falez boyunca kayalarn bloklar halinde düşmesi veya bir kütlenin bütünüyle bulunduğu sahadan kayarak uzaklaşmas.

316. BMÇMS Bilgi Tabanl Etkileşimli Haritas

(UNCCD

Knowledge Base Interactive Map)

Taraf ülkeler tarafndan iki ylda bir BMÇM Sekretaryasna sunduklar raporlarda sağlanan bilgi tabanlar ve web sayfalarnn genel bir açklamasn sağlayan harita.

317. BMÇMS Sekretaryas

(Secretariat of the UNCCD)

Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi Taraflar Konferansna, dokümanlarn hazrlanmas, toplantlarn düzenlenmesi dahil hizmetleri sağlama görevini yüklenen ve kurumsal olarak Birleşmiş Milletlere bağl olan, İdari Sekreter ve personeli.

318. Boğaz

(Gorge)

Yamaçlar dik, bazen kayalk olan derin ve dar nehir vadisi.

319.	Bonitet	Orman ekosisteminde yetişme ortamnn verimliliği.
	(Site quality site index)
320.	Borç	Geri ödemesi gereken finansal transferler.
	(Loan)
321.	Boşaltm	Bir drenaj sistemindeki belli bir noktadan birim zamanda geçen (boşaltlan)

(Discharge)

suyun hacmi, örneğin saniyede m3 olarak ifade edilen akş, özellikle sv akş oran.

322. Boşaltma kanallar (su yollar)

		yüksek maksimum yağşa göre hesap edilmektedir.
323.	Botanik	Bitki bilimi.
	(Botany)
324.	Botanik kompozisyon	Bir bitki birliği içinde onu oluşturan bitki türlerinin yüzde oranlar.
	(Botanical composition)
325.	Boyuna kumul	Srtlar hakim rüzgar yönüne paralel olarak uzanan kumullar.
	(Longitudinal dune)
326.	Boz esmer	İnce, orta derecede koyu renkli A1 horizonu ve grimsi kahverengi

(Discharge channels)

Toprak koruma sistemi içerisinde; tesviye eğrilerine paralel tarm alanlarnda, terasl arazilerde, çevirme teraslarda ve sulanan sahalarda, yüzey akş sularn, erozyon olmayacak bir hzla, uygun bir boşaltma ayağna taşyan tesislerdir. Su yollarnn boyutlar genelde 10 ylda gelmesi muhtemel en

podsolik toprak

(Xxxx xxxxx podsolic soil)

A2

horizonunu, yüksek baz yüzdesine sahip olup önemli miktarda A2'den taşnmş bulunan silikat killerinin izlediği B horizonunu içeren bir zonal büyük toprak grubu.

327. Boz orman toprağ

(Gray forest soil, xxxx xxxx soil)

Açk renkli ağarmş bir A2 horizonu üzerindeki ince bir A1 horizonu, nispeten yüksek baz yüzdesine sahip olup, A2'den dikkati çekecek miktarda taşnmş silikat killerini içeren B horizonuna sahip topraklardan ibaret zonal bir büyük toprak grubu.

328.	Bozkr	1) Tropik bölgeler dşndaki kurak-lman bölgeler içinde geniş alanlarda
	(Steppe)	yaylş gösteren, ağaçsz, özellikle ksa ot örtüsüne sahip çayr formasyonu.
		2) Ağacn yetişmesi için yeterli yağşn olmadğ yerlerde kurak mevsimin başlamas ile yaşamsal faaliyetlerini tamamlayarak sararan ot topluluğu. İç Anadolu'da Tuz Gölü çevresinde ve Güneydoğu Anadolu'nun güney kesiminde görülen bozkrlar gibi.
		3) Yağşn ağaç yetişmesine yeterli olmadğ kurak ve yar kurak bölgelerde yer alan, çoğu otsu, yaz başndan itibaren sonbahar sonuna kadar çoğu yaşam döngüsünü tamamlayan bitki topluluğu.
329.	Bozuk makilik	Franszcadan gelen bir terim olup, toprağn erozyonla aşr derecede kayba

(Degraded maquis)

uğrayp kayalarn yüzeye çktğ, bozulmuş (degrade olmuş) makilikleri ifade eder. Bozuk makiliklere İspanya'da "Tomillares", Yunanistan'da "Phrygana" ad verilmektedir.

330. Bozuk orman

(Degraded forest)

İnsan faaliyetleri nedeniyle, o sahadaki doğal bir orman tipine nazaran, yap, işlev, tür bileşimi (kompozisyonu) veya verimlilik açsndan kayba ve bozuluma uğramş sekonder orman. Bozuk orman sahasndan ürün ve hizmetlerin sağlanmasnda azalma meydana gelmekte ve bu sahalar biyolojik çeşitliliğin sadece kstl bir bölümünü muhafaza edebilmektedir. Bozuk orman alanlarnn biyoçeşitliliği çoğunluğunu alt tabaka örtüsünde yer alan odun dş bileşenler oluşturmaktadr.

331. Bozuk orman rehabilitasyonu

	degraded forest)
332.	Bozulan alan	İnsanlarn neden olduğu süreçler nedeniyle doğal yap ve verimliliğinin bir
	(Degraded land)	bölümünü kaybetmiş alan.
333.	Böcek	Eklembacakllardan alt bacakl, çok kanatl ve vücutlar baş, göğüs ve karn
	(Insect)	olmak üzere eklemli üç parçadan meydana gelen hayvanlar.
334.	Böcek öldürücü (pestisit)	Hastalk ve zararllarn etkileri önleyen, azaltan veya yok eden kimyasal ve biyolojik bir etken (virüs, bakteri, dezenfektan, gibi). Söz konusu zararllar,

(Rehabilitation of

Bozuk veya verimsiz orman alanlarnda mevcut türlerden gerekenlerin korunmas, aşlanmas, canlandrma kesimi, boşluk alanlara ormanlarda tabii olarak yetişen türlerin ekimi ve bu türlerin aşl veya aşsz fidanlarnn dikimi.

(Pesticides)

böcekler, bitki patojenleri, otlar, kuşlar, memeliler, balklar, nemotodlar ve mikroplar olabilir. Pestisitlerin bazlar sağladklar yararlar dşnda baz olumsuz etkilere (örneğin, insanlar üzerinde zehirleyici etkilere) de sahip olabilirler.

335. Bölge

(Region)

Bir veya daha fazla doğal özelliği veya insan faaliyetleri itibariyle çevresindeki sahadan ayrlan bir alan. Bölge ayrmnda, kültürel, ekonomik, morfolojik, doğal, fizyografik ve politik ölçütler kullanlr. Coğrafi bölge, iklim bölgesi, ekolojik bölge gibi. Bölge içinde yeryüzü şekilleri, iklim, gibi farkllklara dayal olarak alt bölgeler de ayrlabilir. Örneğin Göller Bölgesi Akdeniz bölgesi içinde bir alt bölgedir.

336. Bölgesel Ekler

(Regional Annexes)

BMÇMS'nin uygulanmas ile ilgili olarak mevcut beş adet bölgesel ek, Afrika, Asya, Latin Amerika ve Karayipler, Kuzey Akdeniz ve Orta ve Doğu Avrupa bölgelerini kapsamaktadr.

337. Bölgesel Ekonomik Entegrasyon Örgütü (BEEÖ)

(Regional Economic Integration Organization (REIO))

Belli bir bölgedeki bağmsz devletler tarafndan oluşturulan ve bu sözleşme ile düzenlenen konularda yetkili olan ve kendi usulleri uyarnca bu sözleşmeyi imzalamaya, onaylamaya, kabul etmeye ve uygun görmeye veya sözleşmeye katlmaya yetkilendirilmiş olan bir örgütü ifade eder.

338. Bölgesel eylem

plan (BEPl)

(Regional action plan (RAPl))

Bölge düzeyinde durumu değiştirme ve daha ileriye götürme yönünde hazrlanan plan.

339. Bölgesel eylem

program (BEP)

(Regional action programme (RAPr))

Etkilenen taraf ülkelerin istişare ve işbirliği ile ulusal programlarnn uyumlulaştrlmas ve verimliliğinin arttrlmasna katk sağlamak amacyla bölgesel düzeyde hazrlanan eylem programlardr. 10’uncu madde hükümleri, gereken değişikliklerle bölgesel programlara da uygulanacaktr. Bu işbirliği, snrlar ötesi doğal kaynaklarn sürdürülebilir yönetimi, bilimsel ve teknik işbirliği ve ilgili kurumlarn güçlendirilmesi için üzerinde mutabk kalnmş müşterek programlar da içerebilir.

340. Bölgesel gruplar

(Regional groups)

BMÇM kapsamnda, beş bölgesel grup tesis edilmiş olup, bu gruplar gündemdeki konular tartşma, büro üyelerini ve diğer elemanlar seçme görevlerini yürütürler. Bunlar, Afrika, Asya, Doğu Avrupa, Latin Amerika ve Karayipler (GRULAC), Bat Avrupa ve diğer gruplardr (WEOG).

341.	Bölgesel İşbirliği Ağlar (BIA) (Regional Cooperation	BMÇMS uygulamalar çerçevesinde belli konularda katk sağlamak amacyla, etkilenen ülkeler tarafndan bölgesel düzeyde tesis edilen işbirliği ağlardr.
	Networks (RCN))
342	Bölgesel koordinasyon birimi	Taraf ülkeler tarafndan, bilgi toplama, tematik ağlar geliştirme, işbirliğini teşvik etme, ulusal, alt bölgesel ve bölgesel eylem planlarnn hazrlanmas, müzakeresi ve uygulanmas çalşmalarn destekleme ve koordine etme
	(Regional coordinating unit (RCU))	amacyla tesis edilen mekanizmalar.
343.	Bölgesel teşkilat	Belli coğrafi veya jeopolitik snrlar içindeki devletler ve kuruluşlar arasnda

(Regional organization (RO))

politik ve ekonomik entegrasyon ve diyaloğu, ayrca diğer bölgesel teşkilatlarla eşgüdüm ve işbirliğini güçlendirmek amacyla tesis edilen teşkilatlardr.

344. Brüt erozyon

(Gross erosion)

Bir havzada arazi yüzeyi ve kanallardan meydana gelen toplam erozyon.

345. Brüt yeşil milli

ürün (YBMG)

(Green Gross Domestic Product (GGDP))

Bir ülkenin geleneksel brüt milli gelir hesaplamalarnn, çevresel sonuçlarn da dikkate alnmas suretiyle belirlenmesine dayal bir ekonomik büyüme göstergesi. YMBG, biyolojik çeşitlilik kaybnn parasal değerlerinin hesaplanmas ve iklim değişikliğin maliyetlerinin dikkate alnmas suretiyle belirlenir.

346. Bugünkü net değer

(Net present value)

Bir projenin değişik yllarnda elde edilecek net faydalarn bugüne indirgenmiş değerleri toplam. Bir kaynağn kullanm ile elde edilen net faydalarn bugüne indirgenmiş değeri.

347. Buharlaşma

(Evaporation)

Yeryüzünden suyun scaklk etkisiyle buharlaşmasdr. Suyun atmosfere buhar halinde geçişini, havann scaklğ, hava içinde bulunan su buhar ve basnç durumu etkiler. Kuru havada scaklk artkça buharlaşma da artar, hava doygun hale geldiğinde buharlaşma durur. Hava basnc artkça buharlaşma artar. Rüzgar ve yükselti de buharlaşmay artrr. Havadaki su buhar, terleme ve buharlaşmay etkilediğinden bitkiler için son derece önemlidir.

348 Buharlaşma (bitkilerde terleme)

(Transpiration)

1) Bitkilerin kökleri ile aldklar suyu yapraklarndaki stomalarndan buhar halinde atmosfere vermeleridir. Bitki ile çevresindeki hava arasndaki nem açğnn yarattğ gerilim sonucunda bitki, çevresine su verir. Evaporasyon ve transpirasyonun birbirinden ayrlarak ölçülmesi zor olduğu için birleştirilerek evapotranspirasyon terimi kullanlmaktadr.

2) Suyun bitkiler tarafndan alnarak su buhar halinde atmosfere döndürülmesi süreci. Evapotranspirasyon ise transpirasyon (terleme) ve evaporasyonun (buharlaşma) her ikisi tarafndan beraberce atmosfere olan su kaybn ifade eder.

349. Buharlaşma potansiyeli (buharlaşma kapasitesi)

(Evaporation potential, evaporative capacity)

Mevcut atmosferik koşullar altnda, kimyasal olarak saf ve etrafn çeviren atmosfer scaklğndaki bir su yüzeyinden meydana gelen buharlaşma miktar.

350. Buharlaşma ve terleme

(Evapotranspiration)

1) Bir arazideki suyun belli zamanlarda yüzeyden buharlaşmas ve bitkilerin terleme suretiyle su kaybn kapsayan bileşik bir olaydr.

2) Suyun yüzeyden buharlaşmasna evaporasyon, bitki yüzeyinden olan buharlaşmaya ise transpirasyon denir. Evapotranspirasyon, bitki ve topraktan olan buharlaşmann tümünü ifade eder.

351. Buluş (yenilik, inovasyon)

(Innovation)

1) Bir değer artşn veya bir sorunun çözümünü yeni bir yolla sağlayan süreç. Bir ürün, fikir veya yaklaşmn yenilik olarak nitelendirilebilmesi için daha önce uygulanmamş olmas, amaca ulaşma açsndan yararl ve maliyet etken olmas, pilot uygulamalar neticesinde kantlanmş bulunmas gerekir. Yenilikler teknoloji, kalknma yaklaşmlar, kurumsal düzenleme, finansal araçlar veya mekanizmalar alanlarnda olabilir.

2) Belli bir alanda yenileşmeye, ilerlemeye yönelik olarak yaplan işlem ve değişiklik. Yeni buluş.

352. Bulut çatlamas

(Cloud burst)

Olağanüstü şiddette, ksa süreli ve genellikle küçük bir sahada meydana gelen yağmur sağanağ.

353. Buzul (glasye)

(Glacier)

Bir sahay kaplayan, kar ve yağşn erimeyi aştğ bölgelerde meydana gelen ve dağ ve vadilerin eğimine uygun olarak yavaş hareket eden buz kütlesi.

354. Buzul erozyonu

(Glacier erosion)

Yüksek dağlk arazideki derelerde, çeşitli zamanlarda oluşmuş ulunan buzullarn (glasyelerin) ksm ksm ve yavaş yavaş aşağlara doğru yürümesi srasnda beraberinde moren denilen çeşitli büyüklükte materyal kitlelerini sürüklemesi ile meydana gelen aşnma ve taşnma olay.

355. Büro (BMÇMS Bürosu)

(Bureau (Bureau of UNCCD)

Taraflar Konferansnn işlerini yürütmekten sorumlu yapdr. Üyeleri mevcut beş bölgesel grup tarafndan seçilir. Büro, bir başkan, 9 başkan yardmcs ile Bilim ve Teknoloji Komitesi Başkanndan oluşur.

356. Bütünsel yaklaşm (ekoloji)

(Holistic approach)

Doğadaki ilişkileri, etkileşimi ve insan faaliyetlerini tek tek ele almak yerine bir bütün olarak görmeyi amaçlayan yaklaşm şekli.

357. Büyük oyuntu

(Large gully)

Derinliği 4,5 m'den daha fazla olan oyuntu.

358. Büyük toprak gruplar

(Main soil groups)

Esasa ait temel karakterleri ayn olan topraklar içine alan grup. Örnek olarak çernozyem, gri kahverengi, podzolik ve podzol topraklar gösterilebilir.

359. Büyük yaşam kuşaklar (biyom)

(Major life zones)

Dünya üzerinde makro iklimlerin tropik, sub-tropik, serin lman, soğuk

lman, boreal (kutupsal) hüküm sürdüğü geniş coğrafi bölgelerde yaşayan, benzer ekolojik isteklere, toplum yapsna ve tür birleşimine sahip canllar toplumu veya yaşam birlikleri.

360. Büyüme (bitkilerde)

(Growth (in plants))

Bir bitkinin boyutunda geriye dönüştürülmesi mümkün olmayan artştr. Büyüme, hücrelerin bölünme suretiyle saylarnn artmas ve bunu takiben hücre boyutundaki artşla meydana gelir. Hücre bölündüğünde ana hücrenin yars boyutunda olacağ için kendi başna büyümeyi sağlayan bir olay olmayp, asl büyümeyi, bölünen hücrenin genişleyerek ana hücre boyutunu alma süreci sağlar.

361. Büyüme devresi

	period)
362.	Büyüme halkas, artm halkas	Ağaçlarda büyüme mevsimine dayanarak meydana gelen yllk büyüme miktarlarn gösteren halkalar. Bunlarn ağaç gövde ve dallarnn enine
	(Growth ring)	kesitlerinde görülmesi mümkündür.
363.	Büyüme mevsimi	Bitkilerin, scaklk ve yağş isteklerine bağl olarak belli bir yerdeki büyüme

(Vegetation

Bitkilerin tomurcuklarn patlatmasndan yapraklarn dökerek yaşamsal faaliyetlerini tamamlamasna kadar geçen süre. Bu devre içinde bitkiler gelişimlerini sürdürür.

(Vegetation season, growing season)

dönemi. Orta kuşakta don olaylarnn sona ermesiyle başlar ve sonbaharda günlerin ksalmas ve soğuğun düşmesiyle sona erer. Büyüme mevsimi nemli ve scak bölgelerde yl boyu devam ederken, kuzey enlemlerde ve yüksek yerlerde 8-10 haftaya kadar düşebilir.

C

364. C horizonu

(C horizon)

Genel olarak biyolojik aktiviteden ve toprak oluşumu olaylarndan nispeten az etkilenmiş olan ve A ve B horizonlarna özgü tanmlama özelliklerinden yoksun bulunan bir horizon. Bu horizon, A ve B horizonlarnn oluştuğu materyale benzeyebilir veya benzemeyebilir.

365. CAM bitkileri

(CAM plants)

Karbondioksit tutumunu (fiksasyonunu), depoladğ suda yaparak kullanan kuraklğa dayankl sukulent bitkiler. Kurak ortamda yetişen ya da bu ortamlar seven kaktüs gibi gövdesinde su biriktiren bitkiler, gece scaklğn düşmesi ile stomalarn açarak karbondioksiti alr ve organik asitlerle birleştirir. Gündüz ise stomalarn kapatarak suyu tutarlar. Bünyesinde aldğ karbondioksiti fotosentezde kullanr.

366. Canl çevre öğeleri

(Biotic factors)

Bkz. Biyotik faktörler.

367. Canl çit

(Living hedge)

Özellikle tarla kenarlarnda ve fidanlklarda, rüzgâr zararlarna veya diğer müdahalelere engel olmak için sralar halinde dikilen ve genellikle yerden itibaren sk dal yapan bitkilerin oluşturduğu çit.

368. Canl materyal ile kumul stabilizasyonu

(Dune stabilization with live

material)

Otlandrma veya çallandrma ile kunul stabilizasyonu.

369. Canl organizma

(Living organism)

Mikroorganizma, steril organizma, virüs, virion ve viroidler de dâhil olmak üzere genetik materyali çoğaltabilen, aktarabilen herhangi bir biyolojik varlk.

370. Cansz materyal ile

kumul stabilizasyonu

(Dune stabilization with dead material)

Önlem alnacak kunul yüzeyini çal ile kapatma veya örme, perde oluşturma (kurma) ve kazklarla sahay küçük karelere bölme.

371. Cazibe sulamas

(Gravity irrigation)

Sulama suyunun tarla yüzüne dağtlmasnda sadece arazi eğiminden faydalanlarak yaplan sulama.

372. Cep teras

(Pocket terrace)

Cep teraslar, eğimin çok fazla (>%80) olduğu, diğer teras sistemlerinin uygulanamadğ, genellikle karstik, taşl arazilerde zeytin, Antep fstğ yetiştirildiği veya normal eğimde orman ağaçlandrmasnn yaplacağ ve ayn zamanda erozyonun önleneceği arazilerde kurulur. Cep teraslarda ağaç dipleri, çanak biçiminde açlarak, yüzey sulardan bitkinin daha çok yararlanmas sağlanr. Arazide taş bulunursa, açlan dolgu ksmlarnn önüne duvar örülür.

373. Coğrafi bölge

(Geographic area)

Doğal, beşerî ve ekonomik özellikler itibariyle snrlar içinde benzerlik gösteren geniş alanlara coğrafi bölge denir.

374. Coğrafi bilgi sistemi (CBS)

(Geographic Information system (GIS))

1) Konumsal verilerin saysal olarak toplanmas ve analiz edilmesini sağlayan teknikleri ve metotlar kullanan, uydulardan alnan görüntülerin ve hava fotoğraflarnn bilgisayarda değerlendirilmesi ile ilgili bir çalşma alan. Coğrafi bilgi sistemi yardmclğ ile birçok coğrafi öğe değerlendirilerek uygulamaya yönelik şekilde ortaya konur. Örneğin, tarm alanlar belirlenerek buradaki ürün çeşitleri ve olas üretim değerleri, orman kaynaklarnn nitelikleri belirlenir, akarsu, göl ve denizlerin kirlilik durumu ortaya çkarlr, arazi bozulum durumu (erozyon, bitki örtüsü tahribat) saptanr.

2) Dünya üzerindeki karmaşk sosyal, ekonomik, çevresel gibi sorunlarn çözümüne yönelik mekâna/konuma dayal karar verme süreçlerinde kullanclara yardmc olmak üzere, büyük hacimli coğrafi verilerin toplanmas, depolanmas, işlenmesi, yönetimi, mekânsal analizi, sorgulamas ve sunulmas fonksiyonlarn yerine getiren donanm, yazlm, personel, coğrafi veri ve yöntemler bütünüdür. CBS, genel bir kavram olup; çeşitli kullanm alanlarna ve tematik konulara yönelik olarak geliştirilen CBS uygulamalar vardr. Bu CBS uygulamalar, Kent Bilgi Sistemi, Orman Bilgi Sistemi, Karayollar Bilgi Sistemi, Arazi Bilgi Sistemi, Tapu ve Kadastro Bilgi Sistemi, Lojistik Bilgi Sistemi, İç Güvenlik Bilgi Sistemi, Araç İzleme Bilgi Sistemi, Trafik Bilgi Sistemi, Kampus Bilgi Sistemi, Deprem Bilgi Sistemi, Harita Bilgi Sistemi, gibi şekilde adlandrlr.

375. Coğrafi kuşak (coğrafi bölge)

		dairesi ile yengeç dönencesi arasnda yer alan Kuzey Ilman Zonu (% 25.99); (iii) tropik daireler arasnda yer alan Çok Scak Bölge (%39.78); (iv) oğlak dönencesi ile Antarktik daire arasnda yer xxxx Xxxxx Ilman Zonu (%25.99); ve (v) Güney Antarktik dairesinin güneyinde yer xxxx Xxxxx Soğuk Zonu (%
		4.12)'dur.
376.	CORINE Program	Çevre ile ilgili bilgilerin koordinasyonu anlamna gelen "Coordination of
	(CORINE	Information on the Environment" ifadesinin ksaltlmşdr. 1985 ylnda Avrupa Birliğinin girişimi ile tesis edilmiştir. Xxxxxx xxxx tabanlar ve birçok
	Program)	program EEA tarafndan devralnmştr. Bunlardan biri 44 farkl snf
		kullanarak gerçekleştirilen arazi örtüsü envanteri olup bu çalşma ürünü
		olarak üretilen 1:100000 ölçekli harita Avrupa alanlarnn büyük ksmn
		kapsamaktadr. Halen bu model kullanlarak: (i) toprak aşnm duyarllğ
		(erodibilite: ayn koşullar altndaki topraklarn erozyona karş nispi
		duyarllğ); (ii) aşndrc etken (Erosivity); (iii) topoğrafik durum ve (iv)
		bitki örtüsü göstergelerine dayal “Erozyon Risk Değerlendirmesi”
		çalşmalar yaplmaktadr.
377.	Cüce çallar	Toprak yüzeyinden itibaren dallanan, gövde ve tepe ayrm olmayan,

(Geographic zone)

Yeryüzünün, enlem derecelerine göre ve iklimsel farkllklar itibariyle ayrlan beş ana bölgesi olup, bunlar: (i) kuzey kutup dairesinin üstünde yer alan Soğuk Kuzey Zonu (yeryüzü alannn % 4.12'sin' kaplar); (ii) kuzey kutup

(Dwarf shrubs)

yetişkin yaşta ancak 0.5 m yüksekliğe kadar boy yapabilen bir gelişim formuna sahip odunsu bitkiler.

Ç

378. Çakl

(Gravel)

2 mm'den daha büyük, yuvarlak tanelerden oluşan, çimentolaşmamş taş parças.

379. Çal

(Shrub, scrub, xxxx)

Bkz. Ağaççk.

380. Çal demetli canl

eşik

(Live brush sill)

Sürgün verme özelliği olan türlerden hazrlanan kazklarn arkasna 20-30 cm çapl dal demetleri üst üste konarak yaplan eşik.

381. Çal demetli çit

(Brush fence, brush (barrier)

Çeşitli boydaki çallarla, kazklar aras mesafe 0,5 m şekilde, 1-2 m aralkl sralar halinde yaplan çit.

382. Çal demetli çit teras

(Brush fence terrace)

Çürük yamaçlarn stabil hale getirilmesinde kullanlan metotlardan biridir. Sralar arasndaki mesafe, örme çitte olduğu gibi, 1-2 metredir. Yalnz, örme söz konusu olmadğndan, iki kazk arasndaki mesafe biraz daha fazla olabilir. Çal demetleri tesisinde kazklar aras mesafe 0.50 m. olarak kabul edilebilir. Bölgeden sağlanan çeşitli boydaki çal ve çrplar toplanarak demetler haline getirilir. Çaklan kazklarn üst ksmna bir hendek açlarak demetler yerleştirilir. İklim şartlar uygun ise kazklar sürgün veren cinsten olmaldr. Kazk çakma ve demetlerin yerleştirilmeleri tamamlandktan sonra çal demetleri sralarnn alt ve üst ksmna yöreye uygun ve hemen kök yapabilen buğdaygil ve baklagil yem bitkileri ekilmelidir. Ayrca, sra aralarna da dikimi uygun fidanlarla ağaçlandrma yapmaldr.

383. Çal demetli teras

(çal demetli seki)

(Terrace enforced with brush bundles, brush terrace)

1) Bu teraslar meyilli, rüzgâr erozyonuna duyarl, ince kumlu yapda, ince materyalin taşndğ yamaçlarn stabil hale getirilmesinde kullanlr. Bu amaçla, yamaçta kaz tabanna ters meyil verilerek bir hendek açlr. Bu hendek içersine civardan temin edilen her türlü dallar demetler halinde uçlar toprak dşnda kalacak şekilde yatrlr. Daha sonra, bu terasn üzerine toprak çekilerek bir gradoni tipi terasa dönüştürülür, toprak skştrlarak % 35-40 meyil verilir. Daha sonra açlan çukurlara fidanlar dikilir.

2) Yamaçlarda rüzgâr erozyonuna karş demet halindeki çal ve dallarla yaplan ve daha sonra gradoni tipi terasa dönüştürülen seki.

384. Çal demetli toprak

eşik (çal demetli toprak sedde)

(Brush earth dam)

Ard ardna gelen 20 cm kalnlğnda çal ve 10 cm kalnlğnda toprak katlar ile yaplan sedde. Derenin toprak sedde yaplacağ yeri, çal demetleri uzunluğunda (0.60-0.70 m.), temel kazs gibi derin olmayacak fakat sadece mansaptan menbaya doğru %10 meyilli bir şekilde düzeltilir. Düzeltilen zemin üzerine çallar 20 cm yüksekliğinde dere akş istikametinde serilir. Dallarn kaln uçlar memba tarafna, ince uçlar mansap tarafna bakacak şekilde yerleştirilir. Üzerine 10 cm yüksekliğinde toprak serilerek iyice skştrlr, tekrar 20 cm. çal demeti serilir, yine 10 cm toprak serilerek skştrlr, istenen seviyeye kadar bu işlem tekrarlanarak en üst ksmdaki toprak skştrldktan sonra, orta ksmnda suyun akacağ yere taş kaplama yaplr. Ayrca diğer eşiklerde olduğu gibi seddenin menba taraf mutlaka toprakla doldurularak skştrlr.

385. Çal eşik

(Brush drop)

Oyuntu veya dere yatağ üzerine enine döşenen çal veya dallarn kazk veya telle bağlanp sağlamlaştrlmas ile inşa edilen ve düşü yüksekliği 0,5 m'yi aşmayan eşik.

386. Çal meralar

(Shrub pastures)

Hayvanlarn yem ihtiyacn karşlayan çallklar. Makilikler bunlara örnektir. Yazn yeşil kalan çallar hayvanlara yem temin eder.

387. Çallk

(Brushland)

1) Sk olarak bir araya gelmiş bulunan ksa boylu, çallaşmş ağaç toplumu veya ksa boylu çallar ile çallaşmş ağaçlarn birlikte oluşturduğu sk bir bitki toplumudur. Genellikle 2 m'ye kadar ksa boylu çallar tarafndan oluşturulur.

2) Olgunluk aşamasnda 0.5 ile 5 m arasnda boylanan çoğunlukla odunsu bitkilerden oluşan toplum. Maki ve garig birer çal toplumu olarak dikkate alnabilir.

388. Çamur

(Mud)

1) Killi ve balçk bünyede toprak ve materyallerin su ile doygun hale gelmesi:

2) Körfez, göl, lagün ve okyanuslarn derin kesimlerinde biriken sulu, killi veya milli pekişmemiş tortul.

389. Çamur akş (çamur seli)

(Mudflow)

1) Fazla miktarda su ihtiva etmek suretiyle akc hale gelen çeşitli tane büyüklüğünde ve homojen olmayan materyalin çoğunlukla eski bir mecray takiben akmas. Bu olaya, çamur seli, çamur çğ da denir.

2) Oldukça hzl çamur akm. Bu seller oyuntular ve akarsu vadilerini takip ederek oldukça uzak mesafelere uzanabilirler. Hzlar çamur çğlarna göre daha yavaş olup daha düşük meyilli yamaçlarda, örneğin yar kurak

		bölgelerde yüzeyde engellerin bulunmadğ ve bitki örtüsü tarafndan korunmayan yerlerde görülürler.
390.	Çamur taş	Çoğunlukla killi malzemeden oluşan, tabakalaşma göstermeyen sertleşmiş
	(Mud stone)	tortul kaya.
391.	Çamur yağmuru	Yağmur sularnn bulank ve çamur görünümlü yağmas.
	(Mud-rain)
392.	Çayr	Taban suyunun nispeten yüksek olduğu yerlerde görülen, hayvan otlatma
	(Meadow, grassland)	ve/veya hayvan yemi üretimi amacyla kullanlan, çoğunlukla yllk ve çok yllk otsu bitkilerin yetiştiği, toprağ sürülmeyen araziler (dar anlamda).
393.	Çayr bozkr	Bozkrlara göre nemlilik koşullarnn biraz daha iyi olduğu, uzun boylu
	(Meadow steppe)	bozkr bitkileri ve çayr otlarndan oluşan otlak.
394.	Çayr stepleri	Ağaçsz, ksa boylu ve belirli derecede kuraklğa dayankl otlarn hakim
	(Grass steppe)	olduğu alanlar. Doğu Avrupa ve Sibirya stepleri, Kuzey Amerika'daki

preriler, Doğu Arjantin'deki pampalar bunlara örnek olarak gösterilebilir. Bu steplerin çoğunda lös topraklar hakimdir.

395. Çayr toprağ

(Prairie soil)

Genellikle profilinde birkaç çeşit toprak bünyesi bulunan ve kalsiyum karbonat birikmesine uğramş, önemli bir horizonu olmayan, çernozyem topraklarna benzer ise de üst toprağ koyu kahverengi olan, rutubetli mutedil bölgelerde çayr örtüsü altnda gelişmiş toprak.

396. Çerçeve

(Framework)

Plan ve programlar için üst düzeyde ortak bir amaç ve istikamet oluşturan bir yap.

397. Çernozyem

(Chernozem)

1) Kaln siyah veya siyaha yakn renkli, organik maddece zengin, yüksek miktarda değişebilir kalsiyum içeren A horizonuna ve bunun altnda daha açk renkli A-C geçit horizonu ve daha altta kalsiyum karbonat biriktirme zonana sahip bulunan, serin yar nemli bir iklim koşulunda uzun ve orta boylu mera vejetasyonu altnda oluşan büyük toprak grubu.

2) Orta kuşağn yar nemli alanlarnda uzun boylu çayr vejetasyonu altnda gelişmiş toprak. Yeni toprak snflandrma sistemine göre yumuşak (Mollisol) toprak snfna dahil edilen bu topraklara ayn zamanda "kara

topraklar" da denir. Zengin çayr örtüsü altnda organik artklarn yavaş parçalanmasndan dolay üst toprak organik maddece zenginleşerek koyu renk almştr. Üst topraktan ykanan karbonatlar B horizonunun alt ve C horizonunun üst ksmnda birikmiştir. Besin maddesince zengin ve tarma uygun topraklardr.

398. Çeşitlilik

(Diversity)

Bir örnekteki değişik elemanlarn değişkenliği ve nispi bolluğu.

399. Çevirme hendeği

(saptrma hendeği)

(Diversion ditch, diversion channel)

1) Su toplama alanndan sel oyuntularna akan ve bunlarn büyümelerine yol açan yüzey akş sularn çevirip sel oyuntusuna girmesini engelleyen ve başka bir kanala aktlmasn sağlayan hendek. Bu hendekler, 2-4 dekar yağş alanna sahip oyuntularda başar ile kullanlmaktadr. Çevirme hendekleri, yalnzca oyuntuya gelen sular önlemek için kullanlmaz, fazla yüzeysel sularn ve sedimentin zararlarndan herhangi bir snaî tesisi veya tarm arazilerini korumak için de tesis edilirler. Ayrca, gelen sular toplayan dere veya boşaltma kanallarnn sular bir gölette toplanyorsa bu sulardan sulama suyu olarak da yararlanlabilir.

2) Alt meyillerdeki arazileri ve buralarda yürütülen çalşmalar korumak amacyla yüzeysel akş suyunu tutmak ve güvenli bir boşaltm yoluna aktarmak için, yamaç meyline dik (çapraz) olarak tesis edilen toprak kanal.

400. Çevirme teras

(Diversion terrace)

Bir teras sisteminden suyu saptrmak için veya baz amaçlarla suyu tabii mecrasndan çevirmek için inşa edilen bir teras tipi.

401. Çevre

(Environment)

1) Canllarn yaşamlar boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşlkl olarak etkileşim içinde bulunduklar biyolojik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel ortam.

2) Bir organizmann veya organizmalar toplumunun yaşamas, gelişmesi ve evrimi üzerinde etkiye sahip faktörlerin yer aldğ biyotik ve abiyotik ortamn bütünü. Çevre, ölçek olarak mikrokobik'ten küresel boyuta kadar değişebilir. Çevre niteliklerine göre alt bölümlere de ayrlabilir. Örnek olarak denizsel, atmosferik, karasal çevrelerden (ortamlardan) bahsedilebilir. Yaşayan her canlnn kendi yaşam çevresine (ortamna) sahip olduğu düşünüldüğünde çevrelerin says saylamayacak kadar çoktur.

402. Çevre ahlak (çevre vicdan, çevre etiği)

(Environmental ethics)

Herkesin, yaşanabilir bir çevre yaratlmas ve bunun devam ettirilmesi için bizzat sorumlu olduğunun bilincine sahip olmas ve bu hususta vicdanen görevli ve zorunlu hissetmesidir.

403. Çevre bilinci (çevre vicdan)

(Environmental conscious)

Bireylerin veya toplumlarn çevreyle dengeli bir şekilde ilişkilerde bulunabilmesi için sahip olmalar gereken davranş, tutum ve düşünce şeklidir. Bunun temelinde, insanlarn çevreyi tahrip etmemesi gerektiğini anlayp kavramas yer almaktadr.

404. Çevre dostu teknik

(Environmentally friendly technique)

Çevreye zarar vermeyen veya en az zarar veren teknoloji yöntemi.

405. Çevre eğitimi

(Environmental education)

İnsanlara, doğal, teknik ve sosyal bir çevredeki her türlü davranş ve eylemlerinin sonuçlarn analiz edip, değerlendirilebilecek bilgiler verilmesini ve yetenekler kazandrlmasn sağlayacak öğretim ve eğitimdir. Bu eğitim ile çevre tahribatnn doğada ve insanlar üzerinde yapacağ etkilerin değerlendirilmesi ile ilgili değer yarglar, normlar ve bilinçlenmeyi sağlayacak bilgiler verilir.

406. Çevre hukuku

(Environmental law)

Etkili ve genel bir çevre korumay amaçlayan hukuksal önlemler ve düzenlemeler. Bunlar, kanun, tüzük yönetmelikler ile uluslararas anlaşmalar kapsar.

407. Çevre kirliliği

(Environmental pollution)

Çevrede meydana gelen ve canllarn sağlğn, çevresel değerleri ve ekolojik dengeyi bozabilecek her türlü olumsuz etki.

408. Çevre korunmas

(Environmental protection)

Çevresel değerlerin ve ekolojik dengenin tahribini, bozulmasn ve yok olmasn önlemeye, mevcut bozulmalar gidermeye, çevreyi iyileştirmeye ve geliştirmeye, çevre kirliliğini önlemeye yönelik çalşmalarn bütünü.

409. Çevre sorunlar

(Environmental problems)

Ekosistemler üzerinde insan müdahaleleri veya doğal etkenler nedeniyle meydana gelen ve ekosistemlerin işlevlerini zorlaştran, azaltan veya engelleyen etkiler.

410. Çevre yönetimi

(Environmental management)

1) İdarî, teknik, hukukî, politik, ekonomik, sosyal ve kültürel araçlar kullanarak doğal ve yapay çevre unsurlarnn sürdürülebilir kullanmn ve gelişmesini sağlamak üzere yerel, bölgesel, ulusal ve küresel düzeyde belirlenen politika ve stratejilerin uygulanmas.

2) Toprak, su ve hava gibi doğal kaynaklarn çevresel açdan kabul edilebilir uygulamalar yoluyla kullanlmas.

411. Çevresel açdan

sağlam yönetim

(Environmentally sound management)

Tehlikeli atklar ve diğer atklarn insan sağlğ ve çevre üzerinde yaratabileceği olumsuz etkilerin önlenmesini garanti altna alacak etkin ve uygulanabilir önlemlerin gerçekleştirilmesi.

412. Çevresel adalet

(Environmental justice)

Çevresel yasalarn, kurallarn ve politikalarn hazrlanmas, uygulanmas ve desteklenmesi süreçlerinde, tüm insanlarn, rk, renk, ulusal ve etnik köken veya gelir durumlar itibariyle farkllklarna baklmakszn, adil muamele görmeleri ve bu süreçlere yeterli şekilde dahil edilmeleridir. Çevresel adaletin sağlanmas, her bireyin çevre ve sağlkla ilgili tehditlere karş eşit korumadan yararlanabilmesine ve sağlkl bir çevreye sahip olmayla ilgili karar süreçlerine eşit katlabilmesine bağldr.

413. Çevresel bozulum

(Environmental degradation)

Çevrenin, hava, su, toprak gibi kaynaklarnn zarara uğramas ve azalmas, ekosistemlerin tahribat ve yaban hayatnn yok olmas gibi nedenlerle bozuluma uğramas, arzu edilmeyen değişikliklerin meydana gelmesidir.

414. Çevresel değer

(Environmental value)

Bir toplumun, estetik, rekreasyon olanaklar ve kaynaklar gibi çevresel mal ve hizmetlere atfettiği değerdir.

415. Çevresel döngü

(Environmental cycle)

Elementlerin, çevrenin farkl bölümlerinde (hava, su, toprak, organizma, gibi), farkl formlarda devaml olarak yer değiştirerek döndüğü bir doğal süreç. Örnekleri arasnda, karbon, azot ve fosfor döngüleri ile su döngüsünden bahsedilebilir.

416. Çevresel etki değerlendirmesi

(Environmental impact assessment)

1) Gerçekleştirilmesi plânlanan projelerin çevreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesi, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için önlemlerin alnmas, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlendirilmesi ve projelerin uygulanmalarnn izlenmesi ve kontrolü amacyla gerçekleştirilen çalşmalar.

2) Önerilen bir proje veya programn çevresel sonuçlarnn değerlendirilmesi ve alternatiflerinin analiz edilmesi süreci.

417. Çevresel gösterge

		özellikler kazanmas dikkate alnarak çevrenin hangi yönden ne ölçüde değişmeye uğradğ ortaya çkarlr. Çevresel etki değerlendirmesinde bu göstergeler dikkate alnr.
418.	Çevresel izleme	Belli aralklarla, belirli süre herhangi bir çevresel bileşenin denetlenmesi,
	(Environmental monitoring)	gözlenmesi veya korunmas.
419.	Çevresel maliyetler	Çevre ve ekosistemleri olumsuz yönde etkileme bedeli.
	(Environmental costs)
420.	Çevresel nedenlerle göçenler	Mevcudiyetlerini ciddi şekilde tehdit eden ve yaşam kalitesini olumsuz etkileyen doğal veya insan kaynakl belirgin bir çevresel bozulma nedeniyle geleneksel yaşam alanlarn geçici veya devaml olarak terk eden insanlar.
	(Environmental refugees)
421.	Çevresel yönetim	Bkz. Çevre yönetimi.
	(Environmental management)
422.	Çğ	Bir yamaç üzerinde toplanan kar kütlesinin yeni yağan karlarla aşr

(Environmental indicator)

Çevrede meydana gelen değişmeleri gösteren organizma veya fiziki faktörler. Çevresel değişmede bitki örtüsünün uğradğ tahribat veya değişim, hava bileşimindeki farkllaşma, topraklarn baz özelliklerini kaybetmesi veya baz

(Avalanche)

yüklenmesi (ağrlğnn artmas) veya yamaçla bağlantsnn zayflamas halinde, herhangi bir hareket gücü ile dengesini kaybederek dağ yamacndan aşağya doğru kaymas ve yuvarlanmas olaydr. Çğlar önlerine gelen engelleri tahrip eder, beraberinde toprak, taş ve ağaçlar söker ve götürür. Çğlar, kar çğ (snow avalanche), döküntü çğ (debris avalanche) ve kaya çğ (rock avalanche) olarak snflandrlr. Çğlar genellikle doğal dengenin bozulduğu alanlarda meydana gelir. Orman örtüsünün kaldrldğ yerlerde kar çğlar, yamaç arazilerde yol geçirilen yerlerde döküntü ve kaya çğlar meydana gelir.

423. Çğ erozyonu

(Avalanche erosion)

Yağşn kar şeklinde düştüğü dağlk yamaçlarda biriken kar tabakalarnn aşağya doğru hzla akmas esnasnda kat materyali yerlerinden koparp aşağxxxx xxxmas.

424. Çkt

(Outputs)

1) Kalknma faaliyetleri neticesinde meydana gelen ürünler, yatrm mallar ve hizmetlerdir. Bunlar, sonuçlarn elde edilmesi ile ilişkili faaliyetlerin meydana getirdiği değişiklikleri de kapsayabilirler.

2) Üretilen ürün ve hizmetlerin miktardr.

425. Çplak arazi (çplak xxxx)

(Bareland, denuded land)

Üzerindeki bitki örtüsünün, genellikle doğal ve insan kaynakl faktörlerin ortak etkisi ile büyük ölçüde veya tamamen yok olduğu arazi. Denuded, aşnma sonucu düzleşmiş arazi de denir

426. Çplak köklü fidan

(Bare-rooted seedling)

Köklerinin toprakl bir tüp veya kap içinde değil, çplak durumda olduğu fidanlar. Bu fidanlar, uyku durumunda olan kökleri faaliyete geçmeden mümkün olduğunca ksa zaman içinde dikilmeli ve o zamana kadar nemli durumda tutulmaldr.

427. Çplaklaşma

(Denudation)

Arzn kat maddelerinin yağmur, don, rüzgâr, akarsu ve diğer etkenler tesiri ile erozyona maruz kalmas ve böylece daha önce bitki örtüsüne sahip olan tabakalarn çplaklaşmas ve aşnma suretiyle derinliklerinin azalmas.

428. Çiçek

(Flower)

Bir bitkinin, üreme organlarn taşyan, göz alc renklerle bezenmiş ve genellikle hoş kokulu, sonradan meyve halini alan ksm.

429. Çiçek tozu

(Pollen)

Hücrelerin tetrad bölünmesi ile meydana gelen ve çiçek tozu keseleri içinde bulunan üreme vastalar.

430. Çiçeklenme

(Blossom)

Çiçekli bitkilerin vejetasyon dönemine başlamasyla tomurcuklarn patlayarak çiçeklenmesi.

431. Çiftçilik sistemi

(Farming system)

Bir çiftçi ailesinin, ürün seçimi, hayvanclk ve tarla dş faaliyetleri, gda tüketimi dahil üretim ve tüketim ile ilişkili kararlarnn tümü.

432. Çiftçi

(Farmer)

1) Mal sahibi, kirac, yarc veya ortakç olarak devaml veya en az bir üretim dönemi veya yetiştirme devresinde tarmsal üretim yapan müteşebbis.

2) Geçimini tarm ve hayvanclktan sağlayan nüfus, insan. Bu nüfus genellikle kendi geçimini sağlamaya yönelik üretimi yapar.

433. Çiftlik

(Farm)

Modern teknolojiler kullanlarak bol miktarda tarmsal ürün ve hayvanlarn yetiştirildiği ve işletme binalarnn bulunduğu büyük tarm alan.

434. Çiğ

(Dew)

Sabah veya akşam saatlerinde hava neminin üstü açk maddeler üzerinde yoğunlaşmas ile meydana gelen su damlacklar.

435. Çimentolaşma

(Cementation)

Taneli kayaçlarn demirli, silisli ve /veya kireçli bir madde ile birbirine yapşmas. Çimentolaşmayla miltaş, kum taş, konglemera ve puding gibi taşlar oluşur.

436. Çimlenme

(Germination)

Tohumun kabuğunu patlatarak uç verip gelişim sürecine başlamas.

437. Parmak erozyonu

(Rill erosion)

1) Yüzey sularnn oyucu gücü ile toprak yüzeyinde gözle görülebilen, eşyükselti (tesviye) eğrilerine paralel sürünle giderilebilen, (3-5) cm derinlikte oluklarn oluşmasna sebep olan su erozyonu.

2) Yamaçlarda ve tarm alanlarnn eğimli kesimlerinde yüzeysel akşa geçen sularn aşndrmas sonucu oluşan birbirine paralel olarak uzanan çizgisel yarntlar. Bu yarntlar kumlu ve milli eğimli yamaçlarda ve sürülen tarlalarda görülür. Yüzeysel akşa geçen sularn yamaçlardaki kumlu ve killi malzemeleri kolayca taşmas parmak erozyonunun (rillerin) oluşumunu sağlar. Yarntlarn uzunluğu bazen onlarca metreyi, derinliği 10 cm'yi bulur. Suyun kanalize olmasn sağlayan riller zamanla oyuntulara dönüşür.

3) Birkaç cm'den 30 cm'ye kadar derinlikte çok sayda küçük oyuntu kanallarnn oluştuğu bir erozyon süreci.

438. Çizgi ot ekimi

(Linear grass planting)

Eğimin çok dik ve yüzeysel taşnmann fazla olmadğ yamaçlarda tesviye eğrilerine paralel olarak 25-30 cm aralkla ve 4-5 cm derinlikte açlan çizgilere buğdaygil (Gramineae) veya baklagil (Leguminosae) bitkileri tohumlarnn ekilmesi.

439. Çoban

(Shepherd)

Krsal alanlarda koyun, keçi, sğr, manda gibi hayvanlar güdüp otlatan kimse.

440. Çoğaltma ve yaygnlaştrma potansiyeli

(Potential for replication and scaling up)

Yatrmlarn kamu kurumlar, donör kuruluşlar, özel sektör ve diğer paydaşlar tarafndan tekrarlanabilme ve yaygnlaştrlabilme düzeyi (potansiyeli).

441. Çok amaçl proje

(Multipurpose project)

İki veya daha fazla amaç için planlanan, hazrlanan ve uygulanan proje. Başlangçta bu amaçlardan sadece biri için tasarlanan ancak dolayl olarak diğer amaçlar için de yararlanlan projeye de çok amaçl proje denir.

442. Çok kurak (hiper kurak)

(Hyper arid)

Aşr derecede kuraklk.

	(Very severe erosion)
444.	Çok tarafl anlaşma	Üç veya daha fazla sayda bağmsz devletin taraf olduğu ve her bir tarafn diğer taraflara karş eşit sorumluluklar taşdğ bir anlaşma.
	(Multilateral agreement)
445.	Çok tarafl çevre anlaşmas	Belli çevresel sorunlara karş alnacak tedbirler ve yürütülecek faaliyetlerle ilgili olarak çok sayda devletin üzerinde uzlaştklar anlaşmalar, sözleşmeler,

443. Çok şiddetli erozyon

Toprağn, orijinal A ve/veya E horizonlarnn yahut eğer A ve/veya E horizonlar kalnlğ 20 cm' den daha az ise, en üstteki 20 cm'nin tamamn kaybettiği erozyon.

(Multilateral environmental agreement (MEAs))

protokoller ve kontratlardr. İkili ve çok tarafl anlaşmalar taraf ülkelere izleyecekleri yollar konusunda rehberlik sağlarlar.

446. Çok yllk bitki

(Perennial plants)

1) Yaşamlar iki yldan fazla olan bitkiler.

2) Kök ve gövdeleri kş toprak altnda canl olarak geçiren, her vejetasyon döneminde yeni sürgün vererek gelişen bitkiler.

447. Çok yllk daimi

(dikili) tarm alan

(Permanent crop land)

Arazi özelliklerine bağl kalmakszn, saylar, tür ve cinsine göre Bakanlkça belirlenecek asgari sayda meyve, asma, fndk, fstk, gül, çay ve benzeri çal, ağaç ve/veya ağaççk formunda, yöre ekolojisine uygun çok yllk bitkilerin dikili olduğu tarm araziler.

448. Çok yllk otsu bitkiler tarm alan

(Perennial fodder crop cultivation area)

Çok yllk otsu bitkilerin (yonca, korunga, şerbetçiotu vb.) ekilip büyütüldüğü tarm alanlar.

449. Çorak arazi (Krgbayr)

(Badland)

Çoğunlukla yumuşak jeolojik materyallerin ciddi erozyona uğramas sonucu oluşmuş karmaşk yarntlar, keskin çkntlar ve tepeler oluşturacak şekilde parçalanmş araziler. Kötü arazi anlamna gelir, buna Krgbayr denir. Çorak arazi aşr ve tuzlu maddelerden dolay bitkinin yetişmediği, ya da çok seyrek olduğu arazidir.

450. Çoraklaşma

(Salinization)

1) Toprağn tuzlulaşmas ve alkalileşmesi (topraklarn sodyum elementiyle zenginleşmesi sonrasnda pH değerinin 8.5'in ve değişebilir sodyum orann da %15'in üzerine çkmas.

2) Toprakta tuz birikmesi süreci.

451. Çöl

(Desert)

Yllk ortalama yağş miktarnn alçak ve orta enlemlerde 200 mm'nin altnda, günlük scaklk değişiminin yüksek olduğu, bitki örtüsü bakmndan son derece zayf kurak bölge. Bilimsel açdan çöl, drenaj sistemi, kayalarn ayrşma derecesi, ekolojik topluluklar ve potansiyel tarm ürünleri verimi gibi birçok ölçüte göre belirlenir. Çölün belirlenmesindeki en önemli faktör, nem açğndan dolay oluşan kuraklktr. Gerçek çöller çok scak ve kurak olduğundan bitki ve hayvan yaşam bakmndan fakirdir. Bitki örtüsünün zayf olmas rüzgâr faaliyetinin artmasna ve buna bağl olarak kumul hareketlerinin baskn olmasna neden olur. Kumullarn çoğu sabit olmayp rüzgârlarn etkisiyle devaml olarak yer değiştirir. Çöller scak ve soğuk çöller olarak ikiye ayrlr. Scak çöller sub tropikal bölgelerde ve orta kuşakta karalarn iç kesiminde yer almakta olup bunlarn en önemlileri; Afrika’da Büyük Sahra, Namibya, Asya'da Arabistan, Orta Asya’da Kzl kum, Karakum, Gobi, Amerika’da Colorado çölleri ve Avustralya’nn orta ve bat kesimlerindeki çöllerdir. Soğuk çöller yüksek enlemlerde kar ve buzullarla kapl alanlarda yer alrlar. Buralarda da yağş çok düşük olup, çoğunlukla liken, yosun gibi bitkiler yetişir.

452. Çöl iklimi

(Desert climate)

Tropikal ve Orta kuşakta yllk yağş miktar 200 mm'den az, yağş zaman belirsiz, günlük scaklk oynamalar çok fazla olan iklim.

453. Çöl kabuğu

(Desert crust)

Çöl bölgelerindeki arazi yüzeylerinde yer alan ve kalsiyum karbonat, jips ve diğer bağlayc bir materyalleri içeren sert bir katman.

454. Çöl kaldrm

(Desert pavement)

1) Toprağn ince zerreleri rüzgârla uzaklaştrldktan sonra yüzeyde kalan çakl, taş ve kayalardan oluşan kaba artk.

2) Scak çöllerde, aşnma sonucu xxx xxxxxn yüzeye çkmas veya ince materyallerin taşnmas sonucu kalan cilal ve yasslaşmş taş yğnlar. Çöllerdeki çakllar bazen kapilarite ile alt katlardan gelen veya üstten taşnan çeşitli tuzlarn birikmesi ile çimentolaşmaya uğrayarak birbirlerine bağlanr.

455. Çöl toprağ

(Desert soil, desertic soil)

1) Boşluklarca zengin, çok ince açk yüzey horizonunun genellikle kalkerli materyal tarafndan izlendiği bir zonal büyük toprak grubu. Kurak bölgelerde çok seyrek çal vejetasyonu altnda oluşmaktadr.

2) Alt taraftan genellikle kireçli maddelerle ve çok kez de geçirimsiz bir tabaka ile kesilmiş açk renkli üst toprağa sahip olan zonal bir toprak grubu. Ilmandan serine kadar kurak iklimlerde son derece seyrek çal örtüsü altnda gelişmiştir.

456. Çölleşme

(Desertification)

1) Kurak, yar kurak ve kurak alt nemli (arid sub tropik) alanlarda iklim değişimleri ve insan aktivitelerinin de dahil olduğu çeşitli etmenlerin sonucunda oluşan “Arazi Bozulumu”dur. Çölleşme arazi bozulumunun son safhas olup, çölleşen arazilerde biyolojik ve ekonomik verimliliklerde devaml bir kayp meydana gelmektedir.

2) İklimsel değişiklikler ile fiziksel, biyolojik, siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel etmenlerin ve bunlar arasndaki karşlkl etkileşimlerin sonucunda, özellikle kurak, yar-kurak, kurakça-yar-nemli ve nemlice – yar-nemli alanlar ile kuraklk/nemlilik özellikleri ne olursa olsun Akdeniz iklim bölgelerinde oluşan arazi bozulmas ve ekolojik üretkenliğin azalmas sürecidir.

3) Arazi bozulumu sürecinin en son safhas olup, arazinin biyolojik ve ekonomik verimliliğinin devaml bir şekilde azalmas veya kayb olarak tanmlanr. Birçok insan yaşamlar için en azndan ksmen bu arazilerin verimliliğine bağml iken, söz konusu arazi bozulumu ve verimlilik kayb büyük ölçüde ayn insanlarn arazi kullanm uygulamalarndan kaynaklanmaktadr.

457. Çölleşme ile mücadele

(Desertification combating)

1) Kurak, yar-kurak ve kurak alt nemli bölgelerdeki arazilerin sürdürülebilirliğinin geliştirilmesi ve kullanmnn sağlanmas için arazi bozulumunun önlenmesi ve/veya azaltlmas, ksmen bozulmuş arazilerin iyileştirilmesi ve çölleşmiş alanlarn iyileştirilmesidir.

2) Kurak, yar-kurak ve az yağşl alanlarda sürdürülebilir kalknma için arazinin entegre olarak geliştirilmesinin bir parças olan ve (i).arazi bozulmasn önlemeye ve/veya azaltmaya; (ii) ksmen bozulmuş arazinin rehabilitasyonuna ve (iii).çölleşmiş arazinin xxxx xxxxxlmasna yönelik faaliyetleri içerir.

458. Çölleşme ile mücadele alt- bölgesel ve bölgesel eylem programlar

(Sub-regional and regional action programs for desertification combating)

Etkilenen taraf ülkeler, ulusal programlarnn uyumlulaştrlmas, tamamlanmas ve verimliliğinin arttrlmasna katk sağlayacak alt-bölgesel ve/veya bölgesel eylem programlarn istişare ve işbirliği içinde hazrlayacaklardr. 10’uncu madde hükümleri, gereken değişikliklerle alt- bölgesel ve bölgesel programlara uygulanacaktr. Bu işbirliği, snrlar ötesi doğal kaynaklarn sürdürülebilir yönetimi, bilimsel ve teknik işbirliği ve ilgili kurumlarn güçlendirilmesi için üzerinde mutabk kalnmş müşterek programlar da içerebilir.

459. Çölleşme ile mücadele sözleşmesi

(United Nations Convention to Combat Desertification)

Çölleşme, dünyadaki tüm ülkelerde ekonomik, sosyal ve çevresel anlamda büyük bir sorun olarak karşmza çkmaktadr. Bu çerçevede, 1977 ylnda düzenlenen Birleşmiş Milletler Çölleşme Konferans’nda, “Çölleşme ile Mücadele Eylem Plan” kabul edilmiştir. 1994 ylnda Paris’te kabul edilen ve Özellikle Afrika’da Ciddi Kuraklk ve/veya Çölleşmeye Maruz Ülkelerde Çölleşme ile Mücadele için Birleşmiş Milletler Sözleşmesi’nin amac, etkilenen ülkelerde sürdürülebilir kalknmann sağlanmasna katkda bulunmak üzere Gündem 21 ile uyumlu entegre bir yaklaşm çerçevesinde uluslararas işbirliği ve ortaklk düzenlemeleri ile desteklenen her düzeyde etkin eylemler yoluyla, özellikle Afrika’da olmak üzere ciddi kuraklk ve/veya çölleşmeye maruz ülkelerde, çölleşmeyle mücadele etmek ve kuraklğn etkilerini hafifletmektir. Bu amaca ulaşmak için, etkilenen alanlarda, ayn anda hem arazinin verimliliğini iyileştirerek, hem de arazi ve su kaynaklarnn rehabilitasyonunu, korunmasn ve sürdürülebilir yönetimini sağlayarak özellikle yerel topluluklar düzeyinde hayat şartlarnn iyileştirilmesi üzerinde odaklanan uzun dönemli stratejilerin uygulanmas gerekmektedir. Sözleşmeye 193 ülke ve Avrupa Birliği taraftr. Çölleşme ile etkili şekilde mücadele, iyi tanmlanmş, bütünlük arz eden uluslararas ve ulusal bir yaklaşmn geliştirilmesini gerektirmektedir. Bu çerçevede Sözleşme, yaplmas gerekenleri aşağdaki şekilde sralamaktadr:

• Çölleşmeyle mücadele stratejilerinin, yoksulluğun ortadan kaldrlmasna ilişkin girişimlerle bütünleştirilmesi,

• Doğal kaynaklarn sürdürülebilir yönetimine ilişkin bütünleştirici bir yaklaşmn geliştirilmesi,

• Ulusal eylem planlarnn hazrlanmas, yaymlanmas ve uygulanmas,

• Uygun politikalarn teşvik edilmesi ve kurumsal çerçevelerin güçlendirilmesi,

• Pazarlama ve depolama da dahil olmak üzere, gda güvenlik sistemlerinin

oluşturulmas güçlendirilmesi,

• Uygun mali mekanizmalarn oluşturulmas.

Türkiye Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi’ni 15 Ekim 1994 tarihinde imzalamş, onaylanmas hakknda karar 16 Mays 1998 tarihinde Resmi Gazete’de yaynlanarak yürürlüğe girmiştir. Sözleşme’nin Kuzey Akdeniz Uygulama Ekinde (Ek-4) yer alan ülkemiz, bölgedeki diğer ülkelerle yakn işbirliği içerisinde hareket etmeye ve bölgesel düzeydeki program ve projelere katlmaya ve destek sağlamaya özen göstermektedir.

460. Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi On Yllk Stratejik Plan

(The 10-year Strategic Plan and Framework to Enhance the Implementations of the Convention)

Bkz. Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesinin uygulanmasn güçlendirmek için On Yllk Stratejik Plan.

461. Çölleşme ile mücadele ulusal eylem plan (çölleşme ile mücadele ulusal eylem program)

(National action plan for desertification combating, national action program for desertification combating)

Ulusal eylem programlar/planlar (UEP) sözleşmenin uygulanmas bakmndan kilit öneme sahip dokümanlar olup, katlmc bir süreç içinde paydaşlarn katlm ve katklaryla hazrlanrlar. Ulusal eylem planlar, bölgesel eylem planlar (BEP) ve alt bölgesel eylem planlar (ABEP) tarafndan desteklenirler. Etkilenen gelişmekte olan ülke taraflar ile bölgesel uygulama eki çerçevesinde olsun olmasn ulusal bir eylem program hazrlama niyetini Daimi Sekretarya’ya yazl olarak bildirmiş olan diğer etkilenen ülke Taraflar, BMÇMS'nin 5’inci maddesinden doğan yükümlülüklerini yerine getirirlerken, çölleşme ile mücadele ve kuraklğn etkilerini hafifletme stratejisinin merkezi unsuru olarak konuyla ilgili mevcut başarl plan ve programlar ile alt-bölgesel ve bölgesel eylem programlarn mümkün olduğunca kullanarak ve bunlar esas alarak ulusal eylem programlarn hazrlayacak, açklayacak ve uygulayacaklardr. Bu nevi programlar, saha faaliyetlerinden çkarlan derslere ve araştrma sonuçlarna dayanarak sürekli bir katlmc süreç içerisinde güncelleştirilecektir. Ulusal

eylem programlarnn hazrlanmas, sürdürülebilir kalknmaya yönelik ulusal politikalarn geliştirilmesi ile ilgili diğer çabalarla karşlkl olarak yakndan ilişkilendirilecektir.

Ulusal eylem programlarnn amac, çölleşmeye katkda bulunan faktörleri ve çölleşmeyle mücadele ve kuraklğn etkilerini hafifletmek için gereken pratik önlemleri tanmlamaktr. Ulusal eylem program hükümetin, yerel topluluklarn ve arazi kullanclarnn rollerini belirleyecek, mevcut ve gerekli olan kaynaklar belirtecektir. Bu programlar, diğer hususlarn yan sra; çölleşmeyle mücadele ve kuraklğn etkilerini hafifletmeye yönelik uzun dönemli stratejileri içerecek, uygulamaya ağrlk verecek ve sürdürülebilir kalknmaya yönelik ulusal politikalarla entegre edilecektir.

462. Çölleşme tehdidi

(Threat of desertification)

Çölleşme/arazi bozulumu zamanmzn en büyük çevresel sorunlarnn başnda yer alan ve küresel refah için tehdit oluşturan bir süreçtir. Karalar yer yüzeyinde14.9 milyar ha bir alan kaplamakta olup, UNEP tarafndan yürütülen bir çalşmaya göre bu alann 6.1 milyar hektar kurak alanlarda yer almakta, bunun da 1 milyar hektar doğal olarak çok kurak (hiper arid) çöl koşullarn taşmaktadr. Kurak alanlarn geri kalan ksm ise ya çöl haline dönüşmüştür ya da çölleşme tehdidi altnda bulunmaktadr. Dünya nüfusunun dörtte biri kurak alanlarda yaşamakta olup yaşamlar için bu alanlara bağmldr.

463. Çölleşme Üzerine

Hükümetler aras Müzakere Komitesi (ÇHMK)

(Intergovernmenta l Negotiating Committee on Desertification (INCD))

Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun 47/188 sayl karar ile 1993 ylnda kurulmuş bir alt organ olup Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi ile ilgili konular görüşme görevini yüklenmiştir. Komite, 10 toplant gerçekleştirmiş ve Taraflar Konferansnn ilk toplantsn (COP-1) hazrlamştr. Çalşmalarnx 0000 yl Ağustosunda tamamlamştr.

464. Çölleşme, arazi

bozulumu ve kuraklk (ÇABK)

(Desertification, land degradation and drought (DLDD)

Çölleşme, arazi bozulumu ve kuraklğn ortak etkilerinin özeti.

465. Çölleşme-arazi

bozulumu- kuraklğ ksmen kapsayan izleme sistemi

(Monitoring system partially covering desertification, land degradation and drought)

Özellikle çölleşme, arazi bozulumu ve kuraklk (ÇABK) süreçlerinin izlemesi için tasarlanmamş olan, ancak gerçekleştirdikleri ölçme, bilgi toplama ve bilgi işlem çalşmalarndan ÇABK süreçlerinin izlenmesinde de yararlanlabilen diğer izleme sistemleridir (çevresel izleme sistemi, meteorolojik izleme sistemi, gibi).

466. Çölleşme-arazi

bozulumu-kuraklk izleme sistemi

(Monitoring system specifically dedicated to desertification, land degradation and drought)

Özellikle çölleşme/arazi bozulumu ve kuraklk (ÇABK) süreçlerini devaml ve sistematik olarak izlemek üzere oluşturulan bir sistem olup bu süreçlerin çevresel ve sosyoekonomik yönlerinin (toprak ve su kaynaklar, arazi bozulumu, su ktlğ ve kuraklk durumu ve olaylar, etkilenen topluluklar üzerindeki sosyo-ekonomik etkiler, sosyo-ekonomik etkenler ve basklar, gibi) gözlenmesi ve izlenmesi çalşmalarn entegre eder. Sistem bunlara ilave olarak, ÇABK ile ilgili programlar ve politika tedbirleri hakkndaki bilgilerin toplanmas ve değerlendirilmesini de kapsayabilir.

467. Çölleşmeden etkilenen topluluklar

(Communities affected by desertification)

Kurak alanlar yeryüzü karasal alannn yaklaşk % 00–00’ini kaplamakta olup, bu alanlarda 2 milyardan fazla bir insan nüfusu yaşamaktadr. Bu nüfusun % 1-6's çöl alanlarnda, 1 milyar kadar da çölleşme tehdidi altndaki alanlarda yaşamaktadr.

468. Çölleşmeyi durdurma, çölleşme sürecini geri döndürme

(Reversing of desertification)

Çölleşme sürecinin durdurulmas ve geriye döndürülmesi baz temel politik müdahaleleri ve yönetim yaklaşmlarn gerektirmektedir. Geleceğe yönelik senaryo değerlendirmeleri, çölleşme meseleleri ve sorunlarnn üstesinden gelmek için ekosistem yönetimi yaklaşm ve uygulamalarnda önemli değişiklikler ve geliştirmeler yaplmas ihtiyacn ortaya koymaktadr. BMÇMS'nde vurgulandğ üzere, bu uygulamalar yerel, ulusal ve küresel düzeylerde, paydaşlarn aktif katlmyla gerçekleştirilmelidir. Sözleşmenin son bölümünde belirtildiği üzere, kaliteli ve yeterli bilginin üretimi ve bu bilgiye ulaşm imkânnn sağlanmas, söz konusu uygulamalar için uygun ortam şartlarnn oluşmasna önemli katk sağlayacaktr.

469.	Çözelti (süspansiyon) (Suspension)	Parçalanmş, dağlmş parçacklarn (zerrelerin) su benzeri ortamlarda yüzmesi durumu. Çözelti, akarsularn süspanse yükü içerisine de girer.
470.	Çözülme (Weathering)	Bkz. Ayrşma.
471.	Çukur	1) Genel olarak batma, skşma veya alçalma sonucu oluşmuş, çevresine göre

(Depression)

alçakta bulunan alan. Bu alanlar, genellikle tektonik yönden aktif alanlarda faylar boyunca sahann çökmesi veya epirojenetik hareketlerle alçalma sonucu meydana gelir. Bu çöküntü alanlarnn bir bölümü kapal birer havza halindedir.

2) Kimyasal kökenli kayalarn çözünmesi sonucu oluşan çukurluk. Karstik arazilerdeki dolin ve polye ile jipsli arazideki küçük çukurluklar gibi.

3) Meteoroloji veya klimatolojide atmosfer basncnn çevresine göre düşük olduğu bölge.

472. Çürüme

(Decomposition)

Ölü organik maddenin esas olarak mikroplar tarafndan inorganik maddeye dönüştürülmesine yol açan ekolojik süreç.

D

473. D horizonu

(D horizon)

C horizonunun, bu yoksa B horizonunun altnda bulunan ve ufalanmas ile asl toprağ meydana getirmiş ana materyale benzeyen herhangi bir kat.

474. Dağ

(Mountain)

Yer kabuğu üzerinde çevresine göre önemli bir yüksekliğe sahip olan alan. Dağlar çevresine göre; iklim, akarsu ağ, toprak, bitki ve hayvanlar üzerinde ayr ortam koşullar oluşturur. Her 100 m yükseklik artş, yatay yönde yaklaşk 100 km kuzeye gidilmişçesine ortam koşullarnda değişmelere neden olur. Alçak enlemlerdeki yüksek dağlar yüksek enlemlerin ortam koşullarn adeta bünyesinde toplar. Örneğin, Kuzey Anadolu dağlarnn 1500 m'den yüksek kesimlerinde Sibirya'daki tayga ormanlar yetişir. Dağlar sadece fiziki yönden değil, sosyal ve ekonomik yönlerden de ayr bir ortam oluşturur. Dağlarda yaşayan insanlarn yerleşmeleri, geçim kaynaklar, kültürel özellikleri farkldr.

475. Dağ çayr

(Mountain meadow)

Dağlarda özellikle ormann üst snrnda alpin kökenli çayrlarn hakim olduğu otlak alan.

476. Dağ çölü

(Mountain desert)

Çok kurak bölgelerde dağlk yerlerdeki inişli çkşl yüksek bölge çölü.

477. Dağ eteği ovas

(Piedmont)

Dağlarn eteklerinde akarsularn oluşturduğu birikinti yelpazeleri üzerinde yer alan düzlük. Bu ovalar, geniş tektonik çöküntülerin kenarlarnda, ova ile dağlarn etekleri arasnda yer alr. Akarsularn taşdğ ince malzemelerin eteklerde birikerek geniş ve çok eğimli bir yüzey oluşturmas ile meydana gelir.

478. Dağ iklimi

(Mountain climate)

Deniz yüzünden yüksek yerlerde çeşitli özellikler ile beliren bir iklim tipi.

479. Dağ xxxxx

(Mountain pasture, mountain meadow)

Dağlk alanlardaki otsu türlerden oluşmuş meralar.

480. Dağ ormanlar

(Montane forests)

Dağlk bölgelerdeki ormanlar. Dağlar, alçak yerlere göre ayr bir ortam oluşturduğu için bulunduğu iklim bölgesinden farkl ekolojik özellikte ormann yetişmesini sağlar. Örneğin Toros dağlarndaki sedir ormanlar Toroslarn belli bir yükseklikten sonra oluşturduğu ortam şartlarnn bir eseridir.

481. Dağ sras

(Mountain range, orographic range)

Dağlarn birden çok sralar halinde uzanmas ve geniş bir dağ kuşağ oluşturmas. Böyle dağlar, yüzlerce ve binlerce km uzunluğunda ve onlarca km genişlikte olabilir.

482. Dağ sistemleri

(Mountain systems)

Geniş platolar hariç, yüksek rakmdaki (2500 m'nin üstünde) alanlar ile dik orta yükseklikteki (ekvator bölgesinde 1000 m'den başlayan, kuzeydeki yüksek enlemlerde alpin yaşam zonlarnn kutupsal yaşam zonlar ile deniz seviyesinde birleştiği yerlere kadar alçalan) alanlar.

483. Dağ yamac

(Mountain skirt, slope)

Dağn eteğinden doruk boyuna kadar uzanan eğimli yer.

484. Dağlma

(Dispersion)

Bkz. Agregat parçalanmas.

485. Dağlk arazi

(Mountainous land)

Çevresine göre rakm birdenbire yükselen yeryüzü kabarklarna dağ denildiği gibi, belli bir yükseltinin üzerindeki dağlarn çok yer kapladğ yöreler dağlk arazi olarak tanmlanr. Dağlk arazide yerine göre geniş vadi tabanlar, ovalar, yaylalar ve çukurluklar bulunabilir.

486. Dahili erozyon

(Internal erosion)

Çplak topraklar üzerinde yağmur damlalarnn darbe tesiri sonucu toprak parçacklarnn toprağn çatlak ve delikleri içersine taşnmas.

487. Daimi mera

(Permanent pasture)

Çok yllk veya tabii olarak tohumlanan yllk mera otlarndan veya her ikisinden oluşan, uzun süre toprak işlemesi yaplmadan kalan otlatma arazisi.

488. Daimi ürünler

(Permanent crops)

Genellikle odunsu (ağaç, ağaççk, çal) bitkilerden oluşan ve belirli yl aralklaryla bir rotasyona tabi tutulmadan uzun yllar ürün veren tarm bitkileri (otlaklar hariç).

489. Daimi yeşil bitki

(herdemyeşil bitki)

(Evergreen plant)

Yapraklar uzun süre dökülmeden yeşil kalan bitkiler. Daimi yeşil ağaçlar, iklim, toprak ve yükselti koşullarna göre farkl ortamlarda bulunur. Bu ağaçlarn bazlar, fotosentez ve büyüme mevsiminin ksa olduğu yüksek enlemlerde ve dağlarda bulunur. Buradaki ağaçlar iğne yaprakl ve reçinelidir. Scak ve nemli bölgelerde ise besin maddelerinin ksa sürede sağlanmas ve fotosentezin yl boyunca devam etmesi daimi yeşil bitkilerin yetişmesini sağlar. Herdemyeşil bitkiler dökülen yapraklarnn yerine devaml olarak yaprak oluşturur.

490. Dalgal düzlük (peneplen)

(Undulating land, peneplain)

Uzun süre aşnmalardan, ypranmalardan, yontulmalardan sonra yüksek yerleri önemli ölçüde düzleşmiş, her yeri düzce, dalgalca şekil almş yerler.

491 Damla

(Drip, drop)

1) Bitki örtüsünde tutulan veya yoğunlaşan çiğden düşen su damlalar.

2) Svlardan meydana gelen küçük, yuvarlaks parça.

492. Damla erozyonu

(Rain drop erosion (splash erosion))

1) Düşen yağmur tanesinin darbe tesiri ile toprağn sçramas nedeniyle meydana gelen erozyon şekli.

2) Yağmur damlalarnn büyüklüğü ve miktarna bağl olarak taşmakta olduklar enerjinin etkisi ile yüzey topraklarn oluşturan agregatlar parçalayp ince taneleri sçratmak suretiyle neden olduklar su erozyonu tipi.

493. Damlama sulama

(damla sulama)

		sarfiyatnda önemli ekonomi sağlayan bir yöntemdir.
494.	Dar tabanl teras	Dar bir yüzeye ve aynaya sahip olan bir toprak muhafaza teras.
	(Narrow-based terrace)
495.	Dazkr	Yar bozkr, yar çöl özelliği gösteren bitki örtüsü alan.
	(Semi steppe, semi-desert land)

(Drip irrigation)

Kök bölgesine yerleştirilen ve üzerinde belli aralklarla delikleri bulunan hortumlarla yaplan sulama. İstenilen basnç altnda sevk edilen su deliklerden kök bölgesine damlayarak o ksm slatmaktadr. Sulama suyu

496. Deflasyon

(Deflation)

1) Gevşek toprak materyalinin rüzgar tarafndan tamamen taşnmas sonucunda ana materyal ya da kayann atmosfer etkilerine tamamen açk hale gelmesi olay.

2) Rüzgarn etkisi ile kum ve mil gibi gevşek ve ince materyalin taşnmas ve buna bağl olarak yüzeyin alçalmas veya erozyona uğramas. Bu aşnma, kum ve mil orannn fazla olduğu eski akarsu yataklar veya göl depolarnn olduğu yerlerde görülür. Örneğin Konya-Karapnar civarndaki rüzgar erozyonuna malzeme veren deflasyon sahas, ince göl depolardr.

497. Degredasyon

(Degradation)

1) Erozyonla yüzeyin düzleşmesi veya alçalmas.

2) Ekolojik denge açsndan bozulma.

3) Arazinin veriminin düşmesi.

498. Değerlendirme

(Evaluation)

Devam eden veya tamamlanmş bir projenin, programn veya politikann tasarm, uygulama ve sonuçlarnn, amaçlarn gerçekleşmesi, etki ve sürdürülebilirlik bakmlarndan belirlenmesi için sistematik ve objektif olarak değerlendirmesidir. Bir değerlendirmenin dayandrlacağ bilgilerin güvenilir ve yararl olmas, elde edilen öğretilerin ve kazanlan derslerin karar verme süreçlerine entegrasyonunu sağlamaldr.

499. Değişebilir sodyum yüzdesi (DSY)

(Exchangeable sodium percentage (ESP))

1) Toprakta değişebilir ana katyonlar arasndaki sodyum oran. Değişebilir sodyum yüzdesi toprağn baz özelliklerini belirtmesi yönünden önemlidir. Çünkü topraktaki sodyum bolluğu, su ile temasa geçen toprağn reaksiyonunu etkiler. Sodyum iyonunun elektriki yüklenme ile taşnmas toprakta iyon hareketliliğini artrr. Toprak su ile doygun hale geldiğinde sodyum hzla çözünür hale geçer. Toprak suyu ile yağş suyu arasnda kuvvetli bir konsantrasyon gradyan oluşur. Yağmur suyundan tuzlu suya geçiş osmosisi artrr. Toprak parçacklar dağlr ve bu durum erozyonun artmasna yardmc olur.

2) Bir değişim kompleksinde absorbe edilmiş bulunan değişebilir sodyum iyonlarnn değişim kapasitesine yüzde oran olup aşağdaki gibi ifade edilir:

DSY = Değişebilir Na+ (me/100 gr toprak) Katyon değişim kapasitesi (me/100 gr toprak)

500. Değiştirilmiş doğal

orman

(Modified natural forests)

Doğal yolla gençleşen yerli türlerden oluşan ve insan faaliyetlerinin izlerinin olduğu yerlerde görülen değişime uğramş orman.

501. Dekalsifikasyon

(Decalcification)

Toprağn solum katnda (A+B horizonu) bulunan kalsiyum karbonatn yağş sular ile ykanarak topraktan uzaklaşmas. Nemli iklim bölgelerindeki toprak oluşum sürecinde dekalsifikasyon hakimdir. Karbonatl bileşikler suyun taşma etkisi ile topraktan uzaklaşr, bu nedenle toprak asit reaksiyon gösterir.

502. Dekar

(Decare)

Değeri 1000 m2 olan alan ölçüsü. Halk dilinde dönüm de denir.

503. Deklarasyon

(Declaration)

Bir toplant sonunda yaynlanan, ulaşlmak istenen amaçlar ve beklentileri belirten resmi beyan. Sunumlar çoğunlukla üst düzey temsilciler tarafndan yaplan deklarasyonlar bağlayclğa sahip değildir.

504. Delegasyon

(Delegation)

Bir toplantya ayn ülkeden veya kurumdan katlan delegelerin oluşturduğu ekip.

505. Delta

(Delta)

1) Akarsularn göl veya denize döküldükleri yerlerde taşdklar ince malzemelerin birikmesiyle oluşmuş üçgen şeklinde düzgün alan. Deltann şeklini ve büyüklüğünü su alt topografyas ve taşnan malzeme miktar tayin eder. Suyun sğ olduğu ve akarsuyun bol miktarda alüvyon biriktirdiği sahalarda yüzlerce km2 saha kaplayan deltalar oluşur. Kta sahanlğnn derin, akntlarn bulunduğu ve alüvyon yükünün fazla olmadğ ky kesimlerinde delta oluşumu zayftr.

2) Bir akarsuyun daha durgun bir su kitlesine kavuştuğu yerde, büyük ölçüde su yüzeyi altnda oluşan ve genellikle Delta harfine benzeyen alüvyal çöküntü.

506. Demir peni

(Iron pan)

İçersinde esas çimentolayc madde olarak demir oksit bulunan sertleşmiş toprak horizonu.

507. Demografi

(Demography)

İnsan topluluklarnn istatistik karakteriyle ilgilenen sosyoloji ve antropoloji dal. Özellikle toplam nüfus, nüfus yoğunluğu, doğum ve ölüm oranlar, göçler, evlilikler, gibi olaylar inceleyen bilim dal.

508. Demografik faktörler

(Demographic factors)

Bir popülasyonun istatistiki olarak ifade edilen sosyoekonomik özellikleridir (yaş, cinsiyet, eğitim, gelir düzeyi, medeni durum, iş, din, doğum oran, ölüm oran, ortalama aile fert says, ortalama evlilik yaş, gibi). Nüfus saym, toplum üyelerinin her biri ile ilgili demografik faktörlere ait bilgilerin toplanmasdr.

509. Dendrokrinoloji

(Dendrochrynology)

Herhangi bir yerin kendine has ekolojik özelliklerini belirlemek amacyla ağaçlardaki büyüme halkalar üzerinde yaplan çalşma. Bu çalşma ile ağacn fotosentez ve karbon tutumu (fiksasyonu) sonucuna dayanan büyüme miktar ölçülür. Bu veriler geçmiş yllardaki iklim özelliklerinin ortaya çkarlmasnda da kullanlr. Dendroekolojik çalşmalar; paleoekoloji, coğrafya, jeoloji, arkeoloji, hidroloji, ormanclk, biyoloji gibi birçok alanda kullanlr.

510. Dendroloji

(Dendrology)

Botaniğin, ağaç şeklindeki bitkileri inceleyip araştran dal.

511. Denge eğimi

(Stable grade, poised grade)

Akarsuyun tabannda fazla bir değişiklik yapmadan ve bir dereceye kadar taban aşndrmadan akmasn sağlayan eğim.

512. Denge profili

(Equilibrium profile)

Akarsuyun, döküldüğü göl veya deniz seviyesine göre almş olduğu profil. Bu profil çok uzun bir zaman sonucunda meydana gelir. Bu dengenin oluştuğu profilde aşnma olaylar pek görülmez.

513. Denitrifikasyon

(Denitrification)

Toprakta bakteriler tarafndan parçalanan nitratlarn serbest azot şeklinde açğa çkmas ve bunun sonucu olarak toprak verimliliğinin azalmas. Bu olay, su altnda kalan aneorobik koşullarda meydana gelir.

514. Deniz iklimi

(Maritime climate)

Rutubet durumuna yardm eden ve ayn zamanda scaklk ve scaklk değişim silsilesi üzerinde bir mutedilleşme tesirine sahip olan okyanuslara yakn kara parçalarnn karakteristik iklim tipi.

515. Denizden yükseklik

(Elevation)

Yeryüzünün belli bir noktasnn deniz seviyesinden dikine uzaklğ.

516. Depolanma

(Deposition)

Akarsular, buzullar ve rüzgarlar tarafndan taşnan çeşitli boyuttaki malzemelerin birikmesi. Birikmenin olabilmesi için taşyc amillerin hznn kesilmesi, yükün artmas ve akarsularda suyun yaylarak hzn kaybetmesi gereklidir.

517. Dere

(Creek)

1) Küçük bir havzann sularn boşaltan doğal bir drenaj kanal görevi yapan küçük akarsu yatağ. Bir ksm devaml akşl olup diğer bir ksm ise yaz aylarnda kurumaktadr.

2) Çoğu zaman suyun devaml ve türbülansl şekilde aktğ sğ yatakl küçük akarsu.

518. Derecelendirilmiş tortullar

(Graded sediments)

Çimentolaşmş, yani gevşek halde bulunan tortullardaki tanelerin boyutlarna göre gruplandrlmas, tabakalardaki tortullarn tane boyutlarna göre dizilimi. Tanelerin uluslararas snflandrmasnda aşağdaki ölçütler kullanlr.

Tanenin ad Tane boyutu Çakl, taş (gravel, stone) > 200 mm

Kaba kum (coarse sand) 0.2 - 2 mm

İnce kum (fine sand) 0.02 - 0.2 mm

Mil (silt) < 0.002 mm

Kil (clay)

519.	Derecik	Küçük dere
	(Mini creek)
520.	Derin sürüm	Toprağn normal pulluk derinliğinin daha altnda, genellikle bir taban taş
	(Deep ploughing)	veya kil katn parçalayarak yaplan toprak işlemesi.
521.	Destekleyici ekosistem hizmetleri	Diğer tüm ekosistem hizmetlerinin üretilmesi için gerekli olan ekosistem hizmetleri. Bunlara örnek olarak, biyokütle üretimi, atmosferik oksijen üretimi, toprak oluşumu ve muhafazas, besin döngüsü, su döngüsü ve habitat
	(Supporting services)	temini verilebilir.
522.	Destekleyici sistemler	Yeryüzünde yaşam için aşağdaki koşullarn devamn sağlayan hizmetlerdir; (i) toprak gelişmesi (toprak muhafazas ve oluşumu); (ii) primer üretim; (iii)
	(Supporting systems)	gda döngüsü.
523.	Devaml otlatma	Bütün bir mevsim boyunca aralk vermeksizin otlatma.
	(Permanent grazing)

524. Devaml rüzgarlar

		yüksek basnç merkezinden ekvatora doğru esen alize rüzgarlar ve orta
		enlemlere doğru esen bat rüzgarlar verilebilir.
525.	Devaml şeritler	Dik arazilerde kritik eğimlerin kontrolü gibi özel amaçlarla şeritler üzerinde
	üzerinde ekim	devaml çayr bitkilerinin yetiştirilmesi süreci. Bu şeritler ürün rotasyonu
	(Permanent	dşnda tutulmaktadr.
	stripping)
526.	Dş bükey eğim	Eğim açsnn yokuş aşağ arttğ ve yüzey akşnn aşağya doğru giderek
	(Convex slope)	hzlandğ eğim.
527.	Dş püskürük	Yeryüzüne püskürmüş olan magmann katlaşmasyla oluşan kayalar.
	kayalar	Bunlarn başlcalar; bazalt, andezit, volkan külü ve tüfleridir.
	(Effusive rocks)
528.	Dşarda koruma	1) Germplazm kaynaklarnn (tohum, polen, sperm, bireysel organizma, gibi)
	(ex-itu	orijinal habitatlar veya doğal ortamlar dşnda bir yerde muhafazasna dayal
	conservation)	bir yöntem.
	(Ex-situ conservation)	2) Biyolojik çeşitlilik unsurlarnn kendi orijinal habitatlar veya doğal yaşam ortamlar dşnda canl olarak muhafazas.
529.	Dşsal maliyet	Üretilmekte olan mal ve hizmetlerin pazar fiyatna dahil edilmeyen bir

(Planetary winds)

Atmosfer dolaşmna bağl olarak yl boyunca sürekli olarak belli yönlerden enlemler boyunca esen rüzgarlar. Bu rüzgarlara örnek olarak, sub tropikal

(External cost)

maliyeti. Diğer bir deyişle, ona neden olan kişi veya kurum tarafndan yüklenilmeyen maliyet (örneğin çevrede meydana getirilen bir kirliliğin temizlenmesi maliyeti gibi).

530. Dşsallk

(Externality)

Bir eylemin, onu gerçekleştiren kurum dşndaki bir kişi ve kurumu olumlu veya olumsuz etkilemesi, ancak bu nedenle eylem sahibi kurumun pazar tarafndan bir mükafat veya cezaya maruz braklmamas durumudur. Dşsallklar olumlu veya olumsuz olabilir.

531. Difüzyon (besin

maddesi hareketi)

(Diffusion (nutrient)

Birikme (konsantrasyon) gradyan boyunca toprakta besin maddelerinin hareketi.