XALQARO ILMIY JURNALI

ISSN 2992-9229 ‌

_____________________________

ISSN

ISSN 2992-9229 ‌

XALQARO ILMIY JURNALI

“TURKOLOGICAL RESEARCH” INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ULUSLARARASI “TÜRKOLOJİ ARAŞTIRMALARI” DERGİSİ МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ “ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ

ИССЛЕДОВАНИЯ”

Xalqaro ilmiy jurnal SamDU Kengashining majlisida muhokama qilinib, nashrga tavsiya etilgan (2023-yil 25-aprel, 11-sonli qarori)

xxxxx://xxxxxxxxxxx.xxxxx.xx

SAMARQAND – 2023

“TURKOLOGIK TADQIQOTLAR”‌

XALQARO ILMIY JURNALI

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL “TURKOLOGICAL RESEARCH” ULUSLARARASI “TÜRKOLOJİ ARAŞTIRMALARI” BİLİMSEL DERGİSİ МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ “ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ

ИССЛЕДОВАНИЯ”

Bosh muharrir:

Bosh muharrir o‘rinbosari:

Xxxxxxx XXXXXXXXX

f.f.d., professor (O‘zbekiston)

Xxxxxx XXXXXXXXX

f.f.n., dotsent (O‘zbekiston)

XXXXXXXXXX XXXXXXXX:

Xxxxxx XXXXXXXXXX – t.f.d., professor, Sh.Xxxxxxxx nomidagi Samarqand davlat universiteti rektori (O‘zbekiston);

Xxxxx XXXXXXXXXX – f-m.f.d., professor, Xx.Xxxxxxxx nomidagi Samarqand davlat universiteti ilmiy ishlar va innovatsiyalar boʻyicha prorektori (O‘zbekiston);

Xxxxx XXXXXX – t.f.d., professor, Sh.Xxxxxxxx nomidagi Samarqand davlat universiteti xalqaro hamkorlik boʻyicha prorektori (O‘zbekiston);

Xxxxxxxxxxx XXXXXXXXXX – f.f.d., professor

(X‘xxxxxxxxx);

Xxxxxxxx XXXXXXXX – f.f.d., professor

(O‘zbekiston);

Xxxxxxx XXXXXXXXXXXX – f.f.d., professor

(O‘zbekiston);

Xxxxx XXXXXXX – f.f.d., professor

(O‘zbekiston);

Xxxxxxxxxx XXXXXXX – f.f.d., professor

(X‘xxxxxxxxx);

Xxxxxxx XXXXXXX – f.f.d., professor

(O‘zbekiston);

Xxxxx XXXXXXXXXX – f.f.d., dotsent

(O‘zbekiston);

Xxxxxx XXXXXXXX – f.f.d., professor

(O‘zbekiston);

Xxxx XXXXXXXXX – f.f.n., professor

(O‘zbekiston);

Xxxxxxx XXXXXXXXXXX – t.f.n., dotsent

(O‘zbekiston);

Aftondil ERKINOV – f.f.d., professor

(O‘zbekiston);

Xxxxxxxx XXXXXXXX – f.f.d., professor

(O‘zbekiston);

Xxxxxxxx XXXXXXX – f.f.d., professor

(X‘xxxxxxxxx);

Xxxxxxxxx XXXXXXXXX – f.f.d., professor (O‘zbekiston);

Ma’rufjon YOʻLDOSHEV – f.f.d., professor

(O‘zbekiston);

Jabbor ESHONQUL – f.f.d., professor

(O‘zbekiston);

Xxxxxxxx XXXXXXXXX – f.f.d., professor

(O‘zbekiston);

Xxxxxx XXXXXXXX – dotsent (O‘zbekiston); Xxx XXXX – f.f.d., professor (Turkiya); Xxxxxxxxx XXXXXX – f.f.d., professor (Turkiya); Xxxxx XXXXXX – f.f.d., professor (Turkiya);

Xxxx Xxxxxx XXXXXX – f.f.d., professor (Turkiya); Temur KOJAOʻGʻLI – f.f.d., professor (AQSH); Xxxxxxxxxx XXXX – f.f.d., professor (Turkiya); Xxxxx XXXXXX – f.f.d., professor (Turkiya); Xxxxx XXXX – f.f.d., professor (Ozarbayjon).

Mas’ul muharrir: PhD Xxxxx XXXXXXXXXX

(O‘zbekiston)

Texnik xodim: Xxxxxxxxxx XXXXXXXX

(O‘zbekiston)

“TURKOLOGIK TADQIQOTLAR”

XALQARO ILMIY JURNALI

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL OF “TURKOLOGICAL RESEARCH” ULUSLARARASI “TÜRKOLOJİ ARAŞTIRMALARI” BİLİMSEL DERGİSİ МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ “ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ

ИССЛЕДОВАНИЯ”

Главный редактор:

Заместитель главного редактора:

Xxxxxxx XXXXXXXXX

x.ф.н., профессор (Узбекистан)

Xxxxxx XXXXXXXXX

x.ф.н., доцент (Узбекистан)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:

Xxxxxx XXXXXXXXXX – д.т.н., профессор, ректор Самаркандского государственного университета имени Ш.Рашидова (Узбекистан);

Xxxxx XXXXXXXXX – д.ф-м.н., профессор, проректор по научной работе и инновациям Самаркандского государственного университета имени X.Рашидова (Узбекистан);

Xxxxx XXXXXX – д.т.н., профессор, проректор по международному сотрудничеству Самаркандского государственного университета имени Ш.Рашидова (Узбекистан);

Xxxxxxxxxxx XXXXXXXXXX – д.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxxxxxx XXXXXXX – x.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxxxx XXXXXXXXXXXX – x.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxx XXXXXXX – д.ф.н., профессор (Узбекистан);

Муродкасым АБДИЕВ – д.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxxxx XXXXXXX – x.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxxx XXXXXXXXXX – д.ф.н., дотцент (Узбекистан);

Xxxxxx XXXXXXX – д.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxx XXXXXXX – x.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxxxxx XXXXXXXXXXX – x.и.н., доцент (Узбекистан);

Xxxxxxxx XXXXXXX – д.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxxxxxx XXXXXXXX – x.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxxxxxx XXXXXXX – д.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxxxxxxx XXXXXXXX – д.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxxxxxx XXXXXXXX – x.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxxxxx XXXXXXX – д.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxxxxxx XXXXXXXXX – д.ф.н., профессор (Узбекистан);

Xxxxxx XXXXXXX – доцент (Узбекистан);

Xxx XXXX – д.ф.н., профессор (Турция); Xxxxxxxxx XXXXX – д.ф.н., профессор (Турция);

Xxxxx XXXXXX – д.ф.н., профессор (Турция); Xxxx Xxxxxx XXXXXX – д.ф.н., профессор (Турция);

Xxxxx XXXXXXXXX – д.ф.н., профессор (США);

Xxxxxxxxxx XXXX – д.ф.н., профессор (Турция); Xxxxx XXXXX – д.ф.н., профессор (Турция); Алмаз УЛЬВИ – д.ф.н., профессор (Азербайджан).

Ответственный редактор: PhD Xxxxx XXXXXXXXXX (Узбекистан)

Технический персонал: Xxxxxxxxxx XXXXXXX (Узбекистан)

“TURKOLOGIK TADQIQOTLAR”

XALQARO ILMIY JURNALI

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL OF “TURKOLOGICAL RESEARCH”

ULUSLARARASI “TÜRKOLOJİ ARAŞTIRMALARI” BİLİMSEL DERGİSİ МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ “ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ

ИССЛЕДОВАНИЯ”

Chief Editor:

Deputy Chief Editor:

Xxxxxxx XXXXXXXXX

Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan)

Xxxxxxx XXXXXXXXX

Xxxxx. of philol. scien., Associate Professor (Uzbekistan)

EDITORIAL TEAM:

Xxxxxx XXXXXXXXXXX – Doc. of technic. scien., Professor, Xxxxxx of Samarkand State University named after Sh.Xxxxxxxx (Uzbekistan); Xxxxx XXXXXXXXXXX – Doc. of physic. and mathematic. scien., Professor, Vice-Xxxxxx for Research and Innovation, Samarkand State University named after Sh.Xxxxxxxx (Uzbekistan);

Xxxxx XXXXXXX – Doc. of technic. scien., Professor, Vice-Xxxxxx for International Cooperation of Samarkand State University named after Sh.Xxxxxxxx (Uzbekistan);

Xxxxxxxxxxx XXXXXXXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxxxxx XXXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxxxxx XXXXXXXXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxx XXXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Murodkasim ABDIEV – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxxxx XXXXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxx XXXXXXXXXX – Doc. of philol. scien., Associate Professor (Uzbekistan);

Azamat PARDAEV – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxx XXXXXXXXX – Xxxxx. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxxxx XXXXXXXXXXXX – Xxxxx. of hist. scien., Associate Professor (Uzbekistan);

Aftondil ERKINOV – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxxxxxx XXXXXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxxxxx XXXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxxxxxxx XXXXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxxxxxx XXXXXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxxx XXXXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxxxxx XXXXXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Uzbekistan);

Xxxxxx XXXXXXX – Associate Professor (Uzbekistan); Xxx XXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Türkiye); Xxxxxxxxx XXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor (Türkiye);

Funda TOPRAK – Doc. of philol. scien., Professor

(Türkiye);

Xxxx Xxxxxx XXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor

(Türkiye);

Temur KOJAOGLU – Doc. of philol. scien., Professor (USA);

Xxxxxxxxxx XXXX – Doc. of philol. scien., Professor

(Türkiye);

Xxxxx XXXXXX – Doc. of philol. scien., Professor

(Türkiye);

Xxxxx XXXX – Doc. of philol. xxxxx., Professor (Xxxxxxxxxx).

Managing editor: PhD Xxxxx XXXXXXXXXX (Uzbekistan)

Technical staff: Xxxxxxxxxxx XXXXXXXX

(Uzbekistan)

“TURKOLOGIK TADQIQOTLAR”

XALQARO ILMIY JURNALI

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL OF “TURKOLOGICAL RESEARCH”

ULUSLARARASI “TÜRKOLOJİ ARAŞTIRMALARI” BİLİMSEL DERGİSİ МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ “ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ

ИССЛЕДОВАНИЯ”

Baş Editör:

Baş Editör Yardımcısı:

Xxxxxxx XXXXXXXXX

Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan)

Xxxxxx XXXXXXXXX

Filoloji bilimleri adayı, Doç. Dr. (Özbekistan)

EDITORIAL TEAM:

Xxxxxx XXXXXXXXXX – Teknik bilimler doktoru, Prof. Dr., Ş.Xxxxxxx adına Semerkand Devlet Üniversitesi Rektörü (Özbekistan); Xxxxx XXXXXXXXX – Fizik ve matematik bilimleri doktoru, Prof. Dr., Ş.Xxxxxxx adına Semerkand Devlet Üniversitesi Araştırma ve İnovasyondan Sorumlu Rektör Yardımcısı (Özbekistan);

Xxxxx XXXXXX – Teknik bilimler doktoru, Prof. Dr., Ş.Xxxxxxx adına Semerkand Devlet Üniversitesi Uluslararası İşbirliğinden Sorumlu Rektör Yardımcısı (Özbekistan);

Muslihiddin MUHİDDİNOV – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan); Xxxxxxxx XXXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Şuhrat SİROJİDDİNOV – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxxx XXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxxxxxxxx XXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxxxx XXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxxx XXXXXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Doç. Dr. (Özbekistan);

Xxxxxx XXXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxx XXXXXXXX – Filoloji bilimleri adayı,

Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxxxxx XXXXXXXXXX – Tarih bilimleri adayı, Doç. Dr. (Özbekistan);

Aftondil ERKİNOV – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxxxxxx XXXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxxxxxx XXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxxxxxxx XXXXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxxxxxx XXXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxxxx XXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxxxxxx XXXXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Özbekistan);

Xxxxxx XXXXXXXX – Doç. Dr. (Özbekistan);

Xxx XXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr.

(Türkiye);

Xxxxxxxxx XXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Türkiye);

Funda TOPRAK – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Türkiye);

Xxxx Xxxxx XXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Türkiye);

Xxxxx XXXXXXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (ABD);

Xxxxxxxxxx XXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Türkiye);

Varis ÇAKAN – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr.

(Türkiye);

Xxxxx XXXX – Filoloji bilimleri doktoru, Prof. Dr. (Azerbaycan).

Sorumlu Editör: PhD Xxxxx XXXXXXXXXX

(Özbekistan)

Teknik Personel: Xxxxxxxxxx XXXXXXX (Özbekistan)

МUNDARIJA | CONTENT | İÇERİK | СОДЕРЖАНИЕ

TILSHUNOSLIK

1. Xxxxxxxx XXXXXXX

ЭСКИ ЛУҒАТЛАРДАГИ ФОНЕТИК ИЗОҲЛАР ВА АЛИШЕР НАВОИЙ АСАРЛАРИДА ҚЎЛЛАНГАН СЎЗЛАРНИ ТЎҒРИ ЎҚИШ

МАСАЛАСИ................................................................................................................... 13

2. Xxxxxxx XXXXXXXXXX

QLOBALLAŞAN DÜNYADA ORTAQ TÜRK DİLİNİN AKTUAL

PROBLEMLƏRİ.............................................................................................................. 25

3. Xxxxxxxx XXXXX

TÜRKÇE KÖKENLİ YAZI DİLLERİNİN ORTAKLAŞMASI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER................................................................................................................ 31

4. Xxxx XXXXXXX

ИЗ ИСТОРИИ ИЗУЧЕНИЯ ПОЛИПРЕДИКАТИВНЫХ СТРУКТУР X

ТЮРКСКИХ ЯЗЫКАХ.................................................................................................. 38

5. Xxxxxxxxx XXXXXXX

“DISKURS” YOKI MATN TUSHUNCHASI HAQIDA……………………................ 50

ADABIYOTSHUNOSLIK

6. Dilorom SALOHIY

NAVOIY LIRIKASIDA QADIMIY TURKIY SHE’XXXXX AN’ANALARI

TAKOMILI…………………………………………………………………….............. 55

7. Məsmə ISMAYILOVA

AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS FOLKLORUNDA OXŞAR CƏHƏTLƏR…................ 62

8. Xxxxx XXXXXXXX

XXXX XXXXXXXXXXX BƏDII NƏSRINDƏ DÖVRÜN ICTIMAI-SIYASI

SƏCIYYƏSI…………………………………………………………………................. 68

9. Jumagul SUVONOVA

XXXX’IN-HADITH AND POETICS OF TRADITIONS OF THE XXI CENTURY IN

XXXXXXX NAVOI’S WORK………………………………........................................... 79

ADABIY ALOQALAR VA TARJIMASHUNOSLIK

10. Bülent XXXXXX

XXXXX BASHIRIYNING “OʻZBEK ADABIYOTI” NOMLI ASARI: MAZMUN VA MUNOSABAT OʻRGANILISHI……………………………......................................... 85

TURK DUNYOSI GEOPOLITIKASI

11. Xxxxxxx XXXXXXXXX

BÜYÜK İPEK YOLUNDAKİ KÜLTÜRLER ARASI İLİŞKİLERİN ARACI OLARAK İPEK VE BAHARAT..................................................................................... 98

TURKIY XXXXXX DIALEKTOLOGIYASI

12. Xxxxxx XXXXXXXX

AZƏRBAYCAN DİLİ DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ İŞLƏNƏN ARXAİK LEKSİK VAHİDLƏRİN TÜRK DİLLƏRİNDƏ PARALELLƏRİ 108

13. Xxxxxxx XXXXXXXXXX

TURKIYSHUNOSLIKKA OID TADQIQOTLARDA DIALEKTAL

BIRLIKLARNING OʻRGANILISH MASALALARI……………………….................

TURKIY XALQLARNING IJTIMOIY-MADANIY ALOQALARI TARIXI

14. Xxxxx Xxxx XXXXXX

ИККИ ЕТАКЧИ САҲОБА: XXXXX XXX XXXXX ВА АБУ АЙЮБ АЛ- АНСОРИЙ ҲАМДА ИККИ МУҲИМ ШАҲАР: САМАРҚАНД ВА ИСТАНБУЛ....................................................................................................................

FOLKLORSHUNOSLIK

117

122

15. Xxxxx XXXXXXX

OʻZBEK XALQ DOSTONLARI LEKSIKASINING TARIXIY ASOSLARI 136

16. Xxxxxxx XXXXXXX

FOLKLOR NÜMUNƏLƏRİ ƏSASINDA LİRİK ƏSƏRLƏRİN İFADƏLİ OXUSUNUN TƏŞKİLİ 145

YUBILYARLARIMIZ

17. SO‘Z DURLARIN TERMOQDIR ISHI… 152

BIZNING NASHRLARIMIZ

18. TEMURIYLAR SIVILIZATSIYASIGA DOIR IZLANISHLAR… 154

19. XXXXXX XXXXX‘ARIYNING “XXXXXX XXX‘ATI-T-TURK” ASARIDAGI OLAMNING LISONIY MANZARASI 155

20. O‘RXUN-YENISEY OBIDALARI MATNLARINI O‘QISH VA TRANSKRIPSIYA QILISH MUAMMOLARI 156

АZIZ MUSHTARIY!

Davlatimiz tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy-ma’rifiy, ilm-u fanni rivojlantirishga qaratilgan siyosat, Turkiy Davlatlar Tashkilotining Samarqandda oʻtkazilgan sammitida koʻzda tutilgan oʻzaro aloqalarni jadallashtirish boʻyicha ishlab chiqilgan dastur va loyihalarni amalga oshirish hamda turkologiya sohasida olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlarini muvofiqlashtirish va yoritish maqsadida Xxxxxx Xxxxxxxx nomidagi Samarqand davlat universitetida “Turkologik tadqiqotlar” xalqaro jurnali ta’sis etildi. Jurnal turkiy til va shevalar, Markaziy Osiyo turkiy xalqlari lisoniy va adabiy aloqalari tarixi, ijtimoiy-madaniy sohalarda amalga oshirilayotgan ilmiy- tadqiqot ishlarining natijalarini e’lon qilishga moʻljallangan. Jurnalda muharrir minbari, tadqiqotlar, ilmiy axborot, taqriz va e’tirof, ilmiy anjuman, yosh tadqiqotchi, xotira, yubilyarlarimiz kabi ruknlar mavjud. Oʻzbek, turk, rus, ingliz va barcha turkiy tillarda yozilgan maqolalar qabul qilinadi.

TAHRIRIYAT

DEAR READER!

В In order to implement programs and projects developed to accelerate the relationship envisaged at the summit of the Organization of Turkic States held in Samarkand, as well as to coordinate and highlight the research work carried out in the field of Turkic studies, the International Journal, Samarkand State University named after Xxxxxx Xxxxxxxx, “Turkological Studies” passed the state registration. The journal is intended to publish the results of scientific research in the field of Turkic languages and dialects, the history of linguistic and literary relations of the Turkic peoples of Central Asia, the socio-cultural field. There are such headings as a young researcher, memory and our anniversaries. Articles written in Uzbek, Turkish, Russian, English and all Turkic languages are accepted.

EDITORIAL BOARD

SEVGİLİ OKUYUCU!

Özbekistan Cumhuriyeti devletinin sosyal-eğitimsel ve bilimsel gelişme politikasının başarılı şekilde uygulanmasına yardımcı olmak amacıyla, Semerkant’ta düzenlenen Türk Devletleri Teşkilatının zirvesinde öngörülen karşılıklı ilişkilerin hızlandırılması i çin geliştirilen program ve projeleri uygulamak, bilimsel çalışmaları koordine etmek, Türkoloji alanında yürütülen araştırma çalışmaları Semerkant Devlet Üniversitesi, uluslararası “Türkoloji Araştırmaları” dergisini tescil etmiştir. Dergi, Türk dili ve lehçeleri, Xxxx Xxxx Xxxx topluluklarının dil ve edebiyat ilişkileri tarihi, sosyo-kültürel alanlardaki bilimsel ve araştırma çalışmalarının sonuçlarını yayınlamayı amaçlamaktadır. Dergimizde editör kürsüsü, araştırma, bilim dünyasından, inceleme ve xxxxxx, bilimsel konferans, genç araştırmacı, hatıra, yıldönümleri gibi sütunlar yer almaktadır. Özbekçe, Türkçe, Rusça, İngilizce ve tüm Türk lehçelerinde yazılmış makaleler kabul edilmektedir.

YAYIN KURULU

УВАЖАЕМЫЙ ЧИТАТЕЛЬ!

В целях реализации программ и проектов, разработанных для ускорения взаимоотношений, предусмотренных на состоявшемся в Самарканде саммите Организация Тюркских Государств, а также координации и освещения научно-исследовательской работы, проводимой в области тюркологии, Международный журнал, Самаркандского государственного университета имени Xxxxxx Xxxxxxxx, «Тюркологические исследования» прошел государственную регистрацию. Журнал предназначен для публикации результатов научно-исследовательских работ в области тюркских языков и диалектов, истории языковых и литературных связей тюркских народов Средней Азии, социокультурной области. В журнале есть такие рубрики, как подиум редактора, исследования, научная информация, рецензия и признание, научная конференция, молодой исследователь, память, юбилеи. Принимаются статьи, написанные на узбекском, турецком, русском, английском и всех тюркских языках.

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИИ

QUTLOV XATI

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 24-iyuldagi “Samarqand davlat universiteti faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 571-son Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktabrdagi PF-5847-son Farmoni bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-уilgасhа rivojlantirish konsepsiyasi hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 13-yanvardagi “Samarqand Davlat universiteti faoliyatini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-82-sonli Qarorida belgilangan vazifalar ijrosini bosqichma-bosqich ta’minlash hamda turkiy dunyoning bebaho merosini saqlab qolish, uni

chuqur o‘rganib, kelgusi avlodlarimizga bezavol yetkazish, “Turkiy sivilizatsiyaning xxxxx xxxxx: umumiy taraqqiyot va farovonlik sari” shiori ostida yangi yuksalish bosqichida amalga oshiriladigan ilmiy izlanishlarni xalqaro sahnada namoyish etish maqsadida Xxxxxx Xxxxxxxx nomidagi Samarqand Davlat universiteti Turkologiya ilmiy-tadqiqot instituti qoshida “Turkologik tadqiqotlar” xalqaro jurnali ta’sis etildi.

Turkiy xalqlarning ijtimoiy-madaniy aloqalari tarixi, Turk dunyosi tadqiqotlari, turkiy xxxxxx dialektologiyasi, folklorshunoslik, qiyosiy tilshunoslik va adabiyotshunoshlik, adabiy aloqalar va tarjimashunoslik, turk dunyosi geopolitikasi sohasida olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalarini yoritish maqsadida chop etilishi ko‘zda tutilgan ushbu ilmiy jurnalni Oliy Attestatsiya Komissiyasi, “Scopus” va boshqa xalqaro ilmiy bazalarning ro‘yxatiga kiritish rejalashtirilgan. Jurnalda O‘zbekiston, shuningdek, AQSH, Turkiya va Ozarbayjon davlatlari olimlaridan iborat tahririyat kengashi shakllantirilgan. Jurnaldagi maqola va materiallar oʻzbek, turk va boshqa turkiy tillarda hamda rus, ingliz tillarida, xxxxx va elektron shaklda jamoatchilikka taqdim etiladi.

Ushbu jurnalning Turkiy dunyoda oʻzaro aloqalarni jadallashtirish boʻyicha ishlab chiqilgan “Turkiy dunyo nigohi – 2040” konsepsiyasi, “Turkiy davlatlar tashkilotining besh yillik strategiyasi”ni amalga oshirish, eng asosiysi – tarixi, tili va madaniyati mushtarak bo‘lgan qardosh xalqlar va davlatlar o‘rtasidagi ilmiy hamkorlikni yuksak pog‘onaga olib chiqishga, 170 millionga yaqin aholi yashaydigan ulkan mintaqani o‘z ichiga olgan Turkiy Davlatlar Tashkiloti nufuzini yanada mustahkamlashga hamda mamlakatimizning xalqaro miqyosdagi imijini yuksaltirishga munosib hissa qo‘shishiga ishonamiz. Prezidentimiz Xxxxxxx Xxxxxxxxxx 2022-yil 11-sentabrda Samarqandda bo‘lib o‘tgan Turkiy Davlatlar Tashkilotining Xxxxxxxx Sammitida ta’kidlaganidek, “Bebaho ma’naviy xazinani barcha a’zo va kuzatuvchi davlatlar tillarida ham chop etsak, qardosh ellarimizni, avvalambor, yosh avlodlarimizni x‘xxxx yaqinlashtirish uchun mustahkam zamin yaratgan bo‘lar xxxx”. Bu yo‘lda jurnal xodimlari hamda mualliflariga, uning dunyoning turli qismlaridagi o‘quvchilariga omad tilaymiz!

Prof. Xx. Xxxxxx XXXXXXXXXX,

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi senatori, Xxxxxx Xxxxxxxx nomidagi Samarqand Davlat universiteti rektori

KUTLAMA MESAJI

Özbekistan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu’nun 24 Temmuz 2018 tarihli “Semerkant Devlet Üniversitesi’nin faaliyetlerinin daha da iyileştirilmesine yönelik tedbirler hakkında”ki 571 sayılı, Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’nın 8 Ekim 2019 tarihli PF-5847 sayılı Kararıyla onaylanan Özbekistan Cumhuriyeti yüksek öğretim sisteminin 2030 yılına kadar geliştirilmesi konsepti, Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’nın 13 Ocak 2022 tarihli “Semerkant Devlet Üniversitesi’nin faaliyetlerini daha da geliştirmek için ek önlemler hakkında”ki PQ-82 sayılı Kararnamelerde belirtilen görevlerin adım adım uygulanması ve Türk dünyasının paha biçilmez mirasını korumak, incelemek ve

gelecek nesillere aktarmak, Semerkand Devlet Üniversitesi “Türk medeniyetinde yeni bir dönem: ortak kalkınma ve refaha doğru” sloganıyla gelişmenin yeni aşamasında yürütülen bilimsel araştırmaları uluslararası sahnede sergilemek amacıyla Semerkant Devlet Üniversitesi bünyesindeki Türkoloji Araştırma Enstitüsünün bilimsel yayını olarak uluslararası “Türkoloji Araştırmaları” dergisi kurulmuştur.

Türk Dünyasındaki sosyo-kültürel ilişkilerin tarihi, Türk Dünyası araştırmaları, Türk Lehçeleri diyalektolojisi, Türk Dünyasının jeopolitiği, Folklor çalışmaları, Karşılaştırmalı dilbilim ve edebiyat çalışmaları, Edebyat ilişkileri ve çeviri çalışmaları alanlarındaki bilimsel araştırmaların sonuçlarını öne çıkarmak amacıyla yayınlanmak üzere hazırlanmış bu derginin Özbekistan Yüksek Öğretim Kurulu, “Scopus” ve diğer uluslararası bilimsel veritabanları listesine dahil edilmesi planlanmaktadır. Derginin yayın kurulu Özbekistan, ABD, Türkiye ve Azerbaycanlı bilimadamlarından oluşmaktadır. Dergide yer xxxx yazı ve materyaller, Özbekçe, Türkçe ve diğer Türk dillerinin yanı xxxx Xxxxx, İngilizce, basılı ve elektronik ortamda kamuoyuna sunulmaktadır.

Bu derginin, Türk Dünyasında karşılıklı ilişkilerin hızlandırılması için geliştirilen “Türk Dünyası Vizyonu – 2040” konseptinin ve “Türk Devletleri Teşkilatının Beş Yıllık Stratejisi”nin hayata geçirilmesi, en önemlisi ortak tarih, dil ve kültüre sahip kardeş halklar ile ülkeler arasındaki bilimsel işbirliğini daha üst düzeye taşımaya, 170 milyondan fazla nüfusuyla devasa bir coğrafyayı yayılmış Türk Devletleri Teşkilatı’nın etkisini daha da güçlendirmeye ve ülkemizin uluslararası düzeydeki imajının yükseltilmesine değerli bir katkı sağlayacağına inanıyoruz.

Sn Cumhurbaşkanımız Xxxxxx Xxxxxxxxxx’in 11 Eylül 2022 tarihinde Semerkant’ta düzenlenen Türk Devletleri Teşkilatı’nın 1. Zirvesi’nde belirttiği gibi, “Bu paha biçilmez manevi hazineyi tüm üye ve gözlemci devletlerin dillerinde yayınlarsak, başta genç nesillerimiz olmak üzere kardeş ülkelerimizi birbirine yakınlaştırmanın sağlam temellerini atmış oluruz”. Bu yolda derginin ekibine ve yazarlarına olduğu kadar dünyanın farklı yerlerindeki okuyucularına da başarılar diliyoruz!

Prof. Xx. Xxxxxx XXXXXXXXXX,

Özbekistan Cumhuriyeti Yüksek Meclisi Senatörü, Xxxxx Xxxxxxx adına Semerkant Devlet Üniversitesi Rektörü

LETTER OF CONGRATULATION

In order to implement the tasks step-by-step specified in the Resolution No. 571 of the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan dated July 24, 2018 “On measures to further improve the activities of Samarkand State University”, the concept of the development of the higher education system of the Republic of Uzbekistan until 2030, approved by the Decree of the President of the Republic of Uzbekistan No. PF-5847 dated October 8, 2019, and in the Decree of the President of the Republic of Uzbekistan dated January 13, 2022 “On additional measures to further improve the activities of Samarkand State University” PQ-82 and preserve the priceless heritage of the Turkic world, study it in depth and pass it on to our future

generations, demonstrate scientific research on the international stage under the slogan “New Era of Turkish Civilization: Towards Common Development and Prosperity”, The international journal “Turkological Research” was established under the Turkology Research Institute of Samarkand State University named after Xxxxxx Xxxxxxxx.

This scientific journal is intended to be published to highlight the results of scientific research in the fields of the history of socio-cultural relations of the Turkic peoples, research of the Turkic World, dialectology of Turkic languages, geopolitics of the Turkic World, folklore studies, comparative linguistics and literary studies, literary relations and translation studies. It is planned to include this scientific journal in the list of the Higher Attestation Commission, “Scopus” and other international scientific databases. The journal has an editorial board consisting of scientists from Uzbekistan, the USA, Turkey, and Azerbaijan. Articles and materials in the journal are presented to the public in Uzbek, Turkish, and other Turkic languages, as well as in Russian, and English, in printed and electronic forms.

We believe that this journal will make a worthy contribution to raising the image of our country at the international level, implementation of the concept of “Turkic World View – 2040” developed for the acceleration of mutual relations in the Turkic world and “Five-year strategy of the Organization of Turkic States”, the most important thing is to bring the scientific cooperation between brotherly peoples and countries with a common history, language and culture to a higher level, and further strengthen the influence of the Organization of Turkic States, which includes a huge region with about 170 million inhabitants.

As our President Xxxxxxx Xxxxxxxxxx stated at the First Summit of the Organization of Turkic States held in Samarkand on September 11, 2022, “If we publish this priceless spiritual treasure in the languages of all member and observer states, we would create a solid foundation for bringing our brotherly countries, especially our young generations closer to each other”. We wish good luck to the journal’s staff and authors, as well as its readers in different parts of the world!

Prof. Xx. Xxxxxx XXXXXXXXXXX,

Senator of the Oliy Majlis of the Republic of Uzbekistan, Xxxxxx of Samarkand State University named after Xxxxxx Xxxxxxxx

ПРИВЕТСТВЕННОЕ ПИСЬМО

Согласно Постановлению Кабинета Министров Республики Узбекистан от 24 июля 2018 года № 571 “О мерах по дальнейшему совершенствованию деятельности Самаркандского государственного университета”, Концепции развития системы высшего образования Республики Узбекистан до 2030 года, утвержденная Указом Президента Республики Узбекистан от 8 октября 2019 года

№ ПФ-5847, и задаче, поставленной в постановлении Президента Республики Узбекистан от 13 января 2022 года

№ ПП-82 “О дополнительных мерах по дальнейшему совершенствованию деятельности Самаркандского государственного университета” под девизом “Новая эра

тюркской цивилизации: к общему прогрессу и процветанию”, с целью глубокого изучения и сохрания бесценного наследия тюркского мира, и чтобы безукоризненно передать его будущим поколениям, был учрежден международный журнал “Тюркологические исследования” при Научно-исследовательском институте Тюркологии Самаркандского государственного университета им.Шарафа Рашидова.

Данный научный журнал, планируется включить в базу Высшей аттестационной комиссии, “Scopus” и других международных научных изданий, который предназначен для освещения результатов научно-исследовательской работы в области истории социокультурных связей тюркских народов, диалектологии тюркских языков, фольклористики, сравнительного языкознания и литературоведения, литературных связей и переводоведения, геополитики тюркского мира. В журнале сформирован редакционный совет, состоящий из ученых Узбекистана, США, Турции и Азербайджана. Статьи и материалы журнала доступны общественности на узбекском, турецком и других тюркских языках, а также на русском, английском языках, в печатном и электронном виде.

Разработанная этим журналом концепция “Видение тюркского мира – 2040” для ускорения взаимоотношений в тюркском мире, реализации “Пятилетней стратегии Организации тюркских государств” – главное между братскими народами и стран с общей историей, языком и культурой. Надеемся, что она внесет достойный вклад в вывод научного сотрудничества на более высокий уровень, в дальнейшее укрепление авторитета Организации тюркских государств, включающей в себя огромный регион с населением около 170 млн. жителей, а также повышению имиджа нашей страны на международном уровне. Как отметил наш Президент Шавкат Мирзиёев на Первом Саммите Организации тюркских государств в Самарканде 11 сентября 2022 года: “Если бы мы напечатали бесценное духовное сокровище на языках всех государств-членов и наблюдателей, мы создали бы прочную основу для сближения наших братских народов и, прежде всего, нашего молодого поколения”. Удачи на этом пути сотрудникам и авторам журнала, его читателям из разных уголков мира!

Проф. Др. Рустам ХАЛМУРАДОВ,

Сенатор Олий Мажлиса Республики Узбекистан, ректор Самаркандского государственного университета имени Шарафа Рашидова

TILSHUNOSLIK

ЭСКИ ЛУҒАТЛАРДАГИ ФОНЕТИК ИЗОҲЛАР ВА АЛИШЕР НАВОИЙ АСАРЛАРИДА ҚЎЛЛАНГАН СЎЗЛАРНИ ТЎҒРИ ЎҚИШ МАСАЛАСИ

Қосимжон СОДИҚОВ, филология фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат шарқшунослик университети

АННОТАЦИЯ

Алишер Навоий яшаган чоғлардан то ўтган юзйил бошларига қадар бўлган оралиқда классик ўзбек тили (“чиғатой тили”) асарлари бўйича луғатлар яратилган. Луғатларда классик асарларда ишлатилган сўзларнинг маънолари билан бир қаторда, уларнинг фонетик хусусияти, ёзилиши ва талаффузи, полифоник ҳарфларнинг ушбу ўриндаги вазифаси, сўзларнинг фонетик вариантлари кенг қамровда ёритилган. Луғатчилар танлаган принциплар турк лексикографияси ва тилшунослигининг тарихий метод ҳамда анъаналари, қолаверса, классик ўзбек ёзма адабий тили матнларида қўлланган сўзларни тўғри ўқиб, мазмунини тўғри талқин этиш имконини беради.

Ушбу мақола эски луғатларда келтирилган фонетик изоҳлар ва уларнинг талқинига бағишланган.

Калит сўзлар: лексикография, тарихий лексикография, “чиғатой тили”, сўз, семантика, луғатлар, фонетика, фонетик изоҳлар, арабча ҳарфларнинг ўқилиши, ҳарфларнинг фонетик вазифаси, тарихий тилшунослик.

ФОНЕТИЧЕСКИЕ ОБЪЯСНЕНИЯ В СТАРИННЫХ СЛОВАРЯХ И ПРОБЛЕМА ПРАВИЛЬНОГО ЧТЕНИЯ СЛОВ, ИСПОЛЬЗУЕМЫХ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ АЛИШЕРА НАВОИ

Касымжон САДИКОВ, доктор филологических наук, профессор, Ташкентский государственный университет востоковедения

АННОТАЦИЯ

Со времен Алишера Навои до начало прошлого столетия созданы многочисленные словари по произведениям классического узбекского («чагатайского») языка. В них наряду с пояснениях значений слов классического языка, также широкомасштабном форме розяснены их фонетические особенности, орфоэпия и правописания слов, фонетические функции букв и вариантов данных единиц. Принципы в данных словарях дают не только изучениям исторических методов и традиций тюркской лексикографии и языкознаний, но и дают возможность правильного чтения и достоверного толкования значений слов в классических письменно-литературных текстах.

Данная статья посвящена фонетическим толкованиям в данных словарях и их розяснениям.

Ключевые слова: лексикография, историческая лексикография, “чагатайский язык”, слово, семантика, словари, фонетика, фонетические пояснения, чтение арабских букв, фонетические функции букв, историческое языкознание.

PHONETIC EXPLANATIONS IN OLD DICTIONARIES AND THE PROBLEM OF CORRECT READING OF WORDS USED IN ALISHER NAVOI’S WORKS

Kasimjon SADIKOV, doctor of philological sciences, professor, Tashkent State University of Oriental Studies

ANNOTATION

From the time when Alisher Navoi lived to the beginning of the last century, numerous dictionaries were created based on the works of the classical Uzbek (“Chagatai”) language. In dictionaries, along with definitions of words which were used in classical works, their phonetic features, writing and spelling of them, functions of polyphonic letters in this position, phonetic options of words were highly explained.

The principles were chosen by lexicographers provide an opportunity to study the historical methods and traditions of Turkic lexicography and linguistic as well as for the correct reading and the reliable interpretation of the meaning of the words used in the classical Uzbek written literary texts.

This article is about phonetic explanations and their interpretations used in old dictionaries.

Key words: lexicography, historical lexicography, "Chagatai language", word, semantics, dictionaries, phonetics, contrasting explanations, reading Arabic letters, background functions of letters, historical linguistic knowledge.

Сўзбоши. Ўзбек тилшунослиги тарихида Низомиддин Мир Алишер Навоий асарларида қўлланган сўзларни жамлаб, изоҳли луғатлар тузиш, «чиғатой тили» бўйича илмий грамматик китоблар яратишга эътибор кучли эди. Бундай луғатлар ва грамматикалар форсча ва туркий тилларда бўлиб, Навоий яшаган чоғлардан то ўтган юзйил бошларига қадар бўлган оралиқда яратилган. Уларда Мавлоно Лутфий, Мир Ҳайдар, Алишер Навоий, Ҳусайн Бойқаро, Заҳириддин Муҳаммад Бобур сингари ижодкорларнинг асарларидан олинган сўзларнинг маънолари очиқланган. Ушбу луғатлар айни чоғда ўз даврининг грамматик асарлари ҳам саналади. Луғат эгалари классик манбаларда, биринчи галда, Навоий асарларида ишлатилган сўзларнинг маъноларини изоҳлар экан, уларнинг талаффузи, ўзига хос фонетик хусусиятига ҳам тўхталиб ўтганлар. Айрим луғатларда

«чиғатой тили»нинг фонетика ва морфология бўлимлари ёритилиб, сўнгра луғат қисмига кўчилади.

Луғатларда сўзлар маъноси ва унинг товуш хусусиятини изоҳлашнинг ўзига яраша принциплари амал қилган. Луғатчилар танлаган принциплар туркий лексикография ва тилшунослигининг тарихий метод ҳамда анъаналари, қолаверса, классик ўзбек ёзма адабий тили матнларида қўлланган сўзларни тўғри ўқиб, мазмунини тўғри талқин этиш имконини беради.

Луғатлардаги фонетик изоҳлар Навоий ишлатган сўзларни тўғри ўқиш очқичидир. Луғатларда классик асарларда ишлатилган сўзларнинг маънолари билан бир қаторда, уларнинг фонетик хусусияти, ёзилиши ва талаффузи, полифоник ҳарфларнинг ушбу ўриндаги вазифаси, сўзларнинг фонетик вариантлари кенг қамровда ёритилган. Бу нарса бошқа тил эгалари, қолаверса, қипчоқларга ёки ўғуз туркларига, айниқса, усмонли туркчасида сўзловчиларга «чиғатойча» матнларни ўқиш ва уларнинг маъносини талқин этишда қўл келган.

Луғат тузувчилар сўзларнинг ўқилиши ва англамини изоҳлар экан, айни шакл ва маънода қай бир ижодкорнинг асарида, ҳатто қандай вазиятда қўлланганини айтиб, ўша байт ёки жумлани мисол келтирадилар.

Классик асарларда ишлатилган сўзлар маъноси, уларнинг фонетик жиҳати, ҳарфларнинг ўқилиши борасида луғатчиларнинг ўзига хос ёндашувлари, талқин усуллари бор.

Ёзилиши бир хил, талаффузи турлича бўлган сўзларнинг ҳар бири мустақил сўз мақола сифатида берилади.

Масалан:

ot (توا) – «ātaš» ma’nāsïnadur (DDT, 1869: 76);

ot (توا) – «yerdä bitän ot» ma’nāsïnadur (DDT, 1869: 76);

öt- (توا) – imāla ilä; «amr edüp geč-» demäkdür (DDT, 1869: 78).

Ёзилиши ва ўқилиши бир хил, лекин бир неча маънони англатган сўзларнинг мисоли:

ötmäk (کامتوا) – kāf ’arabîdur; «getmäk» va «gečmäk» va daxï «etmäk» demäkdür, «nān» ma’nāsïna (DDT, 1869: 90).

Демак, ötmäk сўзи öt- нинг масдари бўлиб, «кетмак», «кечмак» маъноларини англатади. Шунингдек, эски туркий битиглардаги «нон» маъносини англатган etmäk сўзи Навоий асарларида ötmäk шаклида ишлатилган. «Қутадғу билиг»да бу сўз etmäk шаклидадир: tuz-etmäk – жуфт сўз. «туз-нон» (ҚБС, 2020: 276). Навоий асарларидаги ötmäk сўзи öt- феълидан ясалган эмас, у қадимги etmäkнинг фонетик жиҳатдан ўзгарган (e>ö) вариантидир: etmäk>ötmäk. Кўриниши ва айтилиши бир хил бўлгани учун «Абушқа»нинг муаллифи уни шу ерда эслаб ўтган, холос. Бундай фонетик ҳодиса бошқа сўзларда ҳам бор:

«Қутадғу билиг»да – ew (ҚБС, 2020: 100); ҳозирги ўзбек адабий тилида – üy (адаб.орф.: уй); уйғурчада ва Тошкент шевасида – öy.

Чоғиштиринг, XVIII юзйилда яшаб ижод этган ёзувчи, тарихчи ва олим Мирзо Меҳдихон Астрабодийнинг (унинг Мўнший, Мозандароний, Кавкаб лақаблари ҳам бор) Навоий асарлари бўйича тузган туркча-фосча «Санглоҳ» луғатида: ötmäk (کامتوا) ҳамда etmäk (کامتا) – «нон» (Sang,120a: 11); ötmäkči (یچکامتوا) – «нонвой» (Sang, 120a: 13).

Луғатда «нон» англамидаги etmӓk ва ötmӓk сўзларининг изоҳланиши шундай: etmӓk (کامتا) – «сукунли tā ва fatḥа ли mīm билан» (besukūn-e tā va fatḥ-e mīm)

айтилган;

ötmӓk (کامتوا) эса «ḍammа ли алиф билан» (beḍamm-e alif) айтилган (Sang, 85a).

Ёки яна «Абушқа»да:

ötük (کوتا) – kāf-e ’arabîla; «gečmiš» demäkdür va «ayaγa giyilän edük» ma’nāsïnadur-ki,

«Ḥayratu-l-abrār»da yedinji maqālada gelür, bayt: Altun ïsïrγa-ki, qulaγ aγrïtur,

Zarčïl ötükdür-ki, ayaγ aγrïtur (DDT, 1869: 90).

Бундан англашиладики, ötük сўзи жарангсиз [k] билан айтилган; бу сўз «кечмиш» дегани, шунингдек, ҳозирги ўзбек тилидаги «этик» ҳам Навоий асарларида ötük деб талаффуз қилинган.

Болалигимдан яхши эслайман, илгари ўзбек оғизларида ҳам бу сўз ötük дейиларди.

Унлилар талаффузини англатувчи атамалар. Толе Имоний ўзининг «Бадоеу-л- луғат»ида mamdūda атамасини «чўзиқ» деган маънода қўллаган. Жумладан, у maddaли alifни alif-e mamdūda, яъни «чўзиқ alif» деб атайди:

atlïγ (غیلتآ) – bаalif-e mamdūda; nāmdār. – чўзиқ alif билан; «номдор» (BL, 6b: 10).

asïγ (غیسآ) – bаalif-e mamdūda va ‘ayn-e mo‘jama; fāyda va asarrā gōyand. – чўзиқ alif ва нуқтали ‘ayn билан; «фойда» ва «натижа»ни айтадилар (BL, 9a,12–9b: 1).

arïγ (غیرآ) – bаalif-e mamdūda va ‘ayn-e mo‘jama; pāk va nahr-e ābrā gōyand. – чўзиқ alif

ва нуқтали ‘ayn билан; «пок, тоза» ва «сув ариғи»ни айтадилар (BL, 9b: 6).

aldaγ (غادلآ) – bаalif-e mamdūda; firīb. – чўзиқ alif билан; «фириб, алдов» (BL, 14b: 7).

Луғатчи қўллаган alif-e maftūḥa атамаси очиқ alifни англатади. Бунинг мисоллари шундай:

ata (اتا) – bаalif-e maftūḥa; padaro. – fatḥaли, яъни очиқ alif билан «ота»; ana (انا) – шу ҳаракат билан, бир нуқтани тушириб қолдириб, «она»ни айтадилар (BL, 9a: 4).

aqa (اقآ) – bаalif-e mamdūda; barādar va xvāharča-e bozorgist. – чўзиқ alif билан; «oға» ва «эгачи»дир (BL, 9a: 7).

Луғатда ишлатилган bafatḥ-e alif атамасининг маъноси fatḥaли alif дир:

ayaγ (غایا) – bafatḥ-e alif va ‘ayn-e mo‘jama; pā va piyāla va sāγarrā gōyand. – fatḥaли alif

ва ‘ayn-e mo‘jama билан; «оёқ» ҳамда «пиёла» ва «соғар»ни айтадилар (BL, 10a: 5).

Бу сўзнинг «пиёла» ва «соғар» маъносига мисол қилиб келтирган байти шундай: Ey Navāyȋ, čūn köŋül berdim ačïlmas bādadïn,

İstӓsӓŋ ul otnï ravšan, dam-badam tutqïl ayaγ (BL, 10a: 8–9).

baḍam-u alif атамаси ḍammaли alif, яъни [u] товушига ишора қилади:

učmaq (قامچوا) – baḍam-u alif va jīm-e fārsȋ. – ḍammaли alif ва форсча jīm билан; ҳақиқатан, «беҳишт, жаннат»ни айтадилар; мажозан «шамъ» ва «чироқнинг ўчиши»ни айтадилар; «учмоқ» маъносида ҳам келган (BL, 21b: 8).

alifu-l-maksūra атамаси «синиқ alif», яъни [е] товушини англатади. Масалан:

egri (یرکیا) – baalifu-l-maksūra; kaj. – alifu-l-maksūra [синиқ alif] билан; «эгри» (BL, 39b: 10).

Луғатчи қўллаган išba’ атамаси «тўйинтирилган», яъни чўзиқ унлини англатади.

Мисолларга эътибор қилинг:

ilig (کیلیا) – bаlkasr val-išba’; dastrā gōyand. – kasrали išba’ билан; «қўл»ни айтадилар

(BL, 40a: 9).

uruš (شوروا) – baalḍamma va-l-išba’; jaŋ. – ḍammaли ва чўзиқ (унли билан); «жанг»

(BL, 31a: 2).

orun (نوروا) – bališba’; ‘ibārat az jā va maqām-ast. – тўйинтирилган, яъни чўзиқ (унли билан); «жой» ва «ўрин, даража» маъносидадир (BL, 25a: 2–3).

«Абушқа» луғатининг муаллифи чўзиқ унлиларга нисбатан imāla атамасини ҳам ишлатган. Масалан:

uy (یوا) – imāla ilä; «ṣïγïr» ma’nāsïna gelür (DDT, 1869: 122).

öl (لوا) – imāla ilä; muṭlaq yašdur «nam» ma’nāsïna va «daryā» ma’nāsïna daxï gelür

(DDT, 1869: 113).

kāf ҳарфининг ўқилиши. Туркий матнларда kāf ҳарфи ҳам икки хил вазифани бажарган: у жарангсиз [k] ва жарангли [g] товушларини англатади. Навоий асарлари бўйича тузилган эски луғатларда [k] учун kāf-e ’arabî, яъни «арабча kāf»; жарангли [g] учун эса kāf- е ’ajamî, яъни «ажамча kāf» атамалари ишлатилган.

Туркий халқлар ўтмишда қўллаган ёзувлар ичида фақат кўк турк алифбосидагина жарангсиз [k] ва жарангли [g] учун айри-айри ҳарфлар бор эди. Қолган ёзувларда (уйғур, араб ёзувларида) эса [g] ва [k] товушлари ёзувда фарқ қилмайди, иккови ҳам kāf ҳарфи билан берилган. Шунга қарамай, котиблар, луғат тузувчилар тарафидан уларни фарқлашга уринишлар бўлган. Жумладан, айрим ўринларда жарангсиз [g]ни фарқлаш учун kāfнинг устига уч нуқта ҳам қўйиб кетилган.

«Девону луғати-т-турк» қўлёзмасида: اڭُا ögä, яъни «доно» сўзида (MK, 1990: 5a). Ёки

асарда γunna ли ŋ товуши ҳам ана шундай ҳарф билан берилган: ڭ

نا aŋ – «яноқ»; ڭ

نا ل˚ زق qïzïl

aŋ – «қизилмағиз» (MK, 1990: 16b); ڭ

نا aŋ – қуш номи (MK, 1990: 16b);

ڭنُا öŋ – «ўнг, олд»

(MK, 1990: 16b); ڭ

نُا öŋ – «ранг» (MK, 1990: 16b); ش

یا ڭ

نُا oŋ iš – «ўнг иш» (MK, 1990: 16b);

ڭنُا oŋ – «ўнг» («сўл»нинг тескариси) (MK, 1990: 16b).

Бундан ташқари, Маҳмуд Кошғарий [g] ва [k]ларнинг талаффузини акс эттириш

мақсадида турли грамматик атамалар(терминлар)дан ҳам фойдаланган.

У туркий сўзлардаги жарангли [g] товушини kāfun rakīkatun атамаси билан изоҳлаган. Арабча rakīka аслида «ингичка» дегани, лекин у kāfга нисбатан қўлланганда

«жарангли» маъносини билдиради. Луғатда берилишига мисол:

کوك

küg – жарангли kāf

(яъни, [g] билан) (bikāfin rakīkatin), «шеър ўлчови, вазни»; масалан: bu yïr ne küg üzä-ol –

«бу шеър қандай вазнда?» (MK, 1990: 250b).

Жарангсиз [k]га келсак, уни аввалгиси билан қориштириб юбормаслик учун, kāfun ṣulbatun атамаси билан берилган; ṣuluba асли «йўғон» дегани, лекин бу ўринда

«жарангсиз»ни билдиради. Масалан: کوك kök – жарангсиз kāf (яъни [k]) билан (bi-l-kāfi-ṣ-

ṣulbati), «кўк, осмон». Бу сўз қуйидаги мақолда ҳам келган: Kökkä süδsä, yüzkä tüšür. –

«Кўкка тупурса, юзга тушади» (MK, 1990: 251a).

«Абушқа» луғатининг муаллифи эса [g] ва [k]лар учун бошқа атамалардан фойдаланган: жарангли [g] учун kāf-e ’ajamî («ажамча kāf»), жарангсиз [k] учун эса kāf-e ’arabî («арабча kāf») атамасини қўллайди.

Мисолларга эътибор беринг:

itik (کیتیا) – kāf kāf-e ’arabîdur; bu daxï «keskin» va «tez» ma’nāsïnadur (DDT, 1869: 42).

öksük (کوسکوا) – kāf kāf-e ’arabîdur; «eksik» demäkdür (DDT, 1869: 111); kökümtül (لوتموکوک) – kāflar kāfe ’arabîdur; «köm-kök» demäkdür (DDT, 1869: 370). berk (کریب) – kāf-е ’arabî ilä; «berk-u maḥkam» ma’nāsïnadur (DDT, 1869: 137).

bičäk (کجیب) – kāf ’arabîdur; «ignä» demäkdür, «sozan» manāsïna-ki, «Ğarāyibu-ṣ- ṣiγar»da gelür (DDT, 1869: 136).

üsrük (کورسوا) – kāf-e ’arabîyla; «mast» ma’nāsïna gelür (DDT, 1869: 108). ölük (کولوا) – kāf kāf-e ’arabîdur; «murda» ma’nāsïnadur (DDT, 1869: 116). čüčük (کوچوچ) – kāf-e ’arabîla; «ṭatlu» demäkdür (DDT, 1869: 248).

öksük (کوسکوا) – kāf kāf-e ’arabîdür; «eksük» demäkdür-ki, «Badāye’u-l-vasaṭ»da gelür,

bayt:

Meni-ki muγbača der ičrä äylädi üsrük,

Ne taŋ közümgä quyaš bolsa δarradïn öksük (DDT, 1869: 111).

«Луғат-и Навоий»да: کاکما emgӓk – kāf-e avval ’ajamȋ va sānȋ ’arabȋdur; «emik» va

«zaḥmat-u mašaqqat» ma’nāsïnadur; «emik mulk» ma’nāsïna daxï kelür (LN, 3b: 3). ertӓk (کاتریا) – kāf ’arabȋdur (LN, 5a: 2).

ešik (کیشیا) – kāf ’arabȋdur; «qapu»ya derlӓr (LN, 5b: 2).

Энди «ажамча kāf»нинг мисоли, «Абушқа»дан:

berürgä (اکروریب) – kāf kāf-e ’ajamîdur; «vermäk ičün» demäkdür (DDT, 1869: 137).

bergäli (یلاکریب) – yana kāf kāf-e ’ajamîdur; «veräli» va «vermäk ičün» demäkdür (DDT, 1869: 137).

tegrä (ارکیت) – kāf-e ’ajamîdur; «dāira» va «aṭrāf» ma’nāsïnadur (DDT, 1869: 191).

özgä (اکزوا) – kāf kāf-e ’ajamîdur; «kendüyä» demäkdür (DDT, 1869: 105).

Чоғиштиринг, Мирзо Меҳдихоннинг «Санглоҳ» луғатида:

egä (اکیا) – befatḥe, kāf-e ’ajamî; bama’nī «mālek» va «ṣāḥib». – «фатҳа билан, ажамча kāf билан; «малик» ва «соҳиб» маъносида» (Sang, 172b: 3).

Бир сўзда иккита kāf келиб, бири [k], иккинчиси [g] деб ўқилиши ҳам мумкин ёки аксинча. Бундай ўринларда ҳар иккисига таъриф берилади. Масалан:

keŋäš (شاکنیک) – kāf avval ’arabî va kāf sānî ’ajamîdur; «mаšvarat» manāsïnadur (DDT, 1869: 361).

kölägä (اکلاوک) – kāf avval ’arabî va kāf sānî ’ajamîdur; «köläga» demäkdür (DDT, 1869: 371). Чоғиштиринг, ҳозирги ўзб. кўланка; мақолда шундай келган: Ўзи – хон, кўланкаси – майдон.

čüčürgänmäk (کامناکروچوچ) – kāf-e avval ’ajamî va kāf-e sānî ’arabîdur (DDT, 1869: 248).

Шу ўринда яна бир далилга эътибор қилинг.

Кўк турк алифбосида [k] ва [g] учун айри-айри ҳарф ишлатилганлиги сабабли, қадимги туркий битиглар тилида beg, bitig, bilig сўзлари [g] билан талаффуз қилинганини билиш мумкин. Масалан, Тўнюқуқ битигида: beg – «бек», bilig – «билим»; Кул тигин битигида: bitig – «ёзув; китоб» ва б. (қаранг: Содиқов, 2018: 186–187).

Муҳими шундаки, кўк турк ёдгорликларидаги bitig сўзи «Абушқа»да жарангсиз [k], яъни «арабча kāf» билан (kāf-e ’arabîla) bitik деб ўқилиши таъкидланган. Мана ўша мисоли:

bitik (کیتیب) – kāf ’arabîlа; «maktūb»a derlär (DDT, 1869: 125).

Қизиғи шундаки, Мирзо Меҳдихон ҳам бу сўзни [k] билан келтирган. Мана унинг ёзгани:

bitik (کیتب) – bekasre, tā va sukūn kāf; maktūb. – «kasra, tā ва sukūn билан; мактуб»

(Sang, 221b: 6).

Ёки яна «Абушқа» луғатида:

bitiklik (کیل کیتیب) – kāflarï kāf ’arabîdur; «yazïlmïš» demäkdür (DDT, 1869: 126).

Ваҳоланки, луғатчи bilig сўзининг маъносини очиқлар экан, у жарангли [g], яъни

«ажамча kāf» билан ўқилишини таъкидлаган. Мана ўша ёзгани:

bilig (کیلیب) – kāf kāf-е ’ajamîdur; «bilmäk» va «idrāk» ma’nāsïnadur-ki, «Sab’ai sayyāra»da ikinji ḥikāyatda Zayd δahhāb čāhïdan qačduγï maḥalda gelür, bayt:

Anča makr-u firīb va nav’ bilig, Tišlätip laḥża laḥża šahqa ilig.

Va yana «Farhād-u Šīrīn» xātimasïnda šahzāda naṣihatïda gelür-ki, bayt:

Bilig šāh äyläsä hayvānnïŋ atïn

Ne taŋ-ki, kimsä tapsa šāh δātïn (DDT, 1869: 142).

Ёки beg сўзининг маъносини очиқлар экан, унинг ҳам [g] товуши, яъни «ажамча kāf» билан талаффуз қилинганини таъкидлайди:

beg (کیب) – kāf kāf-e ’ajamîdur; «beg» demäkdür, «mīr» ma’nāsïna (DDT, 1869: 140).

Ҳарқалай, Навоий асарлари тилида کیتب сўзи beg, bilig сингари жарангли [g] билан bitig деб айтилган. Луғатлардаги изоҳларга келсак, кейинги даврларда бу сўздаги kāf*нинг талаффузида жарангсизлашиш юз берган. «Абушқа» луғатининг тузувчиси ҳам, Мирзо Меҳдихон ҳам ана шу талаффузига таянган ҳолда уни bitik деб келтирганлар чоғи.

Луғат ўғузлар даврасида тузилган. Бу нарса классик сўзларнинг очиқламасидаги ўғузча луғат қатлами, сўзлар ва қўшимчаларнинг ёзилишида ҳам яққол кўзга ташланиб туради: köprü («кўприк»), ördäkiŋ dišisi («ўрдакнинг модаси»), ayaγa giyilän edük («оёққа кийиладиган этик»), yedinji («еттинчи»), qačduγï («қочгани») сингари.

Луғатда ўғузлар даврасида тузилганлигининг таъсири бор: унда ҳатто «чиғатой тили»даги, хусусан, Навоий асарларида ишлатилган айрим сўзлар ҳам ўғузчалаштириб юборилган.

Жумладан, луғатчи ögürmäk сўзини изоҳлар экан, ундаги kāf ҳарфларининг талаффузи ва сўз маъносига тўхталиб, шундай ёзади:

ögürmäk (کامروکوا) – kāf-e avval ’ajamî va kāf-e sānî ’arabîdur. «Muḥākamatu-l- luγatayn»da Navāyȋ ḥaḍratlarï bu luγatï šuyla taṣjīḥ etmišlär-ki, «yana biyik ün bilä-kim, e’tidālsïz āšub bilä yïγlaγaylar», anï «ökürmäk» derlär (DDT, 1869: 111).

Аслида луғатнинг бу сўз мақоласи ökürmäk (کامروکوا) – kāflar kāf-e ’arabîdur деб бошланганида тўғри бўларди. Сабаби, «Муҳокамату-л-луғатайн»даги کامروکوا сўзи жарангсиз [k], яъни «арабча kāf» билан айтилган. Чоғиштиринг, ҳозирги ўзбек тилида ҳам ўкирмак – «ўкириб йиғламоқ»дир; ögürmäk эса бошқа бир сўз.

Ёки яна бир мисол:

güjlük (کولجوک) – kāf-е avval kāf-е ’ajamî va kāf-е sānî kāf-е ’arabîdur va jīm-е ’arabîlа,

«quvvatlu» ma’nāsïnadur (DDT, 1869: 363).

Аслида бу сўз мақола: küčlüg (کولجوک) – kāf-е avval kāf-e ’arabî va kāf-е sānî kāf-e ’ajamîdur va jīm-е ’ajamîla, «quvvatlu» ma’nāsïnadur шаклида берилмаги керак эди. Чунки,

«чиғатой тили»да کولجوک сўзидаги биринчи kāf ҳарфи жарангсиз [k], иккинчи kāf эса жарангли[g]; jīm ҳарфи эса [j] эмас, балки [č] деб ўқилган; küčlüg – бу сифатдир.

Луғатчи бунинг сингари мисолларни Навоийнинг ўғузлар даврасида кўчирилган асаридан олган бўлиши ҳам мумкин; улардаги график ишоратларга таяниб, мисолларни ҳам ана шундай изоҳлаб кетган кўринади. Бундай деяётганимнинг сабаби, ўғуз котиблари

«чиғатойча» матнларни кўчирганда улардаги айрим сўзларни ўғузчалаштириб юборган ўринлар ҳам бор. Масалан, оққўюнлилар тарафидан тузилган Навоий девонида ҳам шундай. jīm ҳарфининг ўқилиши. Туркий матнларда jīm (ج) ҳарфининг вазифаси ҳам икки

хил, у [j] ва [č] товушларини билдиради. Айрим ўринларда жарангсиз [č]ни фарқлаш учун čīm (چ) ҳарфидан ҳам фойдаланилган: tapuqčï (یچقوپات) – «xidmatkār» ma’nāsïnadur (DDT, 1869: 160) сингари.

«Абушқа» муаллифи уларнинг иккаласини бир-биридан айириб кўрсатиш учун грамматик атамалардан фойдаланган: [j] учун jīm-e ’arabî («арабча jīm»), жарангсиз [č] учун эса jīm-e ajamî («ажамча jīm») атамасини ишлатади.

Масалан, ajïγ ва ajïq (قیجا و غیجا) сўзини изоҳлар экан, ундаги jīm ҳарфининг талаффузига ва сўзнинг маъносига тўхталиб, «jīm-e ’arabî-la; «ajï» demäkdür, «talx» ma’nāsïna gelür» дея урғулайди (DDT, 1869: 10).

borčïn (نیچروب) – jīm-e ’ajamî ilä; «ördäkiŋ dišisi»nä derlär (DDT, 1869: 151).

Ёки яна:

ajun (نوجا) – jīm-e ’arabîla; «dunyā» ma’nāsïnadur (DDT, 1869: 6).

Чоғиштиринг, Мирзо Маҳдихоннинг «Санглоҳ»ида:

čerik (کیریچ) – bā čīm-e ’ajamî va kasra va sukūn kāf. – «aжамча čīm ва kasra ва sukūnли kāf» (Sang.291b.8).

čerikči (یچکیریچ) – bā čīm-e ’ajamî sānî; «laškar bāšad». – «иккинчиси ажамча čīm; лашкарбоши» (Sang, 291b: 9).

Энди «Абушқа»да берилган қуйидаги сўзга эътибор қилинг:

bozjïn (نیجزوب) – jīm-e ’arabîla; «qarača āhunïŋ dišisi»nä derlär-ki, Navāyȋ «Muḥākamatu- l-luγatayn»da bu luγatï šuyla taṣḥīḥ edürlär-ki: «türk kiyikniŋ erkägin «hūna» va tišisin «bozjïn» derlär» (DDT, 1869: 151).

Қизиғи шундаки, «Муҳокамату-л-луғатайн»нинг турли қўлёзмаларида бу ўринда икки хил сўз: qïlčaqčï ёки bozjïn келади. Масалан: Va awda ’umda-ki, kiyikdür. Türk anïŋ erkägin – hūna va tišisin qïlčaqčï der (МЛ, 2017: 38).

«Муҳокамату-л-луғатайн»нинг туркча илмий нашрида таянч нусхадаги матнга кўра qïlčaqčï деб берилган (ML, 1996: 176); бу – тўғри. Бироқ матн бошқа нусхалар билан қиёсланганда, у ерда (F25,B8 да) borčïn эканлиги таъкидланган (ML, 1996: 195). Аслида бу сўзни borčïn деб эмас, «Абушқа» луғатидаги изоҳларга таяниб, za ва «арабча jīm» (jīm-e ’arabî) билан bozjïn ўқилгани маъқул (қаранг: DDT, 1869: 151). Чунки, borčïn ўқилса,

«ўрдакнинг модаси» (ördäkiŋ dišisi) бўлиб қолади (қаранг: МЛ, 2017: 38: türk ördäkniŋ erkägin sona va tišisin borčïn der). Кийикка нисбатан тўғриси – bozjïn дир, у «кийикнинг эркаги»дир. Илмий тадқиқотларда ҳам бу сўзларнинг фарқига борилмаётир (қаранг: Турсунов, 2021: 13).

Мирзо Меҳдихон ҳам жарангсиз [č] ни «ажамча jīm» (jīm-e ’ajamȋ), жарангли [j] ни эса «арабча jīm» (jīm-e ’arabȋ) атаган.

«Санглоҳ»да изоҳланувича, «вақт, замон» англамидаги čaγ (غاچ) сўзи «ажамча jīm билан» (jīm-e ’ajamȋ) айтилган (Sang, 277b).

ačmaq (قامچآ) сўзи «ажамча jīm билан» (bā jīm-e ’ajamȋ) айтилган (Sang, 85b).

Ёки: «ичимлик; шароб» англамидаги čaγïr (ریغاچ) сўзи «ажамча jīm ва касрали γayn ва сукунли rā билан» (bā jīm-e ’ajamȋ va kasra-e γayn va sukūn-e rāy-e) ўқилади (Sang, 277b).

Шунингдек, бир сўзда kāf, jīm ҳарфлари аралаш ишлатилуви мумкин. Бундай ўринларда ҳам ҳар бири алоҳида изоҳланади.

Масалан, kečti (یتچیک) сўзининг изоҳида kāf ва jīm ҳарфларининг талаффузига тўхталиб, «kāf kāf-e ’arabîdur va jīm jīm-e ajamîdur; «gečdi» demäkdür» дея таъкидлайди луғатчи (DDT, 1869: 356).

«Бадоеу-л-луғат»нинг тузувчиси Толе Ҳиравий ҳам jīm ҳарфининг вазифасини икки хил атаган: jīm-e ‘arabȋ – «арабча jīm», бу [j] дир; лекин иккинчисини аввалги луғатдан фарқли ўлароқ, jīm-e fārsȋ – «форсча jīm» дейди, бу [č] дир. Мисолларга эътибор қилинг:

aj~ač (جآ) – bajīm-e ‘arabȋ «gorosna» va bajīm-e fārsȋ bama’nȋ «kešvar»ist – арабча jīm билан – «оч»; форсча jīm билан «нуқсонлар» маъносидадир (BL, 7b: 10).

Сўзнинг «оч» маъносига қуйидаги байт мисол қилиб келтирилган:

Qoy-ki, ul yüz xānïqa naẓẓāra ӓylӓy toyγuča

Kim, közüm bolmïš bu qaḥaṭčïn ayyāmïda ač (BL.7b,11–12).

ajïγ (غیجآ) – bаalif-e mamdūda va jīm-e ‘arabȋ; talx. – чўзиқ alif ва арабча jīm билан;

«аччиқ» (BL.8a,1–2).

Бу сўзга қуйидаги байт мисол қилиб келтирилган:

Etmӓ rām na’lïqa qïlγay-men čüčük jānïm fidā,

Ey Navāyȋ, aŋa der-sen-ki, kelmӓgӓy nāgāh ajïγ (BL, 8a: 4–5).

Яна:

ačun (نوچآ) – bаalif-e mamdūda va jīm-e fārsȋ; jihānrā nāmand. – чўзиқ alif ва форсча jīm билан; «жаҳон»ни атайдилар (BL, 10a:11–12).

Луғатчи бу сўз Лутфий шеърларида келганини таъкидлайди. Бунга Навоийдан мисол берилган эмас, чунки Навоийда ačun сўзи учрамайди, ўрнида jihān сўзи ишлатилган. bā ҳарфининг ўқилиши. Туркий матнларда bā ҳарфининг фонетик вазифаси ҳам

икки хил: у [b] ва [p] товушларини англатган. Айрим ўринлардагина, [p] ни фарқлаш учун bāнинг остига уч нуқта қўйиб кетилган. Бу нарса «Абушқа»да ҳам бор: унда кўп ўринда پ дан фойдаланилган: tapmaq (قامپات) – «bulmaq» demäkdür (DDT, 1869: 161) сингари.

Шунга қарамай, луғатчилар [b] ва [p]лар учун махсус атамалардан ҳам фойдаланган: жарангли [b] учун bā-ye ’arabî («арабча bā»), жарангсиз [p] учун эса bā-ye ’ajamî («ажамча bā») атамасини қўллайди. Масалан, «Абушқа»да: köprük (کورپوک) – kāflar kāf-e ’arabîdur va bā-ye ’ajamîlа; «köprü»yä derlär (DDT, 1869: 362).

Ёки «Санглоҳ»да изоҳланувича, «қария» англамидаги apaγ (غاپآ) вa apaq (قاپآ) сўзлари

«ажамча pā билан» (bā pāy-e ’ajamȋ) айтилган (Sang, 82b).

Сўзларнинг фонетик вариантлари. Луғатларда икки хил фонетик вариантда ишлатиладиган сўзлар ҳам келтирилган. Бундан Навоий асарларида айрим сўзлар икки хил шаклда ишлатилавергани англашилади.

Турли фонетик вариантда ишлатиладиган сўзлар кўпинча бир сўз шаклида келтирилади; масалан, сўзнинг qāf билан туговчи шакли берилиб, кетидан γayn ҳарфи ҳам улаб қўйилади:

Масалан, «Абушқа» луғатида:

uluγ va uluq (قولوا و غولوا) – «ulu va bozurg» ma’nāsïnadur (DDT, 1869: 116).

otluq va otluγ (غولتوا و قولتوا) – «ātašīn» demäkdür (DDT, 1869: 91).

baγlïγ va baγlïq (قیلغاب و غیلغاب) – «baγlu va baγčalu» demäkdür va bir daxï «bandla baγlu» demäkdür (DDT, 1869: 130).

bitküči va bitiküči (یجوکیتیب و یجوکتیب) – kāflar kāf-e ’arabîdur; «yazïjï» ma’nāsïnadur

(DDT, 1869: 135).

tamuγ va tamuq (قومات و غومات) – «ṭamu» demäkdür, «jahannam» manāsïna (DDT, 1869:

185).

Мирзо Меҳдихон луғатида:

atamaq / atamaγ (غ قاماتا) – «атамоқ» (Sang, 83b);

atalmaq / atalmaγ (غ قاملات) – «аталмоқ» (Sang, 83b) сингари.

Луғатда икки хил вариантда ишлатиладиган сўзларнинг иккала шакли ҳам

келтирилган. Жумладан, туркий тилда «чалғучи, созанда»ни čalïčï (یچیلاچ) ёки čalγučï

(یچوغلاج) аталган (Sang, 280b).

Турли фонетик вариантларга эга сўзларнинг айримлари кўпмаънолидир; луғатчи уларнинг ҳар иккисини келтиради. Масалан: ayaγ va ayaq (قایا و غایا) – «qadaḥ» va «pāy» ma’nāsïndadur (DDT, 1869: 29).

Эски ўзбек тилида «қадаҳ; пиёла» маъносидаги ayaq сўзидан «соқий» сўзи ҳам ясалган. «Абушқа»да бу сўз ҳам бор: ayaqčï (یچقایا) – «sāqî» ma’nāsïnadur (DDT, 1869: 39).

Луғатларда синоним қўшимчалар билан ясалган сўзлар ҳам берилган. Масалан,

«Абушқа» луғатида köklä- сўзининг таърифида ўқиймиз:

köklä- (لاکوک) – kāflar kāf-e ’arabîdur, «amr edüp sāz čal-» ma’nāsïnadur-ki, «Maḥzan» Mīr Ḥaydarda maqāla-i avvalda gelür-ki, bayt:

Türk surūdïnï tüzük birlä tüz, Yaxšï ayalγu bilä köklä qobuz.

Va yana «Ğarāyibu-ṣ-ṣiγar»da gelür-ki, bayt:

Dedim tarāna-e jān yaxšï muṭribā sen xūd, Firāq sāzï tüzüp öltürür kökin čaldïŋ.

Kök öldürmäk vaznïnda va āhaŋïda čaldük demäkdür (DDT, 1869: 369).

Ёки шу маънодаги бошқа бир сўз:

köktä- (هتکوک) – bu daxï «amr edüp (sāz) čal-» demäkdür-ki, «Ğarāyibu-ṣ-ṣiγar»da gelür

(DDT, 1869: 369).

Луғат ва грамматик асарларда туркий сўз ўзакларининг йўғон-ингичкалиги ҳақидаги қарашлар. Ўтмишдаги тилшунослар ўз асарларида туркий тилда мавжуд бўлган уйғун тартиб-қоидаларга катта эътибор қаратганлар. Жумладан, Мирзо Меҳдихон ўзининг

«Мабониу-л-луғат» асарида туркий тилдаги товушлар уйғунлиги ҳодисасини ниҳоятда тўғри баҳолаган эди. Чунончи, у туркий феъл шакллари тўғрисида билим бера туриб, шундай ёзади: Феъл шакллари ишлатилишига кўра икки турдан иборат: γayn, qāfли шакллар ва kāfли шакллар. Бу ҳар икки тур грамматик қоида ва ихтиёрийлик юзасидан бўлмай, эшитилиш ва эътибор юзасидандир. Фароғий ўз асарида qāf ва kāfнинг ишлатилиши ихтиёрий деб ёзган. Толе Ҳиравий ҳам alγučï маъносини тушунтирганда, ихтиёрий равишда ҳозирги замон сифатдошига γayn ёки kāf орттирилади, деб ёзади: qïlγučï, bilgüči каби. Лекин ҳар иккисининг сўзи ҳақиқатдан холи ҳамда нуқсон ва камчиликка эга. Чунки qïl- сўзи буйруқ феъли бўлиб, қаттиқ [яъни йўғон дейилмоқчи – Қ.С.] ўзаклидир ва шунинг учун унинг барча феъл шакллари qāf ёки γayn билан ясалади: qïlmaq, qïlγay, qïlγučï каби ва ҳоказо. Bil- юмшоқ [яъни ингичка дейилмоқчи – Қ.С.] ўзакли бўлиб, унинг феъл шакллари [k] ёки [g] билан келади: bilmӓk, bilgӓy, bilgüči каби ва ҳоказо (МБЛ, 2008: 11– 12).

Ёки олим бошқа бир ерда ана шу ҳодиса билан боғлиқ муҳим бир қоидани келтиради. У ёзади: Билки, масдарларнинг қаттиқ ва юмшоқ ўзакли бўлиши ва масдар исмлари самоийдир, аммо уларнинг феъл шаклларининг ясалиши қиёсийдир, яъни масдарлар қаттиқ ўзакли бўлса, албатта, унинг (ясама) феъл шакллари qāf ва γayn, юмшоқ ўзакли бўлса, kāf билан ясалади (МБЛ, 2008: 20).

Шу ўринда ўқувчида савол туғдирадиган масала бўйича ҳам жавоб беради:

Савол: Нима учун ilmӓk, яъни «банд, дом» юмшоқ ўзакли-ку, ïlmaq, яъни «ушламоқ, тутмоқ, олмоқ»; ïlïnmaq, яъни «гирифтор бўлмоқ» каби ясама феъл шакллари эса қаттиқ ўзаклидир?

Жавоб: ilišmӓk, яъни «банд бўлмоқ» ilmӓkнинг масдари бўлиб, юмшоқ ўзаклидир. Ïlmaq ва ïlïnmaq эса қаттиқ ўзакли бўлиб, бошқа масдарлардир, лекин маънолари бир- бирига яқиндир (МБЛ, 2008: 20).

Қизиғи шундаки, Толе Имоний «Бадоеу-л-луғат»да «ихтиёрий равишда ҳозирги замон сифатдошига [γ] ёки [g] орттирилади» деб ёзгани билан, ўз луғатида туркий сўзларнинг ўқилишини ва ёзилишини тўғри берган.

Туганчи. Эски луғатлар «чиғатой тили» матнларида ишлатилган сўзларнинг маъноларини очиқлашга бағишланган бўлиб, мисоллар Мавлоно Лутфий, Мир Ҳайдар, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур сингари улуғ адибларнинг асарларидан сайлаб олинган. Булар маъноси ҳар кимсага, айниқса, бошқа тил эгалари, туркийнинг бошқа лаҳжаларида сўзловчи кишиларига, хусусан, ўғузларга тушунарли бўлавермаган, ўзига хос маъноли ёки «чиғатой тили»да муайян англамда ишлатилиб, кейинчалик унутилган сўзлардир.

Яна бир қирраси, классик ўзбек тили, хусусан, Навоий асарлари учун тузилган ўтмишдаги луғатларнинг айтарли бари арабча ё форсчадан ўзлашган сўзлар асосида эмас, балки соф туркий сўзлар бўйича тузилган бўлиб, уларда маъносини англаб олиш қийин сўзлар, уларнинг ўқилиши, маънолари яхши очиб берилган. Шу тариқа классик асарларнинг луғат таркиби ўта бой, бадиий мазмунга эга эканлиги, семантик имкониятларининг кенглиги кўрсатиб берилган. Классик асарлар бўйича луғат тузишни ўшалардан ўрганмак керак.

Эски луғатлар илмий асарлар сифатида ўз даври тилшунослигининг билим даражаси ва мавқеини белгилаб турган. Луғатларда сўзнинг маъноси, шакли ва унинг талаффузи, ҳарфларнинг вазифалари билан боғлиқ тилшуносликка тегишли бутун бошли атамалар тизими ишлаб чиқилган эди.

Араб ёзувли туркий матнларда [k]–[g], [č]–[j], [b]–[p] товушлари ёзувда бир хил ҳарфлар билан ифодаланган. Лекин матнда буларни фарқлашга эҳтиёж бўлган. Котиблар, луғат тузувчилар доимо бунинг ечимини излашга уринган; улар ўз луғатларида бу товушларни фарқлашда турли грамматик атамалардан фойдаланганлар. Классик асарлар бўйича тузилган луғатларда жарангсиз [k] учун «арабча kāf» (kāf-e ’arabî), жарангли [g] учун эса «ажамча kāf» (kāf-e ’ajamî); [j] учун «арабча jīm» (jīm-e ’arabî), жарангсиз [č] учун эса «ажамча jīm» (jīm-e ajamî) ёки «форсча jīm» (jīm-e fārsȋ); жарангли [b] учун «арабча bā» (bā-ye ’arabî), жарангсиз [p] учун эса «ажамча bā» (bā-ye ’ajamî) атамалари ишлатилган ва б.

«Чиғатой тили» бўйича тузилган луғатлар темурийлар даври ёзма адабий тилида, хусусан, Алишер Навоий асарлари тилида қўлланган сўзларнинг маъносини аниқлашда, классик матнларни тушуниш ва уларни талқин қилиш, шулар билан бир қаторда, уларни тўғри талаффуз қилишда муҳим аҳамиятга эгадир.

Iqtiboslar/Сноски/References

BL – Толе Ҳиравий. Бадоеъу-л-луғат. Венгрия Фанлар академияси кутубхонасида сақланаётган Ms. Perzsa Qu 4 кўрсаткичли қўлёзма.

DDT – Dictionnnaire Djaghatai-turc. V. de Viliaminof-Zernof. – SPb., 1869.

LN – «Луғат-и Навоий»нинг Эронда сақланаётган нусхаси: Kitābxānā-i majlis-i

shā’rā-yi ’ilmȋ; 7981- кўрсаткичли қўлёзма.

MK – Kaşgarlı Mahmud. Dīvānü Lūgati’t-Türk. Tıpkıbasım / Facsimile. – Ankara, 1990. ML – ‘Ali Şir Nevayi. Muhakemetü’l-luğateyn (İki Dilin Muhakemesi). Hazırlayan F.

Sema Barutçu Özönder. – Ankara, 1996.

Sang. – Мирзо Меҳдихоннинг «Санглоҳ» асари қўлёзмаси: Франция Миллий кутубхонаси: Suppl.Turc.1000.

MБЛ – Мирзо Меҳдихон. Мабони ул-луғат. Форсийдан З. Умаров таржимаси.

Нашрга тайёловчи Х. Алимова. – Тошкент, 2008.

МЛ – Алишер Навоий. Муҳокамату-л-луғатайн. Қосимжон Содиқов таҳлили, табдили ва талқини остида. – Тошкент, 2017.

ҚБС – «Қутадғу билиг» сўзлиги. Тузувчи Қ. Содиқов. – Тошкент, 2020. Содиқов Қ. Эски ўзбек ёзма адабий тили. – Тошкент, 2020.

Турсунов Ю. Муҳокамату-л-луғатайн. Илмий-танқидий матн. Тузувчи ва нашрга тайёрловчи Ю. Турсунов. – Тошкент, 2021.

QLOBALLAŞAN DÜNYADA ORTAQ TÜRK DİLİNİN AKTUAL PROBLEMLƏRİ

Mirvari İSMAYILOVA, ADPU, Müasir Azərbaycan dili kafedrası professor, f.e.d., E-mail: ismayilova.mirvari1960@gmail.com,

ORCID: 0000-0002-2085-544

ANNOTATSIYA

Globallashgan dunyoning jadal jarayoni bo‘lgan integratsiya jamiyatning barcha sohalariga kirib borish va dinlar, tillar, tsivilizatsiyalar, chegaralarni yo‘q qilish uchun yetarlicha kuchli. Ammo haddan tashqari oqimdan juda kuchli tendensiya, tabiiy kuch o‘z irodasini cheklaydi va belgilaydi. Buning asosiy sababi xalqlarning milliy o‘ziga xosligini, milliy o‘ziga xoslik tuyg‘usini mustahkamlashdir. Odamlar boshqacha bo‘lish huquqiga sezgir. Hozirgi vaqtda butun dunyoda, ayniqsa, kichik xalqlarda milliy o‘ziga xoslikning o‘sishini ko‘rmaslik mumkin emas. Bizning zamonaviy davrimizda til va madaniyatni farqlash jarayoni globallashgan integratsiyadan farqli o‘laroq kuchayishi tabiiy. Ozarbayjonda til siyosati davlat va xalqning ustuvor masalasi bo‘lishi kerak. Ushbu jarayon milliy ong darajasida baholanishi kerak. Ushbu jarayonlarning qaysi biri globallashgan dunyoda o‘zaro ta’siri natijasida ustun bo‘lishini kuzatish va bashorat qilish, ushbu jarayonga ta’sir qilish imkoniyati va zarurligini o‘rganish zamonaviy ilm-fanning dolzarb vazifalaridan biridir. Albatta, kuchli globallashuv sharoitida integratsiya jahon tillarining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi, chunki globallashuv integratsiyaning jamiyatning barcha darajalariga (iqtisodiy, siyosiy, madaniy, lingvistik) tarqalishi bilan belgilanadi. Masalan, bizning zamonaviy davrimizda turkiy xalqlarning umumiy turkiy tilni yaratishga intilishi integratsiya jarayonlarining kuchayishiga olib keldi va bu istak turkiy davlatlar o‘rtasida yaqin aloqalarga olib keladi. Natijada, umumiy turkiy til qarindosh tillarning yaqinligi natijasida umumiy tarkibiy elementlar va belgilar paydo bo‘lishi bilan amalga oshirilishi mumkin.

Kalit so‘zlar: globallashuv, integratsiya, farqlash, xalqaro ona tili, umumiy turkiy til, umumiy muloqot tili.

AКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ОБЩЕТЮРСКОГО ЯЗЫКА В ГЛОБАЛИЗИРОВАННОМ МИРЕ

Мирвари ИСМАИЛОВА, АГПУ, кафедра Современного азербайджанского языка д.ф.н., профессор, E-mail: ismayilova.mirvari1960@gmail.com,

ORCID: 0000-0002-2085-544

АННОТАЦИЯ

Интеграция, представляющая собой интенсивный процесс глобализированного мира, достаточно сильна, чтобы проникнуть во все сферы общества и стереть религии, языки, цивилизации, границы. Но из непреодолимого потока сдерживается и диктует свою волю очень сильная тенденция, естественная сила. Основной причиной этого является укрепление национального самосознания народов, чувства национального самосознания. Люди чутко относятся к своему праву быть другими. В настоящее время невозможно не видеть роста национального самосознания во всем мире, особенно у малых народов. В нашу современную эпоху естественно, что процесс дифференциации языка и культуры усиливается в отличие от глобализированной интеграции. В Азербайджане языковая

политика должна быть приоритетным вопросом государства и народа. Этот процесс следует оценивать на уровне национального самосознания. Мониторинг и прогнозирование того, какой из этих процессов будет преобладать в результате их взаимодействия в глобализованном мире, исследование возможности и необходимости воздействия на этот процесс, является одной из актуальных задач современной науки. Безусловно, в условиях сильной глобализации интеграция будет играть ключевую роль в развитии мировых языков, ведь глобализация определяется распространением интеграции на все уровни общества (экономический, политический, культурный, языковой). Например, в наше новое время стремление тюркских народов к созданию общего тюркского языка привело к усилению интеграционных процессов, а это стремление ведет к тесным контактам между тюркскими государствами. В результате может быть реализован общий тюркский язык с появлением общих структурных элементов и знаков в результате близости родственных языков.

Ключевые слова: глобализация, интеграция, дифференциация, международный родной язык, общетюркский язык, общий язык общения.

ACTUAL PROBLEMS OF A COMMON TURKIС LANGUAGE

IN A GLOBALIZED WORLD

Mirvari ISMAILOVA, ASPU, Department of Modern Azerbaijani Language, DSc, Professor,

E-mail: ismayilova.mirvari1960@gmail.com,

ORCID: 0000-0002-2085-544

ANNOTATION

Integration, which is an intensive process of the globalized world, is strong enough to penetrate all areas of society and erase religions, languages, civilizations, borders. But out of the irresistible flow, a very strong tendency, a natural force, rises with restraint and dictates its will. The main reason for this is the strengthening of the national identity of the peoples, the sense of national self-awareness. In our modern era, it is natural that the process of differentiation in language and culture is strengthened in contrast to the globalized integration. In Azerbaijan, language policy should be a priority issue of the state and the people. This process should be evaluated at the level of national self-awareness. This is a matter of national pride. Monitoring and predicting which of these processes will prevail as a result of their interaction in the globalized world, investigating the possibilities and necessity of influencing this process is one of the urgent problems of modern science. Of course, in the conditions of strong globalization, integration will play a key role in the development of world languages, because globalization is determined by the spread of integration to all levels of society (economic, political, cultural, language). For example, in our modern times, the desire of the Turkic peoples to create a common Turkish language has led to the strengthening of the integration process, and this desire leads to close contact between the Turkic states. As a result, a common Turkish language can be realized with the emergence of common structural elements and signs as a result of the closeness of related languages.

Keywords: globalisation, integration, differentiation, international mother language, common Turkic Language.

Aktuallıq. Müasir dövrümüzdə qloballaşma dünyanın sosial, mədəni, iqtisadi-siyasi qayəsini təşkil etdiyi üçün diferensiasiya və inteqrasiya proseslərinə yenidən baxılması, onların aktivlik dərəcəsi və müasir dillərə təsirinin öyrənilməsi mövzunun aktuallığını şərtləndirir, ona görə dildə inteqrasiya və diferensiasiya proseslərini müasir dövrün bir çox alimləri öyrənir (O.M.Berezovskaya, T.L.Bojinskaya, A.T.Lipatov, T.Q.Popova, A.E. Jivlakova, E.A.Kitanina, V.M.Şaklein və b.) (Березовская, 2009: 147-150; Живлакова, 2010: 275; Китанина, 2009; Попова, 2011; Крылова, 2010; Липатов, 2010). Qloballaşan dünyada inteqrasiya və differensiasiya proseslərindən hansının qarşılıqlı təsir nəticəsində üstün gələcəyini izləmək, proqnozlaşdırmaq, bu prosesə təsir etmək imkanları, perspektivlərinin araşdırılması müasir dövrümüzlə səsləşən aktual məsələdir.

Annotasiya. Dil onun daşıyıcılarının müəyyən sosiuma mənsubluğunu göstərir, o etnik inteqrasiyanın ən başlıca faktoru; etnosun əsas etnodiferensiallaşan əlaməti kimi çıxış edə bilər. Ona görə inteqrasiya və diferensiasiya proseslərinin dünya dilləri, o cümlədən türk dillərinin tarixi və müasir mərhələləri kontekstində araşdıraraq türk dillərinin (eləcə də bütün dillərin) gələcək perspektivlərində bu proseslərdən hansının daha əhəmiyyətli rol oynayacağını müəyyən etmək bir çox alimləri, qabaqcıl fikirli insanları düşündürür.

Metod. Məqalədə müqayisəli, təsviri, linqvistik metodlardan istifadə olunmuşdur.

Giriş. Müasir dövrümüzdə elm daha sürətlə inkişaf edir, daha irəliyə getməyə, əvvəllər qazanılmış nailiyyətləri, stereotipləri yıxıb-sökməyə qədər cəsarətli addımlar atır. Eralar, sivilizasiyalar, fərqli dinlər, dillər, xalqlar bir-birilə çulğalaşaraq hələlik nəticəsi bilinməyən bir şəkildə irəli gedir. Qloballaşma müasir dövrdə dövlətlərarası sərhədləri silir, mədəniyyətləri, həyata baxışı, dinləri, etnosları qarışdırır. Lakin qarşısıalınmaz bu axın içərisində çox qəribə tərzdə tarixin dərin qatlarına enərək itib-batmış, gizlədilmiş, təhrif olunmuş həqiqətləri öyrənmək istəyən bir meyl, eyni zamanda təbii bir qüvvə təmkinlə baş qaldırıb öz iradəsini diqtə edir. Xalqlar, kiçik etnoslar öz milli mənliyini təsdiq və təqdim etmək üçün dirəniş göstərirlər. Belə ki, hər bir etnodilin öz orijinallığını dirçəltmək və qorumaq hissi çox güclüdür. Bunun ən başlıca səbəbi xalqların milli mənliyinin, milli özünüdərk hissinin güclənməsi ilə bağlıdır. Hər bir xalq vahid dünyaya milli kimliyini təqdim etməklə daxil olmaq istəyir və bu hiss müasir dövrümüzdə daha güclü şəkildə özünü göstərir. Belə səbəblərdən biri psixoloji səciyyə daşıyır. Qərbdə insanlar “fərqli olmaq hüquqlarına” həssaslıqla yanaşır, onu qorumağa çalışırlar. Bununla sanki surətlə artan standartlaşma və qloballaşma meylindən özlərini qoruyurlar. Qərb siyasətçiləri dillərin diferensiasiyası məsələsini düzgün qiymətləndirməyə çalışır, dövlət isə regional dilləri qorumaq üçün dəstək verir. Bu dəstək isə həm hüquqi, həm də maddi formada tolerantlıq şəraitində baş verir. Qərbin liberal və demokratik siyasəti dilə qarşı plüralist və tolerant münasibət sərgiləyir.

Əslində hər il fevralın 21-də qeyd olunan Beynəlxalq Ana dili günü dünyada baş verən inteqrasiya prosesinə əks təsir göstərən differensiasiya ilə bağlıdır. Yəni hər il fevralın 21-də dünya səviyyəsində qeyd olunan Beynəlxalq Ana Dili Günü dil və mədəni müxtəliflik haqqında məlumatlılığı və çoxdilliliyi təşviq və təbliğ etmək məqsədi ilə keçirilməsinin nəticəsidir.

Müasir dövrümüzdə gedən bu proseslər dilin bütün səviyyələrində öz təsirini göstərir, onun qorunmasına tələbkarlığı qabardır, dilin funksionallığını artırır. Müasir dövrümüzdə dildə və mədəniyyətdə diferensiasiya prosesinin qloballaşan inteqrasiyanın əksinə olaraq güclənməsi qanunauyğundur. Bu xalqların milli özünüdərk hissi ilə bağlıdır. Son onilliklərdə bütün dünyada xüsusilə kiçik xalqlarda milli özünüdərkin artmasını görməmək mümkün deyil (Липатов, 2010: 600). Məsələn, Böyük Britaniyada şotland, uels və irland dillərinin mövqeyinin güclənməsi buna

sübutdur. Eyni zamanda Fransanın dil diferensiasiyasına aid dil siyasəti buna parlaq nümunədir. Fransız dilindən ingilis dilinə aid alınmaların bütünlüklə dildən çıxarılması və əvəzində nitqdə onların fransız ekvivalentinin işlənməsi xalqın dil qürurunu ifadə edir. Bu proses milli özünüdərk səviyyəsində qiymətləndirilməlidir. Məsələn, Kanadada ingilis və fransız dillərinin hüquqi cəhətdən bərabər olduğu şəraitdə faktiki olaraq ingilis dilinin dominantlıq etməsinə cavab kimi Kvebekedə - separatizmin artması tendensiyası bu şəraitdə labüd, qanunauyğun hal kimi qəbul olunmalıdır. Müasir dövrümüzdə diferensiasiya və inteqrasiya proseslərinin inkişaf tendensiyası bəzən fərqli şəkildə özünü göstərir. Bu hadisə müxtəlif cəmiyyətlərdə baş verən siyasi-iqtisadi proseslər nəticəsində meydana çıxır. Məsələn, serb-xorvat dilində Bosniya və Xorvatiyanın siyasi cəhətdən ayrı-ayrı ərazilərə parçalanması dil diferensiasiyası prosesini yaratdı. Bu həm xorvat, eləcə də Bosniya serblərinin öz müstəqil dillərinin ayırma cəhdi ilə baş verdi.

Azərbaycanda da dil siyasəti dövlətin, xalqın prioritet məsələsi olmalıdır. Bu proses milli özünüdərk səviyyəsində qiymətləndirilməlidir. Bu mənada Azərbaycanda ingilis və rus dillərinin öyrənilməsinə diqqət verilməsi, bu dillərdə təhsilə meylin artması Azərbaycan dilinin daşıyıcılarının azalmasına təhlükə yarada biləcəyi inandırıcı görünmür. Lakin hər halda bu amillər nəzərə alınmalıdır. Son dövrlərdə Azərbaycan dilinin Azərbaycan cəmiyyətinin tamhüquqlu ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsinə əngəl törədən amillərdən biri də rus dilinə meylin artırılmasıdır. Bu məsələnin arxasında nə dayanmasından asılı olmayaraq gənclərin milli qürur tərbiyəsi varsa, bizim dilimizi heç bir təhlükə gözləyə bilməz. Hazırda rus dilinin ictimailəşməsinin qarşısının alınması milli qürurla bağlı məsələdir. O insanın ki, dillə bağlı qüruru var, hansı dildə təhsil almasından asılı olmayaraq ailədə, ictimai yerlərdə dilini sevərək fəxrlə Azərbaycan dilində danışacaq. İnkişaf etmiş ölkələrdə dilə hörmət edilir, dövlət dilinə xüsusi önəm verilir. Qeyd edək ki, bütün tarix boyu yadelli işğalçılarla (ərəb, fars, monqol və b.) amansız mübarizələr aparmış, onların əsarəti, qurduqları imperiyaların tərkibində yaşamağa məcbur olmuş Azərbaycan xalqı və onun dili heç vaxt assimilyasiyaya uğramamışdır. Bu yadelillərin məqsədi xalqımızı, eləcə də onun dilini məhv etmək idi. Lakin Azərbaycan xalqı işğalçılarla bu amansız mübarizələrdə öz varlığı kimi dilini də qoruyub saxlamışdır. Azərbaycan dilinin daxili enerjisi, potensial gücü, ifadə imkanlarının və lüğət tərkibinin zənginliyi, qrammatik quruluşunun bütövlüyü və b. xüsusiyyətlər onu yad təsirlərə qarşı müqavimətli olaraq müasir inkişaf səviyyəsinə gəlib çatmasına imkan vermişdir. Dilin müqavimətinin və yad təsirlərə qarşı reaksiyasının gücü onun fonetik sisteminin, leksik tərkibinin, morfoloji və sintaktik quruluşunun yüksək səviyyəsi, zəngin olması ilə bağlıdır. Bu cür nailiyyəti həm Azərbaycan dilinin tarixi inkişaf mərhələlərində, həm də müasir səviyyəsində izləmək mümkündür. Vaxtilə oğuz dil ailəsində aparıcı mövqe tutan Azərbaycan- türk dili bütün Ön Asiyada koyne dil rolunu oynamışdır. Ona görə XI-XV əsrlərdə Azərbaycan ədəbi dilinin funksiya dairəsi məhdud olsa da (rəsmi dairələrdə fars, din-şəriət işlərində ərəb) canlı Azərbaycan xalq dilindən qonşu xalqlar, yerli etnik qruplar ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edir. “Dərbənd – Bağdad – Şərqi Anadolu dairəsində ümumişlək “ bir səciyyə kəsb edir (Dəmirçizadə, 1967: 18).

Ona görə inteqrasiya və diferensiasiya proseslərinin dünya dilləri, o cümlədən türk dillərinin tarixi və müasir mərhələləri kontekstində araşdıraraq türk dillərinin sonrakı mərhələlərində bu proseslərdən hansının daha əhəmiyyətli rol oynayacağını, ortaq türk dilinin perspektivlərini müəyyən etmək bir çox türkoloq alimləri, qabaqcıl fikirli insanları düşündürür.

Qloballaşan dünyada bu proseslərdən hansının qarşılıqlı təsiri nəticəsində üstün gələcəyini izləmək, proqnozlaşdırmaq bu prosesə təsir etmək imkanları və gərəkliyinin araşdırılması müasir elmin qarşısında duran aktual problemlərdəndir. Əlbəttə, güclü qloballaşma şəraitində dünya

dillərinin inkişafında inteqrasiya əsas rol oynayacaq, çünki qloballaşma inteqrasiyanın cəmiyyətin bütün səviyyələrinə (iqtisadi, siyasi, mədəni, dil) sirayət etməsi ilə şərtlənir. İnteqrasiya differensiasiyadan fərqli olaraq dillərin sıx kontakt qurmasına aparır, nəticədə qohum və qohum olmayan dillərdə ümumi struktur elementlər və əlamətlər meydana çıxır. Dillərin fonetik, leksik və qrammatik sistemində olan eynilik, eləcə də alınmaların çoxluğu səbəbi də bu proseslə bağlıdır. Məsələn, müasir dövrümüzdə türk xalqlarının ortaq türk dili yaratmaq istəyi Türk dünyasında inteqrasiya prosesinin güclənməsi nəticəsində olmuşdur və bu türk dövlətlərinin sıx kontakt, ünsiyyət qurmaq istəyinin göstəricisidir. Nəticədə qohum dillərin yaxınlığı nəticəsində ümumi struktur elementlərin və əlamətlərin meydana çıxması ilə ortaq türk dili reallaşa bilər. Dillərin fonetik, leksik və qrammatik sistemində olan eynilik, həmçinin saysız-hesabsız alınmaların çoxluğu bu prosesdə nəzərə alınmalıdır.

Ortaq türk dili yaratmaq istəyi XX əsrdə də baş vermişdir. O zaman bu məsələ siyasi təqiblərin qurbanı olaraq dayandırılmışdır. Dilçilikdə süni dil (esperanto) yaratmaq meyli mövcud olsa da bu proses uğursuzluqla nəticələnmişdir. Hesab edirik bu perspektivi olmayan ideya idi. Əslində ortaq türk dili yaratmaq istəyi süni dil yaratmaqdan bir qədər fərqli olsa da onun reallaşması o qədər də asan iş deyil. Çünki söylədiyimiz kimi xalqların milli kimliyini, identikliyini qorumaq hissi çox güclüdür. Çox qədim köklərlə bağlılıq, əsrlərin sınağından keçərək qorunub saxlanan bir-birinə yaxın olan dil, din, türk kimliyi, həyata baxış, türk fəlsəfi dünyagörüşünün bağlılığı çox güclüdür. Eləcə də türk xalqlarının ortaq türk dili yaratmaq ideyasına münasibəti də birmənalı deyil. Amma hər halda Türk Dövlətləri Təşkilatının mövcudluğu, bir-birilə iqtisadi, elmi, mədəni, hərbi əlaqələr yaratmaq istəyinin qarşısıalınmaz hal alması ortaq ünsiyyət vasitəsinə ciddi ehtiyac yarandığını göstərir. Digər tərəfdən Türkiyə Respublikasının Rusiyadan tutmuş dünyanın hər yerindəki bütün türk dövlətləri ilə iqtisadi, siyasi əlaqələr qurması türk dilinin öyrənilməsini sürətləndirmişdir. Bu reallıqdır. Dilin təbii yolla yayılması, onun qarşısının alınması hər halda qeyri-mümkündür. Burada daha bir məsələni dəqiqləşdirmək istərdik. “Ortaq türk dili” və “ortaq ünsiyyət vasitəsi” anlayışları özündə nəyi ehtiva edir. Təbii ki, “ortaq türk dili” və “ortaq ünsiyyət dili” anlayışlarına fərqli yanaşılmalıdır. Hal-hazırda dünyanın hər yerinə səpələnmiş türk xalqları bir-birilə ünsiyyət qurarkən əsasən müasir Türkiyə dövlətinin istifadə etdiyi Türk dilindən istifadə edirlər. Türk dili eyni zamanda türk dünyası ilə əlaqə qurmaq istəyən digər xalqların da istifadə etdiyi dildir. Biz hesab edirik ki, müasir dövrümüzdə türk dövlətlərinin qarşılıqlı anlaşması üçün işçi termin kimi “ortaq ünsiyyət dili” anlamından istifadə etmək hələlik daha məqsədəmüvafiqdir. “Ortaq ünsiyyət dili” rolunda isə dünyada çox geniş yayılmış müasir Türk dili uğurla çıxış edir. Artıq qloballaşan dünyada super gücə çevrilmiş müasir Türkiyə Respublikasının dövlət dili olan Türk dili qarşılıqlı ünsiyyət vasitəsi kimi həm türk dövlətləri, həm də böyük türk dünyasına maraq göstərənlər, eləcə də dünyaya açıq olan Türkiyənin dünyaya marağından irəli gələrək dominant rol oynayır. Türkiyənin dünyanın hər yerindəki bütün türk və qeyri-türk dövlətləri ilə iqtisadi, siyasi əlaqələr qurması, eləcə də dünya dövlətlərinin Türkiyə ilə hərbi, iqtisadi, siyasi əlaqələrə can atması, Türkiyəyə böyük turist axını türk dilinin öyrənilməsini sürətləndirmişdir. Bu reallıqdır. Dilin təbii yolla yayılması, onun qarşısının alınması üçün maneələr yaratmaq hər halda qeyri-mümkündür. O ki, qaldı “ortaq türk dili” məsələsinə. “Ortaq türk dili” müasir türk xalqlarının bir-birini tam anlaması üçün yaradılacaq “dil”dir. Əlbəttə, bu vaxtilə dilçilərin yaratmaq istədiyi “süni dil” olmayacaq, çünki türkləri bir-birilə bağlayan ən güclü bağ diferensiya prosesində yaranmış fərqlərə baxmayaraq türk dillərinin bir-birinə yaxınlığıdır. Uzun müddət bir-birindən çox aralı düşmüş, fərqli dil birliyinə daxil olmuş ayrı-ayrı türk xalqları arasında şox ciddi dil baryeri olmasa da, hər

halda onlar mövcuddur. Təbii ki, bunun aradan qalxması müəyyən vaxt tələb edəcək. Zamanla biz ortaq türk dilinin konturlarını yəqin ki, dəqiqləşdirə biləcəyik. Əlbəttə, bu ayrı bir söhbətin mövzusudur. Və biz bu barədə ciddi addımlar atmağı düşünürük. ADPU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektorluğu nəzdində yaradılmış Türkoloji Mərkəz bu istiqamətdə bir neçə türk dövləti ilə birgə layihələr həyata keçirməyi planlaşdırmışdır. Zənnimizcə, ilk addım kimi Türk Dövlətləri Təşkilatına daxil olan türk dövlətlərinin istifadə edə biləcəyi çoxdilli danışıq lüğəti ortaq sözlərin təbiiseçmə ilə nəticələnə bilər və s.

XX əsrin sonlarında alimlər XXI əsrdə dünyada dillərin sayının ikiqat azalacağını, hətta bu azalmanın 90% olacağını proqnozlaşdırırdılar. Göründüyü kimi, bu gün dünyada dil situasiyasını müşahidə edərək alimlərin bu proqnozlarının özünü doğrultmadığının şahidi oluruq. Məhz dildə diferensiasiya hadisəsi qloballaşma ilə bağlı inteqrasiyanın ləngiməsinə səbəb oldu. XXI əsrdə dildə diferensiasiya prosesinin üstünlük qazanması çox maraqlıdır. Alimlər bu prosesin səbəblərini başa düşməyə çalışırlar. Lakin bu sualın sadə bir cavabı var, o da hər bir xalqın milli kimliyini qoruması cəhdi ilə izah edilə bilər və s.

Nəticə. Beləliklə, cəmiyyətdə baş verən qloballaşma ilə əlaqədar dillərdə baş verən inteqrasiya prosesi müasir dövrün xalqlarının öz dilini və mədəniyyətini qorumaq cəhdi və istəyi nəticəsində milli dillərin xüsusiləşməsinə çox qəribə şəkildə şərait yaradan diferensiasiya ilə üzləşir. Dünyada gedən çox güclü qloballaşmaya zidd diferensiasiya prosesinin güclənməsi əslində alimlərin, gələcək üçün proqnozlaşdırdığı dillərin tam şəkildə birləşməsinin qeyri- mümkünlüyünü göstərir.

Iqtiboslar/Сноски/References

1. Dəmirçizadə Ə.M. Azərbaycan ədəbi dili tarixi (giriş). – Bakı: APİ, 1967.

2. Cahangirov M.P. Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkkülü. I h. – Bakı: Elm, 1978.

3. Cəfərov N. Türkologiyaya giriş. – Bakı: Elm və təhsil, 2016.

4. İsmayılova M.A. Azərbaycan dilinin ümumxalq dili kimi formalaşması dövrü və sonraki mərhələləri. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Dərslik, I cild. – Bakı, 2016.

5. Kazımov Q.Ş. Azərbaycan dilinin tarixi. Ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər. – Bakı: Təhsil, 2003.

6. Березовская О.М., Кирьянова Л.Г. Тенденции этноязыковых процессов в условиях глобализации современного общества // Известия Томского политехничекого университета. 2009, Т. 315, № 6.

7. Ефремов И. Туманность Андромеды. – Москва: Советская Россия, 1988.

8. Живлакова А.Е. Теоретические подходы к социолингвистическому анализу социально- политической дифференциации языка // Вестник Саратовского государственного технического университета, 2010, Т. 1, № 1 (44).

9. Китанина Э.А., Божинская Т.Я. Проблема неоднородности общества и социальная дифференциация языка на рубеже ХХ-ХХI веков// Теория и практика общественного развития, 2009, № 3-4.

10. Попова Т.Г., Тимофеева О.В., Бокова Ю.С. Язык как главный фактор этнической интеграции // Вестник Южно-Уральского государственного университета. Серия: Лингвистика 2011, № 1 (218).

11. Крылова М.Н. Проблема взаимодействия языка и культуры // Актуальные проблемы обществознания. Межвузовский сборник научных трудов. Выпуск 10. Зерноград: ФГОУ, ВПО, АЧТАА, 2010.

12. Липатов А.Т. Русский язык на лингвокарте мира в условиях глобализации //Вестник Нижегородского университета. Им. Н.И.Лобачевского 2010, № 4.

TÜRKÇE KÖKENLİ YAZI DİLLERİNİN ORTAKLAŞMASI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER

Prof. Dr. Ertuğrul YAMAN, Ahi Evran Üniversitesi/Türkiye, E-mail: eyaman60@gmail.com

ÖZET

Türk dili, tarihî dönemler itibariyle, çok geniş sahalara yayılmış bir dildir. Bu yayılma, son derece doğal yol ve yöntemlerle gerçekleşmiştir. Türkler nereye gitmişlerse, tabiî olarak dillerini de oraya götürmüşler ve şartlara göre, dillerine yaygınlık kazandırmışlardır. Türk dilinin bu yüksek gücü dikkate alınarak yapılacak iş, Türk dilinin birliği konusunda daha stratejik düşünerek bu yolda yeni plan ve politikalar üretmektir. Bu amaçla, Türk kültürünün öngördüğü değer ve davranışları esas almak kaydıyla Modern Dünya’nın metotlarıyla bir dil politikası üretmek ve yeni bir dil planlaması yapmak zorunluluğu vardır. Aynı kökten çıkmış olmalarına rağmen, az çok farklılaşan Türk dilinin kollarını korumak, geliştirmek, öğrenmek ve öğretmek hepimizin ana görevidir. Bir yandan bu kolları koruyup geliştirirken diğer yandan bütün Türk soylu toplulukların ortaklaşa yazı ve ilerleyen süreçte konuşma dili olarak kullanabileceği ortak bir dile hizmet edecek çalışmalar yapmak gerçek bir ihtiyaçtır. Nitekim, küreselleşen ve tektipleştirilen dünyada sadece kendi ülkesiyle ve küçük ölçekte kalan Türk yazı dilleri, zaman içinde eriyip kaybolma; yani, ölü dil olma tehlikesi ile karşı karşıya kalabilirler.

Anahtar kelimeler: Türkçe, Yazı Dilleri, Türki Diller, Dil Ortaklığı.

THOUGHTS ON THE COMBINATION OF TURKIC ORIGINAL WRITTEN LANGUAGES

Prof. Dr. Ertugrul YAMAN, Ahi Evran University/Türkiye, E-mail: eyaman60@gmail.com

ANNOTATION

The Turkish language, as of historical periods, is a language that has spread over a wide area. This spread took place in extremely natural ways and methods. Wherever the Turks went, they naturally took their language there and, according to the conditions, they made their language widespread. Considering this high power of the Turkish language, the task to be done is to think more strategically about the unity of the Turkish language and to produce new plans and policies in this way. For this purpose, it is obligatory to produce a language policy with the methods of the Modern World and to make a new language planning, based on the values and behaviors envisaged by Turkish culture. It is the main duty of all of us to protect, develop, learn and teach the branches of the Turkish language, which differ more or less despite their origins from the same root. While preserving and developing these branches, it is a real need to carry out studies that will serve a common language that all Turkish noble communities can use as a written and spoken language in the future. As a matter of fact, Turkish written languages, which remain only with their own country and on a small scale in the globalizing and standardized world, do not dissolve in time; that is, they may be in danger of becoming a dead language.

Keywords: Turkish, Written Languages, Turkic Languages, Language Partnership.

МЫСЛИ О СОЧЕТАНИИ ТЮРКСКИХ ПИСЬМЕННЫХ ЯЗЫКОВ

Проф. Др. Эртугрул ЯМАН,

Университет Ахи Эвран/Турция, E-mail: eyaman60@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Турецкий язык, как и в исторические периоды, является языком, который распространился на обширной территории. Это распространение происходило исключительно естественными путями и методами. Куда бы ни пошли турки, они, естественно, взяли свой язык и, по условиям, сделали свой язык распространенным. Учитывая эту высокую силу турецкого языка, задача, которую необходимо решить, состоит в том, чтобы более стратегически мыслить о единстве турецкого языка и таким образом разрабатывать новые планы и политику. Для этого необходимо разработать языковую политику с использованием методов современного мира и разработать новое языковое планирование, основанное на ценностях и поведении, предусмотренных турецкой культурой. Наша главная обязанность – защищать, развивать, изучать и преподавать ветви турецкого языка, которые более или менее различаются, несмотря на то, что они произошли от одного корня. Сохраняя и развивая эти ветви, необходимо проводить исследования, которые послужат общему языку, который все турецкие дворянские общины смогут использовать в качестве письменного и разговорного языка в будущем. На самом деле тюркские письменные языки, которые остались только в своей стране и в небольшом масштабе в глобализирующемся и стандартизированном мире, со временем утеряны; то есть им может угрожать опасность стать мертвым языком.

Ключевые слова: турецкий язык, письменные языки, тюркские языки, языковое партнерство.

GİRİŞ

Dil Birliğinin Tarihi Kökenleri

Türkçe kökenli yazı dillerinin köken birliği konusunu, 8. yüzyıldaki Göktürk Bengü Taşları’na kadar indirmek mümkündür. Daha bu bengü taşlarda Türklerin kendi adlarını bırakıp Çince adlar almaya başladıklarından şikâyet edilmektedir: “Türk begler Türk atın ıtı. Tabgaçgı begler Tabgaç atın tutupan Tabgaç Kaganka körmiş” (Türk beyleri, Türk adını bıraktı. Çin’de bulunan Türk beyleri Çin adını alarak Çin Kağanı’na tâbî oldular) (Ergin, 1980).

Türkçe konusundaki ilk bilinçli çalışma, hiç şüphesiz, Kâşgarlı Mahmut’un meşhur sözlüğü Divânu Lûgât’it-Türk’tür. Kâşgarlı Mahmut, 11. yüzyılda Türk illerinin büyük bir kısmını gezmiş, onların dilleri, edebiyatları ve hayat tarzlarına dair pek çok malzeme toplamış olup Hakaniye, Oğuz, Kıpçak, Argu, Çiğil, Kençek ve Uygur lehçelerini bilmekteydi. Kâşgarlı Mahmut, eserinde Karluk, Yağma, Çiğil, Tuhsı, Argu, Yakabu, Basmıl, Kırgız, Tatar, Uygur, Kay, Çumul, Oğuz, Kıpçak (Kıfçak), Türkmen, Uğrak, Çaruk, Yemek, Başkurt, Peçenek, Bulgar, Suvar ve Kençek gibi çeşitli Türk boylarının adlarını bunların yaşadıkları yerleri de belirtir (Ülkütaşır, 1972).

Türklük biliminde, Divânü Lûgâtit-Türk’ün yazılış amacı, genellikle, Araplara Türkçe öğretmek amacıyla hazırlandığı şeklinde ifade edilir. Oysa, Kâşgarlı Mahmut’un asıl amacı, devrin hâkim kültür dili olan Arapça karşısında Türk dili ve Türk kültürünü koruma gayretidir. Nasıl ki Firdevsî Şehname’yi yazarak Fars dili ve kültürünü koruma altına almışsa, aynı şekilde Kâşgarlı da böylesine muhteşem bir eser yazarak Türk dili ve kültürünü kayıt altına almak amacıyla hareket etmiş olabilir (Atalay, 1939: XVII).

Türkler, Anadolu’ya girmelerinden sonra, bir süre, burada hazır buldukları Arapça ve Farsçayı kullanmışlardır. Bu durum ise, devletle milletin birbirlerine anlayamaması gibi bir sonuca götürmüştür. Bu olumsuz gidişi yerinde tespit eden Karamanoğlu Mehmet Bey, 1277’de şu meşhur fermanını yayınlamıştır: “Bu günden sonra, divânda, bârgâhta, mecliste, meydanda Türkçeden başka dil kullanılmayacaktır” (Önder, 1996: 333).

Dilimize önem verilmemesinden yakınan Âşık Paşa ise, bu duygularını şöyle dile getirmiştir:

“Türk diline kimsene bakmaz idi Türklere hergiz gönül akmaz idi Türk dahi bilmez idi ol dilleri

İnce yolı ol ulu menzilleri” (Levend, 1972: 8).

Türk dilinin Farsçadan aşağı kalmadığı gibi, kendine has pek çok güzelliği ve inceliği bulunduğunu örneklerle ortaya koyan Ali Şîr Nevâyî de Türk dilinin birliği ve zenginliği konusundaki önemli edebî şahsiyetlerden birisidir. Ali Şîr Nevâyî, ana dilini (Türk dilini), yolu dikenler ve taşlarla dolu denizin dibindeki incilere benzetir (Barutçu, 1996).

Ali Şîr Nevâyî, dilin millet hayatındaki rolünü çok iyi kavramış ve bu yönde eserler vermiş, ileri görüşlü bir düşünce adamıdır. Mantıku’t-Tayr adlı eserinde geçen bir beytinde Türk diliyle yazmak suretiyle Türk milletini yekvücut hâline getirdiğini şöyle dile getirir:

“Türk nazmıda çü men tartıb alem,

Eyledim bu memleketni yekkalem” (Levend, 1968: 182).

Türk dili birliği konusunda en bilinçli ve başarılı hareket, hiç şüphesiz, İsmail Gaspıralı’ya aittir. Gaspıralı, Türk dünyasının “dilde, işde, fikirde birlik” ilkesiyle bütünleşebileceğini savunmuş ve bu yolda özellikle ortak dili ön planda tutmuştur. Yıllarca, büyük sıkıntılar içerisinde çıkardığı “Tercüman” gazetesiyle bu düşüncesini gerçekleştirmiştir. Gaspıralı İsmail’in bu düşünceleri, Türk dünyasının birleşmesi ve dil birliğinin sağlanması yolunda çok büyük roller üstlenmiştir. Çok güç şartlar altında çıkardığı “Tercüman” gazetesi yıllarca Türk dünyasının değişik bölgelerinde okunmuş, böylelikle de Gaspıralı İsmail’in hayal ve arzu ettiği Türk dünyasının “dilde, işde, fikirde birlik” yolunda büyük adımlar atılmıştır (Saray, 1993).

Türk dil birliğinin sağlanmasında, önemli isimlerden birisi de Azerbaycanlı öncü yazarlardan Mirza Fethali Ahundzade’dir. Ahundzade, 1857’den başlayarak özellikle alfabede konusunda birliğe götürecek çalışmalar yapmıştır (Şimşir, 1991). Yine, Azerbaycan’dan Hüseyinzade Ali Bey ve Hüseyin Cavid’in bu yönde önemli katkıları olmuştur.

Osmanlı Türkçesi gibi ağır bir dönemden sonra, dilde millileşme ve sadeleşme ile Türkiye Türkçesinin temellerinin atılmasında Ömer Seyfeddin ve Ziya Gökalp’in önemli katkıları olmuştur. Ömer Seyfeddin ve arkadaşlarınca Selanik’te çıkarılmaya başlanan Genç Kalemler dergisinde ortaya konan Yeni Lisan Hareketi, dilimiz açısından çok önemli yerlileşme ve millileşme yönelişlerinden birisidir (Öksüz, 1995). Ziya Gökalp’in Türkçülüğün Esasları adlı eserindeki Dilde Türkçülük bölümündeki 11 maddelik ilkeler de bu açıdan önem taşımaktadır (Gökalp, 1977).

Cumhuriyet sonrasında Türkiye’de dil meselelerine dikkatleri çeken diğer önemli bir isim de Sadri Maksudî Arsal’dır. Sadri Maksudî, “Türk Dili İçin” adlı eserini 1930 yılında yayımlar ve dille ilgili görüşlerini ortaya koyar. Aslen Kazanlı bir Türk olan Sadri Maksudî, hem İdil-Ural Türklüğünü hem Türkistan Türklüğünü hem de Türkiye Türklüğünü yakından tanımaktaydı. Bu sebeple bütün Türk dünyasının aslında tek bir Türk dilini kullandığını ortaya koymuş ve Türk edebî dilinin oluşturulmasını istemiştir. Düşünceleriyle Atatürk üzerinde de etkili olan Sadri

Maksudî, Türkiye’de düşünce olarak dil birliğinin temellerini atanlardan birisidir (Ercilasun, 2013: 237).

Türk dil birliğinin önemli basamaklarından birisi de 1926’te başlayıp 1940’a kadar devam eden Lâtin alfabesi dönemidir. Bu yıllar arasında, özellikle eski Sovyetler Birliği’ndeki Türk boylarının büyük bir kısmı Latin alfabesinin kabul etmesiyle dil ve yazı birliği yönünde çok önemli bir fırsat yakalanmış oldu. Ne yazık ki bu dönem pek fazla sürmemiş ve eski Sovyetler Birliği’ndeki Türkler, farklı farlı Kiril harfleri kabul etmek zorunda kalmışlardır.

1920’li yıllarda eski Sovyet Birliği’ndeki Türk boylarından bazılarının kademeli olarak Lâtin alfabesine geçmeleri, kendi aralarında yazı ve dil birliği oluşturulması amacına yönelikti. Bu karar 1926’da Bakü’de toplanan 1. Türkologiya Kongresi’nde alınmıştı. Hatta, bu kongrede Lâtin alfabesinin bütün Türklerce kullanmasının doğru olacağını söyleyen meşhur Türkolog Aleksandr

N. Samoyloviç, bu düşüncesi sebebiyle, Stalin tarafından 1936’da Sibirya’ya sürülmüştür (Eren, 1991). Atatürk, 1928’te Türkiye’de Lâtin harflerine geçerken biraz da Türk dünyasında yazı birliği amacını güdüyordu (Eren, 1991: 8).

1928’de Türkiye’de Lâtin harfli Türk alfabesi kabul edildiğinde diğer bazı Türk boyları da Lâtin alfabesini kullanmaktaydı. Türkiye’nin Lâtin alfabesini kabul etmesinin bir sebebi de uzakta kaldığımız kardeşlerimizle aramızdaki perdeyi kaldırmak ve bütün Türklerin birbirini kolayca okumalarını sağlamaktı. Ancak, ne yazık ki daha 1920’li yıllarda İlminski’nin fikirleri doğrultusunda eski Sovyetler Birliği içindeki Türkler ve diğer milletler için farklı alfabeler oluşturulmuştur. Bu yöntemle, aynı dilin farklı kollarını konuşan Türk boyları birbirlerini anlamayacak duruma getirildi. Böylece, Türk boyları arasına, dil ve alfabe engeli konulmuş oldu. Alfabe farklılıklarının diğer örtülü bir amacı da Rusçayı popüler bir dil konumuna getirmektir. Nitekim; ilerleyen yıllarda Rusça, iyi bir hayat sürmenin tek yolu hâline gelmiştir. Dil üzerinden yapılan bu yıldırma hareketi, ne yazık ki bazı kişiler üzerinde etkili olmuş, bu değişiklik bazılarının hayat tarzına ve düşünce mekanizmasına kadar yansımıştır.

Eski Sovyetler Birliği’ndeki Türk boylarının Lâtin alfabesini kullandıkları dönem pek uzun sürmemiştir. Sosyalist rejimin geleceği için tehlikeli görülen ve Türk dünyasında yakınlaşmayı hızlandıran bu süreç 1940’lı yılların hemen başlarında durdurulmuştur. Sovyet sisteminin baskıları yüzünden dil ve yazı birliği meselesi, uzun yıllar gündeme gelememiştir. Ana dili meselesi ancak 1980’li yıllarda tekrar Türk dünyasında ele alınmaya başlanmıştır. Ana dili edebiyata daha fazla konu olmuş ve bu konuda tartışmalar yapılmıştır. Bu konu özellikle Özbekistanlı, Kazakistanlı ve Kırgızistanlı aydınlar arasında ciddî anlamda tartışmaya açılmıştır (Koçar, 1991).

Türk dilinin birliği açısından 1990’lı yılların başı, dönüm noktalarından birisi olmuştur. Eski Sovyetlerin dağılması ve Türk kökenli Cumhuriyetlerin bağımsızlıklarını ilan etmeleriyle Türk dili için yeni bir imkânlar dünyası ortaya çıkmış oldu. Türk kültürü coğrafyası yeniden cazibe merkezi konumuna yükseldi. Diğer kültürel değerlerimizle birlikte ortak mirasımız Türk dili de gündemde yer tutmaya başladı.

Türk Dilinin Güncel Durumu

Türk dili, tarihsel geçmişte Balkanlar’dan Çin’e, Rusya’nın kuzeyinden Afrika’nın içlerine kadar uzanan geniş alanda, farklı yoğunluklarda lehçeler ve ağızlar hâlinde kullanılmıştır. Ünlü Macar bilgini H. Wambery’nin de belirttiği gibi, Türk dilini bilen bir kimse bu dille konuşa konuşa rahatlıkla Balkanlar’dan Çin’e kadar seyahat edebilir. Söz konusu alanda yaşayan Türkler, farklı devletler içinde, farklı konuşma biçimlerini geliştirmiş olsalar bile, hepsi de Türkçe konuşurlar. Bu bakımdan “Balkanlar’dan Çin’e kadar” ibaresi dilimiz için hâlen geçerlidir. Bu kadar geniş bir coğrafyaya yayılmış ve çok sayıda kola ayrılmış olan Türk dilini, ne kadar insanın konuştuğu

noktasında tam bir sayı vermek zordur. Çünkü, adı geçen bölgelerde yaşayan Türklerin bir kısmı bağımsız cumhuriyet, bir kısmı özerk cumhuriyet şeklinde yaşarken bazıları da diğer devletlerin ahalisi olarak hayatlarını sürdürmektedirler. Bundan dolayı kesin ve yeni rakamlar elde etmek bir hayli zordur. Ancak, tahminî olarak bugün dünya üzerinde yaşayan Türklerin toplam sayısının 200 milyonun üzerinde olduğunu rahatça söyleyebiliriz. Bu rakamı, 250 hatta 300 milyona kadar çıkaranlar da vardır. Ortalama bir söyleyişle, günümüzde 250 milyon civarında insan Türk dilinin kollarıyla konuşmaktadır, denebilir. Bu hâliyle Türk dili, dünyanın en çok konuşulan dilleri sıralamasında rahatlıkla ilk beşe girmektedir. Pratikte “Türkçe” denildiğinde, bütün Türklerin kullandığı genel Türk dilinin anlaşılması gerekir. Genellikle, pratik olarak Türkiye’de konuşulan dil için “Türkçe” terimi kullanılmaktadır. Oysa, Türkiye Türklerinin konuştuğu dilin adı Türkiye Türkçesidir ve genel anlamdaki Türk dilinin bir lehçesi yani, bir koludur.

Türk Dünyasında Ortak İletişim Dili

Türk devletlerinin kendi dillerinin devlet dili olarak kabul edilmesi, bağımsızlıkların kazanılması yolunda atılmış en önemli adımlardır. Özbekistan’da, Kazakistan’da, Kırgızistan’da, Türkmenistan’da ve Azerbaycan’da her bir genel Türk dilinin kolları olan ve her biri bağımsız ve gelişmiş bir yazı dili olan kendi dillerini devlet dili olarak kabul etmiş olmaları, son derece önemli adımlardır. Türk dilinin öz evlatları olan bu kolları geliştirmek, öğretmek ve yaşatmak takdire şayan çalışmalardır.

Gerek bu kolların korunması ve geliştirilmesi gerekse, küresel ölçekte Türk dilinin gücü konusunda söz sahibi olabilmek için, yukarıdan beri sözü edilen Türk dilinin güncel kollarının bileşkesi olan ortak bir iletişim dili oluşturulmalıdır. Bu amaçla öncelikle ulu ve kadim Türk dilinin güncel kolları karşılıklı olarak Türk soylular arasında öğrenilmeli ve öğretilmelidir. Ortak sanat, spor, kültür ve ticaret faaliyetlerini artmasıyla ortak Türk dili zaman içinde kendiliğinden oluşacaktır. Bunun için yapay zorlamalar yerine karşılıklı ilişkilerin güçlendirilmesi, edebî eser değişimin hızlandırılması, sanatsal faaliyetlere ağırlık verilmesi gibi destekleyici unsurlardan yararlanılabilir.

Son yıllarda ise “Ortak Türkçe, Ortak dil” meselesi daha çok konuşulmayı başlanmıştır. Azerbaycan’da bu yönde çalışmalar hızlanmıştır. Özellikle, Agamusa Ahundov ve Nizamî Hudiyev’in bilimsel çalışmaları dikkate değerdir. Bu yöndeki çalışmaların belki de en önemlisi Özbekistan’da yapılmıştır. Bu konuda Özbekistan’da “Orta Türk Tilini Yaratış Muammaları” (Ortak Türkçeyi Oluşturma Meseleleri) adlı bir sempozyum düzenlenmiştir. 23-25 Haziran 1993 tarihleri arasında Taşkent’teki Özbekistan Medeniyet Camgarması (Özbekistan Kültür Vakfı) tarafından gerçekleştirilen sempozyuma Özbekistanlı bilim adamlarının yanı sıra, Kazak, Kırgız, Gagavuz, Azerbaycan ve Türkiyeli bilim adamları da katılmış ve ortak dille ilgili görüşlerini belirtmişlerdir. Bu nokta Özbekistanlı akademik Prof. Dr. K. H. Hanazarov’un soyadlarındaki Rusça “Ov, Ova, Ovna” eklerinin atılmasını ve en önemlisi Özbekistan’ın adının “Türkistan” şeklinde değiştirilmesini teklif etmiştir. Bu verimli sempozyumun tebliğ özetleri kitap hâlinde yayımlanmıştır. “Ortatürk Tilini Yaratiş Muammaları” (Özbekistan Kültür Vakfı. Bahtiyar Kerimov, Şaahmet Mutalov, Ertuğrul Yaman, Taşkent 1993). “Orta Türk Tili” adını taşıyan kitapçık tarafımızdan Türkiye Türkçesine aktarılarak yayınlanmıştır (Kerimov, 1996: 190).

Türk Dilinin Yüksek Gücü ve Dil Planlaması Stratejileri

coğrafyamız, en doğal şekliyle aynı zamanda dil coğrafyamızı da oluşturmuştur. Dolayısıyla Türkçenin tarihî yayılma alanları günümüzdekinden çok daha geniştir.

Türk dilinin bu yüksek gücü dikkate alınarak yapılacak iş, Türk dilinin birliği konusunda daha stratejik düşünerek bu yolda yeni plan ve politikalar üretmektir. Bu amaçla, Türk kültürünün öngördüğü değer ve davranışları esas almak kaydıyla Modern Dünya’nın metotlarıyla bir dil politikası üretmek ve yeni bir dil planlaması yapmak zorunluluğu vardır.

Ortak Dil Stratejileri

Ülkeler arasındaki ilişkiler, çoğunlukla devlet yöneticilerinin yaklaşımlarıyla biçimlenmektedir. Bu bağlamda, dil alanındaki gelişme ve ilerlemeler, her şeyden önce Türk soylu ülkelerin yöneticilerinin bakış açıları ve yaklaşımlarıyla doğru orantılıdır. Yukarıdaki genel stratejiler uygulamaya konduktan sonra, dil konusunda daha özel yaklaşım ve stratejiler de devreye sokulabilir. Bunları şu şekilde özetlemek mümkündür:

1. Türk dilinin bütün kolları, ortak Türk kültürü üzerine kuruludur. Bu sağlam temeli

güçlendirmek ve kültür coğrafyamızda ortak edebî mirası ve ortak değerleri vurgulamak gerekir.

2. Türk dilinin çok sayıdaki kollarının temel söz varlığı aynıdır. Farklı kelimeler ve kalıplar yeni zamanlarda ortaya çıkmıştır. Türk dilinin kök birliği ile ilgili çalışmalar daha fazla teşvik edilmeli ve desteklenmelidir.

3. Dünya’da Türk dilinin hak ettiği yeri alabilmesi için ayrı ayrı kollar hâlinde varlığını sürdüren Türk dilinin ortak bir iletişim dilinde birleşmesi gerekir. Türkçenin birliği düşüncesi, yukarıda sayılan kurumlarca bir özel amaç olarak göz önünde tutulmalı, bu yönde yapılacak çalışmalara zemin hazırlanmalıdır.

4. Bir yandan varsayılan bu ortak iletişim dili, kökleri ortak olan yazı dillerinin kültürel ortaklığına dayandırılırken; yaşayan Türk yazı dillerinin özgünlüğü ve mirası korunmalıdır.

5. Ortak iletişim dili; öncelikle toplantı, konferans ve bilgi şölenlerinin iletişim dili olarak kullanılmalıdır.

6. Yeni türetilen terimlerde ve kelimelerde ortak hareket edilmesi amaca hizmet edebilir.

7. Ortaklığa giden yolda doğal ilişkiler esastır. Bu bağlamda Türk dilinin kökenleri Türkistan coğrafyasında olduğu için yönümüzü kültür coğrafyalarımıza çevirmek durumundayız.

8. Birleşen Türk dilinin dünya ölçeğinde itibar görmesinin en doğal yolu ticarettir. Karşılıklı ticaret yapanlar, dillerini de öğrenmek isterler. Ticaret dili öğretir, öğrenilen diller de ticaretin kapsam ve potansiyelini arttırır.

9. Medya sınır tanımaz. Bu bağlamda özellikle diziler aracılığıyla Türk dili, Dünya ölçeğinde yaygınlaştırılabilir. Medya kuruluşları, Türk dilinin yaygınlaştırılmasını en önemli hedeflerden birisi olarak kabul etmelidirler.

10. Türk dili, dünya üzerindeki bütün kültür coğrafyamız için artık yalnızca bir kültürel değer değil; aynı zamanda ekonomik bir güçtür.

Türk dünyasında Türk dilinde birlik gerçekleşirse, bu aynı zamanda işte (ekonomide) birlik anlamına gelir. Düşünceler birleşirse, dil de birleşir; dil birleşirse, iş de birleşir. Böylesi olumlu bir sonuç ise, hem bölge ülkeleri hem de Türk dünyası için yararlı ve kazançlıdır.

Sonuç ve Değerlendirme

Günümüz dünyasında uluslararası ve bölgesel ilişkiler, çok daha hızlı ve rasyonel yürütülmektedir. Bu bağlamda, eski dönemlerin emperyalist idealleri geçersiz kalmıştır. Yapılacak iş, yerel, bölgesel ve küresel ölçekte daha işlevsel ve stratejik düşünceler üretmek ve akılcı adımlar atmaktır. Öncelikle bölgesel bağlamda düşünüldüğünde, Türk dili ve komşu diller arasındaki öğrenme-öğretme ilişkilerinin karşılıklı olarak arttırılması; rekabet yerine güç birliği, çatışma

yerine uzlaşma anlayışı esas alınmalıdır. Güncel koşullarda dil meselesi sadece dil, anlaşma ve iletişim meselesi değil, aynı zamanda ekonomik bir güç, stratejik bir araç ve uluslararası potansiyel bir dayanışma konusudur. Bu yaklaşım esas alındığında, diller; bölgesel ve küresel ölçekte dostluk, huzur ve barışın da teminatı olabilirler.

Türk dilinin her bir kolu ve her bir konuşucusu bizler için son derece değerli ve önemlidir. Aynı kökten çıkmış olmalarına rağmen, az çok farklılaşan Türk dilinin kollarını korumak, geliştirmek, öğrenmek ve öğretmek hepimizin ana görevidir. Bir yandan bu kolları koruyup geliştirirken diğer yandan bütün Türk soylu toplulukların ortaklaşa yazı ve ilerleyen süreçte konuşma dili olarak kullanabileceği ortak bir dile hizmet edecek çalışmalar yapmak gerçek bir ihtiyaçtır. Nitekim, küreselleşen ve tektipleştirilen dünyada sadece kendi ülkesiyle ve küçük ölçekte kalan Türk yazı dilleri, zaman içinde eriyip kaybolma; yani, ölü dil olma tehlikesi ile karşı karşıya kalabilirler. Bir yandan her bir kolu özgün şekliyle muhafaza ederken diğer yandan ortaklaşmak ve yabancılara dil öğretimini bu ortak dil üzerinden yürütmek, günümüz şartlarında artık bir keyfiyet değil, bir zarurettir! Tek tek yok olmamak için toptan birleşerek mücadele etmek, dilimizin ve milletimizin geleceğiyle ilgili hayatî bir konudur.

Iqtiboslar/Сноски/References

1. Atalay Besim. Divanü Lugatit-Türk Tercümesi, I.Cilt. – Ankara: TDK yay., 1939, s. XVII.

2. Barutçu Sema. Muhakemetü’l-Lugateyn. – Ankara: TDK Yay., 1996.

3. Ercilasun Ahmet Bican. Türkçede Birlik. – Ankara: Akçağ Yay., 2013.

4. Ergin Muharrem. Orhun Abideleri. – İstanbul, 1980.

5. Gökalp Ziya. Türkçülüğün Esasları. – İstanbul: Kadro Yay., 1977.

6. Kerimov Bahtiyar, Mutalov Şaahmet. “Orta Türk Tili” (Aktaran: Dr. Ertuğrul Yaman) // Bilig

Dergisi, Sayı 3, Güz 1996, 190. s.

7. Koçar Çağatay. Türkistan ile İlgili Makaleler. – Ankara: Kültür Bak., 1991.

8. Levend Agah Sırrı. Ali Şir Nevaî, IV.cilt. – Ankara: TDK Yay., 1968. s.182.

9. Levend Agah Sırrı. Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri. – Ankara: TDK Yay., 1972,

s. 8.

10. Öksüz Yusuf Ziya. Türkçenin Sadeleşme Tarihi Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi. –

Ankara: TDK Yay., 1995.

11. Önder Mehmet. “Karamanoğulları’nın Türk Diline Fermanındaki Gerçekler” Uluslar Arası Türk Dili Kongresi. – Ankara, 1996, s. 333.

12. Saray Mehmet. Türk dünyasında Dil ve Kültür Birliği. – İstanbul, 1993.

13. Şimşir Bilâl N. Azerbaycan’da Türk Alfabesi Tarihçe. – Ankara: TDK. Yay., 1991.

14. Ülkütaşır M. Şakir. Büyük Türk Dilcisi Kâşgarlı Mahmut. 2. Baskı. – Ankara: TDK Yay., 1972.

ИЗ ИСТОРИИ ИЗУЧЕНИЯ ПОЛИПРЕДИКАТИВНЫХ СТРУКТУР В ТЮРКСКИХ ЯЗЫКАХ

АННОТАЦИЯ

Муса ЮЛДАШЕВ,

Профессор СамГУ

Проблема выявления и классификации типов полипредикативных устройств тюркских языков в связи с синтаксисом индоевропейских языков началась в 20-х годах века. В данной статье известные тюркологи, подробно изучавшие процесс развития полипредикативных конструкций в тюркских языках научные выводы сравниваются и анализируются

Ключевые слова: Полипредикатив, деепричастные, квази, переходный, спаянный, элементарный, цельный.

TURKIY TILLARDA POLIPREDIKATIV TUZILMALARNI O‘RGANISH TARIXIDAN

Musa YO‘LDOSHEV,

Musa SamDU professori

ANNOTATSIYA

Hind-Yevropa tillari sintaksisi bilan bog‘liq holda turkiy tillarning polipredikativ qurilmalari turlarini aniqlash va tasniflash muammosi o‘tga asrning 20-yillarida boshlangan. Ushbu maqolada turkiy tillardagi polipredikativ qurilmalarning taraqqiyot jarayonini mukammal o‘rgangan mashhur turkolog olimlarning ilmiy xulosalari qiyoslab tahlil qilingan.

Kalit so‘zlar: Polipredikativ, ravishdoshli qurilma, kvazi, o‘tish davri, lehimlangan,

elementar, yaxlit.

FROM THE HISTORY OF THE STUDY OF POLYPREDICATIVE STRUCTURES IN THE TURKIC LANGUAGES

Musa YULDOSHEV,

Professor of SamSU

ANNOTATION

The problem of identifying and classifying the types of polypredicative devices of Turkic languages in connection with the syntax of Indo-European languages began in the 20s of the century. In this article, the well-known Turkologists who thoroughly studied the development process of polypredicative constructions in Turkic languages scientific conclusions are compared and analyzed.

Key words: Polypredicative, participles, quasi, transitional, soldered, elementary, integral.

Проблема определения типов и классификации полипредикативных структур тюркских языков в соотнесении с синтаксисом индоевропейских языков возникла в 20-е гг. XX века. До этого времени "все причастные, деепричастные и глагольно-именные конструкции" рассматривались "как придаточные предложения, только на том основании, что и те и другие имеют одинаковый смысл. Эта точка зрения основана на чисто логическом подходе к природе тюркских синтаксических явлений" (Гаджиева, 1983: 8). Подобная традиция идет еще от знаменитой "Грамматики алтайского языка" 1869 г., "до сих пор

сохраняющей свое научное значение" (Кононов, 1982: 302). Здесь деепричастные оброты с собственным подлежащим определяются как структуры, переходные от простого предложения к сложному (Грамматика, 1869). К придаточным предложениям в названном труде отнесены определительные, образованные причастными и именными определительными синтагмами (Грамматика, 1869: 190-195) и “зависящие", а также некоторые другие - обстоятельственные, временные, условные и т.д (Грамматика, 1869: 199) Решительный шаг в сторону учета специфики тюркского синтаксиса с отходом от формально-функционального понимания полипредикативных конструкций сделал Ж.Дени. Он принципиально разграничивал такие фразы, как: (1) Čоbаn bilirki ev yandi и (2) Čоban eviň yandigini bilir обе в значении: пастух знает, что дом сгорел, считая, что в (1) мы имеем два предложения, которые содержат независимое или главное суждение и зависимое суждение, а во (2) зависимое суждение заключено в квази-предложении. Квази- предложение по Ж.Дени характеризуется тем, что его логический предикат всегда представлен личной глагольной формой или именем; помимо этого условия в квази- предложении должен быть собственный субъект, поскольку употребление именной формы глагола может быть вызвано оборотами типа: rien ne sert de courir "ничего не стоит убежать", il faut partir a point «нужно уйти вовремя”(Deny, 1920: 797).

Аналогичный подход развивал в своих трудах Н. К. Дмитриев, указывавший, что языки разной типологии, такие, как башкирский и русский, "могут одно и то же смысловое содержание передавать различной языковой формой" (Дмитриев, 1948: 244). Признаками придаточных предложений являются, во-первых, относительная логическая самостоятельность заключенной в них мысли, и, во-вторых, наличие отдельно выраженных подлежащего и сказуемого в финитной форме; с позиции этих критериев "огромное большинство предложений с причастиями и деепричастиями не удовлетворяет основным требованиям придаточных предложений" (Дмитриев, 1948: 245). Н.К.Дмитриев приводит примеры и, в частности, пример полипредикативной ИК: “минен каçан кайтасагымды белдегезме?” "знаете ли вы, когда я вернусь?". "Здесь, - считает Н.К. Дмитриев, - мы имеем простое предложение, которое включает в себя отглагольно-именной оборот кайтасагымды" (Дмитриев, 1948: 245-246).

Таким образом, можно указать на едва заметные, но весьма важные различия в концепциях Ж.Дени и Н.К. Дмитриева. Казалось бы, квази-предложению Ж.Дени соответствует отглагольно-именной оборот у Н.К.Дмитриева, и все дело лишь в термине, однако Н.К.Дмитриев рассматривает всю сложную ИК как простое предложение, тогда как та же конструкция у Ж.Дени имеет статус, не равный простому предложению и являющийся переходным, промежуточным на пути к сложноподчиненному предложению. Другое Различие концепций Ж.Дени и Н.К.Дмитриева заключается в неодинаковой квалификации конструкций с причастиями и деепричастиями. Н.К. Дмитриев делает серьезную уступку старому формально-функциональному подходу: "Из среды причастных и деепричастных оборотов, - пишет он, - мы склонны выделить такие, в которых при причастии или деепричастии имеется свое грамматически выраженное подлежащее, отличное от подлежащего остальной части фразы. Хотя такие обороты и не удовлетворяют одному из выставленных выше основных признаков придаточных (сказуемое в одной из форм, выражающих лицо), однако мы склонны считать их тоже придаточными, хотя и переходного типа: в этом типе отсутствие сказуемого в форме, обозначающей лицо, как бы

компенсируется отчетливо выраженным грамматическим (и логическим) подлежащим" (Дмитриев, 1948: 247).

Называя обороты с собственным подлежащим придаточными предложениями переходного типа, Н.К. Дмитриев фактически сближается с концепцией Ж.Дени, потому что квази-предложения - это тоже еще не предложения, а "якобы" или "мнимые" предложения, отличные от придаточных, т.е. именно предложения переходного типа от оборота к придаточному. Таким образом, у Ж.Дени выделено три типа зависимых предикативных синтагм: I. оборот; 2. квазипредложение; 3. придаточное предложение. У Н.К.Дмитриева фактически тоже было выделено три типа: 1. оборот; 2. придаточное предложение переходного типа; 3. придаточное предложение. Однако в общей классификации зависимых конструкций Н.К.Дмитриев не использовал трехчастное деление, поскольку второй и третий типы объединялись общим термином придаточное предложение, а дополнительное дифференциальное определение ("переходный тип") ко второму из них почти не употреблялось.

Тем не менее и при учете указанного трехчастного деления у Н.К.Дмитриева, некоторые конструкции оказываются неодинаковым образом распределенными по типам в классификациях названных ученых. Придаточные предложения с личным (финитным) глаголом отнесены одинаково к третьему типу; деепричастные обороты со своим подлежащим также одинаково отнесены ко второму типу; а вот конструкции с именем действия в качестве предикативного центра зависимой синтагмы, среди которых большое место занимают ИК, Н.К.Дмитриевым отнесены к первому типу - оборотам, тогда как Ж.Дени отнес их ко второму, считая так же, как и деепричастные обороты, квазипредложениями.

А.П.Поцелуевский в фундаментальном труде "Основы синтаксиса туркменского литературного языка" (Поцелуевский, 1975) углубил теоретический анализ сложных синтаксических структур тюркских языков в соотнесении с соответствующими явлениями индоевропейских языков. Общей предпосылкой концепции А.П. Поцелуевского является понимание значительности удельного веса именных предложений (как с чистыми именами в роли предикатов, так и с отглагольными именами) в тюркском синтаксисе. Включение таких именных предложений в качестве зависимой части сложного целого не дает оснований перестать квалифицировать их как предложения, но уже подчиненные (Поцелуевский, 1975: 172). Отличительной чертой таких подчиненных предложений тюркских языков является "своеобразие их формальной связи с главным предложением": они могут принимать формальный показатель (в предикате именного характера), относящийся ко всему предложению, тогда как "в европейских языках основным формальным показателем синтаксической связи зависимого предложения с главным являются служебные слова (в сочетании с особой интонацией, свойственной сложным предложениям)" (Поцелуевский, 1975: 172-173). Указанное тюркское зависимое предложение "может восприниматься как одно целое, синтаксически настолько тесно спаянное во всех своих частях, что становится равносильным отдельной лексической единице" (Поцелуевский, 1975: 173). Наряду с предложениями указанного типа в тюркских языках имеются и предложения европейского типа с глагольным предикатом зависимой части в форме verbum finitum. Исходя из фактов принципиального различия в способе связи зависимой части с главной, А.П.Поцелуевский устанавливает три основных типа сложноподчиненных предложений: аналитического типа а) с союзными словами, б) без

служебных слов с одной лишь интонационной связью, в) с глагольными именами и причастиями в сочетании с послелогами; синтетического типа (с личными условными и другими личными глагольными неокончательными формами); комбинированного аналитико-синтетического типа (личные неокончательные формы глагола в соединении с союзами). Предложения с причастными, деепричастными и глагольно-именными оборотами не входят в данную классификацию, т.к. они не являются сложноподчиненными, а составляют переходные типы между простым и сложноподчиненным предложением (Поцелуевский, 1975: 174-175).

Ученый считает, что "сложноподчиненное предложение является дальнейшим развитием и усложнением простого предложения", и в соответствии с этим устанавливает семь основных ступеней такого развития, где I ступень - простое предложение, VI и VII - сложноподчиненные предложения соответственно синтетического и аналитического типов, а ступени II-V- переходные типы, отличающиеся грамматическими особенностями выражения субъекта зависимой части. При этом особенно важно отметить, что "отглагольные обороты речи", составляющие зависимое суждение", делятся на три разновидности.

Во-первых, они могут быть оборотами в составе простого предложения, если субъект зависимого суждения "грамматически не выявлен" (Поцелуевский, 1975: 238).

Во-вторых, они могут быть "потенциальными предложениями с грамматически выраженным логическим субъектом зависимого суждения" личными и указательными местоимениями в форме родительного падежа, местоименными аффиксами и т.п., косвенно указывающими на логический субъект зависимого суждения (Поцелуевский, 1975: 238).

В третьих, они могут быть придаточными предложениями в составе "настоящих сложноподчиненных предложений" (Поцелуевский, 1975: 242).

Между "потенциальными" и придаточными существуют предложения "переходного типа", образованные по следующей модели: “мен сениň хер не эдэн ишини билирим” я знаю все, что ты делаешь" (Поцелуевский, 1975: 240-241).

Таким образом, А.П.Поцелуевский так же, как и Ж.Дени и Н.К.Дмитриев, фактически приходит к необходимости выделения трех типов зависимых предикативных структур: оборот, потенциальное предложение, придаточное предложение. Именно в этом главном пункте точки зрения указанных ученых сходны, тогда как в деталях они несколько расходятся.

Мы столь подробно проанализировали основные положения синтаксических концепций Ж.Дени, Н.К.Дмитриева и А.П.Поцелуевского потому, что впоследствии многие исследователи, критически развивая воззрения этих ученых, чаще обращали внимание на внешнюю терминологическую сторону и меньше - на стоящую за этим суть дела, концептуальную сторону, которая во многом была новаторской и предвосхитила достижения в области синтаксиса тюркских языков в 60-70-х гг. прошлого столетия.

Некоторые оригинальные моменты в изложении синтаксиса сложного предложения можно отметить в грамматических трудах 40-х гг. прошлого столетия Н.П.Дыренковой. Для нее предложение с однородными сказуемыми или подлежащими - слитное; предложение, составленное из простых независимых друг от друга предложений, - составное; все остальные виды полипредикативных построений - сложные предложения. "Сложное предложение, - пишет Н.П.Дыренкова, - является особым сочетанием двух или нескольких предложений. Одно из таких предложений - главное или законченное предложение, другое

или другие, если их несколько - развитые или развернутые члены предложения или обороты. Главное или законченное предложение имеет своим сказуемым глагол в окончательной форме (изъявительной или повелительно-желательной) и по своей структуре одинаково с простым предложением. Особенности оборотов заключаются в том, что сказуемое их не является окончательной глагольной формой, а должно быть оформлено либо в деепричастной, либо причастной форме (Дыренкова, 1941: 285). Помимо оборота в составе сложного предложения может быть подчиненное предложение с самостоятельным сказуемым в спрягаемой форме глагола: условное, уступительное, сослагательное и определительно-относительное (Дыренкова, 1941: 298-301). Таким образом, у Н.П. Дыренковой оказалась детально разработанной номенклатура названий целого сложного, необходимость чего особо подчеркивается в работе В.Г.Адмони, однако интересующая нас часть сложного синтаксиса дана традиционно: сложные предложения с оборотами принципиально не отделены от сложных предложений с подчиненными предложениями, иными словами, от сложноподчиненных предложений.

А.Н. Кононов в своих синтаксических воззрениях, изложенных им в фундаментальных грамматиках турецкого и узбекского языков, исходит из двухчастного деления полипредикативных конструкций. Имена действия, причастия и деепричастия, как пишет ученый,"в силу своей «причастности» к глаголу образуют второй центр предложения»; слова "второй центр предложения" можно было бы понять, как намек на признание предикативного отношения в подобных словосочетаниях, однако все они рас- сматриваются в рамках простого распространенного предложения"на правах одного из его членов (Кононов, 1956: 437). К системе сложноподчиненного предложения А.Н.Кононов относит лишь такие полипредикативные построения, где предикат зависимой части выражен формами конечного сказуемого - финитной формой глагола или именным сказуемым. В одном из параграфов, после рассмотрения способов морфологического подчинения придаточных предложений с финитными глаголами в сказуемом главному предложению, содержится прямое указание: "В случаях использования формы на dik = (y)açak в аналогичных предложениях они (предложения) не могут рассматриваться как сложное предложение, т.к. форма на dik = (y)açak является развернутым членом (простого распространенного. - М.Ю) предложения (развернутое определение или развернутое дополнение), а не сказуемым самостоятельного предложения" (Кононов, 1956: 526).

В приведенной цитате важно соотношение: развернутый член -но не особое сказуемое. Слова о "самостоятельности предложения" могут привести к неправильному пониманию дела. Более точно о характере зависимого предиката автор говорит в другой своей грамматике, указывая, что финитность зависимого предиката -морфолого- синтаксическая, но не коммуникативная: "... части сложноподчиненного предложения, - пишет он, - внешне имеющие строение предложения (выделено автором - М.Ю.) лишены смысловой и интонационной законченности, лишены коммуникативной самостотельности" (Кононов, 1956: 408).

Таким образом, можно констатировать, что квалификация зависимой определительной или изъяснительной конструкции как придаточного или квази- предложения, либо, напротив, как отглагольно-именного оборота или развернутого члена простого предложения связана с пониманием характера синтаксических отношений между глагольной формой и ее семантическим агенсом (производителем действия). Если такие отношения понимаются как предикативные, то зависимая конструкция считается каким-

либо видом предложения; если же отношения понимаются как определительные, то кон- струкция рассматривается на правах члена простого предложения. В этом смысле точка зрения А.Н.Кононова при ее кажущейся противоречивости может быть признана перспективной при соответствующем ее развитии, т.к. она подводит к следующему пониманию вопроса: с одной стороны, отношения между глагольной формой и ее агенсом

- действительно предикативные в своей основе отношения; с другой стороны, когда конструкция включается в состав сложного синтаксического построения, указанные отношения претерпевают изменения. Весь вопрос в том, насколько, в каких аспектах они изменяются и насколько остаются прежними.

Г.А.Абдурахманов в ряде своих трудов дал развернутую и аргументированную для своего времени классификацию типов сложного предложения вообще и слож- ноподчиненного, в частности (Абдурахмонов, 1958) После работ Н.С. Поспелова (1950) в русской грамматической литературе, в том числе в академических грамматиках русского языка, стало принятым считать бессоюзную связь частей сложного предложения особым видом синтаксической связи, отличным от сочинения и подчинения, поскольку "в бессоюзных предложениях противопоставление сочинительной и подчинительной связи снято, т.к. синтаксические и смысловые отношения между частями формально не выражены" (Абдурахмонов, 1958, 382).

Бессоюзные сложные предложения при таком подходе оказывались третьим видом или типом сложного предложения, наряду со сложносочиненными и сложноподчиненными предложениями. Именно такое трехтипное общее деление сложных предложений и проводит в названных трудах, а также в академической грамматике узбекского языка 1976 г. Г.А.Абдурахманов (Ўзбек тили грамматикаси, 1995). Сложные предложения с изъяснительными отношениями, как уже указывалось выше, во «Введении», при такой классификации рассматривались в бессоюзных и сложноподчиненных.

Что касается сложноподчиненных предложений, то их классификация по мнению Г.А.Абдурахманова должна учитывать два взаимосвязанных аспекта: во-первых, способ связи придаточного с главным. Здесь, следуя за А.П.Поцелуевским, Г.А.Абдурахманов выделяет три типа связи: синтетический, аналитический и аналитико-синтетический. Во- вторых, смысл и функцию придаточного предложения. В этом случае придаточные делятся на следующие традиционные типы: определительные, дополнительные, подлежащные, сказуемные, временные, места, причинные, цели, условные, уступительные, следствия, образа действия, сопоставительные (Абдурахмонов, 1960: 84-89).

Как видим, классификация по второму аспекту носит смешанный характер: часть типов выделяется на основе семантико-синтаксической роли придаточного (а точнее, даже

- семантико-синтаксического значения всего сложного предложения; имеются в виду сложноподчиненные предложения временные, причинные, цели, условные, уступительные, следствия), часть типов выделяется на основе структурно-грамматической, т.е. в сущности

- формальной, функции придаточного в составе сложного предложения (определительные, дополнительные, подлежащные и т.д.).

Концепция, исходящая при классификации сложноподчиненных предложений из необходимости учитывать два критерия - структурный и функционально-синтаксический - теоретически ясно и последовательно изложена в известной работе Э.А.Груниной (I961), являющейся публикацией ее более ранней кандидатской диссертации (1952). "В понятие структурного принципа классификации сложноподчиненных, - пишет Э.А. Грунина, —

входит не только учет построения придаточного и главного предложений (например, лич- ная или неличная форма глагола в сказуемом придаточного предложения), но прежде всего учет грамматических форм связи придаточного предложения с главным, учет того, что объединяет отдельные компоненты в сложное единство" (Грунина, 1961: 160) В общей структурной классификации сложноподчиненных предложений выделяется три типа:

1. Бессоюзные сложноподчиненные предложения: а) бессоюзные сложноподчиненные предложения с придаточными, развившимися на основе члена простого предложения; б) бессоюзные сложноподчиненные предложения, развившиеся на основе слияния двух (нескольких) предложений в цельное единство.

2. Союзные сложноподчиненные предложения с придаточными, вводимыми союзами -ки, чунки и др.

3. Сложноподчиненные предложения, выросшие на базе становления косвенной речи. Придаточное предложение в них представляет собою по форме прямую речь.

Классификация по второму критерию учитывает грамматические взаимоотношения главного и придаточного предложений в составе единого сложноподчиненного. Поскольку качественную определенность сложноподчиненному предложению в целом, считает Э.А.Грунина, придает именно придаточное предложение, постольку в основе классификации сложноподчиненных предложений обычно лежит различие их по типам придаточных. А эти различия "вытекают, как пишет Э.А.Грунина, из различной синтаксической функции придаточного предложения в составе сложноподчиненного (функции обстоятельства, определения, дополнения и т.д.). Определенная синтаксическая функция, морфологические средства, организующие придаточное предложение, выявляют семантику, значение придаточных предложении" (Грунина, 1961: 161).

С.Н. Иванов в своем детальном исследовании синтаксических функций и стоящей за ними "внутренней грамматической сущности" формы на -ган в узбекском языке (Иванов, 1959: 11) исходит из понимания зависимых конструкций, образуемых на базе формы на - ган, как атрибутивных и обстоятельственных оборотов - членов простого предложения с возможностью предикативного сочетания внутри оборота (двусоставные или разносубъектные обороты) (Иванов, 1959: 88). Обоснованием такого соединения в данных конструкциях признаков простого и сложного предложений (синтагма простого предложения и собственное предикативное отношение) служит для С.Н.Иванова то, что "форма на -ган в них выступает как своеобразное постпозиционное определение по отношению к тому члену оборота, с которым она образует предикативное сочетание, и не имеет всех качеств глагольного сказуемого, напр., не выражает сама по себе категории лица" (Иванов, 1959: 88-89). Автор считает, что подобные конструкции "не являются какой- то аномалией или конструкциями переходного типа", но они обусловлены таким свойством причастия на -ган, которое "условно можно было бы назвать двойной ориентацией: с одной стороны, как член оборота, формирующий его атрибутивные свойства, форма на -ган ориентирована на определяемое; с другой стороны, как атрибутивная форма со значением определенно-личного действия форма на -ган обязательно соотносится с субъектом действия, который может быть выражен и в составе самого оборота. Однако от того, что субъект действия выражен в составе оборота, конструкции этого типа не перестают быть специфически атрибутивными конструкциями" (Иванов, 1959: 89).

Из последнего положения С.Н.Иванов делает вывод, противоположный тому, что предлагал Н.К.Дмитриев (конструкции односубъектные - обороты, разносубъектные -

"придаточные предложения переходного типа", см. выше), говоря: "разделение атрибутивных оборотов с формой на -ган на две категории - придаточных предложений и причастных оборотов - искусственно рассекает своеобразную систему определительных конструкций с формой на -ган".

Зависимые конструкции с формой на -ган в функциях подлежащего и дополнения со своим субъектом С.Н.Иванов в соответствии с указанным подходом квалифицирует как "притяжательные определительные словосочетания" (термин Н.А.Баскакова) или "притяжательные причастные словосочетания". Они отличаются от именных изафетных конструкций тем, что в притяжательных словосочетаниях с формой на -ган "первый член изафета является по отношению ко второму не только субъектом обладания, но и субъектом действия" (Иванов, 1959: 91, 147).

Н.А.Баскаков относит к сложным "только такие предложения, в составе которых имеется два или более сказуемых, выраженных личными формами глагола (verbum finitum) (Баскаков, 1961: 230). Общая классификация сложных предложений содержит у Н.А.Баскакова три основных типа с подразделением первых двух на подтипы по способу связи: сложносочиненные предложения (союзные и бессоюзные), сложноподчиненные (союзные и бессоюзные)", сложноподчиненные предложения с прямой речью (Баскаков, 1961: 222).

Зависимые конструкции на основе причастий и имен действия Н.А.Баcкаков рассматривает, как и А.Н.Кононов, как развернутые члены предложения. "Предложения с развернутыми членами предложения, - считает Н.А.Баскаков, - должны быть отнесены к простым предложениям, так как в них, как и в обычных простых предложениях, грамматически выражены только одно подлежащее и одно сказуемое" (Баскаков, 1961: 72). Правда, здесь же Н.А.Баскаков признает, что предложения с развернутыми членами занимают «среднее место (подчеркнуто нами - M.Ю) между простым и сложным предложением» (Баскаков, 1961: 72).

Э.В.Севортян в статье "О некоторых вопросах сложноподчиненного предложения в тюркских языках” (1961) критиковал "формальный подход", когда зависимый предикативной синтагме со сказуемым в неличной форме отказывают в статусе придаточного предложения, объявляя ее "развитым членом", "распространенным членом", "предложениеподобным членом" и т.п. (Севортян, 1961: 122). Фактически пафос этой критики сводится к тому, что отстаивается понимание данных словосочетаний прежде всего, как обладающих предикативностью. В связи с этим Э.В.Севортяном вводится важное понятие о двух формах предикативной связи - аналитической с синтетической. При аналитической связи подлежащего со сказуемым, грамматически выражаемой порядком слов, необходимо структурно выраженное подлежащее, при синтетической такой необходимости нет, т.к. "синтетическая форма выражает предикативную связь в одном слове, сказуемом" (Севортян, 1961: 124). И если предикативная связь в словосочетании выражена в той или иной форме, то "для признания данной словесной связи предложением в грамматическом плане не имеет определяющего значения, что использовано в функции сказуемого: деепричастие, причастие, именная часть речи или личная форма глагола. Все эти сказуемые в равной мере законны, так как они важны не сами по себе, а лишь в связи с тем словом, т.е. подлежащим, вместе с которым образуют предикативную связь" (Севортян, 1961: 125).

В фундаментальных трудах по синтаксису татарского языка М.З.Закиев в структурном отношении по характеру связи придаточного с главным подразделяет сложноподчиненные предложения на синтетические и аналитические. Формальным признаком синтетических придаточных он считает подчиненность главному посредством формы своего сказуемого, а структурным признаком - наличие самостоятельного подлежащего, выраженного именем в основном падеже (Закиев, 1971: 169-170). Относя к синтетическим придаточным причастные, деепричастные, условные и отглагольно- именные конструкции с некоторыми признаками предикативности (т.е. с собственным подлежащим), М.З.Закиев указывает, что "их нельзя назвать придаточными в буквальном смысле слова". "Такие конструкции, - полагает он, - можно было бы назвать оборотами, подчеркнув, что они подразделяются на два типа: обороты с признаками предикативности и обороты без этих признаков, т.е. бесподлежащные обороты и обороты с подлежащими. Если бесподлежащные обороты изучаются на основе простого предложения, то обороты с подлежащими, т.е. конструкции с признаками предикативности, следует рассматривать на основе сложного предложения (Закиев, 1971: 17).

Дальнейшее уточнение и развитие концепция М.З.Закиева получила в статье-ответе на статью В.Г.Адмони в журнале "Советская тюркология" (см. ниже). Наиболее общими структурно-семантическими разновидностями сложных предложений являются, по мнению М.З.Закиева, сложносочиненные, сложноподчиненные, сложноспаянные и многочленносложные, и "только в пределах этих разновидностей можно проводить чисто структурную классификацию, то есть различать союзные и бессоюзные (интонационные) их разновидности" (Закиев, 1983).

Что касается сложноподчиненных предложений с синтетической связью или сложноспаянных предложений (с таким терминологическим нововведением М.З.Закиев соглашается), то М.З.Закиев еще раз подчеркивает отличия и сходства спаянных и придаточных предложений. "Для признания спаянных предложений предложениями (а не членами предложения), - считает он, - достаточно наличия в них предикативного ядра, выраженного в двусоставной, реже односоставной форме. Однако спаянные предложения принципиально отличаются от придаточных предложений: средство связи в первом случае входит в состав сказуемого, образуя его форму, поэтому оно не походит на сказуемое самостоятельного предложения. Этой своей особенностью спаянные предложения близки к второстепенным членам - так называемым оборотам, не имеющим предикативного ядра" (Закиев, 1983: 35).

Значительный вклад в теорию полипредикативных конструкций внесли труды С.А.Соколова (Соколов, 1966; Соколов, 1974) который на основании подробного анализа не только структурных и формально-грамматических признаков компонентов сложных построений, но и существа их категориальных взаимоотношений отстаивал идеи многотипности и постепенной переходности подобных конструкций в тюркских языках, развивая положения Ж.Дени, Н.К.Дмитриева, А.П.Поцелуевского, Э.В.Севортяна и др.

Возражая А.З. Абдуллаеву и другим противникам признания "за неличными формами глагола (деепричастия, причастия, глагольные имена) способности конструировать придаточные предложения" (Абдуллаев, 1983), С.А.Соколов высказал следующие важные положения. Во-первых, в "придаточных конструкциях" все-таки имеется собственная предикативность, под которой прежде всего надо понимать "возможность создания субъектно-предикатной оси" (Соколов, 1974: 144). Во-вторых,

"конструкции с самостоятельным субъектом и неличными формами глагола в качестве предиката занимают совсем иное место внутри всего предложения, имеют совсем иные синтаксические связи с другими частями предложения, обладают совсем иной "формой подчинения", чем обычные причастные, деепричастные обороты, обороты с глагольными именами" (Соколов, 1974: 147).

Строя типологию зависимых конструкций, С.А.Соколов подчеркивает, что она не может быть двучленной (придаточное - оборот), а должна быть, по его мнению, четырехчленной: I) придаточные предложения с финитными формами; 2) придаточные квазипредложения с причастиями, деепричастиями, глагольными именами; 3) предикативно-атрибутивные словосочетания с глагольными именами; 4) непредикативные обороты, развернутые члены предложения (причастные обороты, деепричастные обороты и т.д.) (Соколов, 1974: 178).

Глубокое теоретическое осмысление и обобщение проблема зависимых конструкций получила в книге В.Г. Адмони (Адмони, 1982). Он рассматривает эту проблему в общем контексте всех основных типов сложных синтаксических структур и выделяет два ряда понятий или две парадигмы: парадигму типов самих сложных синтаксических построений (которые он называет цельным предложением - ЦП) и парадигму их составляющих (которые он называет элементарным предложением – ЭП).Парадигму ЭП составляют простое предложение, компонент(ы) сложносочиненного предложения, главный и придаточный компоненты сложноподчиненного предложения, вставное предложение (парантеза), а парадигму ЦП соответственно - простое, сложносочиненное и сложноподчиненное предложения, а также период как скрещение сложносочиненного и сложноподчиненного предложений (Адмони, 1982: 32); оба указанных ряда соотносительных понятий В.Г.Адмони предлагает дополнить обозначениями сложных синтаксических структур с синтетической связью зависимой части, именуя зависимую часть сверхподчиненным ЭП, а всю конструкцию - сложноспаянным ЦП. В общетеоретическом плане указанное дополнение парадигм приводит к существенному изменению системы сложных конструкций, теперь она, по мнению В.Г.Адмони, "становится... трехчленной - по степени спаянности входящих в эту систему комплексов: в сложносочиненном ЦП (паратаксис) все ЭП в принципе равноправны, в сложноподчиненном ЦП (гипотаксис) они связаны тесной связью, в сложноспаянном ЦП (гипертаксис) они связаны сверхпрочной связью" (Адмони, 1982: 35).

Анализ точек зрения различных ученых на классификацию зависимых конструкций и квалификацию признаков, по которым выделяются их типы, приводит к пониманию, что несмотря на многочисленные споры и разноречивые мнения, существует общая тенденция в теоретической оценке (или, с точки зрения развития синтаксиса как науки, - переоценке) данной проблемы, которая характеризуется следующими принципиальными моментами:

1) зависимые конструкции, обладающие предикативным отношением, но с предикатом в инфинитной форме (т.е. в глагольно-именной форме), безоговорочно приравнивавшиеся ранее к придаточным предложениям или, в противес этому, "предложенческий" статус которых позднее полностью отрицался рядом ученых, являются по мнению третьей группы ученых придаточными предложениями особого - переходного типа, квазипредложениями, специфическими придаточными, предложениями с синтетической формой связи, предложениями-трансформами с исторической точки зрения и т.п.

2) утверждение статуса указанных конструкций как зависимого (или элементарного, по В.Г.Адмони) предложения, но все же предложения, основывается на признании главенствующей роли в процессе образования предложения как структуры, принципиально отличной от словосочетания, не за формой сказуемого, а за наличием в конструкции собственного предикативного отношения;

3) та или иная форма сказуемого зависимой конструкции (финитная или, напротив, инфинитная форма - деепричастие, причастие или имя действия с аффиксом падежа) служит показателем степени его формального приспособления (деформации, трансформации) для роли связующего элемента (узла связи) в подчиненной конструкции.

4) относительно формы подлежащего зависимой конструкции мнения нельзя считать окончательно установившимися: первоначально единодушно полагали, что постановка субъекта в родительном падеже превращает конструкцию из предикативной в определительную.

Iqtiboslar/Сноски/References

1. Абдуллаев К.М. Взаимоотношение составных частей сложного предложения в азербайджанском языке //Советская тюркология", 1983, № 6.

2. Абдурахмонов Г. Қўшма гaп синтаксиси асослари. – Тошкент, 1958.

3. Абдурахманов Г. А. Основы синтаксиса сложного предложения современного узбекского языка. – Ташкент, 1960.

4. Адмони В. Г. Теоретическая грамматика немецкого языка. Строй современного немецкого языка: учеб. пособие для пед. ин-тов по спец. "Иностр. яз." / В. Г. Адмони. – 3-е изд., дораб. – М.: Просвещение, 1982.

5. Баскаков Н.А. Простое предложение в каракалпакском языке. В кн.: Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Синтаксис. – М., 1961.

6. Гаджиева Н.З., Бирюкович P.M. Реликты древнетюркского синтаксиса в современных тюркских языках. (На материале чулымско-тюркского языка) // Советская тюркология, 1983, № 2.

7. Грунина Э.А. Некоторые вопросы синтаксиса сложноподчиненного предложения в современном литературном узбекском языке. – В кн.: Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Ч. Ш. Синтаксис. – М., 1961.

8. Deny J. Grammaere de la Langue Turque (Dialecte Osmanli). – Paris, 1920.

9. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М., 1948.

10. Дыренкова Н.П. Грамматика шорского языка. – М.-Л., 1941.

11. Закиев М.З. Сложное предложение. - В кн.: Современный татарский литературный язык. Синтаксис. - М., 1971.

12. Закиев М.З. Актуальные проблемы сложных предложений в тюркских языках. – Советская тюркология, 1983, № 3.

13. Иванов С.Н. Очерки по синтаксису узбекского языка. – Л., 1959.

14. Кононов А.Н. Грамматика турецкого литературного языка. – М.-Л., 1956.

15. Кононов А.Н. Грамматика турецкого языка. – М.-Л., 2019. – 320 с.

16. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников V-VIII вв. – Л., I980.

17. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент, 1995.

18. Неъматов Ҳ., Сайфуллаева Р., Қурбонова М. Ўзбек тили структурал синтаксиси асослари. – Т., 1999.

19. Сайфуллаева Р., Менглиев Б. в.б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. III. –Т., 2006.

20. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили (содда гап синтаксиси учун материаллар). – Т., 2002.

21. Поцелуевский А.П. Основы синтаксиса туркменского литературного языка. – В кн.: Поцелуевский А.П. Избранные труды. Ашхабад, 1975.

22. Севортян Э.В. О некоторых вопросах сложноподчиненного предложения в тюркских языках. В кн.: Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Синтаксис. – М., 1961.

23. Соколов С.А. Типология сложных синтаксических конструкций в турецком языке. – В кн.: Вопросы тюркской филологии. – М., 1966.

24. Соколов С.А. Исследование по синтаксису сложного предложения в современном турецком языке: Автореф. дисс. докт. филол. наук. – М., 1974.

25. Грамматика алтайского языка. Составлена членами Алтайской миссии. – Казань, 1869.

26. Грамматика современного русского литературного языка. – М., 1970.

27. Абдураҳмонов Ғ. Ўзбек тили грамматикаси. II том. Синтаксис. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 250 б.

“DISKURS” YOKI MATN TUSHUNCHASI HAQIDA

Faxriddin YAKUBOV, SamDU Kattaqoʻrgʻon filiali gumanitar fanlar kafedrasi oʻqituvchisi

ANNOTATSIYA

Maqolada “diskurs” va “matn” tushunchalari, ularni oʻrganishga turlicha yondashuvlar, rus, gʻarb va oʻzbek olimlarining diskurs va matnni oʻrganish boʻyicha xulosalari tahlil qilingan va ikki atamaning oʻxshashlik va farqlarini aniqlashga harakat qilinadi. Ma’limki, diskurs ancha keng universal tilshunoslik obyekti bo‘lib, u nafaqat nutqning til strukturasini o‘z ichiga oladi, balki kommunikativ situatsiyalarning bir tipdagi parametrlarini, kommunikantlarning o‘ziga xosliklarini, muloqot qurilishi strategiyasini o‘z ichiga oladi. Diskursdan farqli ravishda matn nutqning struktur-ma’noviy parametrlari doirasidan tashqari chiqmaydigan ancha spetsifik va tor ko‘rinishni namoyon qiladi. O‘zbek tilshunosligida bu tushuncha haqida ayrim ilmiy ishlar yaratilgan bo‘lib, ushbu ishlarning davomi sifatida ushbu maqolada tushunchaning nazariy asoslari to‘g‘risida fikr yuritiladi. Shuningdek, tahlil qilingan nazariy mulohazalar asosida diskursning uch aspektda namoyon bo‘lish va tasniflanishi keltirib o‘tilgan.

Kalit soʻzlar: nutq, matn, til jihati, niyat, ekstralingvistik omillar, nutq, kommunikativlik, tildan foydalanish, kontekst, taklif, yozma til.

ON THE CONCEPT OF "DISCOURSE" OR TEXT

Fakhriddin YAKUBOV, Teacher of the Department of Humanities, Kattakurgan branch of SamSU

ANNOTATION

The article discusses the notions of “discourse” and ‘text’, different approaches to their study in different fields, the conclusions of Russian, Western and Uzbek scholars on the study of discourse and text and tries to determine similarities and differences of the two terms. It is known that discourse is a fairly wide universal object of linguistics, which includes not only the language structure of speech, but also the parameters of the type of communicative situations, the characteristics of communicators, and the strategy for building communication. Unlike discourse, the text demonstrates a more specific and narrow view that does not go beyond the structural and spiritual parameters of speech. In Uzbek linguistics, several scientific works have been created about this concept, and as a continuation of these works, this article discusses the theoretical foundations of the concept. Also, on the basis of the analyzed theoretical considerations, the manifestation and classification of the discourse in three aspects is mentioned.

Key words: discourse, text, aspect of language, intention, extralinguistic factors, utterance, communicativeness, use of language, context, proposition, written language.

О ПОНЯТИИ «ДИСКУРСА» ИЛИ ТЕКСТА

Фахриддин ЯКУБОВ, преподаватель кафедры гуманитарных наук Каттакурганского филиала СамГУ

АННОТАЦИЯ

В статье рассматриваются понятия “дискурс” и “текст”, различные подходы к их изучению в разных областях, выводы российских, западных и узбекских ученых по изучению дискурса и текста и делается попытка определить сходства и различия этих двух терминов. Известно, что дискурс является достаточно широким универсальным объектом языкознания, включающим в себя не только языковой строй речи, но и параметры типа коммуникативных ситуаций, характеристики коммуникаторов, стратегию построения коммуникации. В отличие от дискурса текст демонстрирует более конкретный и узкий взгляд, не выходящий за рамки структурно-духовных параметров речи. В узбекском языкознании об этом концепте создано несколько научных работ, и как продолжение этих работ в данной статье рассматриваются теоретические основы концепта. Также на основе проанализированных теоретических соображений упоминается проявление и классификация дискурса в трех аспектах.

Ключевые слова: дискурс, текст, аспект языка, интенция, экстралингвистические факторы, высказывание, коммуникативность, использование языка, контекст, предложение, письменная речь.

“Diskurs” tushunchasi lisoniy muloqot tahliliga o‘z shaxsiy nuqtayi-nazari bilan bir qadar ideologik yondashuvni taqozo qiladi. Mishel Fuko bu so‘zni keng qamrovli ma’noda ko‘rib chiqib, diskursni lisoniy emas, balki umummadaniy tushuncha deb hisoblaydi. U yozadi: “ ... Diskurs, shubhasiz – belgi hodisasi, lekin bu - narsalarni ifodalash uchun belgilarning shunchaki ishlatilishidan ko‘ra ko‘proq ish bajaradigan hodisa. Aynan uning ana shu ko‘proq ish bajarishi uni til va nutqqa qiyoslab bo‘lmasligini ta’minlaydi” (Fuko, 1996). M. Fuko tushunchasi bo‘yicha diskurs birligi va “atom”i bu fikrdir. Fikrlar majmui diskursiv formatsiyalarni tashkil qiladi. Fuko formatsiyalarga insoniyat jamiyatining iqtisodiyot, siyosat, tibbiyot, tirik jonzotlar haqidagi fanlar kabi iqlimiy diskurs haqida gapirishga izn beradigan diskursni, tabiiy tarix diskursini, psixiatriya diskursini kiritadi. Fukoning tan olishicha, “diskurs” tushunchasining bunday ishlatilishi hamma tomonidan qabul etilmagan, biroq tilshunoslar unga butunlay boshqacha ma’no beradilar. Tilshunoslik bo‘yicha tadqiqotlarda “diskurs” ekstralingvistik, pragmatik, ijtimoiy madaniy, psixologik va boshqa faktorlar bilan birgalikdagi bog‘langan matn deb talqin qilinadi.

Y.S.Stepanov diskursga V.Z.Demyankov bergan ta’rifni eng yaxshi ta’rif deb hisoblaydi. “Diskurs – bitta gapdan yoki mustaqil gap qismidan ko‘proq matnning ixtiyoriy fragmenti. Ko‘pincha, lekin doimo emas qandaydir tayanch konsept atrofida jamlanadi. Harakatlanadigan shaxslar, obyektlar, holatlar, zamonlar, harakatlarni tasvirlaydigan umumiy kontekstni hosil qiladi. Diskurs gaplarning ketma-ketligidan emas, uni hosil qiladigan va talqin qiladigan, diskurs bilan “yaratiladigan” olam tomonidan aniqlanadi”. Qayd etish kerakki, ta’rifning bu qismida V.Z.Demyankov diskursning intensional tuzilishini ifodalayapti, chunki bu yerda gap talqin etuvchi olam haqida, ya’ni intensional gorizont va interpretatsiya konteksti haqida ketayapti. Shu bilan birga diskurs mantiqiy tuzilishga ham ega deb hisoblaydi ushbu ta’rif muallifi. Diskurs uchun boshlang‘ich tuzilish konyunksiya, dizyunksiya va boshqa mantiqiy munosabatlari bilan o‘zaro bog‘langan elementar propozitsiyalar ketma-ketligi ko‘rinishiga ega. Diskurs elementlari: bayon etilgan voqea-hodisalar, ularning qatnashchilari, performativ axborotlar va hodisalar emas, ya’ni,

a) hodisalardan keyingi holatlar; b) hodisalarni aniqlashtiradigan fon; v) voqea-hodisa qatnashchilari bahosi; g) diskursni voqealar bilan solishtiridigan axborot (Stepanov, 1995: 37-38).

Ikkala ta’rifdan kelib chiqib aytish mumkinki, diskursni barcha ekstralingvistik faktorlar bilan birgalikda, dunyo, fikrlar, qarashlar, baho, adresantning maqsadini o‘z ichiga olgan matn yoki harakatdagi nutq deb tushunsa bo‘ladi. Shunday qilib, diskurs kengroq va ochiqroq tushunchadir.

Y.S.Stepanov diskursni muqobil dunyo, fakt, sabab tushunchalari bilan bog‘laydi. U shuningdek diskursni alohida ijtimoiy borliq ko‘rinishida namoyon bo‘lgan “til ichidagi til” sifatidagi keng lingvo-falsafiy izohini beradi (Stepanov, 1998). Bunda diskursni shunchaki til sifatida grammatika, stil yoki leksikon kabi hisoblab bo‘lmaydi. U eng avvalo, matnlarda mavjud, lekin shunday matnlardaki, ularning ortida alohida grammatika, alohida leksikon, alohida so‘z ishlatilish va sintaksis qoidalari, alohida semantika mavjud bo‘lgan matnlarda, bir so‘z bilan aytganda diskurs alohida dunyodir. Garchi Y.S.Stepanov diskursni matnlarda mavjudligi haqida aytgan bo‘lsa-da, uning diskursni alohida dunyo sifatida ko‘rishi diskurs matn doirasidan tashqari tushuncha deb xulosa qilishga olib keladi.

Endi bir qancha xorijlik tilshunoslarning diskurs tushunchasini qanday aniqlashganliklarini ko‘rib chiqamiz. Debora Shifrin bu tushunchaga uch tomonlama yondashadi. Birinchi yondashuv tilshunoslikning formal yo‘naltirilgan pozitsiyasidan diskursni shunchaki gap yoki so‘z birikmasi darajasidan yuqorida turadi deb hisoblaydi - “language above the sentences or above the clause” (Makarov, 1998: 69). Ikkinchi yondashuv diskursga “the study of discourse is the study of any aspect of language use” (Makarov, 1998: 69) “tilning turli-tuman ishlatilishi” sifatida funksional ta’rif beradi. Bu yondashuv tilning keng ijtimoiy-madaniy kontekstdagi vazifasini o‘rganishni nazarda tutadi. Uchinchi yondashuv shakl va funksiyaning o‘zaro harakatini ta’kidlaydi: diskurs- fikr - “discourse as utterances” (Makarov, 1998: 70). Bu ta’rifga ko‘ra diskurs “gapdan kattaroq “bo‘lgan lisoniy tuzilmalarning ajratib olingan primitiv yig‘indisi emas, til ishlatilishining funksional tashkil qilingan, kontekstuallashgan birliklarining majmuidir.

Robert de Bograndning ushbu tushunchaga yondashuvi shubhasiz qiziqish uyg‘otadi. Olim bu tushunchani boshqacha nazar bilan, aytish mumkinki, mutlaqo original kontekstda yoritadi. Bogrand ta’kidlaydiki, real dunyoda til o‘z-o‘zicha mavjud emas. “Siz kanal sohilida sayr etayotgan golland tilini, bir chashka choydan huzur qilayotgan ingliz tilini yoki qandaydir ish bilan mashg‘ul nemis tilini topolmaysiz. Siz faqat diskurslarni, ya’ni real kommunikativ voqealarni topasiz (Beaugrande, 1997:36).

Bunday nuqtayi nazarni diskurs nazariyasini ishlab chiqqan etakchi olimlardan golland tilshunosi T.van Deyk ham bildiradi. U ham diskursni kommunikativ hodisa deb hisoblaydi. Kishilar tilni o‘z fikr va g‘oyalarini uzatishda ishlatadilar. Bu o‘z navbatida murakkabroq ijtimoiy harakatlarning bir qismi hisoblanadi (Dijk, 1997). T.van Deykning tushunchasiga ko‘ra diskurs – bu tilning ishlatilishi, fikr va e’tiqodlarning berilishi, nutqiy ta’sirdir.

Diskurs tushunchasini ko‘rib chiqishda “diskurs” va “matn” o‘zaro munosabatlariga oydinlik kiritish talab etiladi.

V.G.Borbotkoning ta’kidlashicha, matn diskursga nisbatan umumiyroq tushunchadir. Olimning fikricha, diskurs ham matn, faqat kommunikativ birliklardan tashkil topgan matn. Gaplarning kattaroq birliklarga birikishi va ularning ichki ma’noviy bog‘lanishlarga ega bo‘lishi ularni bir butun tuzilma deb hisoblashga imkon beradi. Diskurs deb, masalan, hikoya, matnlar, maqolalar, chiqishlar, she’rlarni hisoblash mumkin (Borbotko, 1981). Shu bilan birga V.G.Borbotko diskursning “yuqori kommunikativ birlik” sifatidagi statusini inkor qilmaydi (Borbotko, 1981: 104).

Ba’zi tilshunoslar “diskurs” va “matn” kategoriyasini farqlashga harakat qilib, bu tushunchalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni aniqlamoqchi bo‘ladilar. Diskursni “matn plyus situatsiya”, matnni esa “diskurs minus situatsiya” qabilida tasniflashni taklif qiladilar (Ostman, Virtanen, 1995:240).

Ba’zan bu kategoriyalarni farqlashda yozma matn og‘zaki matnga qarama-qarshi qo‘yiladi. I.R.Galperinda matnning quyidagicha izohini ko‘ramiz. “Matn – nutqiy ijodning yozma shaklda ko‘rinishi” (Galperin, 1981:18). Z.Y.Turayeva og‘zaki nutqni e’tibordan chetda qoldirib, matnning juda tor ta’rifini beradi. Uning aytishicha, “matn – yozma hujjat shaklida obyektlangan tugallanganlikka ega nutqiy ijodiy jarayonning mahsuli” (Turayeva, 1986: 11). Til va nutqni formal o‘rganuvchilar uchun xarakterli bo‘lgan ushbu yondashuv bu kategoriyalarni lisoniy borliqning faqat ikki shakliga – yozuvdan foydalanuvchi va foydalanmaydiganlarga bo‘lib o‘rganishni nazarda tutadi. Bu dixotomiyaga asoslanib bir qator tilshunoslar diskurs tahlilni obyekti og‘zaki nutq va yozma matn tilshunosligi bo‘lishi kerak degan fikrdalar (Hoey, 1983: 4). Bunday yondashuvning qo‘l kelmasligi ba’zan ko‘rinadi, masalan, dokladni ayni paytda ham yozma matn va chiqish qilishdir (kommunikativ hodisa). Garchi bu tabiatiga ko‘ra monologik nutq bo‘lsa-da, ushbu faoliyat turida lisoniy muloqotning butun spetsifikasini aks ettiradi.

Juda ko‘p funksional yo‘naltirilgan tadqiqotlarda diskurs va matnni bir qancha oppozitiv kriteriyalar:funksionallik-strukturaviylik, jarayon-produkt kriteriyalari bo‘yicha qarama-qarshi qo‘yish tendensiyasi kuzatiladi. Shunga ko‘ra struktur matn – produkt (mahsulot), funksional diskurs-jarayon deb farqlanmoqda (Makarov, 1998). Ba’zi tilshunoslar diskursni odatda bir muallifga tegishli bo‘lgan matnga qarama-qarshi ravishda o‘zaro nutqiy ta’sirning interaktiv usuli deb tushuntirmoqdalar. Bunday qarama-qarshi qo‘yish dialog va monologning an’anaviy oppozitsiyasiga yaqin. Diskurs iva matnni bunday farqlash o‘rinsizligini T. Van Deyk ko‘rsatib o‘tgan. Diskursni gapiruvchi va retsipient kabi tildan foydalanuvchilarni o‘zida jo qilgan verbal o‘zaro ta’sir shakli sifatida qarab, olim ta’kidlaydiki, “matn ham o‘zaro ta’sir shaklidan ko‘ra verbal aktlar mahsulidir” deydi va yana ta’kidlaydiki, “ ... biroq bunga qaramasdan matnning ham muallif va o‘quvchi kabi o‘z “foydalanuvchilari” bor” (Dijk, 1997: 3). Ravshanki, biz yozma o‘zaro ta’sir haqida gapira olamiz.

Shunday qilib, diskurs va matn o‘rtasidagi farqlarga qaramasdan, ular o‘rtasida o‘xshashliklar bor. T.Van Deykninig hisoblashicha, bu matnni diskursda reallashadigan abstrakt nazariy konstrukt sifatida “diskurs” tushunchasiga kiritish uchun etarli (Dijk, 1985). Gap ham fikrda aktuallashadi. J. Lich aytganidek, matn xabarda reallashadi va bu orqali diskurs amalga oshadi (Leech, 1983: 59).

Ko‘rib turganimizdek, zamonaviy tilshunoslik “diskurs” tushunchasiga turli-tuman yondashuvlar bilan boydir. A.M.Kaplunenko “diskurs” va “matn” tushunchasi munosabatini aniq ifodalaydi. Olimning fikriga ko‘ra “diskurs ancha keng universal tilshunoslik obyekti bo‘lib, u nafaqat nutqning til strukturasini o‘z ichiga oladi, balki kommunikativ situatsiyalarning bir tipdagi parametrlarini, kommunikantlarning o‘ziga xosliklarini, muloqot qurilishi strategiyasini o‘z ichiga oladi. Diskursdan farqli ravishda matn nutqning struktur-ma’noviy parametrlari doirasidan tashqari chiqmaydigan ancha spetsifik va tor ko‘rinishni namoyon qiladi (Kaplunenko, 1991). Diskursni bunday keng tushunish bugun bu masalaga tegishli barcha lingvistik adabiyotlarda uchraydi. Albatta, bularning hammasini qamrab ololmaymiz va asos sifatida T. Van Deykning qarashini qabul qilamiz. Unga ko‘ra diskurs bu murakkab kommunikativ hodisa, u matndan tashqari ekstralingvistik faktorlarni (matnni tushunish uchun zarur bo‘lga dunyo haqidagi bilim, fikrlar, qarashlar, adresatning maqsadini) ham o‘z ichiga oladi. Olimning qarashlariga ergashib

diskursni uch aspektda ko‘ramiz: 1) tilning ishlatilishi, 2) g‘oya va e’tiqodlarning berilishi

(muloqot), 3) ijtimoiy–shartli situatsiyalarda o‘zaro harakat.

Aniq ko‘rinib turibdiki, xulosa o‘rnida aytishimiz mumkin, uch aspektni o‘rganishga integratsion yondashuv til ishlatilishining g‘oya va e’tiqodlarning berilishiga qanday ta’sir ko‘rsatishi va aksincha, o‘zaro harakat aspektlari kishilarning gapirishlariga qanday ta’sir ko‘rsatishlari va muloqot jarayonida e’tiqodlar til ishlatilishi va o‘zaro harakatga qanday ta’sir etishi haqida tasavvur beradi.

Iqtiboslar/Сноски/References

1. Фуко М. Археология знания / М.Фуко. – Киев: Ника – центр, 1996. – С. 207.

2. Степанов Ю.С. Альтернативный мир, Дискурс, Факт и принцип Причинности / Ю.С.Степанов // Язык и наука конца XX века. – М.: Российский Государственный гуманитарный институт, 1995. – С. 35 – 73.

3. Степанов Ю.С. Язык и метод. К современной философии языка / Ю.С.Степанов. – М.: “Языки русской культуры”, 1998. – 784 с.

4. Макаров М.Л. Интерпретативный анализ дискурса в малой группе / М.Л.Макаров. – Тверь: Изд-во Тверского госуд. университета, 1998. – 199 с.

5. Beaugrande de R. The Story of Discourse Analysis / R. de Beaugrande // Discourse as Structure and Process. Discourse Studies: A Multidisciplinary Introduction. – London-Thousand Oaks – New Delhi: SAGE Publications, 1997. Vol.1. – P.35 – 63.

6. Dijk van T.A. The Study of Discourse. Discourse as Structure and Process. Discourse Studies: A Multidisciplinary Introduction / van T.A.Dijk. – London – Thousand Oaks – New Delhi: SAGE Publications. – 1997. – Vol.1. – 352 p.

7. Борботько В.Г. Элементы теории дискурса / В.Г.Борботько. – Киев: Вища школа, 1981.

– 144 с.

8. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования / И.Р.Гальперин. – М.: Наука, 1981. – 140 с.

9. Тураева З.Я. Лингвистика текста: (Текст: структура и семантика). Учеб. пособие / З.Я.Тураева. – М.: Просвещение, 1986. – 126 с.

10. Hoey M. The Place of Clause Relational Analysis in Linguistic Description / M.Hoey // English Language Research Journal. - 1983/4. – Vol.4. – P. 1 – 32.

11. Dijk van T.A. Semantic Discourse Analysis / van T.A. Dijk // Handbook of Discourse Analysis. Dimensions of Discourse. – London: Academic Press Inc. (London) LTD. - 1985. – Vol. 2. - P. 103 – 135.

12. Leech G.N. Principles of Pragmatics / G.N.Leech. – London – New- York; Longman Linguistic Library, 1983. – 250 p.

13. Каплуненко А.М. Историко – функциональный аспект английской идиоматики: Монография /А.М.Каплуненко. – Ташкент: Изд - во Ташкент. ГПИ им. Низами, 1991. – 126 с.

14. Каплуненко А.М. Историко – функциональный аспект идиоматики (на материале фразеологии английского языка): Дис. … д-ра. филол. наук: 10.02.04 / МГЛУ – Москва, 1992. – 351 с.

ADABIYOTSHUNOSLIK

NAVOIY LIRIKASIDA QADIMIY TURKIY SHE’RIYAT AN’ANALARI TAKOMILI

Dilorom SALOHIY,

filologiya fanlari doktori, professor, Samarqand davlat chet tillar instituti Yaqin sharq tillari kafedrasi, E-mail: dsalohiy@gmail.com; diloromopa1959@umail.uz

(Oʻzbekiston)

ANNOTATSIYA

Maqolada Alisher Navoiyning badiiy obraz yaratishdagi qadimiy turkona she’riyat an’analariga xos mahorati tahlil qilinadi. Turkona she’riyat uslubi bu tilda soʻzlashuvchi Markaziy Osiyo xalqlarining qadimiy uslubi sifatida ahamiyatga ega. Muallif mazkur uslubning Navoiy she’riyatida boshqa sharq poetik uslublari sintezi sifatida namoyon boʻlganligini misollar asosida koʻrsatishga harakat qiladi. Shoir oʻz gʻazallarini tahrir qilishi natijasida tazmin va tatabbu’ san’atining oʻziga xos usullarini yaratdi. Navoiy gʻazallarini devonlariga joylashtirar ekan, ularning mavzu, mazmun mundarijasi, kompozitsion tuzilishiga alohida e’tibor berdi. Buning natijasida u turkiy she’riyatning qadimiy an’analaridan ijodiy foydalanib, uni sharq poetikasi qonuniyatlari mezonlari asosida rivojlanishi uchun katta zamin yaratdi.

Tayanch iboralar: she’riy mahorat, turkona uslub, badiiy timsol, musammat, tazmin,

estetik qonuniyatlar.

РАЗВИТИЕ ДРЕВНЕТЮРКСКИХ ПОЭЗИЧЕСКИХ ТРАДИЦИЙ В ЛИРИКЕ НАВОИ

Дилором САЛOХИЙ,

доктор филологических наук, профессор,

Самаркандский государственный институт иностранных языков, кафедра ближневосточных языков, E-mail: dsalohiy@gmail.com; diloromopa1959@umail.uz

(Узбекистан)

АННОТАЦИЯ

В статье анализируется мастерство Алишера Навои в создании художественного образа, характерного для древних традиций тюркской поэзии. Стиль тюркской поэзии важен как древний стиль народов Центральной Азии, говорящих на этом языке. Автор пытается на примерах показать, что этот стиль проявляется в поэзии Навои как синтез других восточных поэтических стилей. В результате редактирования своих газелей поэт создал собственные приемы искусства тазмин и татаббу. Особое внимание автор уделяет содержанию, композиционному строю газелей, а также тому, как Навои размещал их в своих диванах. В результате он творчески использовал древние традиции тюркской поэзии и создал прекрасную почву для ее развития на основе критериев восточной поэтики.

Ключевые слова: поэтическое мастерство, тюркский стиль, художественный образ, мусаммат, тазмин, эстетические законы.

DEVELOPMENT OF ANCIENT TURKIC POETRY TRADITIONS IN NAVOI'S LYRICS

Dilorom SALOHIY, doctor of philological sciences, professor, Samarkand State Institute of Foreign Languages, Department of Middle Eastern Languages,

E-mail: dsalohiy@gmail.com; diloromopa1959@umail.uz

(Uzbekistan)

ANNOTATION

The article analyzes the skill of Alisher Navai in creating an artistic image, characteristic of the ancient traditions of Turkic poetry. The style of Turkic poetry is important as an ancient style of Central Asian people who speak this language. The author tries to show on the basis of examples that this style is manifested in Navai's poetry as a synthesis of other oriental poetic styles. As a result of editing his ghazals, the poet created his own methods of tazmin and tatabbu art. While placing Navai's ghazals in his divans, he paid special attention to their theme, content, and compositional structure. As a result, he creatively used the ancient traditions of Turkish poetry and created a great ground for its development based on the criteria of Eastern poetics.

Basic phrases: poetic skill, Turkish style, artistic image, musammat, tazmin, aesthetic

laws.

Oʻrta asrlarda turkiy tilda badiiy asarlar yaratishning oʻziga xos an’analari mavjud edi. X- XII asrlar oʻzbek diniy adabiyotida, xususan, Xoja Ahmad Yassaviy ijodida turkiy she’riyatning asosiy tarkibiy omillaridan biri boʻlmish xalqchillik an’anasi – badiiy fikrning til va uslub jihatidan oddiy xalqqa tushunarli, ta’sirchan she’riy ifodasi koʻzga tashlansa, XVI asr boshlaridagi adabiy yodgorliklarda nafaqat mavzu va mazmun, balki shakl jihatidan ham oʻziga xos turkonalikka intilish, aniqrogʻi, turkiy qoʻshiq uslubi va vazniga murojaat etish hollari kuzatiladi. Nosiruddin Burhoniddin oʻgʻli Rabgʻuziyning «Qisas ul-anbiyo» (1310/11) asarida turkiy qoʻshiqning shoyon vaznlaridan biri ramali musammani maqsurda yozilgan she’rning uchrashi bunga bir misol boʻla oladi:

Kun hamalga kirdi ersa, keldi olam navroʻzi,

Kechdi bahman, zamharir qish, qolmadi qori boʻzi…

Haydar Xorazmiy Nizomiyning «Maxzan ul-asror» dostoni tarjimasiga kirishar ekan, turkiy tilda yozilishi lozim boʻlgan nazmiy asarlarning badiiy jihatdan yuksak, ya’ni tom ma’noda turkona boʻlishi uchun she’rning qoʻshiq janri bilan uygʻunligi muhim talablardan biri ekanligini ta’kidlab, «Gulshan ul-asror» dostonida yozadi:

Turk zuhuridur oʻchunda bukun, Boshla ulugʻ yir bila turkona un... Turk surudini tuzuk birla tuz, Yaxshi ayolgʻu bila koʻkla qubuz.

Turkiy tildagi xalqchil she’riyatning turkiy mumtoz she’riyat darajasiga yetish jarayoni, ma’lum boʻlganidek, XV asrning ikkinchi yarimlarigacha davom etadi. Bu ijodiy takomil jarayoniga Alisher Navoiy lirikasi yakun yasadi. Navoiy qadimgi oʻzbek tilining taqdiri yuzasidan Sulton Husayn Boyqaro amalga oshirgan siyosat va amaliy tadbirlarni oʻziga xos yoʻsinda qoʻllab- quvvatladi. Forsiy va turkiy tillarida ijod qilish iqtidoriga ega boʻlgan Husayn Boyqaro oʻz asarlarini, asosan, oʻzbek tilida yaratganligi tasodifiy emas edi va Navoiy «Muhokamat ul- lugʻatayn» da yozishicha, uning tomonidan «…iltifot va ixtimom yuzidin ba’zi ma’nilar topib, nazm qilurgʻa hukmlar ham joriy boʻldi va soʻz uslubigʻa ta’yinlar va adosigʻa ta’limlar ham izhori boʻldi». Binobarin, u «Majolis un-nafois» ning 8-majlisida Husayniy gʻazallarining qofiya va radiflaridagi ixtirolarini ta’rif etadi. Navoiy turkiygoʻy shoirlar ijodida qofiya masalasiga jiddiy e’tibor berib, qofiyaning ohang jihatidan muvofiq boʻlishini turkona, ya’ni, sodda, xalqona, ogʻzaki ijod namunalariga yaqin, deb baholaydi. Biroq, bu hodisani klassik sharq she’riyati badiiy qonuniyatlari talablari nuqtayi nazaridan tanqid qiladi. Shoirning Husayniy devonidan keltirgan baytlari muzmunan turkona, qofiyaning asosi boʻlmish raviy nuqtayi nazaridan esa klassik adabiyot qofiya nazariyasi talablariga javob beradigan boʻlganligi sababli ham tahsinga sazovor boʻladi. Demak, shu munosabat bilan Navoiy Husayniyning ijodi turkiy she’riyatni mumtoz adabiyot poetikasi qonun-qoidalari doirasiga kirishi uchun katta ahamiyatga ega boʻlganligini bilvosita ta’kidlaydi. Turkiy she’riyatning badiiy qonuniyatlar tizimi talablariga yaqin, tabiiy rivojini yanada tezlatish uning adabiy-estetik oʻziga xosligi va ijtimoiy faolligini oshirish uchun nimalarga e’tibor qilmoq kerakligini Navoiy birinchi boʻlib anglab etdi. Eng avvalo, shoir turkona uslubiy asoslardagi she’riyatning klassik uslub darajasidagi takomili uchun turkonalik an’analaridan katta mahorat bilan foydalanib ijod qildi. Ikkinchidan, turkiy she’riyatni musta’zod va musammat kabi yangi janrlar bilan boyitdi. Bundan soʻng, betakror badiiy tasvir usullari va favqulodda ta’sirchan badiiy lavhalar yaratish bilan bir qatorda, tatabbu va tazmin san’atlarining ham yangicha namoyishini koʻrsatdi.

Shu oʻrinda Alisher Navoiyning «turkona» atamasiga boʻlgan munosabatini aniqlab olmoq lozim. Navoiy bu atamani ham ijobiy, ham salbiy ma’noda qoʻllaydi. Taniqli adabiyotshunos Y.Ishoqov Navoiyning turkona she’riyatga boʻlgan salbiy munosabatini quyidagi mulohazalar bilan izohlaydi: «…poetik sintaksisning oddiyligi, engil vaznlarning (koʻproq engil vaznga ega ramal va hazaj bahri) qoʻllanilishi, qofiya masalasida folklorga yaqinlik (ya’ni, alliteratsion- intonatsion printsipning saqlanganligi), janr hukmronligi (koʻproq tuyuq) poetikasi (gʻazalning hajmi, kompozitsiyasi, tematikasi) borasida ham oʻziga xoslikka ega. Lekin bunday xarakterdagi she’rlar uchun xilma-xil murakkab figuralar xarakterli boʻlmasa-da, tajnis san’ati muhim mavqega ega” /Ishoqov, 1990;3-8/. Shoirning «turkona» ga boʻlgan ijobiy munosabatini esa uning quyidagi

«turkiy» deb atalmish qoʻshiq turiga nisbatan aytilgan mulohazalaridan anglab olish mumkin:

«Yana surudedurkim, ani «turkiy» debdurlar, bu lafz anga alam boʻlubdur va ul gʻoyatdin tashqari dilpisand va ruhafzo va nihoyatdin mutajoyiz aysh ahdigʻa sudmand va majlisoro suruddur…» (Alisher Navoiy, 1998: 131). Koʻrinayotganidek, Navoiy turkona she’riyatga shakl va poetika talablari nuqtayi nazaridan baho berganda salbiy munosabat bildiradi, mavzu, ma’no-mazmun nuqtayi nazaridan yondashganda esa ijobiy fikrlar bayon etadi. «Mezon ul-avzon» asarida shoir turkiy tildagi she’rlarni «asosan, qoʻshiqlar» vaznlari nuqtayi nazaridan tahlil etar ekan, «turkiy» deb atalmish qoʻshiq turiga alohida toʻxtaladi. Navoiy yuqorida keltirgan tavsifda «turkiy» ni

«surud» deb atagan. Surudning bir ma’nosi – ashula, qoʻshiq boʻlsa, ikkinchi ma’nosi she’r – demakdir. Navoiy «turkiy» ning yozma adabiyot poetikasi qonuniyatlarini qabul qilganligiga e’tibor berib, uning she’rlik ma’nosiga koʻproq moyillik koʻrsatganligi sezilib turadi. Shu nuqtayi

nazardan, «…shoir «turkiy» ga alohida she’r janri sifatida qaraydi va uning oʻziga xos janriy xususiyatlarini ham koʻrsatib oʻtadi. Bulardan birinchisi shundan iboratki, turkiy eski oʻzbek tilida yozilib, shu munosabatda turkiy nomi bilan shuhrat qozongan… Ikkinchidan «turkiy» «gʻoyatdin tashqari dilpisand va ruhafzo va majlisoro suruddur», uchinchidan, «turkiy» da fikr ravon til va badiiy jihatdan noziklik bilan ifodalangan, va nihoyat, toʻrtinchidan, u ramali musammani maqsur vaznida yozilgan» (Valixoʻjayev, 1988: 56). Shu tarzda olim Navoiyning «Mezon ul-avzon» da bergan ma’lumotlariga asoslanib, «turkiy» ning boshqa she’riy janrlardan farq qiluvchi oʻziga xos xususiyatlarini, qisqacha boʻlsa-da, bayon etadi. Ta’kidlash joizki, Navoiyning «Majolis un- nafois» va «Mezon ul-avzon» asarlaridagi boshqa ma’lumotlar ham «turkiy» ning janr xususiyatlarini aniqroq tasavvur etishga imkon beradi.

Bobur ham xalq qoʻshiqlaridan tarxoniy va turkiy haqida ma’lumot berar ekan, «Sulton Husayn Mirzoning zamonida yana bir surud chiqdikim, «turkiy» ga – oʻq mavsum boʻldi, anga ushbu vaznni taqsim qilurlar, ul dagʻi ikki davrda bogʻlanibdur» (Bobur, 1959:155) – deydi. Demak, Alisher Navoiy va Boburning ilmiy risolalarida maxsus qayd etilib, muayyan shakl va mazmun hamda tematik jihatdan oʻz qiyofasiga ega boʻlgan «turkiy» she’r bu davrda lirik janr darajasiga koʻtarila borgan.

She’riyatda shakl va mazmun munosabatlari masalasida muzmun etakchiligini doim ta’kidlagan Navoiy «turkiy» ni yangi mazmun va rang-barang mavzular bilan boyitishni maqsad qildi. Ya’ni, Alisher Navoiy «turkiy» si faqat ishq va muhabbat bilan bogʻliq boʻlgan kayfiyat bayoni yoki tasviridan iborat boʻlib qolmay, unda falsafiy munosabat kuchayadi, ishq va muhabbat tushunchasi, yor va uning tasviri tushunchasi yanada kengayadi. Shu nuqtayi nazardan, Navoiyning «turkiy» uslubda muayyan syujet chizigʻiga ega boʻlgan yakpora va tadrijli gʻazallarni koʻplab yaratganligi e’tiborlidir. Xususan, «Ilk devon» dan «Kecha kelgumdur debon…», «Ul parivashkim…», «Yogʻligʻing, eykim, tikarsen…» kabi gʻazallarning oʻrni olishi fikrimizga yorqin misoldir.

Navoiy «turkiy» sining yana bir xususiyati shundaki, shoir devonlarida, bir tomondan, oshiqona turkiy she’rlar mavjud boʻlsa, ikkinchi tomondan, «turkiy» ga xos vazn va uslubda bitilgan ijtimoiy, falsafiy va satirik gʻazallar ham uchraydi.

Alisher Navoiyga qadar yashagan va unga zamondosh boʻlgan turkiygoʻy shoirlar ijodi, asosan, ma’lum ma’noda tematik jihatdan chegaralangan «turkiy» janridagi she’rlar doirasida qolgan boʻlsa (tuyuq janrini istisno etganda), Navoiy bu janr imkoniyatlaridan, vazni va badiiy tasvir uslubidan foydalanib, yangi mavzu va shakldagi gʻazallar yaratdi.

Alisher Navoiy «Mezon ul-avzon» da qoʻshiqlarning bir necha turini tavsiflab beradi, ya’ni, «Birisi «tuyugʻ» durkim, …», «Yana «qoʻshiq» durkim, …», «Yana «chinga» durkim, …»,

«Va yana turk ulusida bir suruddurkim, ani «muhabbatnoma» derlar…», «Va yana bu xalq orasida bir surud bor ekandurkim… ani «musta’zod» derlar emish…», «Yana Iroq ahli tarokimasida surude shoe’kim, ani «aruzvoriy» derlar…», «Yana surudedurkim, ani «turkiy» debdurlar» kabi. Ana shu qoʻshiq turlaridan boʻlmish musta’zodning Navoiyga qadar ijod qilgan shoirlardan faqat Gadoiy devonida yagona namunasi uchraydi.

Navoiy musta’zod uslubida she’rlar bitib, oʻzining birinchi rasmiy devoni «Badoe’ ul- bidoya» ga uning uchta namunasini kiritadi. «Xazoyin ul-maoniy» devonlarning har biriga bittadan shunday asarni joylashtirgan. Shoirning devonlari debochalarida batafsil asoslab bergan tadvinchilik (devon tartib berish) sohasidagi badiiy-estetik tamoyillarini nazarda tutadigan boʻlsak, uning bu hodisadan koʻzda tutgan maqsadi ayon boʻladi. Buyuk shoir devon tartib berganda imkon qadar barcha lirik janrdagi asarlarni kiritmoq lozimligini ta’kidlar ekan,

musta’zodni oʻzbek mumtoz she’riyatining lirik janrlaridan biri sifatida oʻrnashib qolishini maqsad qiladi. Shu bilan birga, oʻzidan keyin devon tartib beruvchilarga bu janrda ham she’rlar ijod qilish lozimligini bilvosita uqdiradi.

Alisher Navoiy oʻzbek mumtoz she’riyatida musammat janri taraqqiyotiga asos solgan ijodkordir. Navoiyga qadar musammatning faqat mustaqil (tab’i xud) shakllaridagi namunalarigina yaratilgan edi. Oʻzbek lirik poeziyasida gʻazal va musammat tarixi va rivojini mufassal tadqiq etgan olim R.Orzibekov bu haqda shunday yozadi: «…Musammatning tazmin usulidagi ilk namunalarini yaratish bilan Navoiy oʻz gʻazali asosida musammatlar yaratish an’anasini boshlab berdi. Alisher Navoiy boshqa qator lirik janrlarning reformatori boʻlganidek, Sharq musammatchiligi imkoniyatlarini kengaytirdi. U oʻz ijodi misolida bu sohada ham hayotbaxsh adabiy maktab yaratdi. Musammatning muxammas, musaddas va musamman kabi tazmin shakllarini kashf etdi» (Orzibekov, 1976: 34) Olim keyingi yillarda Shayx Ahmad Taroziyning «Funun ul-balogʻa» nomli asarining topilishi va ilmiy jamoatchilikka taqdim etilishi munosabati bilan yozgan maqolasida garchi Navoiy va Husayniyning ijodida musammatning gʻazallar asosidagi tazmin namunalarini yaratish usullari kashf qilingan va badiiy ijod tajribasiga joriy etilgan boʻlsa-da, uning mustaqil (tab’i xud) namunalari XV asr birinchi yarmi turkiy-oʻzbek she’riyatida ham mavjudligi ayon boʻlganligini qayd etadi. Ya’ni, ta’kidlanishicha, Hofiz Xorazmiyga zamondosh boshqa qator turkiygoʻy hamda fors-tojik tilida qalam tebratgan shoirlar ham mustaqil muxammaslar yaratganlar, ammo shu zaminda Alisher Navoiy davri adabiy hayotida musammatning tazmin usulida yaratilgan namunalari ham kashf etilib, turkiy-oʻzbek she’riyatining janr tarkibi boyitilgan.

Navoiy «Badoe’ ul-bidoya» devoniga 5 ta muxammas kiritgan va shulardan 3 tasi Lutfiy gʻazaliga, 2 tasi oʻz gʻazallariga bitilgan. Devondan joy olgan 2 musaddasning har ikkalasi ham Lutfiy gʻazaliga yozilgan.

«Gʻaroyib us-sigʻar» devoniga kiritilgan uch muxammasning bittasi Lutfiy gʻazaliga, ikkitasi oʻz gʻazaliga bogʻlangan. Devonga kirgan bir musaddas Navoiyning oʻz gʻazaliga bitilgan. Shuningdek, «Navodir ush-shabob» dagi uch muxammasdan bittasi Lutfiy, ikkitasi oʻz gʻazaliga, bir musaddas oʻz gʻazaliga bogʻlangan.

«Badoe’ ul-vasat» devoniga bittadan Lutfiy va oʻz gʻazallariga muxammaslar, bittadan yana Lutfiy va Husayniy gʻazallariga musaddaslar joylashtirilgan.

«Favoyid ul-kibar» devonidan esa shoirning oʻz gʻazallariga bogʻlangan ikki muxammasi, Lutfiy gʻazali oltilantirilgan bir musaddas va yana shoirning oʻz gʻazali sakkizlantirilgan bir musamman oʻrin olgan. Demak, Navoiy hammasi boʻlib Mavlono Lutfiy gʻazallariga uch muxammas va ikki musaddas, Husayniy gʻazaliga bitta musaddas va oʻz gʻazallariga etti muxammas, ikki musaddas va bir musamman bogʻlagan. Navoiyning oʻz gʻazallaridan ijodiy foydalanib, yangi lirik janrdagi asarlar yaratganligi haqida navoiyshunos A.Abdugʻafurov oʻz mulohazalarini shunday bayon etadi: «Xazoyin ul-maoniy» dagi qolgan oʻn musammat Navoiyning oʻz gʻazallari asosida yaratilgan. Navoiy birinchi galda oʻz zamonasida shuhrat qozongan gʻazallarni muxammaslar shakliga keltirgan” (Abdugʻafurov, 1995: 5).

Shoir musammatlarni devonlariga bir xil tartibda joylashtirgan. Ya’ni, mustazoddan keyin muxammaslar, undan keyin musaddaslar, soʻngra musamman oʻrin olgan. «Xazoyin ul-maoniy» devonlarining avvalgi ikkitasida uchtadan muxammas va bittadan musaddas, keyingi ikkitasida ikkitadan muxammas va ikkita musaddas («Favoyid»da bittasi musamman) kiritilgan. Shoir rioya qilgan yana bir estetik qonuniyat shuki, barcha devonlarda Mavlono Lutfiy gʻazallariga bogʻlangan musammatlar birinchi oʻrinda keltiriladi. Devon tahlili sohasida mukammal badiiy-

estetik printsiplarni ishlab chiqqan Navoiy shu yoʻsinda musammat janrlarining devon kompozitsiyasi uchun muhim tarkibiy unsurlardan biri ekanligini ta’kidlab, uning turkiy tildagi ajoyib namunalarini namoyish etadi.

Navoiy devonlarida yana bir e’tiborga molik jihat mavjud. Bu hodisani badiiy usullardan tazmin va tatabbu qilish san’atida shoirning tutgan oʻziga xos uslubi, deb baholasak boʻladi. Tazmin va tatabbu san’ati ishlatilgan «Xazoyin ul-maoniy» dagi 433-gʻazalda avvalgi gʻazalning vazni, radifi va beshta qofiyasi saqlangan. Ikkala gʻazal ham tasvir asosiga qurilgan boʻlib, semantik-emotsional tasvir gʻazallar kompozitsiyasi asosini tashkil etadi. G‘azallarni baytma-bayt tekshiradigan boʻlsak, birinchi gʻazalda tasvirlangan biror obraz yohud badiiy lavha ikkinchi gʻazalda ham shu tasvir obyekti yoki u bilan bogʻliq voqealarni yanada yorqinroq, kengroq ifodalab keladi. Ikki she’rda mazmunan mos boʻlgan baytlarning qofiyalari ham bir xil. Endi baytlari yonma-yon qoʻyib, muqoyasa qilib koʻraylik.

Avvalo, koʻngil obrazi bilan bogʻliq lavha:

Demang koʻnglung qanikim, hajrdin behush edim,

Qay sori borgʻonin ul bexonumonim bilmadim.

(«Navodir un-nihoya», 3-bayt) Ul pari to jilva qildi bordi koʻnglum, vah, qayon, Boʻldi ul ovvorai bexonumonim, bilmadim.

(«Xazoyin ul-maoniy», 5-bayt).

Yorning ta’na qilishi bilan bogʻliq lavha, «Navodir un-nihoya», toʻrtinchi bayt: Vaslidin soʻz deb bu yangligʻ ta’nigʻa xush kelmasin, Bilmadim, ey qotili nomehribonim, bilmadim.

«Xazoyin ul-maoniy», uchinchi bayt:

Demadingmu, dema rashkimniki, boqting gʻayrima,

Bilmadim, ey kofiri nomehribonim, bilmadim.

Maqta’din oldingi bayt ikki gʻazalda ham ijtimoiy-falsafiy fikrlar oʻzanida, shoirning foniy

boʻlmoq, oʻzligidan qutulmoq xususidagi mushohadalari asosiga qurilgan.

«Navodir un-nihoya», oltinchi bayt:

O‘zlukimdin ranja erdim ichkali jomi fano,

Bexud oʻldum oʻylakim nomu nishonim, bilmadim.

«Navodir ush-shabob», oltinchi bayt:

Doʻstdin bildim nishon, to topmadim oʻzdin nishon, Lek oʻzdin toki bor erdi nishonim, bilmadim.

Gʻazallar maqta’larida mazmunan lirik qahramon – shoirning ruhiy holati bayonida tafovut koʻrinadi. Birinchi gʻazal maqta’ida oshiqning tushkun, shikoyatomuz holati tasvirlansa, ikkinchi gʻazal maqta’i optimistik ruh bilan sugʻorilgan:

«Navodir un-nihoya», ettinchi bayt:

Ey Navoiy, oshiq oʻlgʻonda dedim qolgʻay nihon, Boʻylakim olamni tutqay dostonim bilmadim.

«Navodir ush-shabob», ettinchi bayt:

Ey Navoiy, yor koʻngli mehrmu qildi ayon, Yo asar qildi anga oʻtlugʻ figʻonim, bilmadim.

Shu jihatlariga koʻra, biz «Xazoyin ul-maoniy»ga kiritilgan mazkur gʻazalni tatabbu san’atining goʻzal namunasi deb baholaymiz.

Shuningdek, gʻazallariga oʻz baytlarini tazmin qilish hodisasi boshqacharoq shaklda shoirning gʻazallarida uchraydi. Navoiy gʻazallarini devonlariga tartib bilan joylashtirar ekan, ularning semantik strukturasi, kompozitsion tuzilishiga alohida e’tibor bergan. Buning natijasida gʻazal kompozitsiyasi bilan bogʻliq tatabbu’ va tazmin kabi san’atlarning oʻz gʻazaliyotida ijodiy rivojlanishiga va bu sohadagi an’analarning yangi-yangi oʻzanlarda taraqqiy etishiga imkoniyat yaratgan.

Xulosa shuki, donishmand adabiyot nazariyotchisi va mutafakkir shoir Alisher Navoiy benazir lirikasida oʻzbek she’riyatining qadimiy an’analari va badiiy oʻziga xosliklaridan ijodiy foydalanib ulkan muvaffaqiyatlarga erishgan va bu hol uning ijodkor avlodlari uchun alohida ibrat va xos maktab vazifasini bajaradi.

Iqtiboslar/Сноски/References

1. Абдуғафуров А. Хазойин ул-маоний девонларининг тартиб берилиши ҳақида. //Ўзбек тили ва адабиёти, 1995, №3; 5.

2. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдлик. 16-жилд. – Тошкент, Ўз Р ФА: “Фан”. 1998;131.

3. Бобур. Мухтасар. – Тошкент: Ўз Р ФА “Фан”. 1959;155.

4. Валихўжаев Б. Алишер Навоий туркий ва туркийгўйлик ҳақида. – Самарқанд, СамДУ: СамДУ илмий мақолалар тўплами. 1988, №2;56.

5. Орзибеков Р. Ўзбек лирик поэзиясида ғазал ва мусаммат. – Тошкент: ЎзРФА: “Фан”.

1976;34.

6. Исҳоқов Ё. Навоий ва ўзбек шеъриятидаги услублар масаласи //Ўзбек тили ва адабиёти, 1990, №5:3-8.

AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS FOLKLORUNDA OXŞAR CƏHƏTLƏR

Məsmə ISMAYILOVA,

Azərbaycan dövlət pedaqoji universiteti Filologiya üzrə Fəlsəfə doktoru, baş müəllim, E-mail: mesmeismayilova1963@mail.ru,

Azərbaycan

ANNOTASIYA

Dünya müxtəlif xalqlardan və həmin xalqlara mənsub dillərdən ibarətdir. Hər xalqın və onun dilinin də müəyyən amilləri mövcuddur.Bu amillər mənsub olduğu xalqın mentalitetinə uyğundur. Dünya xalqlarının zəngin yazılı və şifahi ədəbiyyatı vardır və bu ədəbiyyatın hər iki növü mənsub olduğu dövlətin daxili qanunlarına riayət edir. Azərbaycan və İngilis dilli xalqlarının da özlərinə məxsus çox çalarlı yazılı və şıfahi ədəbiyyatı mövcuddur.

Hər iki dövlətin istər yazılı istərsə də şifahi ədəbiyyatı müəyyən dövrlərə bölünmüşdir.Hər bir dövrün müxtəlif mözulu,müxtəlif xüsusiyyətli ədəbiyyat nümunələri mövcuddur. Məsələn

:Azərbaycan ədəbiyyatı müyyən dövrlərə bölünür:

Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı; Orta əsrlər ədəbiyyatı; Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı; Ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı; Bütün bu dövrlər də öz tərkibinə görə müəyyən hissələrə bölünür.Sadalanan bütün dövrlərin yazılı və şifahi növləri mövcuddur.

İngilis dilli dövlətlərin ədəbiyyatı da Azərbaycan ədəbiyyatı kimi müxtəlif dövrlərdən ibarətdir:Şifahi xalq ədəbiyyatı;Tarixi mövzulu əsərlər;Erkən və Orta əsr ədəbiyyatı;Orta əsr ingilis ədəbiyyatı;Elizabet və Yakobin dövrü;XIX əsr ədəbiy-yatı; XX əsr ədəbiyyatı və Müasir İngilis ədəbiyyatı.

Hər iki dilin istər yazılı ,istərsə də şıfahi ədəbiyyatı erkən dövrləri əhatə edir və hər dövrün özünə məxsus ədəbiyyat nümunələri mövcuddur.Məqalə bu mövzuda hər iki dilin müqayisəli şifahi xalq ədəbiyyatını araşdırmışdır.

Açar sözlər: yazılı, şifahi, tarixi, variativ, dövr, ədəbi, əlaqəli, xüsusi, əhatəli, əsr.

Мэсмэ ИСМАИЛОВА,

Азербайджанский государственный педагогический университет доктор филологических наук, старшый преподаватель,

E-mail: mesmeimayilova1963@mail.ru,

Азербайджан

АННОТАЦИЯ

Мир состоит из разных наций и языков, которые принадлежат этим народам. Существуют специфические факторы каждой нации и ее языка. Эти факторы соответствуют менталитету людей, к которым они принадлежат. Народы мира имеют богатую письменную и устную литературу, и оба вида этой литературы соблюдают внутренним законам принадлежащей стране.Азербайджанский и англоязычные народы также имеют свою разнообразную письменную и устную литературу. Письменная и устная литература обоих государств делится на определенные периоды. И каждый период имеет свою тему и характер. Например: Азербайд-жанская литература делится на определенные периоды: Древний период азербайджанской литературы; Средневековый период Азербайджанской литературы; Новый период Азербайджанской литературы; Современный

период Азербайджанской литературы. И все эти периоды по своему содержанию делятся на определенные части. Есть письменные и устные виды всех указанных периодов. Литература англоязычных стран также имеет разные периоды, как и азербайджанская литература: устная народная литература, исторические литературные произведения, ранняя и средневековая литература, средневековая английская литература, елизаветинский и якобинский периоды, английская литература XIX века, английская литература XX века и современная английская литература. Письменная и устная литература обоих языков связывает ранние периоды, и каждый период имеет свои виды литературы. В статье исследуется сравнительная устная народная литература обоих языков.

Ключевые слова: письменный, устный, исторический, вариант, период, литературный, связанный, особый, всеобъемлющий, век.

SIMILAR ASPECTS IN AZERBAIJAN AND ENGLISH FOLKLORE

Masma ISMAILOVA,

Azerbaijan State Pedagogical University Doctor of Philology, Senior Lecturer,

E-mail: mesmeimayilova1963@mail.ru,

Azerbaijan

ANNOTATION

The world consists of different nations and languages,which belong to these nations. There are specific factors of each nation and its language.These factors correspond to the mentality of the people, which they belong. World people have the rich written and oral literature, and both types of this literature comply with the internal laws to the belonging country. The Azerbaijani and English-speaking people also have their own various written and oral literature. The written and oral literature of both states are divided into specific periods.And each period has its own theme and character.

For example: Azerbaijani literature is divided into definite periods:Ancient period of Azerbaijani literature; Medival period of Azerbaijani literature; New period of Azerbaijani literature; Modern period of Azerbaijani literature.And all these periods are divided into specific parts according to their content. There are written and oral kinds of all given periods. English- speaking countries literature has also different periods, like Azerbaijani literature: oral folk literature, historical literary works, early and medieval literature, medieval English literature, Elizabethan and Jacobean periods, XIX century English literature, XX century English literature and Modern English Literature. The written and oral literature of both languages connect the early periods, and each period has its own kinds of literature. The article researches the comparative oral folk literature of both languages.

Key words: written, oral, historical, variant, period, literary, connected, special, comprehensive, century.

Giriş: Ədəbiyyat elə bir sahədir ki,mənsub olduğu dilə,xalqa zəngin töhvələr verir. Ədəbiyyatı həyatı əks etdirir və müxtəlif sahələrə bölünür: siyasi, texniki, tibbi və başqa ixtisas ədəbiyyatları. Ən əsası isə ədəbiyyatd adət-ənənələri, xalq arasında iş-lənən istərdanışıq, istərsə də şıfahi deyimləri özündə cəmləyir və nəsildən nəsilə ötürür. Adından göründüyü kimi ədəbiyyat insanları özünün müxtəlif növləri ilə ədə-bə dəvət edir. Bu baxımdan ixtisasından, sənətindən asılı olmayaraq dünyanın hər bir vətəndaşı ədəbiyyatdan bəhrələnib dünyagörüşünü artırmalıdır.

Ədəbiyyat məkana və dil müxtəlifliyinə varmadan mövcuddur.Dünyanın hər bir nöqtəsində ədəbiyyata maraq vardır. Müxtəlif elm sahələrində, müxtəlif dillərdə mövcuddur. Nümunə kimi Azərbaycan və İngilis ədəbiyyatına nəzər salaq.

Azərbaycan ədəbiyyatı zəngin bazaya məxsusdur. Əsrlər ötdükcə bu baza in-kişaf edir, qədim nümunələr öz yerini müasir dövrlərə verir. Azərbaycan ədəbiy-yatının iki növü yazılı və şifahi ədəbiyyat həyat hadisələrini,insanın istək və arzu-larını özündə əks etdirir. Xalqın zəkasını, dünyagörüşünü zənginləşdirir. Xalq ədəbiy-yatld dərindən maraqlanaraq özləri də o cərəyanın tərkibinə daxil olur. Bu ən çox özünü şifahi ədəbiyyatda göstərir. İstənilən mövzularda, istənilən məkanda insanlar öz aralarında danışıqları belə şifahi ədədbiyyata daxil olan bənzətmə, gərayı, bayatı və ya məsəllərlə zənginləşdirirlər. Bu ən çox özünü məclislərdə, dialoqlarda biruzaə verir.

Dilin öyrənilməsində şıfahi ədəbiyyatın rolu böyükdür. Dil öyrənən şəxs dil nəzəriyyəsi ilə başlasa belə onu danışıq dilində möhkəmlətməsə mənimsəmə bir o qədər də effect verməz.İstənilən nitqin arxasında şifahi nitq durur.

Azərbaycan ədəbiyyatında şifahi xalq ədəbiyyatını inkişaf etdirənlər arasında keçmiş vaxtlardan tutmuş bu günə qədər el aşıqlarının,şairlərin əməyi bö-yük olub və indi də davam edir. Şifahi xalq ədəbiyyatı anlayışını azərbaycan dilində ifadə edən söz “folklor” sözüdür. Folklor sözü ingilis mənşəli söz olub “folk” – xalq, “lore” isə bilik deməkdir. İngilis dilində “knowledge” sözünün ekvivalentidir.

Folklor nümunələri xalqın zəkasını,bədii təfəkkürünü əks etdirən məzmun cəhətdən zəngin, dolğun olan el məhsuludur. Dövrünün ziyalılarının fəaliyyəti nəticəsində müxtəlif qollara bölünmüşdür. Xalqın keçmişi ilə sıx bağlı olan folklor hər bir xalqın tarixini nəsildən nəsilə ötürərək yaşadır. Azərbaycan folkloru da öz növ-bəsində türkdilli xalqların folklorunun mühüm tərkib hissəsi olaraq ortaq cəhətlərə malikdir.

Azərbaycan folklorunun üsul baxımından lirik, epik və dramatik növləri möv-cuddur.Lirik və epik folklor nümunələri daha geniş yayılmışdır. İnsan həyatını bütün rəngləri ilə əks etdirən lirik növün bir sıra janrları vardır: nəğmələr (əmək nəğmələri: holavar, sayaçı sözləri; mövsüm nəğmələri; mərasim nəğmələri: toy və yas nəğmələri; məişət nəğmələri: layla, oxşama; qəhrəmanlıq nəğmələri), bayatılar, mah-nılar.

Bütün bunlar insanların yaşadıqları həyatın hər bir anını özündə əks etdirir.Məsələn folklor nümunəsi olan holavalar adətən kənd mühütində yaşayan insanlar arasında daha çox istifadə edilir və bəzən müəyyən dəyişikliklərə də uğrayır.

Məsələn: Əkinçi, cütçü öz ağır əməyini yüngülləşdirmək,vaxtın hiss olunmadan xoş əhval ruhiyyə ilə gəlib keçməsi üçün belə bir holavardan istifadə etmişdir.

Öküz, öküz, xan öküz, Dırnaqları qan öküz, Sən kotana güc eylə, Mən də deyim can öküz.

Digər folklor nümunəsi mövsüm nəğmələridir. Bu nəğmələr adətən fəsillər dəyi-şərkən, fəsillərlə bağlı bayramların keçirilməsində el arasında ifa edilir. Bu ifalar da insanlar arasında ünsiyyətin növlərinə çevrilir.

Məsələn: yazın gəlişi ilə əlaqədar müəyyən təbiət hadisələrini təsvir etmək üçün, həmin günlərdə günəşin parlaqlığını ifadə etmək üçün “Gün çıx” mövsüm mahnısı dillərdən düşmür.Bu növ nəğmələr hətta uşaqların da diqqətini çəkir və dillər əzbərinə çevrilir.Bu da folklora,ədəbiyyata olan marağı uşaq yaşlarından ya-ratmağa imkan verir.

Folklorun digər növü laylalar və oxşamalardır. Bu janrlar folklorun geniş yayılmış janrlarıdır. Layla və oxşamalarda ananın körpəsinə məhəbbəti, övladının gələcəyi ilə bağlı ümid və arzuları əksini tapır:

Laylay dedim, yatasan,

Qızılgülə batasan. Qızılgülün içində Şirin yuxu tapasan. Balam, layla, a layla, Körpəm, layla, a layla.

Təqdim edilən janrlardan başqa xalqın qəhrəmanlıq ruhunu,mərdliyini yüksəldən digər janr dastanlardır. Xalqımızın “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu” kimi qəhrəmanlıq dastanlarında sərkərdə, xalq qəhrəmanı, silahdaşlarını tərifləyir, on-ları bahadırlığa, düşmənlə döyüşdə əzm, mətanət, igidlik nümayiş etdirməyə səs-ləyir:

Dəlilərim, bu gün dava günüdür, Müxənnət ordusu talanmaq gərək...

Bütün bunlarla yanaşı kövrək, həzin duyğuları, səmimiyyəti, məhəbbəti, insanın könül dünyasını əks etdirən lirik folklor nümunələrindən biri də bayatılardır.

Həcmcə kiçik olan bayatılar da dərin mənalı fikirlər ifadə olunmaqla yanaşı vətənin müqəddəsliyi, insanın məhəbbət, vüsal, ayrılıq, həsrət duyğuları, ümid və nisgili ifadələr də ifadə olunur Mövzu, məzmun baxımından bayatıların, əsasən, aşağıdakı növləri var:

— vətən sevgisi, vətən həsrətindən bəhs edən bayatılar;

— məhəbbət, ayrılıq, həsrət haqqında bayatılar;

— mərdlik, mübarizlik, qorxmazlıq haqqında bayatılar.

Yuxarıda sadalanan bayatılara həzin musiqilər də bəstələnərək lirik mahnı janrı yaranmışdır. Həmin nəğmələr bugün də sevilə sevilə ifa olunur.

Folklorumuz dərya qədər zəngindir. Folklorun qədim janrlarını saydıqca Azərbaycan folklorunun rəngarəngliyi ozünü daha çox büruzə verir. Bura əfsanələr, rəvayətlər, lətifələr, məsəllər, atalar sözləri, tapmacalar, yanılymaclar da əlavə olunur.

Hal-hazırda ən çox folklor nümunələrindən aşıq yaradıcılığını da qeyd etmək lazımdır.Tarixən yaradıb öz ifaları ilə şifahi xalq ədəbiyyatını şənginləşdirən aşıqlarımızın yetirmələri hal hazırda bu janrın inkişaf dairəsini genişləndirərək dünya xalqlarının da diqqətini çəkirlər. Xalqımızın öz sözünü deyən aşıq sənətkarlarından Abbas Tu-farqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Ələsgər, Aşıq Şəmşir, Aşıq Hüseyn Cavan, Aşıq Əm-rah, Aşıq Kamandar, Aşıq Hüseyn Saraclı və

b. adını çəkmək çox önəmlidir. Çünki aşıq sənəti, aşıq yaradıcılığı folklorun bir çox janrlarını özündə cəmləşdirir.

Azərbaycan folklorundan cild-cild kitablar nəşr olunsa da yenə bu janr növü sonlanmır. Əksinə illər keçdikcə əhatə dairəsi daha da genişlənir. Azərbaycan folkloru kimi ingilis dilli ölkələrində də şifahi xalq ədəbiyyatı diqqəti cəlb edir. İngilis dilli ölkələrin folklor da öz mövcudluğunu qədim ingilis tayfalarından başlamışlar. İngilis dilli ölkələrin folklor dedikdə Anqlosaks tayfaları yada düşür. Həmin tayfaların folklorunu yutlar və anqllar kimi digər german tayfalarının məskunlaşmasından sonrakı dövr ərzində anqlosaks İngiltərəsində qədim ingilis dilində yazılmış ədəbiyyat əsərləri təşkil edir. Bu janrın nümunələri Azərbaycan folklor kimi qorunub saxlanılır. İngilis dilli şifahi xalq ədəbiyyatı sarsılmaz mövqeyə malikdir. Onların çoxu epic şəkil növündə qorunub saxlanılmışdır. İngilis folklorunun müharibə mövzusunda olan

nümunələri erkən german şeirlərindən götürülmüşdür. Geniş miqyasda qəhrəmanlıq (9 əlyazmadan ibarət) salnamələri toplusuhələ də qoru-nub saxlanmaqdadır.

Əvvəldə qeyd olunduğu kimi məkandan,dildən asılı olmayaraq folklor janrı ümumi xarakterlərə malikdir. İngilis folklorunun da bir sıra növləri vardır: Tarixi mövzulu; Erkən orta əsr ingilis ədəbiyyatı; Orta əsr ingilis ədəbiyyatı; İngilis rene-zansı; Elizabet və Yakobun dövrü; Uilyam Şekspir dövrü; Restavrasiya dövrü; XIX əsr ədəbiyyatı; Lord Bayron ədəbiyyatı; Müasir dövr ədəbiyyatı.

Azərbaycan folklorunda olduğu kimi İngilis folklorunun tarixi mövzularından bəhs edən folklor nümunələri xalqın yaşadığı, keçdiyi tarixi günlərdən: tayfalar arası müharibələrdən, həmin müharibələrdə qəhrəmanlıq göstərən sərkərdələrdən bəhs edir. Buna nümunə olaraq “Maldon döyüşü”nü misal gətirmək olar. Tarixi mövzulu əsərlərdə həcmlər müxtəlifdir və həcminə görə ən böyük nümunə Kral Alfredin (849-899) IX əsrdə tərcümə etdiyi “Boetiusun təsəlli fəlsəfəsi” olmuşdur.

Erkən orta əsr İngilis ədəbiyyatına aid olan anqlosaks ədəbiyyatı müəlliflərinin haqqında bugünə qədər heç bir məlumat qalmamışdır. Təkcə dörd nəfərin adı bugünlərə gəlib çatmışdır. Bunlar Kadmon, Bid, Böyük Alferd və Sinevulfdur.

Orta əsr İngilis folklor nümunələri isə ən çox dini ədəbiyyatlardan yaranmışlar. Bunlar “Müqəddəs Odrinin həyatı”, İdmerin (1060-1126) “Müqəddəs Anselmin müasir bioqrafiyası” və “Cənubi ingilis əfsanəsi” kimi yazıların tərcüməsi gəlib bugünə çatmışdır.

İngilis renessansı dövrünə “Ümumi dualar kitabı”nı nümunə göstərmək olar. Renessans üslubu və ideyalarının sürətli inkişafda olan İngiltərədə zəif yayılmasına baxmayaraq, Elizabet erası XIV əsrin ikinci yarısında İngilis renessansının zirvə nöqtəsi hesab olunur.

Elizabet və Yakubovun dövründə faciə janrını ifadə edən folklor nümunələri daha geniş yayılmışdır. Həmin dövrlərdəzamanın hökmdar qüvvələri ilə əlaqəli müxtəlif alleqoriyalar meydana gəlmişdir. İngilis dilli başqa xalqların folklor nümunələri müəyyən ingilis dilli tayfaların ədəbi nümunələri tərcümə edilirdi.

Digər dövr Uilyam Şekspir dövrünü əhatə edir. Bu dövrlərdə yaradılan sujetlər, tragikomediyalar geniş yayılmışdır. Həmin dövrün üzvlərindən olan Marlov isə öz yaradığılığında Alman folklorundan istifadə etmişdir.

Digər janr restavrasiya dövrünə təsadüf edir. Bu dövrün ən geniş yayılmış nümunələri satira nümunələri idi. Dövrün həyat tərzinə aid müxtəlif mövzulu qısa məzmunlu şeirlər üzə çıxmışdı. O dövrdən müasir dövrə qədər dövrün inkişafı ilə əlaqəli mövzular aktivləşmişdi. El arasında oxunan xalqın etdiyi züm-zümə altında müxtəlif tərbiyələndirici fikirlər əsas yer tuturdu.Hətta o vaxtlar dildən-dilə keçən nümunələrdən hal-hazırda idiom şıklində danışıqda istifadə edilir. Bu istifadənin dil öyrənməkdə əhəmiyyəti çox böyükdür.Bu ifadələrin işlədilməsi vasitəsilə dil öyrə-nənlər əzbərçilikdən uzaq olaraq oxuduğu ifadələrlə hazırkı fikirləri müqayisə edərək istənilən sahədə ,istənilən səviyyədə öz fikrini bildirmək qabiliyyətinə malik olur.

Nəticə: İndiki nəslin vətənpərvər,mərd,dünyagörüşlü yetişməsi üçün ədəbiyyatın rolu danılmazdır. Ədəbiyyatla tanışlıq,etdiyi mütaliyə sayəsində gənclərimiz özünü əsərin qəhrəmanına bənzədərək hər addımını fikirləşərək atır, yüksək ədəbi biliyə malik olaraq cəmiyyətdə öz yerini,hərəkətini tapır. Bu səviyyəyə çatmaqda folklorun yeri danılmazdır. Dastanlar, nağıllar, rəvayətlər, atalar sözləri, zərb məsəllər insanın cəmiyyətdə özünü tərbəyələndirməyə riayət edən amildir. Məqalədə Azərbaycan və İngilis dilli xalqların folklor nümunələrinin müxtəlif cəhətləri araşdırılmışdır. Onların oxşar cəhətləri də nəzərdən keçirilmişdir.

Iqtiboslar/Сноски/References

1. Boswell, George W. and J. Russel Reaver. Fundamentals of Folk Literature. – New York: Humanities Press, Inc., 1969. Print.

2. Burne, Charlotte Sophia. The Handbook of Folklore: Traditional Beliefs, Practices, Customs, Stories and Saying. – London: The Guernsey Press, Co. Ltd., n.d. Print.

3. Carter, Angela (Ed). Strange Things Still Happen: Fairy Tales from Around the World. –

Boston: Faber&Faber. 1993. Print.

4. Clement, Clara Erskine. Legendary and Mythological Art. – London: Bracken Books, 1994. Print.

5. El nəğmələri. Xalq oyunları. – Bakı, Azərnəşr, 1968, səh.8.

6. Nəbiyev A. Azərbaycan folklorunun janrları. – Bakı: BDU nəşri, 1983, 92 səh.

7. Nəbiyev A. Azərbaycan uşaq folkloru. – Bakı, Elm, 2000. səh.27.

8. Nəbiyev A. Azərbaycan uşaq folkloru. – Bakı: Elm, 2000, 76 səh.

ÖMƏR SEYFƏDDININ BƏDII NƏSRINDƏ DÖVRÜN ICTIMAI-SIYASI SƏCIYYƏSI

Aytən ABBASOVA,

Bakı/Azərbaycan, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

Türkoloji mərkəzin Türk ədəbiyyatı bölməsinin baş mütəxəssisi,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, E-mail: ayten.abbasova@list.ru, ORCİD: 0000-0003-3799-8794

ANNOTASIYA

XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Türkiyənin ədəbi-mədəni həyatında bir çox sferalarda əsaslı dönüş yaratmağa nail olmuş istedadlı gənclərdən ibarət yeni bir nəsil yetişirdi. Bu gənclər türk ədəbi dilinin sadələşdirilməsi, ədəbiyyatın milliləşdirilməsi üçün ciddi şəkildə çalışırdılar. Onlardan biri də türk dilinin saflığı uğrunda yorulmadan mübarizə aparmış, türk realist nəsrinin, hekayə janrının inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan Ömər Seyfəddindir (1884-1920). Hekayə ustası yaşadığı dövrdə ölkədəki ictimai-siyasi vəziyyəti, baş verən hadisələrin insan talelərində buraxdığı dərin izləri çox gözəl analiz etmiş və öz əhəmiyyətini bu gün də itirməyən qiymətli əsərlər yazmağa müvəffəq olmuşdur. Onun yaradıcılığında köhnəlmiş, aktuallığını itirmiş, zamanın tələbinə uyğun olmayan, vətəninin, xalqının maraqlarını əks etdirməyən heç bir problem özünə yer tapmamışdır. Sadə, rəvan üslubu ilə fərqlənən Ömər Seyfəddinin hekayələrində dövrün ictimai-sosial problemləri öz əksini tapmış və zəhmətkeş zümrənin nümayəndələri bədii qəhrəman səviyyəsinə qaldırılmışdır. Bu əsərlərdə özünə qədər yazılmış olan hekayələrdən fərqli olaraq qəhrəmanların xarakterləri geniş təhlil olunur, onların duyğularına, düşüncələrinə, geniş yer verilir, psixoloji təhlillər aparılır.

Açar sözlər: Ömər Seyfəddin, hekayə, nəsr, ictimai-siyasi proseslər, türk dili, sosial

vəziyyət, obraz.

O‘MER SEYFEDDIN NASRIDA DAVR IJTIMOIY-SIYOSIY XUSUSIYATLARI

Aytan ABBASOVA,

Boku, Ozarbayjon, Ozarbayjon davlat pedagogika universiteti

Turkologiya markazi turk adabiyoti bo‘limi bosh mutaxassisi,

filologiya fanlari nomzodi, E-mail: ayten.abbasova@list.ru, ORCID: 0000-0003-3799-8794

ANNOTATSIYA

19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Turkiya adabiy-madaniy hayotida koʻplab jabhalarda tub oʻzgarishlarni amalga oshirishga muvaffaq boʻlgan isteʼdodli yoshlarning yangi avlodi yetishib chiqmoqda. Bu yoshlar turk adabiy tilini soddalashtirish, adabiyotni milliylashtirish yo‘lida jiddiy mehnat qildilar. Ulardan biri turk tilining sofligi uchun tinimsiz kurashgan, turk realistik nasri va hikoya janri rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan O‘mer Seyfeddindir (1884-1920). Ustoz hikoyanavis o‘z hayoti davomidagi mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni, sodir bo‘lgan voqealarning inson taqdirida qoldirgan chuqur izlarini juda yaxshi tahlil qilib, bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini

yo‘qotmagan qimmatli asarlar yozishga muvaffaq bo‘ldi. Uning ijodida eskirgan, o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan, zamon talablariga javob bermaydigan, o‘z yurti, xalqi manfaatlarini aks ettirmaydigan hech bir muammo o‘z o‘rnini topgani yo‘q. O‘mer Seyfiddinning sodda va ravon uslubi bilan ajralib turadigan hikoyalarida o‘sha davrning ijtimoiy muammolari o‘z aksini topgan, mehnatkashlar sinfi vakillarini badiiy qahramonlar darajasiga ko‘targan. Bu asarlarda o‘sha davrning ijtimoiy-ijtimoiy muammolari o‘z ifodasini topdi va mehnatkashlar sinfi vakillari badiiy qahramonlar darajasiga ko‘tarildi. O‘mer Seyfeddin hikoyalarida o‘zidan oldin yozilgan hikoyalardan farqli o‘laroq, qahramonlar xarakteri keng tahlil qilinadi, ularning his-tuyg‘ulari, fikrlariga keng o‘rin beriladi, psixologik tahlillar olib boriladi.

Kalit so‘zlar: O‘mer Seyfeddin, hikoya, nasr, ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, turkiy til, ijtimoiy holat, obraz.

SOCIO-POLITICAL FEATURES OF THE PERIOD IN THE LITERARY PROSE OF OMAR SEYFEDDIN

Aytan ABBASOVA,

Baku, Azerbaijan, Azerbaijan State Pedagogical University, Chief specialist of the Turkish literature,

department of the Turkological Center, Ph.D. in Philology,

E-mail: ayten.abbasova@list.ru, ORCID: 0000-0003-3799-8794

ANNOTATION

At the end of the 19th century and the beginning of the 20th century, a new generation of talented young people was growing up, who managed to make a fundamental change in many spheres in the literary and cultural life of Turkey. These young people worked seriously for the simplification of the Turkish literary language and the nationalization of literature. One of them is Omar Seyfeddin (1884-1920), who tirelessly fought for the purity of the Turkish language and made invaluable contributions to the development of Turkish realist prose and narrative genre. He very well analyzed the socio-political situation in the country during his lifetime, the deep traces left by the happenings on human destinies, and managed to write valuable works that have not lost their importance even today. In his creativity, no problem that is outdated, has lost its relevance, does not meet the requirements of the time, does not reflect the interests of his country and people has found a place. In the stories of Omar Seyfeddin, distinguished by his simple and smooth style, social problems of the time were reflected and the representatives of the working class were raised to the level of artistic heroes. Unlike the stories written in these works, the characters of the heroes are extensively analyzed, their emotions and thoughts are given ample space, and psychological analyzes are carried out.

Key words: Omar Seyfeddin, story, prose, socio-political processes, Turkish language, social situation, image.

СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПЕРИОДА В ЛИТЕРАТУРНОЙ ПРОЗЕ ОМАР СЕЙФАДДИН

Айтан АББАСОВА,

Баку, Азербайджан, Азербайджанский государственный педагогический университет,

Главный специалист отдела турецкой литературы Тюркологического центра,

кандидат филологических наук, E-mail: ayten.abbasova@list.ru, ORCID: 0000-0003-3799-8794

АННОТАЦИЯ

В конце 19 - начале 20 века подрастало новое поколение талантливой молодежи, сумевшей коренным образом изменить многие сферы литературной и культурной жизни Турции. Эти молодые люди серьезно работали над упрощением турецкого литературного языка и национализацией литературы. Одним из них является Омaр Сейфеддин (1884- 1920), который неустанно боролся за чистоту турецкого языка и внес неоценимый вклад в развитие жанра турецкой реалистической прозы и повествования. Он очень хорошо проанализировал общественно-политическую ситуацию в стране при жизни, глубокие следы, оставленные событиями на человеческих судьбах, и сумел написать ценные произведения, не утратившие своего значения и сегодня. В его творчестве не нашлось места ни одной проблеме, которая устарела, потеряла свою актуальность, не отвечает требованиям времени, не отражает интересы своей страны и народа. С рассказами Омара Сейфеддина, отличающегося своим простым, плавным стилем, в турецкую литературу Турции пришли «простые люди», и события, разворачивающиеся в его произведениях, говорили не только об аристократическом образе жизни Стамбула и увеселительных тусовках дворянского общества. В этих произведениях нашли отражение социальные проблемы того времени, а представители рабочего класса были возведены в ранг художественных героев. В рассказах Омара Сейфеддина, в отличие от рассказов, написанных до него, широко анализируются характеры героев, достаточно места уделяется их эмоциям и мыслям, проводится психологический анализ.

Ключевые слова: Омар Сейфеддин, рассказ, проза, общественно-политические процессы, турецкий язык, социальная ситуация, образ.

GİRİŞ

XIX əsrin sonlarından etibarən dayaqları dərindən sarsılmağa başlamış Osmanlı imperiyası iri imperialist dövlətlərin – İngiltərə, Fransa, Rusiya, ABŞ və Almaniyanın maraq dairəsinə çevrilmişdi. İri dövlətlərin Türkiyəni müstəmləkəyə çevirməyə çalışdıqları bir dövrdə Türkiyəni inqilabi hərəkat dalğası bürümüşdü. XIX əsrin 90-cı illərindən etibarən ölkədə hökm sürən acınacaqlı vəziyyətə qarşı mübarizə aparan “Gənc türklər”in Parisdə yaratdıqları “İttihad və tərəqqi” partiyasının 20 illik mübarizəsi 1908-ci ildə “Gənc türklər” inqilabı ilə nəticələndi. Səriştəsiz daxili və xarici siyasət nəticəsində Türkiyə Birinсi Dünya müharibəsində ağır itkilər vermiş, mühüm strateji əhəmiyyəti olan bir sıra ərazilərini itirmişdi. Bu dövrdə Türkiyədə qaynar siyasi hadisələrlə yanaşı ədəbi-mədəni həyatda da fəallıq özünü göstərirdi. Tənzimat dövründən etibarən türk ədəbiyyatında özünü ciddi şəkildə göstərən müasirləşmə və yeniləşmə meylləri var idi. Tənzimatçılar həm ölkənin idarə sistemindəki köhnəliklərdən, həm də köhnəliyin qalığı hesab etdikləri bəzi sənət və ədəbiyyat anlayışlarından xilas olmağa çalışırdılar. Bu dövrdə Türkiyənin ədəbi-mədəni həyatının bir çox sferalarında əsaslı dönüş yaratmağa nail olmuş istedadlı gənclərdən ibarət yeni bir nəsil formalaşırdı. Onlar türk ədəbi dilinin sadələşdirilməsi, ədəbiyyatın milliləşdirilməsi, türk ədəbiyyatını bacardıqca xalq kütlələrinə yaxınlaşdırmaq üçün ciddi şəkildə

çalışırdılar. Onlardan biri də türk dilinin saflığı uğrunda yorulmadan mübarizə aparmış, türk realist nəsrinin, hekayə janrının inkişafında, ümumiyyətlə, türk ədəbiyyatının mövzu dairəsinin genişlənməsində əvəzsiz xidmətləri olan Ömər Seyfəddindir. Onun yaradıcılığı türk ədəbiyyatı tarixində əhəmiyyətli dönüş nöqtəsidir. Millətinin tarixini çox gözəl bilən hekayə ustası yaşadığı dövrdə ölkədəki ictimai-siyasi vəziyyəti, baş verən hadisələrin insan talelərində buraxdığı dərin izləri çox gözəl analiz etmiş və elə bu səbəbdən də öz əhəmiyyətini bu gün də itirməyən qiymətli əsərlər yazmağa müvəffəq olmuşdur.

ƏSAS HİSSƏ

Türkiyə tarixinin ictimai-siyasi cəhətdən olduqca gərgin bir dövründə - XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yazıb-yaradan sənətkarın bədii yaradıcılığı Türkiyə türk ədəbiyyatı tarixində əhəmiyyətli dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirilə bilər. Ömər Seyfəddinin yaradıcılığında köhnəlmiş, aktuallığını itirmiş, zamanın tələbinə uyğun olmayan, vətəninin, xalqının maraqlarını əks etdirməyən heç bir problem özünə yer tapmamışdır. Sadə, rəvan üslubu ilə fərqlənən Ömər Seyfəddinin hekayələri ilə Türkiyə türk ədəbiyyatına “adi adamlar” gəlmiş, əsərlərində cərəyan edən hadisələr təkcə İstanbulun aristokrat həyat tərzindən, kübar cəmiyyətin əyləncə məclislərindən bəhs etməmişdir. Bu əsərlərdə dövrün ictimai-sosial problemləri öz əksini tapmış və zəhmətkeş zümrənin nümayəndələri bədii qəhrəman səviyyəsinə qaldırılmışdır. Ömər Seyfəddinin hekayələrində özünə qədər yazılmış olan hekayələrdən fərqli olaraq qəhrəmanların xarakterləri geniş təhlil olunur, onların duyğularına, düşüncələrinə geniş yer verilir, psixoloji təhlillər aparılır. Baş verən hadisələr, hekayələrin qəhrəmanları əlahiddə göstərilmir, sosial vəziyyətləri, yaşadıqları cəmiyyətdə tutduqları mövqeləri ilə birlikdə təqdim olunur.

Yazıçının “At” adlı ilk hekayəsi 4 aprel 1908-ci ildə “Tənqid” jurnalının 1-ci sayında çap olunmuşdur. Bu hekayədə yazıçının ictimai məsələlələrə həssaslığı xüsusilə diqqəti cəlb edir. Hekayədə bir gənc at üzərində geniş düzənlikləri, çəmənləri dolaşır. Ətrafdakı ölü səssizlik, boş qalmış çöllər, səmanın tutqunluğunu görən gənc beş-altı əsr bundan əvvəl yaşamadığı üçün çox təəssüflənir. Özünü əcdadları ilə müqayisə edir. Bir zamanlar misilsiz qəhrəmanlıqları ilə dünyanı lərzəyə salan əcdadlarını xatırlayanda öz yaşadığı dövrdəki gəncliyin səfil bir vəziyyətdə olduğunu düşünür. “Evler miskin ve tembel uyuyor gibiydi. Birden dizgini çektim. Atım durdu. Etrafıma bakdım. Bu pis və asayişperver manzara bana o kadar nefretamiz göründü ki, ...ağlamak arzu ettim. Atımı tekrar geri döndürmek, şu hali dağlara kaçmak istedim. Böyle sükut-ı miskinane içinde yaşamaktan oralarda açlıktan və soğuktan ölmek daha iyiydi” (Seyfettin, 1988: 34).

Qaçmaq, uzaqlaşmaq, bu miskin mənzərədən xilas olmaq istəyən gənc bir an duruxur, qaçmağın xilas yolu olmadığını düşünür. XX əsrdə bu şəkildə yaşadığından utanan gənc at yerinə motosiklet sürməyə qərar verir. Ancaq yaşadığı ölkədə motosikletlə gedəcək rəvan yolun olmadığını anlayır. “Bir motosiklet alacağım. Fakat bu mümkün mü? Bana maziler, vahşetler, lezzet-i harbü vega yerine, ihtimal ki müstabel-i namahdudu tahayyül ettirecek olan bu makina, bu zavallı masnu, acaba burada yürümek için kaç kilometre yol bulabilecek?” (Seyfettin, 1988: 36). Bu sözlərlə yazıçı yaşadığı ölkədə bir çox şeyin kökdən dəyişməyə ehtiyacı olduğunu vurğulayır. Osmanlı dövlətinin qərbə meylinin yalnız sözdə olduğunu düşünən gənc yazıçı hələ ilk qələm təcrübəsində bir sıra sahələrdə yeniliklər etməyə ehtiyacın olduğunu, Avropa modeli ilə ölkənin idarə edilməsinin qeyri-mümkünlüyünü nəzərə çatdırmağa çalışır. Göründüyü kimi, həyat gerçəkliklərinə münasibət bildirərkən o, cəmiyyətdəki çatışmazlıqları, dövrün sosial problemlərini tənqid etməklə kifayətlənməmiş, çatışmazlıqları doğuran müxtəlif səbəbləri axtarmış, həlli yollarını da göstərməyə çalışmışdır. Yazıçı yaradıcılığa başladığı ilk gündən etibarən gördüyü

nöqsan və mənfiliklərə qarşı mübarizə aparmağa çalışmış, bunun üçün ən uğurlu yol kimi satiranı seçmişdir.

Geniş mövzu dairəsinə malik olan çoxsaylı hekayələrində yazıçı türkçülük və milliyyətçiliyin təbliğinə də geniş yer ayırmışdır. Ömər Seyfəddin yaşadıqları geniş ərazidə türklər üçün tək xilas yolunun “milliyətçilik” olduğunu hər fürsətdə qeyd edir, pafosla səsləndirilən “suveren dövlət” şüarına qarşı çıxır, bunun türklər üçün uçurum olduğuna inanırdı. Onun fikrincə, bir milləti millət edən başlıca amil onun dilidir. O, yalnız dili vasitəsilə yaşaya bilər. Ömər Seyfəddin bir insanın türk olması üçün türkcə danışmalı, müsəlman olmalı, türk tərbiyəsi ilə yetişməli və adət-ənənələrini bilməli olduğunu dönə-dönə vurğulayırdı. Hekayələrində də millətini sevməyənləri, türk mədəniyyətini mənimsəməmiş olanları, milli kimliklərindən uzaq düşənləri kəskin tənqid hədəfinə çevirirdi. “Lənət milliyyətini, tarixini, keçmişini, əcdadlarını inkar edənlərə!” deyən yazıçı öz milli kökündən qopan insanları pisləyir, hər fürsətdə milli kimliyə çağırış ideyasını irəlü sürürdü. Ö.Seyfəddin onu çox düşündürən bu məsələni “Bic” hekayəsində də dilə gətirmişdir. Bir türk gənci Misirdə uzun illər görmədiyi Ahmet Nihat adlı məktəb yoldaşı ilə rastlaşır. Hələ məktəb illərində “fransız Nihat” kimi tanınan, dinsizliyi ilə fəxr edən, Avropa sayağı geyimlər geyinən, türklərə aid olan hər şeyi təhqir edən, aşağı görən, hətta türklüyündən utandığını çəkinmədən dilə gətirən bu gənc indi daha da özündən uzaqlaşmış, özündə türk olduğunu sübut edən heç bir iz qoymamışdır. “Tanıdığım Ahmet Nihat katolik olabilir. İnancını elbise gibi değiştirebilen, vicdanını adi bir eşya gibi satan insanlar bu dünyada az değildir. Lakin İstanbul'da doğan, anası Türk, babası Türk olan, Türkçe konuşan bir aileden çıkan, damarlarında Türk kanı akan bir Ahmet Nihat milliyetini değiştiremez, Fransız olamaz, yalnız kendini aldatır...” (Seyfettin, 1987: 11). Ancaq söhbət əsnasında Ahmet Nihatın bu hərəkətlərinin əsl səbəbi bəlli olur. Ahmet Nihatın anası onu müalicə edən fransız həkimlə həyat yoldaşına xəyanət etmiş, bu münasibətdən bir oğlu dünyaya gəlmişdir. Ancaq bu həqiqəti uzun illər oğlundan da gizləmiş, yalnız ölüm döşəyində oğluna atasının fransız olduğunu demişdir. Ahmet Nihatın ona danışdığı hekayəni diqqətlə dinləyən dərhal İstanbuldakı gördüyü, geyim və hərəkətləri əcaib olan onlarla türk gəncini xatırlayır. O bir an qorxuya düşür, belə davam edərsə, türklüyün məhv olacağını düşünür, şanlı qəhrəmanlıq tarixinə malik olan bir millətin bu günkü vəziyyətini gördükcə bu qorxu onun bütün vücuduna hakim kəsilir. “Otelde, yatağımda o gece sabaha kadar hemen hiç uyumadım. Hep Ahmet Nihat'ın mektepteki tatsız, biçimsiz hallerini ve soğuk reveranslarını, garip vaziyetlerini düşünüyor ve sonra İstanbul'da Türklüğünü inkâr eden, Türklükten nefret eden, Türklüğü hakir görüp bütün varlıklarıyla Avrupalılaşmaya çalışan uzun tırnaklı, son moda giysili, tek gözlüklü züppeleri hatırlıyor, içimden: “Acaba bunların da hepsi piç mi? diyordum.” (Seyfettin, 1987: 19).

İtaliyanın Trablisə hücumu və ölkədə müharibənin yaratdığı sarsıntılar, hərc-mərclik yazıçıda milliyyətçilik duyğularını daha da qabartmışdı. Onun bu illərdə yazdığı hekayələrinin böyük bir qismi də elə bu mövzuda idi. Ona görə də yazıçı öz millətinə xor baxanları, əslini dananları hər fürsətdə tənqid edirdi. Bu baxımdan onun “Primo türk uşağı” hekayəsinin yaradıcılığında özünəməxsus yeri var. Hekayənin “Necə doğuldu” adlı I hissəsi 1911-ci ildə “Gənc qələmlər” jurnalında, “Necə öldü” adlı II hissəsi isə 3 il sonra – 1914-cü ildə İstanbulda “Türk sözü” jurnalında çap olunmuşdur. Hekayənin əvvəlindəki “Vatan, ne Türkiyedir Türklere, ne Türkistan, Vatan büyük ve müebbet bir ülkedir: Turan!” misraları yazıçının hekayəni yazmaqdakı məqsədini aydın göstərir. Hekayənin qəhrəmanı Kənan bəy türklərə, türkçülüyə qarşı olan, avropalıların adət-ənələrinə, həyat tərzlərinə həsəd aparan və bu tərzdə yaşayan bir insandır. Evləndiyi italyan qızı Qrazianın ailəsi ilə tanış olarkən özünü türk yox, rum kimi təqdim edən

Kənan bəy illər keçdikcə öz milli-mənəvi dəyərlərindən daha da uzaqlaşmışdır. İtaliyanın Trablisi işğal etdiyi gün bütün həyatı Kənan bəyin gözlərinin önündən keçir. O, uzun illərdir ki, bütövlükdə ruhunu əsir alan avropalıların qulu olduğunu düşünür və düşündükcə öz gözündə kiçilir, cılızlaşır. Bu günə qədər “mən türkəm” deməkdən çəkinən Kənan bəy öz doğma məmləkətində xalqının, tarixinin böyüklüyünü, əcdadlarının qəhrəmanlıq keçmişini danan, millətindən uzaq minlərlə avropalaşmış insanın olduğunu düşünür. Fikrən uşaqlığının keçdiyi Bursadakı ata-baba evinə gedir. İllərlə sürdüyü həyat tərzinə, türklüyündən uzaqlaşmasına görə peşmançılıq keçirir. İndi Kənan iki yol ayrıcındadır. Türkiyədə siyasi vəziyyətin gərginləşməsindən qorxan həyat yoldaşı ona İtaliyaya getməyi təklif edir. Kənan Primo adını verdiyi tək övladını və həyat yoldaşını çox sevir. Amma vətənindən də ayrılmaq istəmir.

Müəllif çatdırmaq istədiyi ideyanı Primonun sinif yoldaşı Orxanla söhbəti ilə verməyə çalışır. Türk dilində yaxşı danışa bilməyən Primo Orxanın ondan “Sənin atan türk deyilmi?” sualı qarşısında nə deyəcəyini bilmir. Orxan ona türk millətinin dünyanın ən cəsur, ən qəhrəman milləti olduğundan, bir zamanlar bütün Asiyaya hökmranlıq etdiyindən, Atillanın Avropanı necə diz çökdürdüyündən bəhs edir. Orxanın danışdıqlarını diqqətlə dinləyən Primo türk olmasından iftixar duyur. Evə gələndə qapının dəliyindən valideynlərinin söhbətinə qulaq asır. Anasının İtaliyaya getməkdə, Kənanın getməyəcəyi təqdirdə Primonu özüylə aparacağında israrlı olduğunu görən Primo içəri girir. Əslində kim olduğunu dərk edən uşaq anasının onu qucaqlamaq istədiyini görür və rədd edir. “Primo ellerini kalçalarına dayar, heyecanlı tavrıyla annesini ve babasını süzer ve gayet bozuk bir Türkçe ile “Ben... Turko çoçuk ...Ben yok İtalyano… Ben burda... Ben çoçuk Türk…” diye haykırır. Primo sonra seri bir hareketle kenardaki hasır sandalyeyi kaparak kanepeye fırlar ve şiddetle Victor Emmanuel’in resmine vurarak onu parçalar. Kenan Bey sevinçli ve şuursuz bir şekilde ayağa kalkar, kanepenin üzerinde, yükseklerden kendisine bakan bu Türk çocuğunu kucaklar onu göğsüne bastırır alnından öper, öper.” (Seyfettin, 1988: 40-41).

Hekayənin I hissəsi Kənan bəyin övladını bərk-bərk bağrına basması ilə tamamlanır. Hekayənin sonluğu göstərir ki, müəllif xalqının gələcəyindən narahat olsa da, kökləri çox qədim olan doğma millətinin daima yaşayacağına, var olacağına inamını qətiyyən itirmir.

Hekayənin II hissəsində görünür ki, Kənan bəy həyat yoldaşından ayrılmışdır. Primo adlandırdıqları oğlunun adını dəyişərək Oğuz qoymuşdur. Bir vaxtlar Primo adlandırılan bu türk övladı indi türkün şanlı səhifələrini əks etdirən kitablar oxuyur, vətənpərvərlik hissləri onda gündən-günə güclənir. Çox keçmir ki, Selanik yunanlar və bolqarlar tərəfindən hücuma məruz qalır. Oğuz vətəninin gözləri qarşısında əldən getməsi ilə barışa bilmir. Amma zabitlərin səssizcə İstanbula göndərilmələrini və müharibə etmədən Selaniki tərk etmələrini gördükdə çox məyus olur, gəncin qəlbində təlatümlər qopur. “Kabahat bize türklümüyüzü unutturan sebeplerde” deyən ata oğluna başa salmağa çalışır ki, millətinin adını bilməyən, öz dilində yazıb-oxumağı bacarmayan, öz tarixini bilməyən, düşmənlərini qardaş bilən bir xalqın sonu yalnız faciədir. “Türküm və düşmanım size kalsam da bir kişi” (Seyfettin, 1987: 70) sözləri ilə düşmənə nifrətini bildirən gəncin ümidləri bir anlıq atasının bu sözlərindən sonra puç olur və düşünür: “Bu zavallı zabitler “Turan”ın ne demek olduğunu bir-birlerine soracak kadar milliyyetlerinden haberleri yoktu. Türk tarihinin bir harfini bile bilmiyorlardı. Halbuki düşmanlarımız kendi milliyyetlerinin ruhundan aldıkları mefkure ideallerle ileri atlıyorlar, tarihlerin onlara söylediği büyük vazifeyi icra ediyorlar.” (Seyfettin, 1988: 61). Gənc qarışıq yuxular görür. Elə hekayə də onun yuxusu ilə tamamlanır. Yuxuda görür ki, hər tərəfi qan bürümüşdür, düşmənlər qan gölü içərisində boğulur. Ancaq türkün şanlı bayrağı lap yüksəklərdə dalğalanır. Bununla ürəyi hər zaman vətən sevgisi ilə döyünən yazıçı xalqının xoşbəxt gələcəyinə və qələbəyə olan inamını əks etdirir.

1917-ci ildən sonra yazıçının hekayə yaradıcılığında yeni bir mərhələ başlayır. Türkiyənin Birinci Dünya müharibəsindən məğlub çıxması, Trablisin itirilməsi, Mudros sazişinin ağır şərtlərinin gətirdiyi məğlubiyyət orduda və xalqda ümidsizlik və yaratmışdı. Ömər Seyfəddin bu dövrdə bir yandan türk tarixindən təsirlənərək qəhrəmanlıq və milli kimlik duyğularını özündə ehtiva edən əsərlər qələmə almışdır. Ədib qəhrəmanlıq və tarixi mövzulu hekayələrinin böyük əksəriyyətini məhz 1917-ci ildə yazmışdı. “Yeni məcmuə” jurnalında dərc etdirdiyi bu hekayələrin mövzusu əsasən Osmanlı tarixinin şanlı qəhrəmanlıq səhifələrindən alınmış, bunlar arasında “Fərman”, “Forsa”, “Topuz”, “Başını verməyən şəhid”, “Təsəlli”, “Təkə tək”, “Falçı”, “Mədəniyyət” və başqaları məzmun və mündəricəsinə görə xüsusi diqqət çəkir.

Ömər Seyfəddinin “Yeni qəhrəmanlar” adlı hekayələr silsiləsi də yaradıcılığında əhəmiyyətli yer tutur. Bu başlıq altında toplanan hekayələrində (“Qaç yerindən”, “Aleko”, “Müjdə”, “Çanaqqaladan sonra” və s.) yazıçı tarixi hadisələrin təsvirindən uzaqlaşaraq, yaşadığı, müasiri olduğu, tarixi hadisələrlə zəngin olan bu ağır dövrdə də vətən, millət təəssübkeşlərinin, bütün varlığı ilə azadlığa, hürriyyətə bağlı insanların olduğunu göstərməyə çalışmış, müasir qəhrəmanları təsvir etmişdir. Adı çəkilən hekayələrdə hadisələr türk-yunan müharibələri dövrünə təsadüf edir. “Qaç yerindən” hekayəsində müəllif Yəhya Kamal Bayatlının prototipini yaradaraq keçmişi idealizə etmək hallarını pisləmiş, onun timsalında yalnız keçmişdən, tarixi qəhrəmanlardan bəhs edən yazıçıları tənqid etmişdir. Müəllif qələmini yalnız tərif etmək, keçmişi idealizə etmək üçün işə salan yazıçıları passivlikdə günahlandırır, onları həyatın nəbzini tutmağa, zəmanənin tələblərinə cavab verməyə çağırır. Hekayədə yazıçı obrazı ilə yanaşı həkim obrazı da yaradılmışdır. Həkim yazıçını hədsiz dərəcədə xəyalpərvər olmaqda günahlandırır, həyat həqiqətlərini olduğu kimi görə bilmədiyi üçün onu qınayır. Həkim yazıçıya belə deyir: “Sen yeni kahramanları, medeni, yani milli kahramanları asla anlayamazsın. Onlar gürültülü tebcile, pohpoha, alayişe tenezzül etmezler, hatta böyle reklamlardan iğrenirler. Kahramanlıklarının kendilerine değil, millete, orduya ait olduğunu söylerler.” (Seyfettin, 1990: 55).

Həkim yazıçı ilə söhbəti zamanı sübut etməyə çalışır ki, keçmişə bağlanmaqla günün nəbzini tutmaq olmaz. Çanaqqala döyüşündə böyük şücaətlər göstərmiş, dəfələrlə ağır yaralanan Fərhad Əli bəy haqqında yazıçıya danışır, onun şücaətlərini, mərdliyini, amma hamısından üstün düzgün düşüncələri olduğunu söyləyir. Həkim onu da qeyd edir ki, Fərhad Əli bəyin fikrincə bir qəhrəman yalnız öldükdən, əbədi həyata qovuşduqdan sonra qəhrəman kimi anılmalıdır. Sağ ikən mükafatlanma qəhrəmanlığın müqəddəsliyinin itməsinə səbəb ola bilər.

Ömər Seyfəddin bir qrup hekayələrində XIX əsrin sonlarından başlayaraq Qərbi Avropa dövlətlərinin Türkiyəyə marağının artması və bunun ağır nəticələrinin tənqidi mühüm yer tutur. Onun bu dövrdə yazılmış əsərlərində mübarizə ruhu aydın duyulur, əsərlərinin ideya istiqamətindəki fərqlilik ilk baxışdan nəzərə çarpır. Yazdığı əsərlərlə Türkiyənin ictimai-siyasi həyatını hərtərəfli işıqlandıran istedadlı yazıçı eyni zamanda bütün dünyada baş verən hadisələrlə yaxından maraqlanmış, bəşəri mövzulara da toxunmuşdur. Ömər Seyfəddin Qərbi Avropanın iri imperialist dövlətlərinin Şərq ölkələrində apardıqları mənfur siyasəti pisləyir, öz məqsədləri üçün burada yaşayan xalqların başına gətirdikləri oyunları, insan hüquqlarının tapdalanmasını hər məqamda pisləyirdi. Yazıçı xüsusilə də Almaniyanın Türkiyədə nüfuzunun artmasını, xalqının da Avropaya olan meyli nəticəsində öz milli-mənəvi dəyərlərindən uzaqlaşmasını açıqca görür və buna biganə qala bilmir. Bu baxımdan onun “Fon Sadriştaynın oğlu” hekayəsi xüsusilə diqqəti cəlb edir. Alman bir qadınla evlənən Sədrəddin adlı bir türk hədsiz dərəcədə almanpərəst olduğuna görə ətrafındakılar tərəfindən “Fon Sadriştayn” adlandırılır. Onun alman qadını ilə evlənməsindən

25 ildən çox bir müddət keçmişdir. Daha çox pul qazanmaqla keçən bu fərəhsiz illər ərzində

Sədrəddin bir oğul övladı böyütmüşdür. İllər boyu atasına türkləri, anasına isə almanları daha çox sevdiyini söyləyən oğul bu sözləri ilə yalnız mənfəət əldə etmək, valideynlərindən daha çox pul qoparmaq məqsədi güdmüşdür. Fon Sadriştayn illər boyu əziyyətlə topladıqları pulları bankdan gizlicə götürüb qaçan oğlunun ona vurduğu zərbənin təsirindən özünə gələ bilmir. Bu günlərdə Orxan adlı gənc bir şairin əldə etdiyi uğurlar haqqında eşidir. Əslində ədəbiyyatı heç də sevməyən Sadriştayn bütün türk xalqının istəklisinə çevrilmiş Orxan adlı gənc şairin əsərlərini, xüsusilə də “Ölkənin oyanışı” şeirini böyük həvəslə oxuyur. Hələ 27 yaşında olmasına baxmayaraq böyük şöhrət qazanan bu şair 19 yaşında ikən bütün Anadolunu gəzmiş, türk xalqının qəhrəmanlıq tarixini xalqın qəhrəman övladlarının öz dilindən eşitmiş, bu şanlı tarixi on cilddə olan əsərlərində qələmə almışdı. Bir gün Fon Sadrıştayn bu istedadlı gənc şair haqqında qəzetdə maraqlı bir yazı oxuyur. Orxan adlı şair haqqında mətbuatda səslənən fikirlər vasitəsilə Ömər Seyfəddin özünün “ədəbiyyatda milliləşmə, dildə saflaşma” ideyasını irəli sürür. Qeyd etdiyimiz kimi, Ömər Seyfəddin dili hər bir millətin varlığının, inkişafının və özünütəsdiqinin əsas ünsürü sayırdı. Bir millətin elminin, incəsənətinin və ədəbiyyatının inkişafını yalnız milli bir dilinin olacağı təqdirdə mümkün olduğunu vurğulayırdı. Yazıçı Orxan obrazı vasitəsilə türk xalqının istək və arzularının tərənnümçüsü olan təəssübkeş vətəndaş obrazı yaratmağa çalışmışdır. Onun düşüncəsinə görə hər bir vətəndaş ilk növbədə xalqının mənafeyini düşünməli, yorulmadan onun tərəqqisinə xidmət etməlidir. Məhz gənc şairin yalnız gözəl şeirlər yazmaqla kifayətlənmədiyini, türk xalqının milli özünüdərk prosesində oynadığı fəal rolu göstərməyə çalışmış, bunun hər bir vətəndaşın borcu olduğunu göstərmişdir: “Ey genç dâhi! …Senden evvel Türk milleti birbirini tanımazdı. Hıyve, Buhara, Semerkant, Kâşgar, Kafkasya, Azerbeycan, Anadolu, İstanbul'un lisanını anlamazdı. Sen mukaddes bir güneş gibi doğdun! Gökteki hayat verici güneş nasıl arzın yüksek, alçak yerlerine seyyanen aydınlığını serperse, sen de tıpkı onun gibi milletini "avam, havas", diye ikiye ayırmadın. Hepsinin üstüne dinî bir vecdin, millî bir mefkurenin şulelerini saçtın.” (Seyfettin, 1987: 86).

Fon Sadrıştaynda xalqı üçün olduqca faydalı işlər görən bu gənc şairin hansı ailədə böyüdüyünü, onu tərbiyə edən müqəddəs ananı görmək istəyi oyanır. Ancaq Orxanın evinə gəldikdə çox böyük bir sürprizlə qarşılaşır. Orxanın anasının boşandığı birinci arvadı olduğunu gördükdə özünü tamamilə itirir, uzun illər xəbərsiz olduğu həqiqəti anlayır. Bir vaxtlar daha çox pul qazanmaq üçün vətənini və həyat yoldaşını düşünmədən tərk edən Fon Sadrıştayn hələ o zamanlar yoldaşına atılan iftiraya belə etiraz etməmişdi. Bu həqiqəti öyrəndikdə keçirdiyi peşmançılıq hissi birə-min artır. Məhz bu obraz vasitəsilə yazıçı öz millətinə, adət-ənənələrinə, keçmişinə xor baxan insanların ümumiləşdirilmiş tipini uğurla yarada bilmişdir.

Gənc nəslin milli-mənəvi dəyərlərindən uzaqlaşması, kor-koranə Avropaya meyl etməsi, kökünə bağlılıq hisslərini itirməsi yazıçını olduqca narahat etmişdir. “Bir qayışın təsiri” hekayəsində Mehmet bəyin davranışları dostunun Karamürsəldən gətirdiyi çərkəz qayışını ona hədiyyə etdiyi gündən bəri tamamilə dəyişmişdir. Mehmet bəy özünü tamamilə çərkəzlərə bənzədir, iş o yerə gəlib çıxmışdır ki, o, türk dilini unudub iki-üç kəlimə bildiyi çərkəz dilində danışmağa çalışır. Yazıçı bu məsələyə olduqca həssaslıqla yanaşır. “Türklerin yaşama şansını Ömer Seyfeddin haklı olarak dilde bulur: “Milliyet muhabbetinden vatan muhabbeti, vatan muhabbetinden de lisan muhabbeti doğar” diyen Ömer Seyfeddin yazılarında millet-vatan-dil munasebetini daima işleyecektir.” (Doğumunun yüzüncü yılında Ömer Seyfettin, 1992: 45).

Öz doğma dilində danışmağı özünə yaraşdırmayan Mehmet bəyin düşdüyü bu gülünc vəziyyət ətrafdakıların da diqqətini cəlb edir. Hətta iş o yerə gəlib çatır ki, milləti ilə heç bir əlaqəsi olmayan yerləri öz vətəni kimi gəzib dolaşan Mehmet bəy Kastamonulu paşa babasından qalan sərvəti çərkəz tarixini yazdırmaq üçün sərf etməyə hazırdır. Hekayənin sonunda yazıçı Mehmet

bəyin düşdüyü gülünc vəziyyətin fonunda millətinin övladlarının köklərindən uzaqlaşmasını ürək yanğısı ilə dilə gətirir: “Biz konuşurken Çerkes Mahmut bey gülerek, yanındakilere Çerkesce şakalar ederek kalktı. Büfenin önünde durdu. Para veriyordu. Çantasını pantolonunun cebinden çıkarırken gördüm. Belindeki yirmi sene evvel Karamürsel'den hediye gelen kayışın savatlı gümüş sarkıntıları pırıl pırıl parlıyordu. Türklerin hariçten kendi içlerine gönüllü bir tek “Millettas” celbedecek böyle ehemmiyetsiz kayışçıkları bile olmadığını düşündüm.” (Dizdaroğlu, 1964: 75).

Milliyyətçi bir yazıçı olan Ömər Seyfəddin bir çox hekayələrində Türkiyədə o zaman hakim olan osmanlıçılıq və qərbçilik ideologiyasını kəskin tənqid atəşinə tutmuşdur. Məlum olduğu kimi, İttihadçılar hakimiyyətə gəldikdən sonra bu ərazidə yaşayan bütün millətlərin qardaşlığı və bərabərliyi ideyasını ortaya ataraq bundan öz mənafeləri üçün istifadə etməyə çalışırdılar. Yazıçı bu nəzəriyyəni mənasız hesab edir və kəskin tənqid edirdi. “Devlet çökmektedir ama millet vardır. Devlet bir teşkilattır. Osmanlı Devleti’nin yıkılacağını görenler və Türk milletinin varlığının şüurunda olan milliyetçiler, canlı millet varlığının yeni bir devlet teşkilatına vücut vereceğini bilirler. Ömer Seyfettin işte bunlardandır. …O bir asker olarak yetişmiş, milli varlığın, vatanın, devletin tehlikede olduğunu Rumeli’de bilhassa Bulgarlar arasında bulunmuş və kendisinde de kuvvetli bir milli şüur belki de bu sıralarda gelişmiştir.” (Doğumunun yüzüncü yılında Ömer Seyfettin, 1992: 45).

Ömər Seyfəddinin osmanlıçılıq ideyasının tənqidinə həsr etdiyi maraqlı hekayələrindən biri də “Hürriyyət bayraqları” əsəridir. Hekayədə yazıçı osmanlıçılıq ideologiyasını müdafiə edənləri gülüş hədəfinə çevirmişdir. O, 1908-ci il inqilabının ikinci ildönümü ərəfəsində bir türk zabitinin Osmanlı imperiyasının tərkibindəki bütün xalqların da bu bayramı milli bayram kimi qeyd etdikləri fikrini gülüş hədəfinə çevirir. Hekayənin qəhrəmanı düşüncə baxımından tam zidd olduğu gənc bir əsgərlə söhbət edir. 10 iyul bayramının nə üçün belə əhəmiyyətli olduğunu ondan soruşur. Bu zaman yazıçı düşüncələrini obrazların dili ilə ortaya qoyur:

“– Ah ne diyorsunuz? On Temmuzu takdir etmek... Dedi. Bu da laf mı? Bu bizim en büyük, en şanlı, en âlî bir günümüz, en mukaddes milli bayramımızdır. Keşke üç gün olsaydı Çünkü

bir gün bir gece, pek az...

– Demek On Temmuza bu kadar ehemmiyet veriyorsunuz? diye gülümsedim. İddialarının aksini söyleyerek asabi münakaşacıları kızdırmak hoşuma gittiğinden ilave ettim:

– Hem bu nasıl milli bayram? Hangi milletin bayramı?

– Osmanlı milletinin...

– Osmanlı milleti demekle Türkleri mi kastediyorsunuz?

– Hayır, asla... Bütün Osmanlıları...

– Tuhaf sual! Araplar, Arnavutlar, Rumlar, Bulgarlar, Sırplar, Ulahlar, Yahudiler, Ermeniler, Türkler... Hasılı hepsi ” (Seyfettin, 1990: 28).

Hekayənin qəhrəmanı türk zabitinin fikirlərinin cəfəngiyyat olmasına inandırmağa çalışır. Lakin türk zabiti öz fikrindən qətiyyən dönmək istəmir, hətta uzaqdan görünən bir bolqar kəndini göstərərək oradakı “dalğalanan qırmızı bayraqları” 10 iyul inqilabının ildönümünü qeyd etmək üçün asıldığını söyləyir. Kəndə yaxınlaşdıqda məlum olur ki, bu bayraqlar əslində bolqar kəndlilərinin qurutmaq üçün asdıqları qırmızı bibər dəstələridir. Gördüklərindən heyrətlənən gənc türk zabit bolqar kəndlilərinin onlara qarşı olan kobud rəftarını da gördükdən sonra artıq heç bir söz demədən kənddən uzaqlaşır.

Ömər Seyfəddin İkinci Məşrutə və Balkan müharibəsindən sonra baş verən hadisələrə yaradıcılığında yer verməklə yanaşı, Birinci Dünya müharibəsi və onun türk xalqının taleyinə gətirdiyi fəlakətləri də dilə gətirməyə çalışmışdır. Müharibə zamanı və sonrakı dövrdə yoxsulluq,

aclıq və səfalətin törətdiyi müsibətlər, ümumiyyətlə müharibə sonrası cəmiyyətdəki vəziyyət “Əcaba nə idi?”, “Məmləkətə məktub” və “Nə üçün zəngin olmamış?” hekayələrində təsvir edilmişdir. “Nə üçün zəngin olmamış?” hekayəsində müharibədən əvvəl sakit, firavan və olduqca rahat həyat keçirən bir müəllimin müharibədən sonrakı həyatı özünün yazdığı gündəliklər vasitəsilə dilə gətirilir. Müharibədən əvvəl aldığı məvaciblə ailəsini rahatlıqla dolandıran müəllim müharibədən sonra aldığı 15 lira ilə yaşaya bilmir. Gəlirini artırmaq üçün tərcüməçilik etməyə başlayır, ancaq tərcümə üçün verilən haqq o qədər azdır ki, gecə-gündüz fasiləsiz işləməli olur. Çox keçmir ki, gözləri zəifləyir və eynək taxmalı olur. Bir gün təsadüf nəticəsində bir vaxtlar eyni məktəbdə oxuduğu bir nəfərlə rastlaşır. Fırıldaqçılıqla məşğul olaraq varlanan bu şəxslə rastlaşması onun bütün həyatını dəyişir. Çox keçmədən o hədsiz dərəcədə varlanır. Çox gözəl və böyük bir ev alır, bütün əşyalarını təzələyir, tərcüməçilik etməyi dayandırıb rahat həyat sürür. Ancaq bir gün axşam evə qayıdarkən gördüyü bir mənzərə onun düşüncələrini alt-üst edir. Qaranlıq gecədə dörd nəfər bələdiyyə işçisinin küçədə acından ölənlərin cəsədlərini topladığını görür. “Efendi, senin de haberin yok galiba. Biz belediye adamlarıyız. Her gün gelip buralarda açlıktan ölenleri toplarız. Sonra şu arabaya doldururuz. Götürürüz, gömeriz. …Buz gibi dondum. Sanki birdenbire kalbim durdu. Dizlerim kesildi. İhtiyar deşilmek istiyormuş. Ağzını açtı. Zavallı Müslümanların iki senedir nasıl açlıktan kırıldıklarını, aleve atılmış meyus bir hatip heyecanıyla haykırmaya başladı. Herkesin altındakini, üstündekini satıp yediğini, nihayet kimsesiz gariplerin böyle virane ocaklarına düştüklerini, öyle imdatsız, kimsesiz, ilaçsız ve aç, susuz, ateşsiz, köpekler gibi öldüklerini söyledi.

– Eğer hainler, Allah'ın gazabına daha uğramazlarsa, dünyada Müslüman kalmayacak!

Dedi. Gayr-i ihtiyâri: - Bu hainler kim? Diye sordum.

– Kimler olacak, millete ekmek diye kum, toprak yedirenler! Katığı dünya yüzünden kaldıranlar! Fukarayı soyup zengin olanlar! Otomobillerde uçanlar!” (Seyfetttin, 1990: 44).

Cəsədlərin üzlərinə diqqətlə baxan müəllim onların günlərlə bir tikə çörək yeyə bilmədiyini düşündükdə dəhşətə gəlir, tutduğu əməllərə görə çox peşiman olur, elədiyi əyrilikləri, haram yolla qazandığı pulları düşünür. Çox keçmir ki, o bütün əmlakını müxtəlif yardım cəmiyyətlərinə, kimsəsizlər üçün tikilmiş yeməkxanalara paylayır. Həyat yoldaşı Səmiha və oğlu Orxanı da götürərək əvvəl yaşadığı evə qayıdır, yenə də müəllimlik və tərcüməçiliklə məşğul olmağa davam edir. Ancaq o gecə gördüklərini bütün həyatı boyunca bir an belə unutmur. “Fakat, geçen on ayın hâtırası korkunç bir kabus gibi daima aklımda! Unutamıyorum. Açlıktan öldürdüklerimizi unutamıyorum. Yangın yerinde gördüğüm kadın ölüsünün bana bakışını unutamıyorum. …Siyah bir hayal, her an ruhumu takip ediyor: “Sen de kanlı soyguna karıştın! Sen de, sen de!” diyor. Gözümün önüne birbiri ardına dikilmiş sayısız darağaçları geliyor. Bunların bir tanesinde ben sallansam! Ah, evet, yine vicdanımdaki yakıcı azap sönmeyecek sanıyorum.” (Seyfetttin, 1990: 40-46)

NƏTİCƏ

Ömər Seyfəddin 36 illik qısa ömründə türk ədəbiyyatının, xüsusilə hekayə janrının inkişafında böyük rolu olan qiymətli ədəbi nümunələr ərsəyə gətirmişdir. Ömər Seyfəddinin bədii nəsri ilə yaxından tanış olduqdan sonra əmin oluruq ki, dövrün elə bir ictimai-siyasi və sosial hadisəsi yoxdur ki, yazıçının çoxsaylı hekayələrində öz bədii əksini tapmamış olsun. İdeya- məzmun cəhətdən zəngin, maraqlı süjet xəttinə malik, bədii sənətkarlıq baxımından çox qiymətli olan bu hekayələr türk bədii nəsrinin inkişafında mühüm rol oynamış, aktuallığını itirməyərək bu gün də türk ədəbiyyatının qiymətli bədii nümunələri sırasında özünəməxsus yer tutur.

Iqtiboslar/Сноски/References

1. Abıyev A. Ömər Seyfəddinin həyatı və yaradıcılığı. – Bakı: Elm, 1978, 158 s.

2. Banarlı N.S. Resimli türk edebiyatı tarihi, II cild. – İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971, 1366

3. Quliyev E. Türk xalqları ədəbiyyatı. – Bakı: Constant Empire, 2011, 567 s.

4. Seyfettin Ö. Doğduğum yer Ankara. – Ankara: Bilgi Yayınevi, 1989, 174 s.

5. Seyfettin Ö. Bomba. – Ankara: Bilgi Yayınevi, 1988, 150 s.

6. Seyfettin Ö. Beyaz Lale. – Ankara: Bilgi Yayınevi, 1987, 165 s.

7. Seyfettin Ö. Eski kahramanlar. – Ankara: Bilgi Yayınevi, 1987, 161 s.

8. Seyfettin Ö. Falaka. – Ankara: Bilgi Yayınevi, 1987, 145 s.

9. Seyfettin Ö. Aşk dalgası. – Ankara: Bilgi Yayınevi, 1988, 158 s.

10. Seyfettin Ö. Seçme hikayeler. II c. – İstanbul: İnkilap kitapevi, 1990, 187 s.

11. Dizdaroğlu H. Ömer Seyfettin. – Ankara: Türk Dil kurumu yayınları, 1964, 67 s.

12. Doğumunun yüzüncü yılında Ömer Seyfettin. – Ankara: Türk tarihi kurumu basımevi, 1992,

166 s.

ARBA'IN-HADITH AND POETICS OF TRADITIONS OF THE XXI CENTURY IN ALISHER NAVOI'S WORK

Jumagul SUVONOVA, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor, Samarkand State University, Samarkand, Uzbekistan,

E-mail: Jumagul-Suvonova@rambler.ru

ANNOTATION

None of the artists of the current period would have read Alisher Navoi's work and been inspired by it. Alisher Navoi's style of writing has aroused great interest among today's artists. In particular, this theme is clearly visible in the works of Abdulla Aripov, Jamol Kamol, Shukur Qurbon, Mirza Kenjabek, Sirojiddin Said, Azam Uktam, Abduvali Qutbiddin. This article discusses the new style and form that emerged as a result of research, creative experiences and unique poetic discoveries, as well as the poetics of the traditions of arba'in-hadith. Alisher Navoi, with his examples of arba'in-hadith, creates a masterpiece that will serve the people as a lesson for centuries. Such works serve as a special creative tool in the hearts of today's youth to strengthen the notions of patriotism, humanity, faith. After all, the issue of virtues in literature has always been relevant. Our goal is to contribute to this activity.

Key words: Arba’in, hadith, tradition, poetics, introduction, introduction, commentary, promise, obligation, debt, word, forty hadiths, science, jurisprudence, Islam, creation, enlightenment.

ALISHER NAVOIY IJODIDA ARBA’IN-HADIS VA XXI ASR AN’ANALARI POETIKASI

Jumagul SUVONOVA,

filologiya fanlari nomzodi, dotsent, Samarqand davlat universiteti, Samarqand, Oʻzbekiston, E-mail: Jumagul-Suvonova@rambler.ru

ANNOTATSIYA

Keyingi davr ijodkorlari orasida birortasi yoʻqki Alisher Navoiy ijodini oʻqib, undan ta’sirlanib ilhomlanib ijod qilgan boʻlmasa. Alisher Navoiy ijodidagi arba’innavislik uslubi bugungi kun ijodkorlari orasida katta qiziqish uygʻotdi. Jumladan, bu mavzu Abdulla Oripov, Jamol Kamol, Shukur Qurbon, Mirza Kenjabek, Sirojiddin Said, A’zam O‘ktam, Abduvali Qutbiddin ijodlarida yaqqol koʻzga tashlanadi. Ushbu maqolada izlanishlar samarasi oʻlaroq vujudga kelgan yangicha uslub va shakl, ijodiy kechinmalar va oʻziga xos poetik topilmalar, hamda arba’in-hadis an’analari poetikasi haqida fikr yuritiladi. Alisher Navoiy oʻz arba’in-hadis namunalari bilan asrlar osha saboq boʻlib xalqqa xizmat qiladigan durdona asar yaratadi. Bunday asarlar bugungi kun yoshlari qalbida ham vatanga mehr, insoniylik, iymon-e’tiqod tushunchalarini kuchaytirishda alohida bir ijodiy vosita sifatida xizmat qiladi. Zero, adabiyotda ezgu fazilatlar masalasi hamisha dolzarb bo‘lib kelgan. Maqsadimiz ana shu harakatga hissa qoʻshishdir.

Kalit so‘zlar: Arba’in, hadis, an’ana, poetika, muqaddima, xotima, sharh, va’da, farz, qarz,

so‘z, qirq hadis, ilm, fiqh, islom, ijod, ma’rifat.

АРБАИН-ХАДИС В ТВОРЧЕСТВЕ АЛИШЕРА НАВОИ И ПОЭТИКА ТРАДИЦИИ XXI ВЕКА

Жумагуль СУВОНОВА, кандидат филологических наук, доцент, Самаркандский государственный университет,

Самарканд, Узбекистан, E-mail: Jumagul-Suvonova@rambler.ru

АННОТАЦИЯ

Среди творцов более позднего периода нет ни одного, кто не был знаком с творчеством Алишера Навои и не вдохновлялся им. Стиль Арбаиннавис в творчестве Алишера Навои вызвал большой интерес у современных поэтов. В частности, эта тема ярко просматривается в произведениях Абдуллы Арипова, Джамала Камала, Шукура Гурбана, Мирзы Кенжабека, Сироджиддина Саида, Азама Уктама, Абдували Кутбиддина. В данной статье отражен новый стиль и форма, творческие опыты и уникальные поэтические находки, а также поэтика арбаин-хадисов, возникшая в результате исследования. Алишер Навои своими примерами арбаин-хадисов создает шедевр, который служит народу на века. Такие произведения служат особым творческим инструментом в сердцах современной молодежи для укрепления понятий о любви к Родине, человечеству, вере. Ведь вопрос о добродетелях всегда был актуален в литературе. Наша цель – внести свой вклад в это движение.

Ключевые слова: Арбаин, хадис, традиция, поэтика, предисловие, вывод, комментарий, обещание, обязательство, долг, слово, сорок хадисов, наука, юриспруденция, ислам, творчество, просвещение.

At all times, the subject of poetry has been studied as a separate field in the world, especially in Uzbek literature. At the same time lyrical experience, style, idea, purpose and art. The study of the issue of arba'in-hadith traditions in poetry imposes great tasks on the minds of science today. One is to tell the Islamic teaching, which has been condemned for many years, how true and true its noble ideas are, and the other is to instill in our youth its noble understanding and spiritual qualities. In this way, they strive to do good in their hearts, to have good qualities, and to grow up to be knowledgeable, enlightened, and righteous people. It is no secret that in his speeches dedicated to the Youth Day this year, the head of our state touched upon many issues, including the upbringing of young people, their morals, behavior, cultural level and interest in reading. The purpose of this is to bring up a generation that is pure in heart, knowledgeable, and highly thoughtful. And the literacy of the hadith "Arba'in" of the creative world only opens the way to such great goals of man. Perhaps it also serves as a guide in cultivating the qualities of honesty, purity, chastity, and chastity. In 2000, with the support of Suyima Ganieva, the Tashkent Fan Publishing House published the hadiths of Alisher Navoi's Arba'in. Of course, we should thank the sister with great pleasure in this regard (may Allah bless her sister's future). In this collection, Alisher Navoi, the sultan of the ghazal dynasty, commented on 40 hadith texts in a poetic way. It is noteworthy that in addition to interpreting the hadiths in literary language, the poet draws lessons from them and creates meaningful examples for many. At the same time, his own heart directs the stream of goodness that he drinks to the human heart. This Arba'in, which consists of 40 hadiths, has an introductory part and a conclusion. Alisher Navoi also purposefully makes poetic additions in the introductory and concluding parts of this work, which still serve as a source of inspiration with the content they contain

This tradition continues as a legacy in 21st century poetry. The principles of purity and morality are important events in the social life of mankind in advancing the noble goal and idea, in the verses of the hadiths of the Islamic Qur'an, in their interpretation, analysis and application. That is why every poet who shakes his pen in arba'innavis is based on the notion of a perfect man, whether he is a classical writer, or a poet of today, and encourages the reader to perfection. Alisher Navoi concludes his first Arba:

Bismillohir-Rahmonir-Rahim

-Lo yu’minu ahadukum hatta yahibbu la ahihi ma yuhibbu li nafsihi. Moʻmin ermastur, ulki iymondin

Roʻzgorida yuz safo koʻrgay, Toki qardoshiga ravo koʻrmas- Har nekim oʻziga ravo koʻrgay.

(Bismillohir-Rahmonir-Rahim -Lo yuʻminu ahadukum hatta yahibbu la ahihi ma yuhibbu li nafsihi. You are not a believer, you are a believer Let your face be clean, Taki doesn't like his brother Let everyone enjoy themselves).

According to this hadith, if Alisher Navoi himself lives a full, peaceful, prosperous life, and his brother, that is, his brother, a neighbor, a neighbor is hungry, suffering and hardship, then such a person is not a believer. puts forward the idea that from time immemorial, the peoples of the East have tried to set an example for others, especially young people, with their customs, manners and upbringing, as well as their scientific and creative thinking. It is in the hadiths and proverbs that this tradition stands out. In the context of this hadith, there is a clear indication that the sect of the believer is a person who is truthful, who cares about the lives of others, who supports the oppressed, and who does not tolerate evil to anyone. Alisher Navoi reveals the meaning of hadith in his poems and recognizes them as a source of the development of virtues and positive qualities, as well as the artistic expression of mystical Islamic-mystical philosophy. And the content of the sacred hadiths proves once again that the essence of the content serves goodness, the perfection of the spiritual world of man. It is safe to say that another purpose is to acquaint the masses with the hadiths that express the guidance, traditions and values, morals, qualities and virtues of Islam.

The poet also expresses the following lines in the twelfth of his Arba:

-Al-va’datu daynun.

Kimki har kimga va’dae qildi, Shart erur va’dagʻa vafo qilmoq.

Va’dakim qilding oʻyladurkim dayn,

Farzdur qarzni ado qilmoq.

(-Al-vaʻdatu daynun. Who promised everyone, The condition is to keep the promise. I think

you promised, dayn, It is obligatory to pay the debt).

In this hadith, the poet thinks about one of the characteristics of humanity, "keeping one's promise." That is, whoever makes a promise to someone must keep it. Otherwise, he says, I have placed the responsibility of debt on a person, and it is obligatory to fulfill it. And at the same time it confronts man with his actions, his qualities, urges him to reflect on his words and deeds. Alisher Navoi thus calls for strengthening the feelings of honesty, unanimity, courage and honesty that exist in people, but sometimes remain dormant.

He also narrates the following hadith in the twenty-sixth of the Arbaʻin:

-Utlub ul-xayri inda hisonil-vujuhi.

Eyki, bir ishda hojating boʻlsa, Yaxshi yuzlukdin ista baxshoyish. Toki baxshoyishidin avvalroq, Koʻrmagidin etushgay osoyish.

(Utlub ul-hayri inda hisonil-vujuhi. If you need a job, I wish you a good face. Before you give, It's easy to see. If you need a job and people have a job, expect a good face, that is, an open face, a bright face, a cheerful, pure heart). He says that before he finishes his work, that is, before he forgives him, he should be relieved that he will appear to you. Through these lines, too, he praises the best qualities of humanity, such as nobility, kindness, gentleness, kindness.

As a continuation of these noble deeds, the tradition of writing "Arba'in" in the poetry of the XXI century is reflected in the works of a number of poets, including Jamol Kamol, Abdulla Aripov, Shukur Kurban, Mirza Kenjabek, Sirojiddin Sayyid, Azam Uktam, Abduvali Qutbiddin, Arif Haji, Nodira Afokova, Gayrat Majid. In this regard, the well-known poet Sirojiddin Sayyid's two-volume collection of poems "Forty Hadiths", included in the second volume of the selected collection of works, entitled "The Way of the Word", is noteworthy. The book was published in 2008 by the editorial board of Sharq Publishing and Printing Joint-Stock Company in Tashkent. The commentary of this 384-page book by the People's Poet of Uzbekistan Sirojiddin Sayyid reads as follows: The second volume of his selected works includes poems written mainly by him in later years, as well as a series of "Forty, Hadiths" written in love with the blessed tradition started by Navoi Baba and continued by several generations of teachers. A series of quartets "Shamnoma", "Konil Sohili" was introduced. The collection of poems "Words from the heart, flights in the hands", which is an expression of the poet's love for our classical literature, is given a wide place in this volume. The exercises in the dream also testify to the poet's comprehensive research in the path of the Word, his fresh and pure breath in the ghazal.

As it is acknowledged, this movement first appeared in the form of envy and love for the works of our classical poets, especially Alisher Navoi, and then as a recognition of the Islamic world, the science of hadith and jurisprudence. However, the tradition of writing the Forty Hadiths is not limited to this. In the interpretation of every hadith, first of all, there is the aim of conveying their content to the people. The poet takes on such a huge responsibility on the way to the realization of the goal that now this oil is also associated with his poetic skill, talent, psyche, experiences and style of expression. The poet Sirojiddin Sayyid creates with such a set of goals in mind. His first poem, which is part of the Forty Hadiths, begins with an introductory poem with a traditional introduction. In it, the poet cares about his parents, sisters, people and country. There is a sign that worldly possessions are transitory and that death is real. The poem then concludes with an idea of the WORD, the light and the sacred WORD. In the tradition of writing "Arba'in" poets of the last century commented on the hadiths written in Arabic and Persian in Turkish and Persian, but today our poet Sirojiddin Sayyid began to comment on the translated version of the hadiths in Uzbek. The poet's commentary on the first hadith: "Don't worry about time, because Allah is the owner of time." THE OWNER OF TIME For the month and year that Allah has given you Worth every moment if you have a pattern. Time is worse than ever, If you have a good time. Everyone has a heartfelt intention, Virtue goals are a lifelong pursuit. Never wear a dress, The owner of time is the Creator.

Through this hadith, the poet thinks not only about the interpretation of the hadith, its content, but also about the power of the Creator, his compassionate love, devotion and generosity, goodness and the response that must be returned to him, as well as revealing its broad and beautiful

meaning to mankind. Not only does he think, but he openly encourages. In this way, he urges people not to harm anyone, to complain about their sins from time to time, not to justify themselves, and to always live with gratitude, and to live as a pattern of life given to them. In short, the idea of goodness and goodness is promoted, as expressed in Islamic jurisprudence, hadith, and verses. Motives to know Allah, to abstain from haram, to abstain from lust, and to strive for truth and justice increase. Sirojiddin Sayyid's army is not limited to this. While the arbains that have come down to us in the past were in the form of quatrains, rubais, and continents, today we come across updated versions of it in terms of shape, size, language, and style. As an example, we can mention the work of Shukur Qurbon in the poetry of the XXI century. Shukur Qurbon, according to his confession, originally wrote 40 carts. The later collection of Wisdoms, based on 1,600 hadiths, consisted of 40 sessions. Each session itself is made up of quartets commenting on 40 hadiths. It is no exaggeration to say that this event is a novelty of today's arba'innavis.

Proof of this can be seen in the work of Sirojiddin Sayyid. Navoi's arba'ins were written in the form of quatrains, while S.Sayyid's arba'ins were written in the form of octagons and more. This feature expands the ability to express an idea both in terms of size and shape. This is how the poet interprets the second hadith he included in his Arba'in. "Everything, even the fish in the sea, apologizes for the forgiveness of a person who teaches useful sciences." Sacred persons. The fate of an enlightened people He who goes astray will never die. Those who taught the noble sciences In both worlds, the chorus never dies. The flanges of the universe he created sky, sun, star, bring to the moon. The humble knowledge of such people How much it will benefit the country. That's why children are perfect, The country is proud of such people. In the seas asking for their sins Pisces even apologizes.

Since the creation of mankind, science has lived, prospered and achieved in the embrace of enlightenment, noble ideas and goals. Every good, every success, every good life is based on science. This hadith also says, "Everything, even the fish in the sea, asks for forgiveness, asking for the forgiveness of the sins of the one who teaches the useful sciences." The poet describes this hadith, while expressing its purpose, he now conveys the essence of the word man to people. To people who impart knowledge. Science connects the qualities of enlightenment with the hand and its destiny. For this reason, the poet can confidently say that the fate of the enlightened people will not be lost. But to ask Allah for the sins of a hard-working person, a teacher of knowledge, a person of good knowledge, to wish him the happiness of the two worlds, is expressed in the poem as follows: Those who taught the noble sciences in both worlds, the chorus will never die. In the second verse of the poem; The humble knowledge of such people How much it will benefit the country. -

The lines now cover a wide range of human and homeland interests. After all, the interests of man and the Motherland can never be separated. Now we come to the main point, that is, the lines in which the essence of the hadith is embedded. Of course, the country is proud of such hard- working and knowledgeable people, they are praised. Because only thanks to such people our lives will be beautiful, meaningful, our children will be educated and professional. Religion, knowledge, devotion, high level and thinking are nurtured because of them. Is it now possible not to glorify such people and pray for them? It is the Lord who created this philosophy and people of this rank, and the religion, the world of life, nature and even the fish in the river are applauded. The poet Sirojiddin Sayyid, in his commentary on this verse, follows the tradition of teachers and promotes the principle of goodness and virtues. It should also be noted that he sharpens the content of the

hadith with his sharp thoughts and reflections, giving it a more beautiful soul and spirit. - My ummah is like rain, both the beginning and the end of the rain are useful.

There are so many people in the world, all languages, all kinds, There are floods and fires in the universe. My ummah is a bastard, My ummah is like rain. They scatter goodness on the ground, An open face will be pure, light-hearted. Useful even in the onset of rain Its end will also be beneficial. In this cart, the poet also creates a full text of the poem, consisting of two verses, with a title in his own style. In some verses, five or six verses express the content of the hadith in the poem. This also creates specific criteria for change in arbainnavis. The fact that the ummah of the Prophet (s.a.v.) is likened to rain in this hadith about rain proves once again our noble thoughts about them. Words such as blessed, holy, honorable, dear, precious are not in vain in our opinion. As long as there are floods, thirsts, fires in the world, the so-called great man will remain a useful rain. Unless man is a so-called conscious being, the example of the world would be a cannon. No creature could find what he wanted in him. As long as man exists, it is just as useful as rain, and of course its beginning and end (both birth and death) are beneficial. While commenting on the hadith, the poet also draws attention to these considerations.

We know that in modern Uzbek poetry, the artistic interpretation of the divine-Islamic theme in the poetics of Arba'in-hadith traditions and its study, the promotion of ideas of goodness in poems with Arba'in-hadith content have been achievements not only today but in all times. The influence of the traditions of Arbayin-Hadithology on the work of today's poets, as well as the development of this tradition, its spiritual and enlightenment role, testifies to the expanding scale of Arbain-Navism. However, the poetic world of the poets who played an important role in the formation of the Arbayin-Hadith direction in modern Uzbek poetry was discovered. at a time when the issue is also being studied. Although there is work to be done in this regard, we think it is fair to say that it is not enough to fully estimate the boundaries of Arba'inavism and dive to the bottom of the ocean to open the doors to a treasure trove full of pure jewels. It has already been proved that the works of representatives of past and present literature have a socio-enlightenment, spiritual and spiritual impact on the consciousness of the reader, as well as the spirituality of the nation, and the work of poets is an integral part of literature. Due to this, it is necessary to study more comprehensively the skills, art of speech, stylistic peculiarities of our artists, who create works in the direction of “Arba”, following the traditions of classical poetry and continuing it.

Iqtiboslar/Сноски/References

1. Decree of the President of the Republic of Uzbekistan dated February 7, 2017 "On the Strategy of further development of the Republic of Uzbekistan".

2. Mirziyoev Sh. M. We will build our great future together with our brave and noble people. – T.: Uzbekistan. 2017. – p. 488.

3. Alisher Navoi. Arba’in. – Tashkent: Fan, 2000. – p.10.

4. Sirojiddin Sayyid. The road of Word. Two volumes. Volume 2. – Tashkent: “Sharq”, 2008. –

P.384.

5. Jamol Kamol. The art of poetry. Selection. Volume 4. – Tashkent: New Age Generation, 2018.

– P.436.

6. Literary types and genres. Three volumes. Volume 2. – Tashkent: Fan, 1992. – P.232.

ADABIY ALOQALAR VA TARJIMASHUNOSLIK

ZARIF BASHIRIYNING “OʻZBEK ADABIYOTI” NOMLI ASARI: MAZMUN VA MUNOSABAT OʻRGANILISHI∗

Prof. Dr. Bülent BAYRAM, Xo‘ja Ahmad Yassaviy nomli xalqaro turk-qozoq universiteti, filologiya fakulteti, turk tili va adabiyoti bo‘limi /

Kirklareli universiteti, fan-adabiyot fakulteti,

Zamonaviy turk lahjalari va adabiyotlari bo‘limi,

e-mail: bulentbayram01@hotmail.com, bulent.bayram@ayu.edu.tr,

ORCID: 0000-0001-7284-9597

ANNOTATSIYA

Tatar yozuvchisi va tadqiqotchisi Zarif Bashiriyning 1930-yilda chop etilgan “Oʻzbek adabiyoti” asari bu sohadagi ilk tadqiqotlardan biri hisoblanadi. Qadimiy bir yozuv tili an’anasiga ega boʻlgan oʻzbek adabiyoti bilan bogʻliq bunday asar yozuvchisining tatar millatiga mansubligi asarni yanada diqqat-e’tiborga sazovor boʻlishini ta’minlamoqda. Asar katta hajmli boʻlmasa ham yozilgan davri, mazmuni, yozuvchining bahosi uning ahamiyatini oshirmoqda. Bashiriyning chuvash va uygʻur adabiyotlari mavzusida chop etgan ba’zi asarlari yonida “Chuvash qizi Anisa” nomli uzun bir hikoya nashr etishi uning qardosh xalqlar adabiyotiga munosabatini koʻrsatmoqda. Shu bilan birgalikda, oʻzbek adabiyoti tarixidagi ilk qadamlardan biri oʻlaroq ahamiyatlidir. Ushbu maqolada Bashiriyning “Oʻzbek adabiyoti” nomli asari har tomonlama koʻrib chiqiladi.

Kalit soʻzlar: Zarif Bashiriy, oʻzbek adabiyoti, oʻzbek adabiyot tarixi, oʻzbek xalq adabiyoti, oʻzbeklar.

THE WORK OF ZARIF BASHIRIY TITLED “UZBEK LITERATURE”:

PERSPECTIVE-CONTENS’ EXAMİNATİON

Prof. Dr. BÜLENT BAYRAM,

International Turkish-Kazakh University named after Khoja Ahmed Yassawi, Faculty of Philology, Department of Turkish Language and Literature /

Kirklareli University, Faculty of Arts, Department of modern Turkish dialects and literature,

e-mail: bulentbayram01@hotmail.com, bulent.bayram@ayu.edu.tr,

ORCID: 0000-0001-7284-9597

ANNOTATION

The work "Uzbek Literature" published in 1930 by Tatarian author and researcher Zarif Bashiriy was one of the first of its genre. However; The Tatarian roots of the author of such an important work about Uzbek Literature makes the study much more interesting. Although it is not a voluminous work; the time it was written, its contents and the author’s perspective increase the importance of the study. Besides Bashiriy’s similiar studies about Chuvash and Uigur literatures his publication of a long story named Chuvash Girl Enise reveals his perspective. Along with its

∗ Bu maqola 2019-yilda “Zarif Beşiri’nin Üzbek Edebiyatı Adlı Eseri: Bakış Açısı-İçerik İncelemesi” nomi bilan “Türkbilig” jurnalining 38-sonida (31-42-betlar) turk tilida nashr etilgan. Maqola o‘zbek tiliga Dr. Huseyin Kaba tomonidan tarjima qilindi.

content; The book Uzbek Literature is also important for revealing the perspective a Tatarian intellectual through Turkic communities. It is also significant for its being one of the first steps for the history of Uzbek literature. In this article, Bashiriy’s work will be handled from this point of view.

Key words: Zarif Bashiriy, Uzbek Literature, History of Uzbek Literature, Uzbek Folk Literature, Uzbeks.

ПРОИЗВЕДЕНИЕ ЗАРИФА БАШИРИЯ «УЗБЕКСКАЯ ЛИТЕРАТУРА»: ПЕРСПЕКТИВНО-СОДЕРЖАТЕЛЬНОЕ РАССМОТРЕНИЕ

Проф. Др. Бюлент БАЙРАМ,

Международный Турецко-Казахстанский университет

имени Ходжи Ахмеда Ясави, Факультет филологии, кафедра турецкого языка и литературы / Университет Киркларели, факультет искусств,

Кафедра современных турецких диалектов и литературы,

E-mail: bulentbayram01@hotmail.com, bulent.bayram@ayu.edu.tr,

ORCID: 0000-0001-7284-9597

АННОТАЦИЯ

Работа татарского писателя и исследователя Зарифа Башири «Узбекская литература», изданная в 1930 году, является одним из первых исследований в этой области. Еще более примечательно то, что автор такого произведения, относящегося к узбекской литературе, имеющей древнюю письменную языковую традицию, принадлежит к татарскому народу. Хотя работа невелика, но период написания, ее содержание и оценка писателя увеличивают ее значение. Публикация Башири большого рассказа под названием

«Чувашская девочка Аниса» наряду с некоторыми его работами о чувашской и уйгурской литературе показывает его отношение к литературе братских народов. В то же время он важен как один из первых шагов в истории узбекской литературы. В статье широко рассматривается произведение Башири «Узбекская литература».

Ключевые слова: Зариф Башири, узбекская литература, история узбекской литературы, узбекская народная литература, узбеки.

Kirish

Turkcha va turk adabiyoti, butun turk xalqlarini qamrab olishini hisobga olganda, juda keng hududni egallamoqda. Bu keng hududda Turk xalqlarining katta qismi rasmiy davlat tili maqomiga erishgan yozuv tiliga va yozma adabiyotiga egadir. Boshqa qismi esa bu huquqlardan mahrum holda davom etish uchun kurashmoqda. Bugungi kunda yozma til oʻlaroq qarshimizga chiqqan Turk sheva va lahjalarining asosiy qismi Chor Rossiyasining tugash pallasida boshlagan va Sovet Rossiyasining ilk davrlarida davom ettirilgan millatlar siyosati bilan bevosita bogʻliq. Bu davrda faqat yozma tilning shakllanishi, ushbu yozma til atrofida yangi yozma adabiyot ham shakllangan degani emas. Bu paytlarda Turk ma’rifatparvarlarining ongida ham muhim oʻzgarishlar paydo boʻlgan, oʻzi va atrofi haqidagi fikrlarida yangi davr boshlangandi. Bu davrning natijasi oʻlaroq, mustaqil davlat yoki muxtor viloyatlarga ega boʻlgan turk qabilalarida til va adabiyot ta’limining faqat oʻz yozma adabiyoti doirasida jamlanganligini koʻramiz. Umumiy turk adabiyoti sifatida qabul qilingan va Eski turk hamda qoraxoniy turkchasi davrini oʻz ichiga olgan davrdan tashqari, boshqa turkiy sheva va lahjalarning oʻquv dasturiga kiritilmaganligi jarayoni hali ham davom

etmoqda. Holbuki, XX asr boshida Turk hududida asosan Qozon, Boku, va Istanbul kabi markazlarda Turk dunyosiga yangi bir nuqtayi nazarni ilgari surgan ma’rifatparvarlar yetishib chiqqan muhit haqida gap ketmoqda. Bu markazlar ichida Qozondagi jadid ziyolilarining muhim ahamiyatini eslab oʻtish darkor. Bu davrda Qozon markazi tadqiqotlarida, davriy nashrlarida umumiy turk dunyosini tashvishga solgan siyosiy, madaniy, diniy va adabiy masalalar faqat oʻz mintaqalari bilan cheklanib qolmaganini koʻramiz. Bu jihatdan qozon-tatar ziyolilarining yaxlit nuqtayi nazarga sohib ekanligi diqqatga sazovordir. Qolaversa, kavkaz ziyolilarining roli ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Yusuf Akchura Turkiyada boʻlganida, bolgarlar Idil-Ural tatarlarining ajdodlari ekanini aytgan Shahobiddin Merjaniyni “Ma’lumot” gazetasida tanitishi ham bu nuqtayi nazarlardan faqat bittasidir (Akchurin, 1897: 69, 422, Oʻzkaya, 2007). Bundan tashqari, Akchura Turkiyada nashr etilgan “Solnomayi sarvati funun” jurnalida turklarni bir butun oʻlaroq qalamga olgan. “Turkchilik” maqolasida turkiylarning Usmonlilar imperiyasi tashqarisidagi siyosiy va adabiy faoliyati haqida batafsil ma’lumot berib, Ismoil Gaspiralidan tortib Mirzo Fathali Ohundzodaga qadar bir qancha ziyolilarning tanilishiga hissa qoʻshgan (Oʻzkaya, 2011: 285). Keyinroq Akchura fikrlarini yana da kengaytirib “Turk yili-1928”ni chop etgan. Akchura usta deb ta’riflagan, “Tarjimon” gazetasi me’mori, turk dunyosi va harakatining yetakchisi Ismoil Gaspiralining turkiylik nuqtayi nazari bilan yozilgan “Oqgul dastasi” nomli biografik asarini ham zikr etmoq lozim. “Tarjimon” gazetasida ketma-ket nashr etilgan maqolasida Gaspirali rus turklarining modernizatsiyasida rol oʻynagan ziyolilarning qisqacha tarjimai hollarini berdi va ularning jadid harakatidagi muhim roliga baho berdi (Akpinar, 2010: 29). Turkiylikning butun tushunchasi nafaqat turk dunyosining turli burchaklarida chop etilgan gazeta va jurnallarda, balki Usmonlilar chegaralarida nashr etilgan “Iqdom”, “Siroti mustaqim”, “Turk yurti” kabi jurnallarda ham bu mavzuda koʻplab maqolalar nashr etilgan. Turkistonda Gaspiralining izdoshlari Mahmudxoʻja Behbudiy va Abdurauf Fitrat kabi ijodkorlarning maqolalarida ham shu munosabatni koʻramiz.

Bu qarash Sovet Ittifoqining dastlabki yillarida ham davom etganini koʻrishimiz mumkin. Ammo Stalin davridagi ziyolilarning sa’y-harakatlari bilan bu davr yakunlangan desak mubolagʻa boʻlmaydi. Boshlangan yangi davrda har bir Sovet respublikasi yoki avtonom okrugi oʻz qobigʻiga oʻralib, turkologiyaning faqat bir qismi hisoblangan, tor bir nuqtadan oʻz adabiy tillari va adabiyotlari doirasida tadqiqotlar olib borgan. Umumiy nuqtayi nazardan yozilgan asarlar esa XX asr boshida qolib ketgan. Bu tadqiqotlar va ma’rifatparvarlar bugun yana kun mavzusiga aylanishi kutilmoqda. Qoʻshni xalqlar adabiyoti toʻplami ichida Chuvash adabiyoti (1928), Oʻzbek adabiyoti (1930) ve Uygʻur adabiyoti (1931) to‘plamlarini nashr ettirgan Zarif Bashiriy bu oqim ichida diqqatga sazovor shaxslardan biridir. Bashiriy davrning tatar ziyolilari orasida keng tarqalgan, u paytda ilmiy hisoblangan ishlari bilan emas koʻproq adabiy asarlari bilan tanilgan. Ushbu maqolada uning 1930-yilda tatar-lotin alifbosida chop etilgan “Oʻzbek adabiyoti” nomli asarini yozuvchi nuqtayi nazari va asar nazmuni jihatlaridan koʻrib chiqamiz. Bu bilan uning boshqa asarlari kabi oʻsha davr uchun muhim manba boʻlgan, ammo bugungi tadqiqotlarda yetarlicha qoʻllanilmagan va tilga olinmagan ushbu asar bilan tanishtirish, uning mazmun- mohiyati, umumiy nuqtayi nazarini ochib berish maqsad qilingan. Avvalo, Zarif Bashiriy haqida qisqacha ma’lumot va uning davrga munosabati beriladi, soʻngra uning “Oʻzbek adabiyoti” asariga umumiy nuqtayi nazar, oʻzbek adabiyotining tasnif-tamoyillari, u tanlagan shoirlar va ularning ijodiga baho beriladi.

Zarif Bashiriy va turk qabilalari adabiyoti

Zarif Bashiriy (Zarif Sharofiddin oʻgʻli Bashiriy) 1888-yil 5-mayda oʻsha paytda Qozon viloyati (Tataristonning hozirgi Kaybich tumani) tarkibiga kirgan Chuti qishlogʻida tugʻilgan va 1962-yil 21-oktabrda Ufa shahrida vafot etgan. U chor Rossiyasi davrida ham, Sovet Rossiyasi davrida ham yashagan yozuvchi. Ham an’anaviy maktablarda, ham yangi uslub maktablarda ta’lim olgan Bashiriyning adabiy hayotida ta’lim olgan jadid maktablarining ta’sirini koʻrish mumkin. Chor Rossiyasi tazyiqi ostida qolgan davrning koʻplab ziyolilari singari u ham oʻz asarlari bilan novatorlik harakatlarini qoʻllab-quvvatladi. Bashiriyning adabiy hayoti ham ancha xilma-xildir. U she’r, roman, hikoya, ocherk janrlarida koʻplab asarlar yozgan. Tatar matbuotining “Kazan muxbiri”, “Chukich” [Chekich], “Yildiz” [Yıldız], “Vakit” [Vakit] “Shura”, “Sadat” kabi muhim davriy nashrlarida ishlaydi va maqolalar chop etadi. She’riy kitoblari Qozonda, Orenburgda Orskda nashr etiladi. U juda sermahsul yozuvchi boʻlgani uchun oʻsha davr ziyolilari tomonidan ba’zan tanqidga uchragan. Bu jihatdan Bashiriy Abdulla Toʻqay tomonidan ham tanqid qilinadi. Bashiriy oʻzining serqirra adabiy shaxsiyati va intilishlari bilan ortda juda boy meros qoldirdi (qarang: Galimov, 2017; Bayram, 2018a; 2019b). Maqolada koʻrib chiqiladigan asar muallif tomonidan turk qabilalari adabiyoti haqida yozilgan Chuvash adabiyoti, oʻzbek adabiyoti va uygʻur adabiyoti turkumlaridan biri boʻlgan “Oʻzbek adabiyoti”dir.

Uning tugʻilib oʻsgan qishlogʻi chuvashlar koʻp yashaydigan hududda boʻlgani uchun yozuvchi bolaligidan chuvash va chuvash madaniyati bilan yaqindan tanish boʻlgan. Shu munosabat natijasida u chuvashlar haqida jiddiy asarlar yozdi. “Chuvash adabiyoti” (1928), “Chuvash qizi Anisa” romani va “Chuvash” nomli maqolalar toʻplami uning chuvash tiliga boʻlgan qiziqishining eng aniq dalilidir. Muallif oʻz asarlarida chuvash tiliga qiziqishi oddiy holat emasligini tez-tez ta’kidlaydi. Shuningdek, u tatar ziyolilari orasidagi chuvashlarning xarakteri va madaniyatini madh etuvchi ajoyib iboralari bilan oʻz asarlarida boshqacha nuqtayi nazarni namoyon etadi (qarang: Bayram, 2018a). Bashiriyning ana shu nuqtayi nazarni aks ettirgan asarlarining davomi sifatida uning oʻzbek va uygʻur adabiyoti haqida yozgan asarlarini koʻramiz. Bashiriy chuvash, oʻzbek va uygʻur adabiyoti haqida yozgan uchta asarini “Qoʻshni xalq adabiyoti” nomi bilan nashr ettirdi. Tatar xalqining mari, udmurt, mardvin, rus kabi bir qancha yaqin qoʻshnilari boʻlishiga qaramasdan, ular haqida hech narsa chop ettirmagan. Bu masala ham ta’kidlanishi kerak boʻlgan qiziqarli nuqtadir. Bashiriy tomonidan qoʻshni xalqlar adabiyoti turkumida chop etilgan uch asarning ham turkiy qabilalarga taalluqli ekanligi ongli tanlov boʻlgan, deb oʻylaymiz. Uning “Chuvash adabiyoti” nomli asarida chuvashlar haqidagi fikrlarida ana shu afzallik izlarini uchratish mumkin. XX asr boshlarida rus turklari tomonidan uyushtirilgan qurultoylarda faqat musulmon jamoalari qatnashganini hisobga olsak, milliy oʻzlikni din markazli deb qabul qilganini koʻramiz. Biroq Bashiriy chuvashlar haqida yozgan “Chuvash adabiyoti”, “Chuvash” va “Chuvash qizi Anisa” romani bilan bu chegaralarni yaqqol oshib ketgan ilgʻor yozuvchilardan biri deyishimiz mumkin.

Bashiriyning chuvashlar haqidagi asarlarida oʻzi tugʻilib oʻsgan hududga aloqadorligi yaqqol sezilib turadi. Ammo biz uzoqroq deb hisoblashimiz mumkin boʻlgan oʻzbek va uygʻur adabiyotiga oid asarlariga yoʻl ochgan jarayon ham Turkistonning turli shahar va muassasalarida bajargan vazifalari bilan bogʻliq. 1913-1917-yillarda Bashiriy hozirgi Qozogʻistonda joylashgan Kapal shahrida oʻqituvchi boʻlib ishlagan, keyin esa Olmaota shahriga koʻchib oʻtgan. Bu yerda uygʻur gazetalari va tatar tilida chiqadigan "Sadat" hazil jurnali tahririyatida ishlaydi. 1918-1919- yillarda u hozirgi Qozogʻiston chegarasida joylashgan Yorkent shahrida maorif boʻlimi mudiri boʻldi. Bu yerda ishlagan davrida uygʻur turklarining xalq adabiyoti boʻyicha ilmiy

izlanishlar olib boradi. 1919-yil oxirida u bugungi Oʻzbekistonning poytaxti Toshkentdagi oʻquv yurtlarida, gazeta va jurnallar tahririyatlarida qatnashadi. U shu yerda oʻzining maqolalari, she’r va ocherklarini chop etadi. Oʻrta Osiyo Davlat Universiteti qoshidagi Rabfakda (Rabochiy fakulteti / Ishchilar fakulteti) oʻzbek, uygʻur, turk tillari va adabiyotlaridan dars beradi (Gaynullin, 2008: 9). Bashiriyning uygʻur va oʻzbek adabiyotiga boʻlgan qiziqishi, ular bilan aloqasi hayotining bu davridagi tadqiqotlar bilan bogʻliq. Yozuvchining bu davrdagi asarlari haligacha atroflicha ilmiy tadqiqot obyekti boʻlmagan. Ayniqsa, sovetlar davrining dastlabki yillaridanoq shakllana boshlagan Turkiston geografiyasining bugungi siyosiy va ma’muriy birliklari hali toʻliq shakllanmagan, deyishimiz mumkin. Shu jihatdan biz bugungi mustaqil qozoq, oʻzbek, qirgʻiz, turkman adabiyoti bilan mustaqil shugʻullanmaganini koʻramiz. Shu jihatdan aytishimiz mumkinki, uning oʻzbek va uygʻur adabiyotiga oid asarlari ilgʻor asarlar qatoridan joy olishi kerak. Bu hududlarda bugungi adabiyot va tilshunoslik umuman boshqa turk qabilalarining til va adabiyotlaridan mustaqil nuqtayi nazardan, ularning tarixiy kelib chiqishiga koʻra bugungi til va adabiyot doirasida olib borilayotganini hisobga olib, uning “Oʻzbek adabiyoti va uygʻur” nomli asarlari adabiyotni har tomonlama tekshirishga arziydi.

Bashiriy yangi davr nuqtayi nazariga mos keladigan mustaqil adabiyot tarixini yozdi, bu esa oʻz asarlarini bir maʼnoda ham Chuvash adabiyoti, ham uygʻur adabiyoti asosida yaratdi, biz buni Turkistondagi faoliyatining mevasi sifatida koʻrishimiz mumkin boʻlgan mafkuraviy taʼlimotga asoslandi. Har bir turk qabilasini oʻzining yangi milliy oʻziga xosligi bilan ochib berishdan iborat boʻlsa-da, 1937-1938-yillarda avjiga chiqqan Qizil qirgʻin davri amaliyotlaridan oʻzini qutqara olmaydi. Bashiriy 1938-yilda hibsga olinib, besh yilga mehnat lageriga joʻnatilgan. U bir muncha vaqt Kolimada qoldi, u yerda koʻplab ziyolilar surgunga hukm qilindi, keyin esa Boshqirdiston ASSRning Belebey tumanida qoldi. Reabilitatsiyadan soʻng, 1956-yilda Ufaga qaytib keldi va u yerda yashashni davom ettiradi. 1962-yil 21-oktabrda Ufa shahrida vafot etgan (Yuziyev, 2001: 97).

Zarif Bashiriy va oʻzbek adabiyoti

“Oʻzbek adabiyoti” nomli kitobidan tashqari, uning Oʻzbekiston Davlat Nashriyoti UZBEKGOSIZDATda nashr qilingan kitoblari “Faminizm” (1925), “Ala-Bola chet” (1929), “Agiya Hainf” (1929) hatto oʻzbek tilida nashr qilingan “Ipak kiyim” (1927) nomli hikoya kitobi ham bordir. Shu oʻrinda uning Oʻzbekistonda ham adabiyotning turli sohalarida faollik koʻrsatganligini koʻramiz. Lekin maqolamiz doirasi uning “Oʻzbek adabiyoti” nomli asari bilan chegaralanib qolgan. Biroq boshqa asarlar ham uning oʻzbek adabiyotiga boʻlgan qiziqishi bilan ahamiyatlidir.

“Oʻzbek adabiyoti” nomli asari Bashiriyning “Qoʻshni xalqlar adabiyotlari” ichiga kiruvchi ikkinchi asaridir. Yuqorida ham aytilgani kabi Bashiriyning Turkistonning bir nechta shaharlarida xizmat qilgan muddat ichida toʻplagan ma’lumotlari va qiziqishlarining bir qismini koʻrsatmoqdadir. Uning “Chuvash Adabiyoti” nomli asari Tatar tilining Arab alifbosida nashr qilinganidek, “Oʻzbek adabiyoti” asari ham Tatar tilida, lekin davr taqozosi bilan Lotin alifbosida nashr qilingandir. Shu oʻrinda ham alohida ahamiyatga egadir. Qozonda “Yanalif” nashriyotida chiqqan asar Komil Yaqub bosmaxonasida 3000 adadda bosilgandir. Kitobning tashqi muqovasida bosilgan yilni e’tiborga olib 1930, ichki muqovada esa 1930-yil deb keltirilgan. Zarif Bashiryning asarlarida ustida eng koʻp tadqiqot qilgan S.Galimov “Zarif Bashiriyning adabiy, badiiy va jurnalistik merosi” (“Литературно-художественное и публицистическое наследие Зарифа Башири”) nomli asarida uning asarlar roʻyxatini ham bermoqdadir. Bu ro‘yxatda asar nashr qilingan yerini Qozon, vaqtini esa 1929-yil deb, koʻrsatadi (Galimov, 2017). Asarning kirish qismi

soʻnggida muallifning boʻlgan vaqti va joy ma’lumotiga koʻra asar 13-dekabr 1927-yilda Toshkentda yoziilgan. Bu asar Bashiriyning boshqa asarliga solishtirilganda yanada mukammal bitilgandir (Bashiriy, 1930).

Bashiriy bu asarini yozishining sababini “Bu yerda bizning istagimiz, oʻzbek adabiyotining bugungi holati ustida yanada kuchli bir shaklda turmoq, uning zamonga qaysi shartlarda kirganligiga bir koʻz otmoqdan iboratdir” jumlasi bilan ifoda etmoqdadir. Bashiriy, oʻzbek adabiyotini uygʻur adabiyotidan keyingi faqatgina eskiligida emas, balki adabiy qiymatda boʻganligini ham belgilaydi (Bashiriy, 1930: 3).

Bashiriyning bu asari oʻzbek adabiyoti haqida asosiy sarlavha bilan boshlaydi. “Qora davr adabiyoti”, “Milliy davr adabiyoti” yoki “Jadidchilik davri adabiyoti” nomli sarlavhalar oʻrin egallaydi. Ba’zi boʻlimlari past sarlavha oʻlaroq ajratilgandir. “Milliy adabiyot” yoki “Jadidchilik davri” asosan “Jadichilik davri adabiyoti” bilan aloqador qisqa ma’lumotlar ortidan 1917-yil davrining avvali va keyingi davrni hisobga olgan holda milliy davr adabiyotini “Oktabrga qilgan kuchlari” va “Oktabr gullari” nomi bilan ajratilgan. Uning tadqiqoti oʻzbek adabiyoti bilan aloqador boʻlimni umumiy baholashlarning joy olgan “Umumiy bir boqish” sarlavhasi bilan tugatilgan va matn namunalarining joy olgan qismiga oʻtilgan.

“Oʻzbek-chigʻatoy adabiyoti” boʻlimida oʻzbek adabiyotining kelib chiqishi Chigʻatoy adabiyotiga bogʻlanmoqdadir. Bashiriyga koʻra, oʻzbek adabiyoti turk-tatar xalqlari ichida uygʻur adabiyotidan keyingi eng uzun oʻtmishga ega boʻlgan adabiyot oʻlaroq qabul etilgan. Lekin uni qimmatli holga keltirgan faqatgina oʻtmishi emas, balki she’r san’ati, tilining goʻzalligidir. Asosan Navoiy davridan besh yuz yil oʻtishiga qaramasdan faqatgina oʻz davrining emas, Bashiriyning asari yozilgan davr uchun ham estetik, rivojlangan bir adabiyotdir. Navoiy davridan biroz avval Lutfiy davri bilan birgalikda chigʻatoy adabiyotining kelib chiqishini yanada oʻtmishga olib bormoqdadir. Unga koʻra, eski oʻzbek adabiyoti bilan chigʻatoy adabiyotini ham bir-biridan ayirmoq shu qadar qiyinki, hatto mumkin ham emas. Faqatgina til, uslub, uygʻunlik, tashkil etish, ichki boqimdan juda nozik chizmalar bilan bir-biridan ajralmoqda xolos (Bashiriy, 1903: 3).

Koʻrinib turganidek, oʻzbek adabiyoti, Bashiriy tarafidan faqatgina chigʻatoy davri turk adabiyotigacha olib bormoqdadir. Uygʻur adabiyoti bilan solishtirgan holda uygʻur adabiyotidan keyin turkiy urugʻlar orasida tarixi eng uzoqlarga choʻzilgan ikkinchi xalq (jamiyat) oʻlaroq tilga olinmogʻi e’tiborni tortmoqdar. Chigʻatoy davridan oldingi asarlar boshqa turkiy xalqlar bilan munosabat oʻrnatganligini koʻrsatadi.

Bashiriyga koʻra, eski oʻzbek va chigʻatoy adabiyotlarini bir-biridan ajratgan nozik bir devor kabi belgilagan bu Shayboniylar davridir. Bu farq ham til, uslub va uygʻunlik emasdir. Bashiriyning sof sahro xalqi oʻlaroq belgilaganligi Shayboniylarning faqatgina mazmun bilan aloqador yangilik keltirganini aniqlaydi. Shayboniylar uning ifodalariga koʻra sahro xalqi oʻlaroq boshqaruvni qoʻlga olganiga qaramay, paxta, ipak yetishtirishda davom etgan; bu bilan birgalikda boshlangan hayotda davom etgan boshqa turkiy xalqlarning hayot, odat va tillarini ham oʻzlashtirgan. Yuzyillar davomida tashkil etilgan, rivojlangan chigʻatoy adabiyotini va tilini ular ham oʻzlashtirganlar. Shunga koʻra ularni bir-biridan ayirmoq mumkin emas (Bashiriy, 1930: 3- 4).

Bashiriyga koʻra, oʻzbek-chigʻatoy adabiyoti tarixiy tomondan emas, yaratilish tomonidan ham juda boy, shuning uchun uni butun taftish qilmoq uchun uzun bir vaqtga ehtiyoj bor. Bu tadqiqot bir nechta jildda qilinmogʻi lozim. Lekin uning maqsadi bu koʻlamda bir tadqiqot qilmaslik kerak. Bu asarni yozishdagi tamal maqsadini “Bu yerda bizning istagimiz, oʻzbek adabiyotining bugungi holati ustida yanada kuchli bir shaklda turmoq, uning zamonga qaysi

shartlarda kirganligiga bir koʻz otmoqdan iboratdir” shaklida ifoda etadi (Bashiriy, 1930: 3). Bashiriy bu ifodalarning ortidan oʻzbek adabiyotini eng rivojlangan davri oʻlaroq belgilaydi va Saroy adabiyoti davri oʻlaroq nomlantirganligini davrga oʻtkazadi.

Unga koʻra Shayboniylar davridan keyin oʻzbek-chigʻatoy adabiyoti oʻzbek adabiyoti nomi bilan rivojlana boshlaydi. Bu adabiyotning eng rivojlangan zamonini ham Umarxon davrida boʻlganligi ta’kidlaydi. Faqat bu adabiyot til boyligi va san’at tomonidan qanchalik rivojlangan boʻlsa-da, mazmun tomonidan saroyning kayfiyati toʻgʻrisida rivojlanganligini aniqlaydi. Sovet ideologiyasining qarashi ham uygʻun bir shaklda saroy adabiyoti davrining shoirlarini saroy muhitida saroyning talablariga uygʻun bir shaklda harakat qilmoqlarini imo-shora orqali tanqid qilmoqdir (Bashiriy, 1930: 4-5).

Bashiriyning 1928-yilda nashr etilgan “Chuvash adabiyoti” nomli asarida oʻxshashliklari bilan solishtirilganda oʻzbek adabiyotining davrlarini, shoirlarini, adabiy yoʻnalishlarini baholarkan Sovet ideologiyasining yanada ochiq bir shaklda aks etganini ham aytolamiz. Oʻzbek adabiyotini baholarkan asosan shoir va yozuvchilarning davrning joylashishi va oʻzlashtirilishi uchun nimalar qilib-qilinmaganligi haqida Bashiriyning tamal me’zonlaridan biri oʻlaroq asar boʻyicha kun tartibiga qoʻyiladi.

Umarxonning iqtidoridan soʻng ruslarning oʻlkani qoʻl ostiga olishi Bashiriy tomonidan yangi bir adabiy davr oʻlaroq qabul etiladi. Bu davr Bashiriy tomonidan “Qora davr adabiyoti” oʻlaroq nomlantiriladi. Ayni paytda Umarxon davrida ham oqsagan adabiyot hayotiga bir zarba boʻlganini ham aytadi. Bu davrda adabiyot tamal gardish oʻlaroq rivojlangandir. Bir tomondan Chor idorasining talablari toʻgʻrisida rivojlanish jarayoni boshqa tomondan ham madrasa xonalariga yoyilgan. Ilk qadam din ulamolarini pulga ochkoʻzliklarining va idoraga xushomadgoʻylik qilishlarining tanqidi ustiga qurilgandir. Eski davrda xonlarning shoirlari oʻzlarining maqtash maqsadi bilan qoʻllashlari kabi bu davrda ham din ulamolarining bosqinchilarning talablari toʻgʻrisida xalqni xurofotlar yoʻli bilan johillikka, tamballikka yoʻnaltirganlar va ularni yoʻq boʻlishi tomon suruklaganlar. Buning asosiysi Turkiston hokimiyati tomonidan chiqarilgan Turkiston viloyati gazetasi bilan nashr qilib tarqatilgan kichik risolalar va broshyurolar vositasi bilan oydinlashtirilganini ta’kidlaydi (Bashiriy, 1930: 5).

Bu gazeta va bu yerdagi bazi nashrlar Bashiriy tomonidan tadqiq qilingan boʻlimlarda bir necha marta tanqid qilingani soʻzga olinadi, tanqid qilingan holida joylashtiriladi. Bu yerda Dehqonchilik risolasi namunasi bilan bu tanqidlarini oydinlashtiradi. Bu turli tushuntirishlar eng buyuk qahramonlarning shaytonlar, paygʻambarlar, muqaddas hoʻkizlar boʻlganini tanqidiy bir shaklda qayd etadi. “Odam paygʻambar hoʻkizni dalaga haydamoq uchun yuguradi. Hoʻkiz esa yurmaydi. Chunki shayton “Nima uchun insonga xizmat qilib umringni harob etyapsan!” deya uni yoʻldan adashtiradi. Bu paytda Jabroil alayhisalom kelib inson bilan hoʻkiz orasida bir sulh qiladi. Hoʻkiz ham yurib ketadi”. Bashiriyga koʻra bu turli tushuntirishlar oʻzbeklarni diniy tuygʻular ustidan yanada koʻp paxta ektirib ularning rus boylarining fabrikalariga arzon yoʻl bilan ta’minlashlari uchun bir uydurilgandir. Holbuki dehqonlarni ilmiy yoʻllar bilan paxta ekishga tashviq, dehqonchilikni ham ayni yoʻl bilan rivojlantirish yoʻli emas edi. Chunki bu yoʻllarni ularga taklif qilinsa dehqon bilimli boʻladi va oʻzining kuchlari bor ekanini farqiga borishadi (Bashiriy 1930: 6).

Yana davrning idoeologiyasiga uygʻun oʻlaroq sinf mujodalalarini asosiysiga olgan va saltanat tashqarisida kun tartibiga keltirgan. Sinf urushlarining din va xurofot bilan qorishtirib bir choyxona adabiyotiga qaytganini ham ifoda etadi. Bu adabiyot mahsulotlarini toshbosma shaklida koʻpaytirib oldi va doʻkonlarning yuziga yopishtirdi. Bashiriy tomonidanyangi diniy mazmundagi

asarlar tanqid qilinmoqtadir. Asosan tijoratning paygʻambar oʻlchovini Jabroildan qolgan ekanligiga suyangan holda savdogarlarni tijorat yoʻli bilan xalqni shilishlarining, Turkistonning tijoriy sistemasini ilohiy bir ish kabi koʻrsatganligiga ishora qilib, bu holatni qattiq bir shaklda tanqid qiladi (Bashiri, 1930: 6-7).

Bashiriy ana shu fikrlarga muvofiq, Turkiston viloyati gazetasini nishonga oladi. Bu gazetada avliyolar rivoyatlari bosilib, hattoki Turkiston viloyatining suyukli bobosi deb atalgan Kurapatkinga bagʻishlangan Tavallo ismli shoirning she’ri chop etiladi. U bu holatni qora mavzularda she’r yozish sifatida tanqid qiladi. Sharif xo‘ja, Damolla Vasli kabi shoirlarning ham shunday she’rlari boʻlganligini ta’kidlaydi (Bashiriy, 1930: 7).

Bashiriyning Qora asr adabiyoti sarlavhasidan keyin, u hujra adabiyoti deb atagan davr keladi. Bu davrda hujra shoirlari axloqiy jihatdan muammoli she’rlar yozib, toshbosmada nashr ettirdilar. Qizigʻi shundaki, Rossiya ma’muriyati vakillari Kurapatkin va general Kaufmanlar ham, Buxoro, Samarqand, Xiva va Toshkentning din ulamolari ham bu bid’at gʻoyalariga qarshi hech qanday chora koʻrmadilar. Bashiriy bu davr adabiyotini faqat mavzu jihatidan tanqid qilmaydi. U uzoq asrlar davomida rivojlanib kelgan adabiy chigʻatoy turk tilining yomonlasha boshlaganini misollar bilan koʻrsatishga, tanqid qilishga harakat qiladi (Bashiriy, 1930: 7).

Bashiriyning oʻzbek adabiyotining boshqa davrlariga tanqidiy yondashishi markazida oʻsha davr sovet mafkurasi ta’siri turgani aniq. Milliy davr adabiyoti yoki jadidchilik davri [Milliy davr adabiyoti yoki jadid adabiyoti] boʻlimida u jadid harakati atrofida rivojlangan davrni koʻrib chiqadi, ularning ishlarini kengroq tushuntirishlar bilan beradi.

Asarning umumiyligini e’tiborga oladigan boʻlsak, uning oldingi davrni oʻsha davr sovet mafkurasiga mos ravishda tanqid qilgani va yozgani diqqatga sazovordir. Bularning barchasiga qaramay, qatagʻon davrida ziyolilarning hibsga olinishi va surgun qilinishiga, natijada katta ziyolilar ommasining yoʻq qilinishiga Stalinning jadid ziyolilari va ularning gʻoyalari doirasida rivojlangan adabiyotga boʻlgan qarashlari sabab boʻlgan boʻlishi mumkin. Bashiriy bu boʻlimni “1905-1906-yillardan soʻng Turkistonning mahalliy savdogarlari boylari va millat manfaatini anglagan oʻqimishli kishilar oʻrtasida milliy burjua harakati boshlandi. Shundan soʻng milliy savdoni xorijliklar qoʻlida qoldirmaslik, milliy kapitalizmni rivojlantirish tuygʻulari paydo boʻladi. Biroq unga xizmat qilish yoʻlida asta-sekin milliy adabiyot ham paydo boʻladi” jumlalari bilan boshlaydi (Bashiriy, 1930: 8).

Bu davrni boshqa davrlardan eng aniq ajratib turadigan jihati oʻzbek hayotidagi eski urf- odatlar va eski uslub maktablarining keskin tanqid qilinishidir. Bu davrda oʻzbek ziyolilari novatorlik, innovatsion huquq, savdo-sotiq, gʻarbchilik va qurilish axloqiga moyil boʻlgan. Faqat bu davr shoir va yozuvchilarining asosiy talablari milliy istiqlol, milliy savdo va milliy san’at sarmoyasini yaratish boʻlsa-da, ularning dinga munosabatlari farqli edi. Ular dinni yangilanadigan, erkin va faol tushuncha sifatida qabul qiladilar va buning uchun kurashadilar. Bashiriy uchun bu davrni boshlab bergan shaxslar Mahmudxoʻja Behbudiy va Abdurauf Fitratdir. Ularning orqasida Abdulhamid Sulaymon oʻgʻli Choʻlpon, Gʻulom, Hakimzoda, Abdulla Avloniy va Abdulla Qodiriy kabi shaxslar turibdi (Bashiriy, 1930: 10-16).

Bashiriy davrning qudratli adiblaridan biri Abdurauf Fitratning inqilobdan oldingi asarlari koʻp boʻlsa-da, ularning salmoqli qismi fors tilida, oz qismi esa oʻzbek tilida ekaniga e’tibor qaratadi. U adibning Buxoro amiriga bagʻishlangan asari nafaqat oʻzbek adabiyoti tarixida, balki butun Oʻrta Osiyo milliy inqilobiy harakati tarixida muhim oʻrin tutganiga e’tibor qaratadi. U bu asarida Buxoro hukumatining oʻrnatilishini, davr illatlarini, amir atrofidagi ruhoniylar va qozilarni tanqid qiladi. Bashiriyning fikricha, bu bilan erishmoqchi boʻlgan narsa tartibga ta'sir oʻtkazish va

oʻzgarishlarga yoʻl ochishdir. Biroq Abdurauf Fitrat bu yoʻl bilan oʻz maqsadiga erisha olmaydi. Fitrat hamma narsaga qaramay, milliy inqilobiy harakat yoʻlida hikoyalar, she’rlar va ilmiy asarlar yozganligini va bu asarlar Boku va Istanbulda nashr etilganini qayd etadi. Uning islom xalifasiga, ya’ni turk sultoniga qilgan murojaati Bashiriyning e’tiboridan chetda qolmadi. Bashiriy bu davrning eng kuchli shoiri sifatida Choʻlponni, eng kuchli hikoyachi sifatida Abdulla Qodiriyni koʻrsatadi (Bashiriy, 1930: 8-9).

Zarif Bashiriyning “Oʻzbek adabiyoti” asari muqovasi va birinchi sahifasi

Bashiriy bu davr adabiyotini inqilob yoʻlidagi oʻtish davri sifatida qabul qiladi. Bu davrga oid yozgan asarlarida u tanqid qiladigan masalalar, ayniqsa, oʻzbek hayotidagi milliy adabiyot davrining eski salbiy odatlari, eski usul maktablariga oid tanqidlar bor. Ular odamlarni yangi uslubdagi maktablarda oʻqishga, savdo-sotiqqa, yevropachilikka, ma’naviyatini yuksaltirishga undaydi. Ammo bu shoir va yozuvchilarning asosiy maqsadi milliy istiqlol va milliy burjuaziyani dunyoga keltirish boʻlsa-da, dinni bayroq qilib, undan foydalanganliklari diqqatga sazovordir. Uning fikricha, qora davr adabiyoti vakillari bilan dinga oid milliy adabiyot vakillari oʻrtasida katta farq bor.

Milliy davr adabiyotshunoslari dinni yangilikni qabul qiluvchi, erkin va ilgʻor deb koʻrsatishga harakat qilganlar. Biroq qora davr adabiyotshunoslari dinni ruhni oʻldirish, hayotni soʻndirish quroli sifatida qabul qilib, feodalizmni himoya qilish uchun oʻzlari qurol deb bilgan dinni kambagʻallarga qarshi ishlatganlar. Har ikki tomon bu qarashlarni oʻz adabiy asarlarida va nashr etilgan maqola va she’rlarida yaqqol aks ettirgan va bir-birini xiyonatda ayblagan (Bashiriy, 1930:9).

Milliy adabiyot davrida biri yopilib boshqasi ochiladigan gazeta va jurnal kabi oʻndan ortiq davriy nashrlar nashr etildi. Bu davriy nashrlar millatparvar shoir va yozuvchilarni yetishtirishda muhim rol oʻynadi. Biroq, Bashiriy, bu sohalardagi oʻzgarishlarga qaramay, milliy adabiyot davrining san’ati va hajmi jihatidan jiddiy rivojlanish boʻlmaganini ta’kidlaydi. U inqilobiy davr adabiyotiga bir necha pyesa, bir necha she’r va hikoyalar bilangina kirilganini aytib, jiddiy tanqid qiladi (Bashiriy, 1930: 9-10).

Bashiriy, milliy davr adabiyotining Uktyabrga Kilgen Köchleri nomi bilan milliy adabiyot davri ijodkorlarining koʻpchiligi sovet davrida til va adabiyot muammolarini hal qilish uchun mehnat qilganligini ta’kidlaydi. Biroq shuncha sa’y-harakatlarga qaramay, san’at san’at uchun, degan gʻoya bilan ishlash va unga sigʻinish, tili, uslubi, san’ati bilan bir qatorda ruh va ma’no jihatidan ham chigʻatoy davri gʻoyalariga tayanib, millat uchun gʻamxoʻrlik, vatan, noumidlik, biror narsadan shikoyat qilish, oʻtmishni sogʻinish asosiy rol oʻynagani koʻzga tashlanadi. Bu yerda Chigʻatoy gurungi nomli uyushmaning faoliyati birinchi oʻringa chiqqanini aytadi. Bu birlik chigʻatoy adabiyotini har tomonlama birinchi oʻringa olib chiqadi, bu davrni ideal davr sifatida olgʻa suradi, oʻzbek adabiyotini shu davr asosida quradi. Bashiriyning yozishicha, bu jarayon 1929-yilgacha davom etgan (Bashiriy, 1930: 9-10). Bashiriy oʻzi Chigʻatoychilarning yoʻlboshchilaridan biri sifatida taʼriflagan Abdurauf Fitratni koʻp asar yozgan boʻlsa-da, sovet inqilobiga yetarlicha yordam bermagani uchun tanqid qiladi. She’rlarining asosiy mavzusi ishq, mehr va muhabbatdir. Uning ba’zi she’rlarida inqilobiy gʻoyalar mavjud boʻlsa-da, milliy istiqlol, Angliyaga dushmanlik chegarasidan nariga oʻtmagan. Shuningdek, “Sovet inqilobi va uning oʻrnatilishi haqida ham sukut saqlaydi” deb Fitratni tanqid qiladi (Bashiriy, 1930: 11).

Bashiriy inqilobiy davrga she’riyat sohasida zaif kirgan milliy adabiyot davri xarakteri sifatida ta’riflagan Choʻlpon, unga koʻra, shoʻrolar davrida san’at jihatidan ulkan taraqqiyot koʻrsatgan. U ham til, uslub va san’atda erishgan darajasi Abdulla Toʻqay va Derdmendga teng ekanligini ta’kidlaydi. Bashiriy Choʻlponning adabiy salohiyati jihatidan boshqa shoirlarga oʻrnak ekanligini qabul qilgan boʻlsa-da, asarlarining gʻoyaviy mazmuni jihatidan uni tanqid qiladi. Unga koʻra, Choʻlpon inqilobdan keyin oʻz asarlari mazmuni jihatidan hech qanday yaxshilanish koʻrsata olmadi (Bashiriy, 1930: 12 -13). Bashiriy ta’kidlagan yana bir shoir –Elbek (Meshrik Yunus). Bashiriy uni juda koʻp asarlar yaratuvchi, lekin badiiy jihatdan yetarli qobiliyatga ega boʻlmagan adib sifatida ta’riflaydi. Uning she’rlarida vatan, millat tashvishi, norozilik, nimanidir kutish, oʻtmishni sogʻinish tuygʻulari Bashiriyning ham diqqatini tortadi (Bashiriy, 1930: 14).

Oktabr inqilobiga erishgan boshqa bir yozuvchi sifatida Bashiriy hikoya va romanlari bilan birinchi oʻringa chiqqan Abdulla Qodiriyni tilga oladi. Uning san’ati, ayniqsa, inqilobdan keyin ancha rivojlandi. U katta hajmli romanlarida oʻzi duch kelgan davrni real tasvirlaydi. Bashiriy yozuvchi asarlarining tili, uslubi va ma’nosi bilan kitobxonlarga ta’sir qilishini ta’kidlaydi. 1923-yilda yozgan uch qismli romani “Oʻtkan kunlar”ning ta’sirchan uslubga ega ekanligini ta’kidlagan boʻlsa-da, Bashiriy tomonidan soʻnggi davrlarga ishora qilmagani, inqilobdan keyingi davr haqida asarlar yaratmagani uchun tanqid qilinadi. Uning tanqidiy asarlarini ushbu romanlar bilan solishtirganda, hazil yanada real va inqilob nuqtayi nazaridan foydaliroq ekanligi aniqlanadi (Bashiriy, 1930: 15).

U sovet davri adabiyotini “Oktabr atirgullari” nomi bilan beradi. Uning bayonotlariga koʻra, 1923-1924-yillarda bosmachilik harakati oʻz kuchini yoʻqotdi va sovet tuzumi mintaqada oʻz hukmronligini mustahkamlay boshladi. Gʻayratiy va Oltoy (Bois Kariyev) xuddi shu yillarda shoʻrolar davrida ochilgan ikki gul boʻlib paydo boʻlgan. Bulardan keyin eski adabiyot qoldirgan merosni olib tashlaydigan yangi, yosh shoir va yozuvchilar paydo boʻla boshlaydi. Ular orasida Mirtemir Rahimiy, Algish, Tuygʻun va Latif ismlarini sanab oʻtadi. Bashiriyning fikricha, bu ikki yosh shoir ajoyib tarzda inqilob qoʻshigʻini kuylay boshlagan. Ular shodlig-u tilaklarini chinakam oʻzbek dehqonlarining tili va uslubi bilan ifodalay boshladi. Bu shoirlarni boshqalardan ajratib turadigan eng muhim jihati shundaki, ular badiiy va til jihatdan rivojlangan emas, balki realistik tarzda yozganlar (Bashiriy, 1930:17).

Bashiriy asarining bu qismida Choʻlpon va Gʻayratiyni asarlari asosida taqqoslaydi. Gʻayratiy adabiyot sohasida faoliyat boshlaganida, Choʻlpon “Buzilgan oʻlka” she’rini yozgan. Gʻayratiy esa “Tuzilgan oʻlka” she’rini yozgan. Dinni, mazhabni, mullalarni tanqid qilgan Gʻayratiyni Bashiriy maqtagan (Bashiriy, 1930: 18-19).

Shu bilan birga, Oltoy va Gʻayratiyga davrning yana bir shoiri Oybek qoʻshiladi. U badiiyligi, til boyligi va hissiy kuchi jihatidan birinchi ikkisidan ustundir. Biroq, u Choʻlpon maktabining a’zosi. U vatan, xalq deyishdan ranjimaydi, balki muhabbat, sevgi va yor haqidagi she’rlari bilan maydonga chiqadi. Biroq, u realistik asarlari bilan ham yangicha ochiladi. Bashiriyning fikricha, Jir Kimniki va Oʻzbekiston Oʻchinning she’rlari yangi umidlarni tugʻdiradi. Mirtemir, Rahimiy, Alkish, Hasiyet Tillehanova, Aydin Manzure, Sobire Haldar, Komil Geliyev, Ziya Segit, Ahmet va Baish kabi ismlar uning ushbu boʻlimda qisqacha tilga olingan ismlaridir. Biroq ular haqida batafsil ma’lumot berilmagan (Bashiriy, 1930: 19-20).

Bu boʻlimda Bashiriy nafaqat yozuvchi va shoirlar, balki Samarqand shahrida Qizil Qalam nomi bilan tashkil etilgan adabiy birlashmani ham tilga oladi. Ayni paytda Toshkentda yosh proletar yozuvchilar uyushmasi faoliyat yuritadi (Bashiriy, 1930: 20). Bashiriy bir ma’noda kitobining sharh qismini Gomumi Bir Karash deb nomlangan bob bilan yakunladi. Yosh oʻzbek shoirlari oʻz asarlarida dehqon hayotini olib, uni proletar mafkurasi bilan jonlantirishga harakat qilganlar yoki oʻz xohish-istaklarini, oʻz ruhlarini ifoda etganlar. Biroq, ishchilar sinfiga bagʻishlangan asl asarlar hali mavjud emas. Qolaversa, ayol erkinligi muammosi tatarlarga nisbatan katta oʻrin tutadi (Bashiriy, 1930:21).

Hozirgi oʻzbek adabiyotida targʻibot hali rivojlanmagan, hayotni real personajlar bilan tasvirlash juda zaif, uzun she’rlar kam uchraydi. Biroq, romanlar va hikoyalar biroz rivojlangan. Shoirlar realistik uslubda asarlar yaratish yoʻlida muvaffaqiyatga erishgan boʻlsalar ham, ularning koʻplarida romantizm va ramziylik taʼsiri hamon davom etmoqda (Bashiriy, 1930: 20-21).

Bashiriy imtihon qismini umumiy baholash bilan yakunlaydi. Uning bu yerda erishgan natijalari, umuman olganda, quyidagicha: oʻzbek adabiyoti sifat, miqdor va gʻoyaviy jihatdan rivojlanmoqda. Shakldagi oʻzgarishlar ham sezila boshlaydi. Erkin vaznda yozadigan shoirlar paydo boʻla boshlaydi. Erkin vaznga nafaqat yoshlar, balki keksa shoirlar ham yangilik kiritishga harakat qiladi. Milliy adabiyot davri bilan solishtirilsa, bu davr shoirlarida butunlay boshqacha uslub koʻrinadi. Boshqa tomondan, oʻzbek adabiyotining mustahkam mafkuraviy asoslarda barpo etish jarayoni davom etar ekan, tanqidchilik bugungi kungacha rivojlanmagan, oʻtkir ilmiy tanqidlar boʻlmasa-da, bu davrda Choʻlpon kabi shoirlar ijodi muhokamaga ochilgan. Bu tanqidlar bu davr uchun muhim (Bashiriy, 1930: 22).

Bashiriy oʻzbek adabiyotining tarixiy taraqqiyot jarayoni haqida qisqacha toʻxtalib oʻtgan boʻlimlarni tugatgandan soʻng, yozuvchi va shoirlar ijodidan namunalar kiritilgan boʻlimga oʻtadi. Ushbu boʻlimda mualliflar va ularning asarlari roʻyxati quyidagicha:

Abdulhamid Sulaymon oʻgʻli Choʻlponning: “Suv”, “Bu yerning qishi”, “Juvanirga Tiley”, “Shark Kızı”, “Avırganda”, “Binefshe”, “Soygen Chaglarda”, “Sizge”, Abdurauf Fitratning “Ugit”, “Sherg”, “Nige Bolay”, “Achulanma Digen İdin”, Elbek Mashriq Yunusovning “Yaz Koʻni”, “Chımjan Tavına”, “Songı İsiru”, Kızıl Gaskernin Milli Cheslerine”, “Cedit Karavay”, Shokir Sulaymonning “Kotılış Jalkını”, “Dingizde”, “Songı Mohebbet”, “Kızlar Behiti”, Botuning “Uynav”, “Soyiniç Koyleri”, “Fergana Yeshlerine”, Gʻayratning “Minim Toygılarım”, “Kem Osip”, “Dala Yulında”, “Singilime”, “Shagir”, “Yesh Jorek Gisiyanı”; Altay (Bais Kariyev)ning “Galem”, “Mashina”, Kurinishke”, “Meshere İmiş”, Jaz Koninde”; Oybekning “Yesh Yulchi”, “Bakchachi Kızı”, “Tan”, “Chir Kimniki”, Koz Bilen Kız”, “Yarım Kaldı Yırakta”, “Uzbekstan

Ochin”; K. Ragimining “İndi Avıllar”, “Avıru Kız”, “Alkış”; Tuygʻunning “Kunilim”; Aydın- Manzuraning “Chin Kayit-Uktyabr Koni”, “Apama”; Uktayning “Dihkan Jırı”; Mirtemirning “Songı Hat”, “Yaktı Konnin Yulbashchısı Bul-ulım!”; Hosiyat Tillaxon qizining “Uyanu Yırı”, “Bir Haber”; Sagadetning “Minim Tilegim”; Jolkınbay (Abdulla Qodiriy)’ning “Çakıçlık- donosçılık” (romanning kichikroq bir boʻlimi), “Galvek Mehzumnen Hatire Defterinnen”; Ahmet Boyishning “Chir Kolları”, “Shire Hana”; Kamil Galiyevning “Gabakhane Nemayendesi”; Sabire Haldar Qizining “Yanalık”; “Gorbanning “Alma Atu” nomli asarlarning ba’zilari toʻliq holatda, roman kabi katta hajmli asarlarning esa kichikroq boʻlimlari Bashiriyning asarida joy olgan. Bu asarlar tatar tiliga moslashtirilib berilgan.

XULOSA

Zarif Bashiriy chuvash adabiyoti bilan bir qatorda, oʻzbek adabiyoti va uygʻur adabiyotiga oid asarlarini ham oʻsha davr uchun muhim, deb hisoblash mumkin boʻlgan shaxsdir. Bugungi kunimizda oson deb aytish mumkin boʻlgan oʻzbek adabiyoti ham shu doirada baholanishi kerak. Ammo shuni aytish kerakki, bu asar tarixiy ahamiyatga ega. Bashiriy bu asari bilan ayniqsa,sovet davrida qayta tiklangan mintaqaning adabiyotshunosligi va adabiyot tarixshunosligi uchun qabul qilingan ilk asarlardan biriga imzo chekdi. Buyuk Turkistonda shoʻrolar davrigacha hukmron boʻlgan yozma til va adabiy an’ana Chigʻatoy turkchasida shakllangan boʻlsa, shoʻrolar davrida yangi alifbolar, yangi adabiyotlar, yangi millatlar siyosatiga muvofiq yangi an’ana qurildi. Keyinchalik chor Rossiyasi davrida poydevori qoʻyilgan yangi mamlakatlar “Oʻzbek adabiyoti” deb nomlangan asar bugungi oʻzbek adabiyotining oʻtmishi va uning oʻsha davrdagi zamon bosqichini koʻrib chiqadi, tasniflaydi, baholaydi, muhim shaxslar haqida ma’lumot, ularning ijodidan namunalar keltiradigan qisqa adabiyot tarixi va antologiyasidir. Bu asarda u ilgari nashr etgan Chuvash adabiyoti bilan solishtirilsa, adabiyot va ijodga baho berishda sovetlar mafkurasi koʻproq oʻrin oladi. Bashiri bir tatar ziyolisi sifatida oʻzbek adabiyotiga oid asarlar yozib, yaxlit nuqtayi nazarni aks ettirar ekan, yangi tuzum tufayli har bir turk qabilasining ona tili va adabiyotiga ega boʻlishi haqidagi gʻoyaning ilk asarlaridan birini yaratdi.

Iqtiboslar/Сноски/References

1. Akchura, Yusuf (2011), “Turklik”, (Haz. Yilmaz Oʻzkaya), Turk Yurdu Jurnali, May 2011,

JILD: 31, Bet: 285.

2. Akchurin, Yusuf, (1897), “Qozon Ulamolarindan Marjon Afandi”, Malumat, 30 Kanunisani

1312, S. 69, s. 421-422.

3. Akpinar, Yavuz, Ismail Gaspiralining “Oqgul Dastasi” nomli biografik asari”, Turk Dunyasi Til ve Adabiyot jurnali, 2010, Beti: 29, s. 7-34.

4. Batulla, R. (2007), Marhum shaxslar haqida Marsiyalar, Xotiralar, Qozon: Ruhiyat.

5. Bayram, Bulent (2018a), Zarif Bashiri ve Chuvash Adabiyati (tahliliy matnlar), Istanbul:

Paradigma Akademiya E’lonlari.

6. Bayram, Bulent (2018b), “Tatar yozuvchi Zarif Bashiri ve Adabiyot Tarixchiligi Üzerine Değerlendirmeler”, Motif Vakfı Xalqaro Ijtimoiy Bilimlar Sempozyumi / (8-10 noyabr 2018), Istanbul: Motif Vakfı E’lonlar. s. 82-91.

7. Bashiriy, Zarif (1928), Chuvash Adabiyoti, Qozon: Tatariston Davlat Nashriyoti.

8. Bashiriy, Zarif (1930), Oʻzbek Adabiyati, Qozon: Yanalif.

9. Bashiriy, Zarif (1931), Uygʻur Adabiyati, Qozon: Yanalif.

10. Galimov, S. (2012), "Natsionalnoye v Tvorchestve Zarifa Bashiri Na Materiale Ocherkov 'chuvashlar' (chuvashi) i Povesti 'chuvash Qizi Anisa' (Chuvashskaya Devushka Anisa)", Chuvashi

i Ix Sosedi Etnokulturniy Dialog v Prostranstvenno-Vremennom Kontinuume - Materiali Mejregional'noy Nauçno-Praktiçeskoy Konferentsii (s. Çeboksarı, 15-16 Noyabrya 2011 g.), Cheboksari: Chuvashskiy Gosudarstvenniy Institut Gumanitarnix Nauk, s. 49-58

11. Galimov, S. (2017), Literaturno-Xudojestvennoye i Publitsisticheskoye Naslediye Zarifa

Bashiri, Qozon: İYALİ im. G. İbragimova AN RT.

12. Galimullin, F. (2004), Tabiiylikka Xiloflik: (XX asrning 20-30 yillarida Tatar Adabiyotining

Oʻsish Üzinçelikleri) Qozon: TKN.

13. Gaynullin, M. (1958), "Zarif Bashiri ", Bashiri Z. Saylanma Asalar, Qozon: Tataristan Kitob Nashriyoti, s. 3-8.

14. Oʻzkaya, Yilmaz (2007). “Rusya Müslümanlarının Türkiye’de Tanıtılmasında Yusuf Akçura’nın Rolü”, Turk Dunyosi til ve Adabiyot jurnali, Ankara TDK E’lonlar. S. 23.

15. Yoʻziyev, N. (2001), Turkiy Xalqlar Adabiyotlari Antalogiyasi 19 Tatar Adabiyoti III,

Anqara: T.C. Madaniyat vazirligi.

TURK DUNYOSI GEOPOLITIKASI

BÜYÜK İPEK YOLUNDAKİ KÜLTÜRLER ARASI İLİŞKİLERİN ARACI OLARAK İPEK VE BAHARAT

ÖZET

Juliboy ELTAZAROV, Prof. Dr.,“İpek Yolu” Uluslararası Turizm ve Kültürel Miras Üniversitesi,

Semerkant, Özbekistan, E-posta: juliboy2@gmail.com, ORCID: 0000-0002-3082-433X

Bu çalışma, ipek ve baharatın Çin'den Portekiz'e, Sumatra'dan Londra'ya uzanan Büyük İpek Yolu üzerinde sadece bir kültürlerarası iletişim aracı değil, aynı zamanda Doğu ve Batı medeniyetleri arasında bir etkileşim köprüsü olması konusunu incelemektedir. Ayrıca eski çağlardan beri Batı'dan Doğu'ya kervanlarla eyer ve koşum takımı, evcil hayvan, bal, üzüm, meyve, yün halı, perde, altın ve gümüş taşınmış; Doğu'dan Batı'ya ipek, çay, boyalar, değerli taşlar, porselen ve züccaciye, baharatlar, bronz ve altın eşyalar, ilaçlar, parfümler, fildişi, kağıt, silah, cephane ve barut getirildi. Ayrıca İpek Yolu aracılığıyla yüksek kaliteli ipek kumaş ve giysilerin uluslararası pazarlara gönderildiği, Çin'in efsanevi çiçekleri ve ejderhaları tasvirli ipek kumaşların Altın Orda hükümdarı, Pers prensi, eski Rus prensi ve Batı Avrupa'daki sayısız krallar ve prensler, eşleri ve kızları için arzulanan ürünler olduğu da gösterilmektedir. Ayrıca baharatların bu küresel rotanın en ünlü ürünlerinden biri olduğu, daha çok deniz yoluyla taşındığı ve Çin ve Hindistan'da üretilen baharatları Basra Körfezi, Kızıldeniz ve Mısır üzerinden Akdeniz'e oradan da gemilerle Avrupa'ya taşımak için kullanılan İpek Yolu'nun bu koluna Baharat Yolu denildiği araştırıldı. Avrupa'da üretilmeyen ve biraz pahalı olan bu ürünleri nakleden yol daha sonra Türklerin kontrolüne geçmiş ve ucuz baharat arayışıyla yola çıkan Avrupalı denizciler yeni kıtalar açarak insanlık tarihinde yeni bir çağ açmıştır. Yüzyıllar boyunca çeşitli gelişim aşamalarından geçen bu yol, ticari hedeflerin yanı sıra jeopolitik stratejilerin belirlenmesine de araç olmuştur. Bu makale, Büyük İpek Yolu'nun sosyal, ekonomik, politik ve kültürel önemini, gelişim aşamalarını ve tarihini, onu restore etme çabalarını, "Tek Kuşak, Tek Yol" küresel projesini ve rolünü tartışıyor. Anahtar kelimeler: ipek, ipek yolu, dut, ipekböceği, kumaş, üretim, Büyük İpek Yolu,

Baharat Yolu, kervan, gemi, deniz yolu, stratejik hedef, kültürel iletişim, Çin.

IPAK VA ZIRAVORLAR BUYUK IPAK YO‘LIDAGI TAMADDUNLARARO ALOQALARNING VOSITASI SIFATIDA

Juliboy ELTAZAROV,

Filologiya fanlari doktori, professor, “Ipak yo‘li” turizm va madaniy meros xalqaro universiteti, Samarqand, O‘zbekiston,

E-mail: juliboy2@gmail.com, ORCID: 0000-0002-3082-433X

ANNOTATSIYA

Ushbu tadqiqotda ipak va ziravorlarning Xitoydan to Portugaliyaga, Sumatradan Londonga

qadar cho‘zilgan Buyuk Ipak Yo‘lidagi madaniyatlararo aloqalarning vositasi bo‘libgina qolmay,

Document Metadata

Free Standard Templates

XALQARO ILMIY JURNALI

Document Metadata

Free Standard Templates

XALQARO ILMIY JURNALI

ISSN 2992-9229‌

_____________________________

ISSN

ISSN 2992-9229‌

XALQARO ILMIY JURNALI

“TURKOLOGICAL RESEARCH” INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ULUSLARARASI “TÜRKOLOJİ ARAŞTIRMALARI” DERGİSİ МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ “ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ

ИССЛЕДОВАНИЯ”

Xalqaro ilmiy jurnal SamDU Kengashining majlisida muhokama qilinib, nashrga tavsiya etilgan (2023-yil 25-aprel, 11-sonli qarori)

SAMARQAND – 2023

МUNDARIJA | CONTENT | İÇERİK | СОДЕРЖАНИЕ

1. Xxxxxxxx XXXXXXX

2. Xxxxxxx XXXXXXXXXX

3. Xxxxxxxx XXXXX

4. Xxxx XXXXXXX

5. Xxxxxxxxx XXXXXXX

6. Dilorom SALOHIY

7. Məsmə ISMAYILOVA

8. Xxxxx XXXXXXXX

9. Jumagul SUVONOVA

10. Bülent XXXXXX

11. Xxxxxxx XXXXXXXXX

12. Xxxxxx XXXXXXXX

13. Xxxxxxx XXXXXXXXXX

14. Xxxxx Xxxx XXXXXX

15. Xxxxx XXXXXXX

16. Xxxxxxx XXXXXXX

17. SO‘Z DURLARIN TERMOQDIR ISHI… 152

18. TEMURIYLAR SIVILIZATSIYASIGA DOIR IZLANISHLAR… 154

19. XXXXXX XXXXX‘ARIYNING “XXXXXX XXX‘ATI-T-TURK” ASARIDAGI OLAMNING LISONIY MANZARASI 155

20. O‘RXUN-YENISEY OBIDALARI MATNLARINI O‘QISH VA TRANSKRIPSIYA QILISH MUAMMOLARI 156

QUTLOV XATI

Prof. Xx. Xxxxxx XXXXXXXXXX,

KUTLAMA MESAJI

Prof. Xx. Xxxxxx XXXXXXXXXX,

LETTER OF CONGRATULATION

Prof. Xx. Xxxxxx XXXXXXXXXXX,

ПРИВЕТСТВЕННОЕ ПИСЬМО

Проф. Др. Рустам ХАЛМУРАДОВ,

ЭСКИ ЛУҒАТЛАРДАГИ ФОНЕТИК ИЗОҲЛАР ВА АЛИШЕР НАВОИЙ АСАРЛАРИДА ҚЎЛЛАНГАН СЎЗЛАРНИ ТЎҒРИ ЎҚИШ МАСАЛАСИ

Қосимжон СОДИҚОВ, филология фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат шарқшунослик университети

АННОТАЦИЯ

ФОНЕТИЧЕСКИЕ ОБЪЯСНЕНИЯ В СТАРИННЫХ СЛОВАРЯХ И ПРОБЛЕМА ПРАВИЛЬНОГО ЧТЕНИЯ СЛОВ, ИСПОЛЬЗУЕМЫХ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ АЛИШЕРА НАВОИ

Касымжон САДИКОВ, доктор филологических наук, профессор, Ташкентский государственный университет востоковедения

АННОТАЦИЯ

PHONETIC EXPLANATIONS IN OLD DICTIONARIES AND THE PROBLEM OF CORRECT READING OF WORDS USED IN ALISHER NAVOI’S WORKS

Kasimjon SADIKOV, doctor of philological sciences, professor, Tashkent State University of Oriental Studies

ANNOTATION

Key words: lexicography, historical lexicography, "Chagatai language", word, semantics, dictionaries, phonetics, contrasting explanations, reading Arabic letters, background functions of letters, historical linguistic knowledge.

Iqtiboslar/Сноски/References

QLOBALLAŞAN DÜNYADA ORTAQ TÜRK DİLİNİN AKTUAL PROBLEMLƏRİ

Mirvari İSMAYILOVA, ADPU, Müasir Azərbaycan dili kafedrası professor, f.e.d., E-mail: ismayilova.mirvari1960@gmail.com,

ANNOTATSIYA

Kalit so‘zlar: globallashuv, integratsiya, farqlash, xalqaro ona tili, umumiy turkiy til, umumiy muloqot tili.

AКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ОБЩЕТЮРСКОГО ЯЗЫКА В ГЛОБАЛИЗИРОВАННОМ МИРЕ

Мирвари ИСМАИЛОВА, АГПУ, кафедра Современного азербайджанского языка д.ф.н., профессор, E-mail: ismayilova.mirvari1960@gmail.com,

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова: глобализация, интеграция, дифференциация, международный родной язык, общетюркский язык, общий язык общения.

ACTUAL PROBLEMS OF A COMMON TURKIС LANGUAGE

IN A GLOBALIZED WORLD

Mirvari ISMAILOVA, ASPU, Department of Modern Azerbaijani Language, DSc, Professor,

ANNOTATION

Keywords: globalisation, integration, differentiation, international mother language, common Turkic Language.

Metod. Məqalədə müqayisəli, təsviri, linqvistik metodlardan istifadə olunmuşdur.

Iqtiboslar/Сноски/References

TÜRKÇE KÖKENLİ YAZI DİLLERİNİN ORTAKLAŞMASI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER

Prof. Dr. Ertuğrul YAMAN, Ahi Evran Üniversitesi/Türkiye, E-mail: eyaman60@gmail.com

ÖZET

Anahtar kelimeler: Türkçe, Yazı Dilleri, Türki Diller, Dil Ortaklığı.

THOUGHTS ON THE COMBINATION OF TURKIC ORIGINAL WRITTEN LANGUAGES

Prof. Dr. Ertugrul YAMAN, Ahi Evran University/Türkiye, E-mail: eyaman60@gmail.com

ANNOTATION

Keywords: Turkish, Written Languages, Turkic Languages, Language Partnership.

МЫСЛИ О СОЧЕТАНИИ ТЮРКСКИХ ПИСЬМЕННЫХ ЯЗЫКОВ

Проф. Др. Эртугрул ЯМАН,

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова: турецкий язык, письменные языки, тюркские языки, языковое партнерство.

GİRİŞ

ISSN 2992-9229 ‌

ISSN 2992-9229 ‌