CRNA GORA AGENCIJA ZA ELEKTRONSKE KOMUNIKACIJE

Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost1 je, shodno članu 8 Zakona o elektronskim komunikacijama („Sl. list Crne Xxxx”, broj 40/13, 56/13, 2/17 i 49/19) nezavisni regulatorni organ koji, u vršenju javnih ovlašćenja u sektoru elektronskih komunikacija, obavlja regulatorne i druge poslove utvrđene Zakonom o elektronskim komunikacijama. Agencija, shodno članu 11 xxxxx 18 Zakona o elektronskim komunikacijama, između ostalog, sprovodi analizu relevantnih tržišta, utvrđuje operatore sa značajnom tržišnom snagom i preduzima regulatorne mjere za sprečavanje negativnih efekata značajne tržišne snage operatora.

Osnovni cilj postupka analize tržišta je da se utvrdi da li postoji na određenom tržištu efikasna tržišna konkurencija ili na xxx tržištu postoji operator ili više operatora koji imaju značajnu ili zajedničku značajnu tržišnu snagu na relevantnom tržištu. Na osnovu rezultata sprovedene analize Agencija će odrediti, zadržati, izmijeniti ili ukinuti regulatorne obaveze navedene u članovima od 71 do 78 Zakona o elektronskim komunikacijama.

Agencija je u sprovođenju postupka analize tržišta, koji je propisan članom 64 Zakona o elektronskim komunikacijama, uzela u obzir preporuke, mišljenja i smjernice odgovarajućih organa i organizacija Evropske Unije, odnosno drugih relevantnih međunarodnih organa ili organizacija. S xxx u vezi Agencija je polazila od Preporuke Evropske komisije o relevantnim tržištima proizvoda i usluga u sektoru elektronskih komunikacija podložnim prethodnoj (lat. ex ante) regulaciji (2014/710/EC) i Smjernica Evropske komisije o analizi tržišta i utvrđivanju značajne tržišne snage shodno zajedničkom regulatornom okviru za elektronske komunikacione mreže i usluge.

Tržišta obuhvaćena važećom Preporukom su relevantna tržišta koja su podložna ex ante regulaciji, s obzirom na činjenicu da su na istim istovremeno zadovoljeni svi uslovi iz Xxxxx tri kriterijuma. Međutim, nacionalna regulatorna tijela imaju ovlašćenja sama da utvrde, imajući u vidu specifičnosti nacionalnih tržišta, da su pojedina tržišta van liste od četiri xxxx navedena relevantna tržišta, podložna ex ante regulaciji, ali uz uslov da se dokaže da su na xxx tržištima istovremeno zadovoljeni uslovi Xxxxx tri kriterijuma.

S obzirom da je tržište veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji sastavni dio Preporuke Evropske komisije(2014/710/EU), što znači da je Evropska komisija zaključila da su na ovom tržištu zadovoljena sva tri kriterijuma, te da je podložno ex ante regulaciji, Agencija je u mogućnosti ovo tržište prethodno regulisati.

Pripremljen je upitnik koji se odnosi na usluge iznajmljenih linija. Upitnikom su specificirani tehnički, statistički, operativni i finansijski podaci koji se odnose na period od poslednje tri godine od 2018. do 2020. (na polugodišnjoj osnovi) neophodni za sprovođenje postupka definisanja i analize relevantnih tržišta.

1 u daljem tekstu Agencija

Nakon prijema popunjenih upitnika, Agencija je otpočela sprovođenje Analize tržišta veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji.

Osnovni koraci u postupku analize relevantnog tržišta su:

‒ Definicija relevantnog tržišta usluga na tržištu elektronskih komunikacija;

‒ Analiza relevantnog tržišta, odnosno utvrđivanje da xx xx na tržištu prisutna efikasna konkurencija ili postoji operator koji posjeduje značajnu tržišnu snagu;

‒ Određivanje obaveza operatorima sa značajnom tržišnom snagom, ili ukidanje ili izmjena

propisanih obaveza.

I Definicija relevantnog tržišta usluga i relevantnog geografskog tržišta

Relevantno tržište usluga čine oni proizvodi, odnosno usluge, koji su, posmatrano sa pozicije krajnjeg korisnika, međusobno zamjenjivi zbog svojih karakteristika, cijena ili namjene. Na osnovu sprovedenog postupka definicije, Agencija je utvrdila da relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, u dimenziji usluga, pripadaju javno ponuđene usluge visokokvalitetnog pristupa koje se nude drugim operatorima, uključujući tradicionalne iznajmljene linije i Ethernet iznajmljene linije, bez obzira na kapacitet prenosa i medijuma koji se koristi za prenos, čine sljedeće usluge:

− Uslugu veleprodajnog visokokvalitetnog pristupa;

− Uslugu dijela veleprodajnog visokokvalitetnog proizvoda;

− Uslugu visokokvalitetnog pristupa koju operatori pružaju za sopstvene potrebe.

Takođe, Agencija je odredila da je relevantno geografsko tržište za pružanje navedenih usluga u opsegu nacionalno, s obzirom da su preovlađujući uslovi konkurencije, pravni i regulatorni okvir i cjenovna politika identični na čitavoj teritoriji Crne Xxxx.

II Xxxxxxx relevantnog tržišta

Saglasno odredbama poglavlja VI Zakona o elektronskim komunikacijama, koje se odnosi na zaštitu konkurencije u oblasti elektronskih komunikacija, Agencija xx xxxxxxxx analize relevantnih tržišta sprovodila u cilju ocjene stepena konkurentnosti na određenom relevantnom tržištu, odnosno procjene da li postoje operatori sa značajnom tržišnom snagom na određenom relevantnom tržištu.

Pri procjenjivanju da li operator ima značajnu tržišnu snagu, Agencija je uzela u obzir neke od kriterijuma sadržanih u članu 68 Zakona, a koji su od najveće važnosti kod analize ovog relevantnog tržišta.

Nakon sprovedene analize relevantnog tržišta Agencija je konstatovala da je Crnogorski Telekom

a.d. Podgorica, operator sa značajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji.

III Određivanje obaveza operatorima sa značajnom tržišnom snagom

Identifikacija operatora sa značajnom tržišnom pozicijom podrazumijeva propisivanje i nametanje ex-ante obaveza, koje xxxxx xx xxxx proporcionalne i adekvatne utvrđenom problemu – odstupanju od efikasne konkurencije.

Agencija ocjenjuje da se princip proporcionalnosti može zadovoljiti ako se svakom operatoru sa značajnom tržišnom snagom odrede one regulatorne obaveze koje će najbolje riješiti postojeće i potencijalne prepreke razvoju konkurencije, koje su, takođe, konstatovane ovim dokumentom.

Agencija predlaže da se Crnogorskom Telekomu kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom odrede sledeće regulatorne obaveze:

1. Obaveza objavljivanja podataka;

2. Obaveza obezbjeđivanja nediskriminatornosti;

3. Obaveza odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija;

4. Obaveza omogućavanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja;

5. Obaveza kontrole cijena i vođenja troškovnog računovodstva.

Shodno članu 65 stav 1 Zakona o elektronskim komunikacijama, Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost je zatražila mišljenje Agencije za zaštitu konkurencije o načinu na koji je Agencija odredila relevantno tržište, utvrdila operatora sa značajnom tržišnom snagom i odredila opseg regulatornih mjera na relevantnom tržištu, a koje je sastavni dio ovog dokumenta.

2. UVOD‌

2.1 Regulatorni okvir Evropske unije za elektronske komunikacije‌

Regulatorni okvir Evropske unije iz 2002. godine, koji je dopunjen i izmijenjen 2009. godine, rezultat je dugog i kontinuiranog procesa rasprava i analiza o načinima ostvarivanja najprikladnijeg okruženja za razvoj efikasne konkurencije u sektoru elektronskih komunikacija.

Regulatorni okvir Evropske unije danas predstavlja regulatorni model koji je prihvaćen kao najbolji poznati model i u mnogim zemljama koje nijesu članice Evropske unije, među xxxxxx xx i Crna Gora. Regulatorni okvir je u skladu sa tendencijom konvergencije i obuhvata sve mreže i usluge elektronskih komunikacija. Regulatorni okvir Evropske unije iz 2002. godine, sadrži sljedeće direktive:

▪ Direktiva Evropske komisije o zajedničkom regulatornom okviru za elektronske komunikacione mreže i usluge („Okvirna direktiva“)2;

▪ Direktiva Evropske komisije o pristupu i interkonekciju elektronskih komunikacionih

mreža i pripadajućih kapaciteta („Direktiva o pristupu“)3;

▪ Direktiva Evropske komisije o odobrenju na području elektronskih komunikacionih mreža i usluga („Direktiva o odobrenju“)4;

▪ Direktiva Evropske komisije o univerzalnom servisu i pravima korisnika vezanim za elektronske komunikacione mreže i usluge („Direktiva o univerzalnom servisu“)5;

▪ Direktiva Evropske komisije o zaštiti privatnosti i povjerljivosti komunikacija u sektoru elektronskih komunikacija („Direktiva o privatnosti u elektronskim komunikacijama“)6.

Regulatorni okvir Evropske unije iz 2002. godine, dopunjen je i izmijenjen 2009. godine, donošenjem jednog pravilnika i dvije direktive. Regulatorni okvir izmijenjen je i dopunjen sljedećim dokumentima:

▪ Uredba 1211/2009 o uspostavljanju Tijela evropskih regulatora za elektronske komunikacije (BEREC)7;

▪ Direktiva 2009/136/EC kojom se mijenjaju Direktiva 2002/22/EC о univerzalnom servisu, Direktiva 2002/58/EC o korišćenju podataka o ličnosti i Pravilnik 2006/2004 о saradnji nacionalnih organa nadležnih za primjenu propisa o zaštiti prava potrošača – Direktiva o pravima građana8;

2 Directive 2002/21/EC Framework Directive (OJ of the EC L 108/33 from 24.04.2002).

3 Directive 2002/19/EC Access Directive (OJ of the EC L 108/7 from 24.04.2002).

4 Directive 2002/20/EC Authorisation Directive (OJ of the EC L 108/21 from 24.04.2002).

5 Directive 2002/22/EC Universal Service Directive (OJ of the EC L 108/51 from 24.04.2002).

6 Directive 2002/58/EC Directive on Privacy and electronic communications (OJ of the EC L 201/37 from 31.07.2002).

7 Regulation (EC) No 1211/2009 of the European Parliament and of the Council of 25 November 2009, establishing the Body of European Regulators for Electronic Communications (BEREC) and the Office.

8 Directive 2009/136/EC of the European Parliament and of the Council of 25 November 2009, amending Directive 2002/22/EC on universal service and users’ rights relating to electronic communications networks and services, Directive 2002/58/EC concerning the processing of personal data and the protection of privacy in the electronic communications sector and Regulation (EC) No 2006/2004 on cooperation between national authorities responsible for the enforcement of consumer protection laws.

▪ Direktiva 2009/140/EC, kojom se mijenjaju Direktiva 2002/21/EC о zajedničkom okviru, Direktiva 2002/19/EC о pristupu i interkonenciji i Direktiva 2002/20/ EC о izdavanju odobrenja za mreže i usluge – Direktiva o boljoj regulaciji9.

Evropska komisija je u decembru 2018. godine usvojila Direktivu (EU) 2018/197210 Evropskog parlamenta i Savjeta od 11. decembra 2018. godine o zajedničkom regulatornom okviru za elektronske komunikacione mreže i usluge, koja predstavlja trenutno važeći regulatorni okvir na području elektronskih mreža i komunikacionih usluga. U uvodnom dijelu Direktive pod stavkom

(125) stavljaju xx xxx xxxxx Direktive 2002/19/EC, 2002/20/EC, 2002/21/EC, 2002/22/EC, a pri tome se upućivanja na direktive stavljene van snage smatraju upućivanjima na ovu Direktivu i čitaju se u skladu s korelacionom tablicom xxxx xx definisano u Prilogu XIII navedene Direktive.

Evropska Komisija je na osnovu navedenih direktiva, preporuka i smjernica dodatno definisala regulatorni okvir, pa je 2002. godine objavila Smjernice za nacionalna regulatorna tijela o definisanju i analizi relevantnih tržišta11, utvrđivanju statusa operatora sa značajnom tržišnom snagom i nametanju regulatornih obaveza. Osnovna svrha Smjernica je doprinos harmonizaciji primjene regulatornih načela, i konzistentnosti regulacije. Korišćenjem iste metodologije definisanja i analize tržišta obezbjeđuje xx xx xxxxxx tržišta definisanih za potrebe sektorski specifične regulacije odgovaraju definicijama koje bi bile primjenjene saglasno propisima o zaštiti konkurencije.

Na osnovu člana 15 Okvirne direktive (Direktiva 2002/21/EC), Evropska komisija je usvojila sljedeće preporuke o relevantnim tržištima na području elektronskih komunikacija:

− Preporuku (2003/311/EC)12 o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija xxxx xx sadržala 18 tržišta koja podliježu ex ante regulaciji, a xxxx xx zamijenjena i

− Preporuku (2007/879/EC)13 o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja sadrži 7 tržišta koja podliježu ex ante regulaciji.

− Preporuku (2014/710/EU)14 o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja sadrži 4 tržišta koja podliježu ex ante regulaciji.

9 Directive 2009/140/EC of the European Parliament and of the Council of 25 November 2009, amending Directives 2002/21/EC on a common regulatory framework for electronic communications networks and services, 2002/19/EC on access to, and interconnection of, electronic communications networks and associated facilities, and 2002/20/EC on the authorisation of electronic communications networks and services.

10 Directive (EU) 2018/1972 of the European Parliament and of the Council of 11 December 2018 establishing the European Electronic Communications Code

11 Commission quidelines on market analysis and the assessment of significant market power under the Community regulatory framework for electronic communications networks and services (OJ of the EC C 165/6 from 11.07.2002).

12 Commission recommendation on relevant product and service markets within the electronic communications sector

susceptible to ex ante egulation in accordance with Directive 2002/21/EC of the European parliament and of the Council on a common regulatory framework for electronic communication networks and services (OJ of the EC L 114/456 from 08.05.2003.

13 Commission recommendation of 17 December 2007 on relevant product and service markets within the electronic communications sector susceptible to ex ante regulation in accordance with Directive 2002/21/EC of the European Parliament and of the Council on a common regulatory framework for electronic communications networks and services.

14 Commission recommendation on relevant product and service markets within the electronic communications sector susceptible to ex_ante regulation in accordance with Directive 2002/21/EC of the European parliament and of the Council on a common regulatory framework for electronic communication networks and services (OJ of the EC 2014/710 from 9 October 2014).

Na osnovu direktive iz 2018. godine (Direktiva (EU) 2018/1972), Evropska komisija je usvojila

sljedeću preporuku o relevantnim tržištima na području elektronskih komunikacija:

− Preporuku (EU) 2020/2245 o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja sadrži 2 tržišta koja podliježu ex ante regulaciji.15

Preporuka iz februara 2003. xxxxxx xx sadržala 18 tržišta podložnih prethodnoj regulaciji, što znači da je Evropska komisija zaključila da su na xxx tržištima istovremeno zadovoljena tri kriterijuma (Test tri kriterijuma), te na xxx xxxxx utvrdila da su navedena tržišta podložna prethodnoj regulaciji u većini zemalja Evropske unije. Navedena Preporuka o relevantnim tržištima izmijenjena je na način da umjesto 18 relevantnih tržišta, na osnovu nove Preporuke o relevantnim tržištima iz decembra 2007. godine, postoji 7 relevantnih tržišta koja su podložna prethodnoj regulaciji. Tržišta koja više nisu sastavni dio važeće Preporuke o relevantnim tržištima, nacionalna regulatorna tijela i dalje mogu tretirati, ali na način da prethodno dokažu da su na xxx tržištima istovremeno zadovoljena tri kriterijuma (Test tri kriterijuma).

Evropska komisija je 9. oktobra 2014. godine usvojila Preporuku (2014/710/EC) o relevantnim tržištima na području elektronskih komunikacija koja podliježu ex ante regulaciji u skladu sa Direktivom Evropskog parlamenta i Evropskog savjeta o zajedničkom regulatornom okviru za elektronske komunikacione mreže i usluge. Preporukom su definisana sljedeća tržišta usluga i to:

1) Veleprodajno tržište završavanja (terminacije) poziva u sopstvenoj telefonskoj mreži koji se pružaju na fiksnoj lokaciji;

2) Veleprodajno tržište završavanja (terminacije) poziva u mobilnoj telefonskoj mreži;

3) a) Veleprodajni lokalni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji;

b) Veleprodajni centralni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište;

4) Veleprodajni visokokvalitetni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji.

Evropska komisija je 29. decembra 2020. godine usvojila Preporuku (EU) 2020/2245 o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja podliježu ex ante regulaciji u skladu sa Direktivom (EU) 2018/1972 Evropskog parlamenta i Savjeta od 11. decembra 2018. godine o Evropskom elektronskom komunikacionom kodu. Preporukom su definisana sljedeća tržišta usluga i to:

1. Veleprodajni lokalni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji

2. Veleprodajni garantovani kapaciteti

15 COMMISSION RECOMMENDATION (EU) 2020/2245 of 18 December 2020 on relevant product and service markets within the electronic communications sector susceptible to ex ante regulation in accordance with Directive (EU) 2018/1972 of the European Parliament and of the Council establishing the European Electronic Communications Code

Kako Zakon o elektronskim komunikacijama Crne Xxxx nije usklađen sa odredbama Direktive (EU) 2018/1972, niti je Evropska komisija donijela smjernice za primjenu Preporuke (EU) 2020/2245, a države Evropske unije xxx uvijek nijesu počele sa njenom primjenom, iz tih razloga nijesu xx xxxxxx preduslovi za primjenu navedene Preporuke Evropske komisije o relevantnim tržištima usluga u Crnoj Gori.

U Tabeli 1 dat je pregled svih tržišta podložnih ex ante regulaciji u skladu sa odredbama

preporuka Evropske komisije o relevantnim tržištima iz 2003., 2007., 2014. i 2020. godine.

Naziv relevantnog tržišta	Preporuke Evropske komsije
Naziv relevantnog tržišta	2003/311/E3	2007/879/E3	2014/710/EU	(EU) 2020/2245
Maloprodajno tržište pristupa javnoj telefonskoj mreži na fiksnoj lokaciji	1-2	1
Maloprodajno tržište javno dostupne telefonske usluge	3-6
Maloprodajno tržište osnovnog xxxxx iznajmljenih linija	7
Veleprodajno tržište originacije poziva u javnoj telefonskoj mreži	8	2
Veleprodajno tržište terminacije poziva u javnoj telefonskoj mreži	9	3	1. Veleprodajno tržište terminacije poziva u javnoj telefonskoj mreži na fiksnoj lokaciji
Veleprodajno tržište usluge tranzitiranja saobraćaja u fiksnoj javnoj telefonskoj mreži	10
Veleprodajno tržište (fizičkog) pristupa infrastrukturi mreže (uključujući zajednički ili potpuno razvezeni pristup na utvrđenoj lokaciji)	11	4	3. a) Veleprodajno tržište lokalnog pristupa mreži na fiksnoj lokaciji	1. Veleprodajno tržište lokalnog pristupa mreži na fiksnoj lokaciji
Veleprodajno tržište širokopojasnog pristupa	12	5	3. b) Veleprodajno tržište središnjeg pristupa za masovno tržište
Veleprodajno tržište iznajmljivanja završnih segmenata telekomunikacione mreže	13	6	4. Veleprodajno tržište visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji	2. Veleprodajni garantovani kapaciteti
Veleprodajno tržište iznajmljivanja prenosnih segmenata telekomunikacione mreže	14
Veleprodajno tržište pristupa i originacije poziva u mobilnoj mreži	15
Veleprodajno tržište terminacije poziva u mobilnoj mreži	16	7	2. Veleprodajno tržište terminacije poziva u mobilnoj mreži
Veleprodajno tržište za međunarodni roming	17
Veleprodajno tržište usluga emitovanja prenosa	18

Tabela 1: Tržiša podložna prethodnoj regulaciji (ex ante) prema preporukama Evropske komsije

2.2 Pravni osnov za sprovođenje analize tržišta usluga elektronskih‌

komunikacija

Prethodno navedene direktive (osim poslednje iz 2018. godine) implementirane su u crnogorsko zakonodavstvo kroz Zakon o elektronskim komunikacijama, xxxxx xx u članu 11 utvrđena, između ostalih, nadležnost Agencije da sprovodi analizu relevantnih tržišta, utvrđuje operatore sa značajnom tržišnom snagom i preduzima regulatorne mjere za sprečavanje negativnih efekata značajne tržišne snage operatora.

U cilju obezbjeđenja konkurencije na tržištu elektronskih komunikacija prema Zakonu o elektronskim komunikacijama u Poglavlju VI (članovi 63 – 78) definisan xx xxxxxxxx analize tržišta usluga elektronskih komunikacija, određivanja i analize relevantnih tržišta, određivanje operatora sa značajnom snagom i nalaganje obaveza, kao i skup obaveza koje se mogu naložiti operatoru sa značajnom tržišnom snagom. Osnovni cilj postupka analize tržišta je utvrđivanje efikasnosti tržišne konkurencije na xxx tržištu, tj. postojanje jednog ili više operatora koji imaju značajnu ili zajedničku značajnu tržišnu snagu na relevantnom tržištu. Na osnovu rezultata sprovedene analize ili Xxxxx tri kriterijuma određuju se, zadržavaju, mijenjaju ili ukidaju mjere iz članova 71 do 75 Zakona o elektronskim komunikacijama, pri čemu Agencija uzima u obzir načelo racionalnosti i proporcionalnosti, uz obrazloženje naređenih mjera.

Zakonom o elektronskim komunikacijama propisano je da se prilikom određivanja relevantnih tržišta iz člana 64 uzima u obzir praksa Evropske unije, što znači da se bez dokazivanja kumulativne ispunjenosti tri kriterijuma (Test tri kriterijuma), može vršiti ex ante regulacija samo onih relevantnih tržišta iz Preporuka.

Ostala tržišta se mogu regulisati ukoliko se utvrdi da su su na xxx tržištima istovremeno zadovoljena sljedeća tri kriterijuma:

1. Postojanje snažnih i trajnih barijera za ulazak na tržište, strukturne, pravne i regulatorne

prirode;

2. Struktura tržišta ne pokazuje tendencije razvoja efikasne tržišne konkurencije u odgovarajućem vremenskom periodu, ne dužem od tri godine;

3. Primjena propisa kojima se uređuje zaštita konkurencije ne obezbjeđuje efikasno otklanjanje nedostataka na tržištu.

Shodno navedenom, u slučaju istovremene ispunjenosti sva tri kriterijuma, u skladu sa članom 65 Zakona o elektronskim komunikacijama, Agencija je u mogućnosti da vrši ex ante regulaciju, kako preostalih tržišta koja su bila sastavni dio starih Preporuka o relevantnim tržištima, tako i bilo kojih drugih tržišta koja su specifična za područje elektronskih komunikacionih mreža i usluga u Crnoj Gori.

U cilju određivanja relevantnog tržišta, ovim dokumentom Agencija će utvrditi relevantno tržište usluga, kao i geografsku dimenziju utvrđenog relevantnog tržišta. Ovaj xxxxxxxx xx se sprovesti shodno Smjernicama Evropske komisije o analizi tržišta i utvrđivanju značajne tržišne snage, a u skladu sa zajedničkim regulatornim okvirom za elektronske komunikacione mreže i usluge, kao i relevantnom pravnom praksom Evropske unije iz područja tržišne konkurencije.

Nakon određivanja prethodno navedenih dimenzija relevantnog tržišta, Agencija će, u saradnji s

Agencijom za zaštitu konkurencije, ocijeniti efikasnost tržišne konkurencije na xxx tržištu.

Agencija će u slučaju nedostatka efikasne tržišne konkurencije, a u skladu sa Zakonom o elektronskim komunikacijama, procijeniti postoji xx xx xxx relevantnom tržištu jedan ili više operatora sa značajnom tržišnom snagom.

Shodno članu 69 Zakona o elektronskim komunikacijama, Agencija rješenjem određuje operatora, odnosno operatore sa značajnom tržišnom snagom na xxx tržištu, pri čemu nalaže preduzimanje najmanje jedne od mjera iz članova 71 do 75 ovog zakona, uz primjenu načela racionalnosti i proporcionalnosti.

Predmetno tržište veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji (Tržište broj 4), navedeno je u Preporuci (2014/710/EU), što znači da je Evropska komisija zaključila da su na ovom tržištu zadovoljena sva tri kriterijuma, te da je podložno ex ante regulaciji u većini zemalja Evropske unije. Iz tog razloga Agencija je u mogućnosti ovo tržište prethodno regulisati, a xxxxx xxx i utvrditi bez dokazivanja da su istovremeno zadovoljena tri kriterijuma navedena u članu 65 stav 3 Zakona o elektronskim komunikacijama.

Savjet Agencije je na sjednici od 18. 03. 2021. godine usvojio Odluku o pokretanju ponovnog postupka analize relevantnih tržišta („Sl. list Crne Xxxx“, broj 32/21) za slijedeća relevantna tržišta:

1) Veleprodajno tržište završavanja (terminacije) poziva u sopstvenoj telefonskoj mreži koji se pružaju na fiksnoj lokaciji;

2) Veleprodajno tržište završavanja (terminacije) poziva u sopstvenoj mobilnoj telefonskoj mreži;

3) a) Veleprodajni lokalni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji;

b) Veleprodajni centralni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište;

4) Veleprodajni visokokvalitetni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji.

Agencija sprovodi ponovni postupak analize xxxx navedenih relevantnih tržišta u 2021. godini, shodno članu 64 stav 4 Zakona o elektronskim komunikacijama kojim se propisuje obaveza Agencije da sprovodi xxxxxxxx xxxxxxx relevantnih tržišta najmanje jednom u tri godine, a saglasno Odluci o relevantnim tržištima („Sl. list Crne Xxxx“, broj 02/17) iz 2017. godine.

2.3 Saradnja sa Agencijom za zaštitu konkurencije‌

Imajući u vidu činjenicu da član 65 Zakona propisuje da Agencija u saradnji sa organom nadležnim za zaštitu konkurencije određuje, prati, preispituje relevantne usluge i relevantna geografska tržišta u Crnoj Gori u oblasti usluga elektronskih komunikacija, kao i da shodno članu 66 Zakona Agencija sprovodi postupak određivanja relevantnog tržišta u skladu sa propisima kojima se uređuje zaštita konkurencije. Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost i Agencija za zaštitu konkurencije potpisale xx, xxxx 28.04.2009. godine, Sporazum o saradnji na području obezbjeđenja konkurencije i predupređenja štetnih efekata nedostatka konkurencije na tržištu usluga elektronskih komunikacija.

Agencija je 2021. godine, po pribavljenom Mišljenju Agencije za zaštitu konkurencije broj: 01‒354/21‒177/4 od 15. 03. 2021. godine xxxxx xx Agencija za zaštitu konkurencije iskazala saglasnost na predloženi tekst Odluke (poglavlje 8. ovog dokumenta ‒ 8.1. Prilog 1), donijela Odluku o pokretanju ponovnog postupka analize relavantnih tržišta („Sl. list Crne Xxxx“, broj 32/21) na osnovu prvog stava člana 15 Okvirne direktive, te preporuke Evropske komisije iz 2014. godine o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja su podložna prethodnoj regulaciji.

2.4 Hronološki redosljed aktivnosti Agencije u postupku analize relevantnih tržišta‌

Evropski regulatorni okvir (Okvirna Direktiva Evropske komisije) upućuje da se prilikom određivanja relevantnih tržišta usluga i relevantnih geografskih tržišta uvažavaju nacionalne okolnosti i specifičnosti.

Nakon sagledavanja više faktora koji se odnose na veličinu i strukturu tržišta Crne Xxxx, postojeći nivo razvoja tržišta elektronskih komunikacija, kao i ciljeve regulatorne politike, Agencija je odredila četiri relevantna tržišta, saglasno Preporuci Evropske komisije (2014/710/EU) o relevantnim tržištima.

− Savjet Agencije je na sjednici od 28. 01. 2021. godine usvojio Nacrt Odluke o pokretanju postupka ponovne analize na relevantnim tržištima usluga, saglasno Odluci o relevantnim tržištima iz 2017. godine („Sl.list Crne Xxxx“, broj 02/17), a na osnovu člana 64 stav 4 Zakona o elektronskim komunikacijama koji propisuje obavezu da Agencija sprovodi xxxxxxxx

xxxxxxx relevantnih tržišta najmanje jednom u tri godine.

− Tokom javnog konsultativnog postupka o Nacrtu odluke o pokretanju postupka ponovne analize na relevantnim tržištima usluga, koji je trajao do 01. 03. 2021.godine, Crnogorski Telekom je jedini dostavio svoje komentare na Nacrt odluke.

− Savjet Agencije je, na sjednici održanoj 18. 03. 2021. godine, po pribavljenom Mišljenju Agencije za zaštitu konkurencije broj: 01‒354/21‒177/4 od 15. 03. 2021. godine godine (poglavlje 8. ovog dokumenta ‒ 8.1. Prilog 1) xxxxx Odluku o pokretanju postupka ponovne analize na relevantnim tržištima usluga („Sl.list Crne Xxxx“, broj 32/21).

− Pripremljen je upitnik koji se odnosi na relevatno tržište veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji. Upitnikom su specificirani tehnički, statistički, operativni i finansijski podaci koji se odnose na period od poslednje tri godine od 2018. do 2020. (na polugodišnjoj osnovi) neophodni za sprovođenje postupka definisanja i analize

relevantnih tržišta;

− Agencija je dostavila operatorima, xxxx 27. 05. 2021. godine, Upitnik uz obavezu da se

traženi podaci po Upitnicima dostave najkasnije do 10. 06. 2021. godine.

Upitnik je upućen sljedećim operatorima:

1. Crnogorski Telekom a.d., Xxxxxxxxx 00, Xxxxxxxxx

2. Telenor d.o.o., Xxxxxx xxx 0, Xxxxxxxxx

3. M:tel do.o.o., Bulevar Xxxxxx Xxxxx Xxxxxxxxxx 000, Xxxxxxxxx

4. Radio–difuzni centar d.o.o. , Bulevar Svetog Petra Cetinjskog 130/V, Podgorica

5. IP Mont d.o.o., Mitra Bakića bb, Podgorica

Popunjene upitnike dostavili su svi operatori.

− Nakon prijema popunjenih upitnika, u skladu sa Odlukom Agencija je pristupila analizi

tržišta veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji.

2.5 Pregled dosadašnjih aktivnosti‌

Preporuka (2003/311/EC) o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija xxxx xx sadržala 18 tržišta koja podliježu ex ante regulaciji, iz 2003. godine, razlikovala je tri relevantna tržišta iznajmljenih linija: tržište minimalnog seta iznajmljenih linija – maloprodajni nivo, tržište terminalnih segmenata iznajmljenih linija – veleprodajni nivo i tržište trunk segmenata iznajmljenih linija – veleprodajni nivo.

Preporuka (2007/879/EC) o relevantnim tržištima u sektoru elektronskih komunikacija koja sadrži 7 tržišta koja podliježu ex ante regulaciji, ne prepoznaje tržište minimalnog seta iznajmljenih linija kao relevatno tržište na maloprodajnom nivou koje podliježe ex ante regulaciji.

Na veleprodajnom nivou, važeća preporuka ne prepoznaje ni tržište trunk segmenata iznajmljenih

linija – veleprodajni nivo, kao relevatno tržište koje podliježe ex ante regulaciji.

Granica između terminalnih segmenata iznajmljenih linija i trunk segmenta iznajmljenih linija nije jasno definisana, što znači da xx xxxxxxx između ovih segmenata iznajmljenih linija zavisiti od topologije mreže xxxx xx specifična za svaku državu, pa će navedenu granicu odrediti nadležno regulatorno tijelo na osnovu nacionalnih specifičnosti16.

Na sljedećoj slici su dati segmenti iznajmljene linije:

Terminalni segment

Trunk segment

Terminalni segment

Pristupna mreža

Jezgro mreže

Iznajmljena linija

Agencija je, tokom 2010. godine, uradila analizu tržišta terminalnih segmenata iznajmljenih linija – veleprodajni nivo. Xxx Analizom je utvrđena granica između tržišta terminalnih segmenata iznajmljenih linija i trunk segmenta iznajmljenih linija, koja odgovara situaciji u Crnoj Gori.

16 Explanatory note C(2007) 5406, str. 38

Tokom 2013. godine Agencija je uradila drugi xxxx analize ovog tržišta. Nakon sprovedene analize relevatnog tržišta terminalnih segmenata iznajmljenih linija – veleprodajni nivo, Agencija je Rješenjem u novembru 2013. godine, proglasila Crnogorski Telekom za operatora sa značajnom tržišnom snagom na relevatnom tržištu. Navedenim Rješenjem, Crnogorskom Telekomu su, kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom, određene sljedeće regulatorne obaveze:

1. Obaveza omogućivanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja;

2. Obaveza obezbjeđivanja jednakog tretmana – nediskriminatornost;

3. Obaveza obezbjeđivanja preglednosti – transparentnost;

4. Obaveza odvajanja računovodstvenih evidencija;

5. Obaveza nadzora cijena i troškovnog računovodstva.

Pored toga, Agencija je tokom 2011. godine, uradila i Analizu veleprodajnog tržišta trunk segmenata iznajmljenih linija, nakon provjere ispunjenosti xxxxx tri kriterijuma. Nakon sprovedene analize, Agencija je Rješenjem, iz decmbra 2011. godine, proglasila Crnogorski Telekom za operatora sa značajnom tržišnom snagom na veleprodajnom tržištu trunk segmenata iznajmljenih linija.

Tokom 2015. godine Agencija je uradila drugi xxxx analize veleprodajnog tržišta trunk segmenata iznajmljenih linija, nakon provjere ispunjenosti xxxxx tri kriterijuma. Nakon sprovedene analize, Agencija je Rješenjem, iz oktobra 2015. godine, proglasila Crnogorski Telekom za operatora sa značajnom tržišnom snagom na veleprodajnom tržištu trunk segmenata iznajmljenih linija. Navedenim Rješenjem, Crnogorskom Telekomu su, kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom, određene sljedeće regulatorne obaveze:

1. Obaveza obezbjeđivanja preglednosti;

2. Obaveza obezbjeđivanja jednakog tretmana – nediskriminatornost;

3. Obaveza odvajanja računovodstvenih evidencija;

4. Obaveza omogućivanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja;

5. Obaveza nadzora cijena i troškovnog računovodstva.

Crnogorski Telekom je, postupajući po nametnutim obavezama, objavio Referentnu veleprodajnu ponuda terminalnog i trunk segmenta iznajmljenih linija i primijenio cijene koje je Agencija odredila odgovarajućim analizama relevatnih tržišta.

Tokom 2017. xxxxxx xx sprovela analizu veleprodajnog tržišta visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji. Na osnovu sprovedene analize Agencija je utvrdila da veleprodajno tržište visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji nije dovoljno konkurentno i identifikovala Crnogorski Telekom a.d. Podgorica kao operatora sa značajnom tržišnom snagom na ovom tržištu. Agencija je Rješenjem, iz decembra 2017. godine, koje je dužna da xxxxxx prema članu 69 Zakona o elektronskim komunikacijama, proglasila Crnogorski Telekom za operatora sa značajnom tržišnom snagom na veleprodajnom tržištu visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji.

Navedenim Rješenjem, Crnogorskom Telekomu su, kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom, određene sljedeće regulatorne obaveze:

1. Obaveza obezbjeđivanja preglednosti;

2. Obaveza obezbjeđivanja jednakog tretmana – nediskriminatornost;

3. Obaveza odvajanja računovodstvenih evidencija;

4. Obaveza omogućivanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja;

5. Obaveza nadzora cijena i troškovnog računovodstva.

Crnogorski Telekom je, postupajući po nametnutim obavezama, objavio Referentnu ponudu

veleprodajnog širokopojasnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji u mreži.

Xxxxx, tokom perioda koji je relevantan za ovu analizu, Crnogorski Telekom je imao status operatora sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji.

3. VELEPRODAJNI VISOKOKVALITETNI PRISTUP – GLAVNE KARAKTERISTIKE‌

Usluga veleprodajnog visokokvalitetnog pristupa predstavlja javnu elektronsku komunikacionu uslugu koja objezbjeđuje stalnu vezu (konekciju) simetričnog prenosnog kapaciteta, između dvije terminalne xxxxx (eng. NTP – Network Termination Point) iste ili različitih elektronskih komunikacionih mreža sa odgovarajućim interfejsima, bez mogućnosti komutacije, uz mogućnost istovremenog prenosa različitih vrsta informacija (npr. govora, podataka, video sadržaja itd.). Ove usluge su poznate kao „usluge iznajmljenih linija“.

Usluge iznajmljenih linija se pružaju kao nacionalne i kao međunarodne iznajmljene linije. Nacionalne iznajmljene linije povezuju terminalne xxxxx mreže u Crnoj Gori. Međunarodna iznajmljena linija povezuje terminalnu tačku mreže u Crnoj Gori sa drugom terminalnom tačkom mreže koja se nalazi van Crne Xxxx, xx. u drugoj državi.

Usluge iznajmljenih linija se mogu razlikovati prema sljedećim karakteristikama:

− Kapacitetu prenosa,

− Garantovanom kvalitetu usluge,

− Rastojanju između terminalnih tačaka.

Usluge iznajmljenih linija mogu se pružati putem različitih tehnologija prenosa (PDH, SDH, (S)HDSL, Ethernet, ATM, IP/MPLS itd.) i različitih medijuma prenosa (bakarna parica, optičko vlakno, bežični sistemi prenosa). Tradicionalne iznajmljene linije se pružaju se na primjer putem SDH/PDH tehnologije i tipično su to vodovi xxxxx–xxxxx. Međutim, usluge tradicionalnih iznajmljenih linija sve više se zamjenjuju uslugama koje se zasnivaju na Ethernet tehnologiji, koja omogućava veću fleksibilnost i skalabilnost, uz niže troškove. Takve usluge, koje su zamjenljive sa uslugom tradicionalnih iznajmljenih linija, mogu biti u konfiguraciji xxxxx–xxxxx (PtP), ali i u konfiguraciji xxxxx–više tačaka (PtMP).

Usluga visokokvalitetnog pristupa pruža se na maloprodajnom nivou i na nivou veleprodaje. Usluga veleprodajnog visokokvalitetnog pristupa omogućava operatorima ponudu maloprodajnih usluga visokokvalitetnog pristupa koje se koriste za pružanje različitih elektronskih komunikacionih usluga poslovnim korisnicima iz privatnog i javnog sektora, koja koriste ovu uslugu za povezivanje svojih poslovnih lokacija. Maloprodajne usluge visokokvalitetnog pristupa su na primjer javno dostupna telefonska usluga u fiksnoj i mobilnoj mreži, usluga prenosa podataka, usluga širokopojasnog pristupa internetu i slično. Pored toga, maloprodajne usluge visokokvalitetnog pristupa se mogu koristiti i za usluge virtuelnih privatnih mreža – VPN, koje omogućavaju poslovnim korisnicima međusobno povezivanje različitih poslovnica, uključujući data centre, u svrhu razmjene podataka i pristupa poslovnim aplikacijama.

Ono što je značajnije iz ugla ove analize tržišta je pružanje usluga visokokvalitetnog pristupa na nivou veleprodaje. Prema Eksplanatornom memorandumu17, operatori koriste usluge iznajmljenih

17 Explanatory note C (2007) 5406 – dokument koji je objavljen uz Preporuku Evropske Komisije 17. 12. 2007. godine o

tržištima koja su predmet ex ante regulacije.

linija na nivou veleprodaje, sa ciljem izgradnje i razvoja svoje mreže i pružanja usluga krajnjim korisnicima. Usluge veleprodajnog visokokvalitetnog pristupa omogućavaju operatorima korisnicima pružanje maloprodajnih usluga visokokvalitetnog pristupa (i povezanih usluga) krajnjim korisnicima kojima inače ne bi mogli pružati takve usluge putem svoje mreže zbog nepostojanja direktne pristupne veze do krajnjeg korisnika preko koje bi se usluga visokokvalitetnog pristupa mogla pružati.

Operatori korisnici najčešće koriste usluge visokokvalitetnog pristupa na veleprodajnom nivou, za

sljedeće potrebe:

− Povezivanje mreže sa mrežama drugih operatora;

− Izgradnja (nadogradnju) i razvoj svoje mreže (iznajmljene linije za povezivanje svojih elemenata mreže);

− Pružanje usluge iznajmljene linije svojim krajnjim korisnicima.

Na sljedećoj slici su prikazane neke vrste iznajmljenih linija koje operatori koriste na

veleprodajnom nivou:

Operator B

Iznajmljena linija Iznajmljena linija

koju obezbjeđuje

Operator A

Krajnji korisnik

Operatora B

Operator A

Operator B

Interkonekcioni link

ili link za Internet

tranzit

Operator A

Iznajmljena linija koju obezbjeđuje Operator A

` `

Operator B

Interkonekcioni link

ili link za Internet

tranzit

Operator A

Operator C

Iznajmljena linija koju obezbjeđuje Operator A

` `

Operator B

Iznajmljena linija za

povezivanje

elemenata u mreži

Operator A

Operator B

Iznajmljena linija koju obezbjeđuje Operator A

Na osnovu prethodno navedenog, veleprodajna usluga visokokvalitetnog pristupa nije značajna samo za pružanje usluge visokokvalitetnog pristupa na maloprodajnom nivou, već i za pružanje drugih elektronskih komunikacionih usluga na maloprodajnom nivou, kao i za za razvoj cijelog

tržišta elektronskih komunikacija, posebno u dijelu razvoja prenosnih i pristupnih elektronskih komunikacionih mreža u cijeloj državi.

Veleprodajne iznajmljene linije, zajedno s ostalim veleprodajnim visokokvalitetnim pristupnim proizvodima sa karakteristikama opisanim u ovom poglavlju, čine tržište veleprodajnog visokokvalitetnog pristupa (eng. Wholesale high–quality access, WHQA). Ti pristupni proizvodi nisu nužno međusobno direktno zamjenjivi, ali i dalje pripadaju istom tržištu, pod uslovom da se nalaze u tzv. „lancu zamjenljivosti“.

3.1 Trenutno stanje na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji u Crnoj Gori‌

Tokom perioda koji je relevantan za ovu analizu (od 2018. do 2020. godine), na crnogorskom tržištu uslugu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji krajnjim korisnicima pružali su sljedeći operatori:

1. Crnogorski Telekom a.d.

2. Telenor d.o.o.

3. M:tel do.o.o.

4. Radio–difuzni centar d.o.o.

5. IP Mont d.o.o.

Osim Radio–difuznog centra koji uslugu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji pruža preko mikrotalasnih linkova, ostali operatori dominantno za pružanje usluge, xxx xxxxxxx medijum za prenos, koriste optička vlakna. Upravo ta činjenica ovim operatorima omogućava da odgovore na zahtjeve za velikim kapacitetima, kako u granicama države tako i prema drugim državama.

4. DEFINICIJA RELEVANTNOG TRŽIŠTA‌

4.1 Opis postupka definisanja tržišta‌

Definisanje relevantnog tržišta je prvi korak u postupku sprovođenja analize relevantnog tržišta. Prilikom definisanja određenog relevantnog tržišta uzimaju se u obzir očekivani ili predviđeni tehnološki ili ekonomski razvoj u nekom budućem vremenskom periodu koji se obično podudara sa rokom za sprovođenje narednog kruga analize relevatnog tržišta. Xxxxx, sagledavanje operativnih podataka i performansi, koji se odnose na raniji vremenski period, omogućava Agenciji projekciju razvoja i trendova na relevantnom tržištu do očekivanog roka za sprovođenje sljedeće analize relevantog tržišta.

Relevantno tržište xx xxxx svih javno ponuđenih elektronskih komunikacionih usluga, koje su po svojim karakteristikama i namjeni međusobno supstitutivne na određenom geografskom području, pri datom nivou cijena. Osnovna načela definisanja relevantnih tržišta odnose se na analizu stepena supstitucije na strani tražnje, stepena supstitucije na strani ponude i analize potencijalnih konkurentskih pritisaka. Definicija relevantnih tržišta se može mijenjati i mijenja se sa promjenom osobina usluga i mogućnostima supstitucije kod ponude i tražnje. Saglasno propisima Evropske unije o zaštiti konkurencije, relevantna tržišta imaju dvije dimenzije i to: relevantno tržište usluga i relevantno geografsko tržište.

Relevantno tržište usluga čine one usluge, koje su, posmatrano sa pozicije krajnjeg korisnika, međusobno supstitutivne zbog svojih karakteristika, cijena ili namjene. Drugim riječima, dimenziju relevantnog tržišta usluga čine sve ponuđene usluge koje su po svojim karakteristikama, namjenama i cijenama međusobno supstitutivne, tako da postoje efekti supstitucije na strani tražnje, na strani ponude ili mogućnost ulaska potencijalne konkurencije.

U svrhu definisanja tržišta, pri određivanju supstituta, može se koristiti se tehnika hipotetičkog monopolističkog xxxxx (eng. SSNIP test – Small but Non Transitory Increase in Price) koja, počevši od najuže moguće definicije tržišta koje se analizira, određuje da li hipotetički monopolista može da sprovede xxxx xxx značajno trajno povećanje cijena, a da xxxxxx ne izgubi dio xxxxxxx, usljed preorjentacije krajnjih korisnika ka supstitutivnim uslugama. Primjena pomenutog xxxxx ogleda se u postavljanju pitanja i traženju odgovora šta se događa u situaciji malog, ali značajnog i trajnog povećanja cijena usluge uz pretpostavku da cijene svih drugih usluga ostanu iste, pri čemu se po pravilu u obzir uzima trajni rast cijena od 5–10%.

Pri definisanju tržišta usluga određuju se usluge koje korisnik smatra supstitutima u pogledu, namjene, funkcionalnosti i cijena na datom tržištu. Xxxxxx supstitucije se određuje pomoću:

• Stepena supstitucije na strani tražnje (eng. Demand side supstitutability), i

• Stepena supstitucije na strani ponude (eng. Supply side supstitutability).

Kod analiza stepena supstitucije na strani tražnje utvrđuje se asortiman usluga koje krajnji korisnik može smatrati supstutivnim uslugama na relevantnom tržištu. Xxxxxx supstitucije na strani tražnje predstavlja xxxxxx supstitucije javno dostupnih elektronskih komunikacionih usluga na

relevantnom tržištu zbog kojih krajnji korisnici mogu odgovoriti na povećanje cijene jedne usluge prelaskom na korišćenje druge usluge istog operatora ili iste, odnosno supstitutivne usluge drugih operatora na relevantnom tržištu. Supstitucija na strani tražnje dešava se u trenutku kada korisnik određene usluge prelazi na druge, supstitutivne usluge kao odgovor na relativno povećanje cijene usluge koju koristi. Ukoliko operator xxxx xxxx određenu uslugu, poveća cijenu te usluge, korisnici su u mogućnosti da pređu na supstitutivne usluge drugih operatora, pa na xxx xxxxx operatora koji je povećao cijenu svoje usluge prisile da cijene vrati na nivo na koji su bile prije povećanja, iz razloga što će početi da gubi svoje korisnike, a samim xxx x xxxxxxx. Primjena ovog argumenta zavisi od supstitucije na strani tražnje, odnosno, što je supstitucija na strani tražnje jače izražena, operatori su više ograničeni u povećanju cijena svojih usluga krajnjim korisnicima.

Kod supstitucije na strani ponude vrši se xxxxxxx xxxx xxxxx da pokaže da li potencijalni pružalac javnih elektronskih komunikacionih usluga, koji pruža druge usluge, a koje ne pripadaju istom tržištu usluga, može brzo (u kratkom, odnosno srednjem roku) i uz relativno male troškove ponuditi konkretnu uslugu na relevantnom tržištu kao odgovor malom, ali značajnom, trajnom povećanju cijena usluge xx xxxxxx hipotetičkog monopoliste. Kod supstitucije na strani ponude operator xxxx xxxx uslugu odmah reaguje na povećanje cijene, dok je potencijalnim konkurentima potrebno više vremena i ulaganja nenadoknadivih troškova (eng. sunk costs) za pružanje istovjetne usluge na tržištu.

Prilikom procjene postojanja potencijalne tržišne konkurencije potrebno je utvrditi njen nivo i uslove na relevantnom tržištu pod kojima novi tržišni učesnici , odnosno privredni subjekti mogu ući na dato relevantno tržište. Postojanje potencijalne tržišne konkurencije utvrđuje se na osnovu razmatranja predviđenih promjena postojećih tržišnih uslova, koje se odnose na strukturu relevantnog tržišta, ponašanja postojećih učesnika na relevantnom tržištu i uticaja na ostale stvarne i potencijalne učesnike na tržištu, ekonomske i finansijske snage učesnika na tržištu, ekonomskih, pravnih i drugih prepreka pristupa relevantnom tržištu, tržišnih trendova, i dr.

Geografsku dimenziju relevantnog tržišta čini područje na kojem su određeni operatori ili pružaoci usluga uključeni u ponudu i tražnju za proizvodima i uslugama, a na kojem su uslovi konkurencije dovoljno homogeni da se to područje razlikuje od susjednih područja gdje su uslovi konkurencije bitno drugačiji.

4.2 Relevantno tržište u dimenziji usluga‌

Sve usluge koje su međusobno zamjenljive, odnosno koje predstavljaju međusobne supstitute, formiraju isto tržište u dimenziji usluga. Pri određivanju dimenzije tržišta polazi se od supstitucije na strani tražnje i supstitucije na strani ponude.

S obzirom da potražnja za uslugama veleprodajnog visokokvalitetnog pristupa proizlazi iz potražnje za uslugama visokokvalitetnog pristupa na maloprodajnom nivou, Agencija će pri utvrđivanju dimenzije usluga relevantnog tržišta veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, utvrditi supstitutivne usluge na veleprodajnom tržištu razmatrajući načine putem kojih operatori na maloprodajnom tržištu pružaju krajnjem korisniku usluge visokokvalitetnog pristupa, a pri tome uvažavajući budući razvoj tržišta.

4.2.1 Analiza stepena supstitucije na strani tražnje ‒ maloprodajni nivo‌

U skladu sa uvodnom izjavom 7. Preporuke Komisije o relevantnim tržištima 2014/710/EU, polazna osnova za definisanje relevantnog tržišta veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xx određivanje odgovarajućeg maloprodajnog tržišta na osnovu procjene supstitucije na strani tražnje. Iz ovog razloga je za utvrđivanje usluga koje predstavljaju međusobne supstitute na veleprodajnom nivou neophodno razmotriti načine na koje operatori mogu krajnjim korisnicima omogućiti uslugu visokokvalitetnog pristupa na maloprodajnom nivou.

Maloprodajna usluga iznajmljene linije predstavlja javnu elektronsku komunikacionu uslugu kojom se obezbjeđuje stalna veza između dvije terminalne xxxxx (lokacije) iste ili različitih elektronskih komunikacionih mreža sa odgovarajućim interfejsima, što ne uključuje funkciju komutacije, pri čemu je iznajmljena linija data krajnjem korisniku na isključivo korišćenje i omogućava mu garantovani simetrični prenosni kapacitet i istovremeno prenošenje informacija (npr. govora, podataka, slike itd.)

Na maloprodajnom tržištu usluge iznajmljenih linija se pružaju krajnjim korisnicima, koji su pretežno poslovni korisnici, a kojima iste služe za povezivanje geografski distribuiranih filijala, povezivanje sa okruženjem, prenos različitih vrsta signala i pristup Internetu, pri čemu se njihova poslovna komunikacija zasniva na potrebi za stalnim pristupom Internetu i prenosom podataka velikim brzinama. Prednosti pristupa iznajmljenim linijama su velika brzina, bezbjednost, maksimalna pouzdanost, istovremeni pristup Internetu za veći broj korisnika i mogućnost stalnog pristupa Internetu svoje računarske mreže.

Na osnovu prethodno navedenog, osnovne funkcionalne karakteristike usluge iznajmljenih linija su:

− Obezbjeđivanje stalnog prenosnog kapaciteta između dvije xxxxx (u istoj ili različitim

mrežama);

− Ne uključuje funkciju komutacije ili rutiranja na zahtjev koje bi bile kontrolisane xx xxxxxx

krajnjeg korisnika;

− Obezbjeđuje garantovan (dediciran), transparentan i simetričan prenosni kapacitet;

− Omogućava pružanje garantovanog stepena kvaliteta prenosnog kapaciteta.

Usluge, odnosno proizvodi koji ne ispunjavaju navedene karakteristike ne mogu biti bliski supstituti „tradicionalnim“ iznajmljenim linijama, i kao takvi bi izazivali manji konkurentski pritisak na strani tražnje na relevantnom tržištu. Usluge, odnosno proizvodi xx xxxx navedenim karakteristikama koje se ne mogu podvesti pod terminom tradicionalnih iznajmljenih linija mogu se smatrati bliskim ili čak savršenim susptitutivnim uslugama i mogu pripadati istom tržištu. Međutim, sposobnost supstitucije može biti umanjena zbog znatnih troškova prelaska kod drugog ponuđača ili na korišćenje druge usluge. Korisnik koji je investirao u opremu za korišćenje jedne vrste usluga često neće biti spreman da preuzme dodatne troškove u cilju prelaska na supstituvnu uslugu. Česti su i slučajevi da su korisnici vezani za postojeće usluge dugoročnim ugovorima ili visokim troškovima terminalne opreme. U slučaju kada su krajnji korisnici prilikom prelaska sa korišćenja jedne usluge na korišćenje druge supstitutivne usluge suočeni sa visokim troškovima prelaska, te usluge neće biti uključene na isto tržište.

Operatori u Crnoj Gori, pored kapaciteta 64 kbit/s; 2048 kbit/s, nestruktuirani; 2048 kbit/s, struktuirani i 34 Mb/s, na maloprodajnom nivou pružaju i iznajmljene linije koje imaju kapacitete između onih identifikovanih minimalnim setom iznajmljenih linija (kapacitete n x 64 kb/s i n x 2Mb/s), kao i kapacitete 140 i 155 Mb/s. Kapaciteti iznajmljenih linija na maloprodajnom nivou koji se trenutno nude u Crnoj Gori su: 64 kb/s; n x 64 kb/s (128 kb/s; 256 kb/s; 512 kb/s i 1024 kb/s); 2 Mb/s; n x 2 Mb/s; 100 Mb/s i 140/155 Mb/s. Navedeni kapaciteti podrazumijevaju, između ostalog, iznajmljene linije usaglašenih tehničkih karakteristika.

Opseg maloprodajnog tržišta iznajmljenih linija se bazira na analizi stepena supstitucije na strani tražnje i stepena supstitucije na strani ponude različitih usluga koje potencijalno mogu biti supstitut usluzi iznajmljene linije. Osnovni elementi koji se razmatraju kod analize stepena supstitucije na strani tražnje i stepena supstitucije na strani ponude su: kapacitet iznajmljene linije, dužina iznajmljene linije, lokacije terminalnih tačaka, funkcionalne karakteristike i cijena. Takođe, veoma su važne kvalitativne karakteristike, jer u nekim slučajevima postoje xxx uvijek razlike koje se tiču kvaliteta usluge prenosa govora i usluge prenosa podataka.

Prilikom određivanja definicije maloprodajnog tržišta, Agencija je primijenila uobičajeni pristup definisanju tržišta, koji je opisan u Metodologiji za sprovođenje postupka analize relevantnog tržišta. Glavni koraci koji su sprovedeni su sljedeći:

− Prvi korak u analizi je razmatranje ključnih karakteristika usluga koje se mogu klasifikovati

kao iznajmljene linije i identifikacija opsega osnovnih usluga koji predstavljaju osnovu analize.

− Nakon toga se određuju granice tržišta, tj. opseg usluga koji pripadaju tržištu. Pri tome se

naročito razmatraju pitanja koja se odnose na supstituciju na strani tražnje (xxxxxx do xxxx krajnji korisnici mogu da zamijene predmetne usluge drugim uslugama), kao i na homogenost konkurentnih uslova (xxxxxx do koga su slični nivoi konkurencije za usluge).

− Inicijalno se ispituju ograničenja osnovnih usluga, a nakon toga se razmatra širi opseg

usluga koje nemaju sve karakteristike iznajmljenih linija, ali i pored toga mogu nametnuti

konkurentna ograničenja na usluge iznajmljenih linija.

Istorijski posmatrano, opseg usluga iznajmljenih linija je zasnovan na naslijeđenoj tehnologiji i obuhvata analogne iznajmljene linije i tradicionalne digitalne iznajmljene linije. Pod pojmom tradicionalnih digitalnih iznajmljenih linija Agencija će u ovom dokumentu smatrati PDH, SDH i SHDSL/HDSL iznajmljene linije.

Analogne iznajmljene linije pružane su korišćenjem analogne opreme koja se nalazila u prostorijama korisnika. Kapacitet analogne mreže se obično koristio za prenos govora ili prenos podataka u opsegu za prenos govora. Za prenos podataka se koristio modem, pri čemu je analogna iznajmljena linija obično imala kapacitet 40 – 50 kb/s.

Tradicionalne digitalne iznajmljene linije se pružaju korišćenjem modema za prenos velikim brzinama koji služi da obezbijedi dedicirani kapacitet i prenos podataka. Osnovni kapacitet u digitalnoj mreži je 64 kb/s, koji se obično koristi za prenos podataka, ali može služiti za prenos govora ako se neophodna oprema instalira u prostorijama krajnjeg korisnika.

Trend prelaska sa analognih iznajmljenih linija na digitalne, u potpunosti je završen u Crnoj Gori.

U daljem postupku definisanja tržišta u dimenziji usluga Agencija je razmatrala sljedeće

potencijalne supstitute usluzi iznajmljenih linija:

− Potencijalne alternative tradicionalnim iznajmljenim linijama;

− Segmentacija iznajmljenih linija prema kapacitetima;

− Nacionalne i međunarodne iznajmljene linije.

4.2.1.1 Potencijalne alternative tradicionalnim iznajmljenim linijama

S obzirom da je u prethodnoj tački ustanovljen osnovni opseg usluga iznajmljenih linija, Agencija će u ovoj tački procijeniti moguće supstitute xxx uslugama. U skladu sa xxx, Agencija će razmatrati sljedeće usluge:

− VPN,

− Ethernet usluge,

− Asimetrične usluge prenosa podataka (asimetrični xDSL, FTTx, KDS/HFC).

U cilju sagledavanja supstitivnosti na strani tražnje, Agencija će analizirati određene usluge, odnosno proizvode, koji mogu da pružaju funkcionalno ekvivalente usluge usluzi tradicionalnih iznajmljenih linija, tj mogu biti bliski ili savršeni supstituti usluzi tradicionalnih iznajmljenih linija. Pored toga Agencija će razmatrati i trendove na tržištu, kao i poređenje relativnih cijena ovih usluga.

❖ VPN (Virtual private network) usluge

VPN (eng. Virtual Private Network) je usluga koja korisnicima omogućava povezivanje geografski distribuiranih lokacija u cilju realizacije privatne mreže, preko javnih mreža. Kod tehnoloških rješenja baziranih na Internet protokolu terminalna oprema korisnika je vezana za IP adresu koju definiše krajnji korisnik.

VPN pružaju mogućnost konfigurisanja prema zahtjevima krajnjeg korisnika. U skladu sa xxx, VPN omogućavaju korišćenje za aplikacije „xx xxxxx do xxxxx“, ali i za aplikacije „xx xxxxx do više tačaka“.

S obzirom da VPN usluge ne obezbjeđuju garancije u pogledu simetričnog kapaciteta prenosa, kao i parametara kvaliteta usluga koje su karakteristične za tradicionalne iznajmljene linije, VPN usluge ne predstavljaju potpuni supstitut uslugama iznajmljenih linija.

❖ Ethernet usluge

Ethernet prenosna tehnologija se, zbog svog tehnološkog razvoja, raširenosti i povoljnih cijena opreme, sve više pojavljuje kao standardna tehnologija za širokopojasne mreže. Kada su u pitanju iznajmljene linije, razmatraćemo slučaj u xxxx xx iznajmljena linija realizovana preko Ethernet tehnologije korišćenjem konfiguracije “xx xxxxx do xxxxx”, sa Ethernet interfejsima xxxxxx xx dodijeljen garantovani simetrični kapacitet prenosa.

Ethernet koristi tehnologiju prenosa paketa i, za razliku od PDH/SDH sistema prenosa, dizajniran

xx xxxx da može da opsluži vršna opterećenja saobraćaja koja prevazilaze kapacitet usluge u

kratkim vremenskim intervalima. To se postiže skladištenjem (buferovanjem) podataka za kasniji prenos. Iz tog razloga, performanse koje se odnose na kašnjenje i varijacije kašnjenja (jitter) se neizbježno degradiraju u uslovima velike količine saobraćaja, što čini kvalitet usluga koji se pruža korišćenjem Ethernet tehnologije “xx xxxxx na kraj” zavisnim od količine saobraćaja, za razliku od PDH/SDH usluga. Starije verzije Ethernet servisa su imale xxxx promjenljivije vrijednosti kašnjenja i varijacije kašnjenja (jitter), i kao rezultat nijesu bile u mogućnosti da podrže sinhronizaciju. Međutim, ukoliko se obezbijedi adekvatno upravljanje saobraćajem, što se xxxx xxxx u tzv. ”carrier class” Ethernet servisima koji omogućavaju usluge “xx xxxxx do xxxxx”, može xx xxxx do performansi koje se odnose na kašnjenje i varijaciju kašnjenja (jitter) koje su uporedive sa PDH/SDH uslugama18.

Takođe, treba navesti i značajan napredak koji se odnosi na početak razvoja kod tzv. ”carrier class” Ethernet servisa koji podržavaju protokole za sinhronizaciju, kao što je SyncE and IEEE 1588. Glavna primjena ovih servisa se očekuje da bude transport u mobilnim mrežama.

Stoga, Ethernet tehnologija može biti konfigurisana na način da pruža ekvivalentno funkcionalnu

uslugu usluzi tradicionalne iznajmljene linije velikog kapaciteta.

❖ Asimetrične usluge prenosa podataka (asimetrični xDSL, FTTx)

U ovom trenutku, širokopojasni pristup se pruža, u najvećoj mjeri, korišćenjem ADSL i ADSL2+ tehnologija preko pristupne bakare mreže od lokalnih čvorova mreže do prostorija krajnjeg korisnika. ADSL tehnologija omogućava korišćenje standardne telefonske bakarne parice za obezbjeđivanje asimetričnog prenosa podataka velikim brzinama. Asimetrija se iskazuje u činjenici da su kapaciteti za download veći od kapaciteta za upload. Kapaciteti koji su na raspolaganju krajnjem korisniku zavise kako od opreme koje je instalirana u lokalnim čvorovima mreže (tj. tipa ADSL tehnologije xxxx xx primijenjena), tako i od udaljenosti korisnika od lokalnog čvora. Pored toga, što ADSL ne pruža simetričan prenosni kapacitet, u odnosu na iznajmljene linije razlika postoji u kvalitetu ADSL usluga koje se odnose na garantnovani kapacitet, kašnjenje i varijaciju kašnjenja.

Iz prethodno navedenog Agencija zaključuje da ADSL usluge ne predstavljaju potpuni supstitut

uslugama iznajmljenih linija.

Razvoj širokopojasnih mreža sljedeće generacije je baziran na unapređenju pristupne konekcije između krajnjeg korisnika i mreže operatora. Taj cilj se realizuje instalacijom kablova sa optičkim vlaknima u pristupnoj elektronskoj komunikacionoj mreži operatora. Pri tome, glavne mrežne arhitekture koje se trenutno razvijaju su:

− FTTH – arhitektura u kojoj je xxxx krajnjeg korisnika povezan sa mrežom operatora putem

optičkog vlakna.

− FTTB – arhitektura u kojoj je zgrada krajnjeg korisnika povezana sa mrežom operatora putem optičkog vlakna, pri čemu je konekcija do stana krajnjeg korisnika ostvarena nekim drugim prenosnim medijumom.

18 Opis usluga koji je dat xx xxxxxx MEF, daje primjer ovoga: xxxx://xxxxxxxxxxxxxxxxxx.xxx/xxxxx-xxxxxxxx-xxxxxxxx.xxx

U Crnoj Gori Crnogorski Telekom razvija FTTH arhitekturu koja koristi GPON topologiju kojom se jedno optičko vlakno od pristupne xxxxx u mreži dijeli između više korisnika. FTTB arhitektura se koristi u kombinaciji sa ADSL2+ tehnologijom, za pružanje usluga krajnjem korisniku.

Zajedničke karakteristike ponuđenih usluga (FTTH, FTTB) je da nude veći kapacitet pristupa u odnosu na tehnologije bazirane na bakarnim paricama. Međutim, i pored toga preko ovih tehnologija pružaju se asimetrični kapaciteti pristupa i nema garantovanih stalnih kapaciteta pristupa (u download–u i u upload–u).

Iz prethodno navedenog Agencija zaključuje da usluge bazirane na FTTx (FTTH, FTTB) ne

predstavljaju potpuni supstitut uslugama iznajmljenih linija.

Xxxxxx supstitucije na strani tražnje između dvije usluge može se procijeniti na osnovu trendova

migracije za relevantne usluge.

Za potrebe ove procjene, uzećemo u razmatranje obrasce promjene koje se dešavaju u broju digitalnih PDH/SDH iznajmljenih linija i Ethernet iznajmljenih linija. Na maloprodajnom tržištu usluga iznajmljenih linija, se i dalje dominantno koriste usluge tradicionalnih iznajmljenih linija.

U slučaju primjene SSNIP xxxxx, odnosno primjene malog ali značajnog i trajnog povećanja cijene xx xxxxxx hipotetičkog monopoliste za digitalne iznajmljene linije kapaciteta 34 Mb/s, cijena takve iznajmljene linije će i dalje biti manja od cijene Ethernet iznajmljene linije kapaciteta 100 Mb/s. Međutim, imajući u vidu činjenicu da Ethernet iznajmljena linija kapaciteta 100 Mb/s nudi znatno veći prenosni kapacitet u odnosu na kapacitet od 34 Mb/s postoji određena motivacija za krajnje korisnike da pređu na korišćenje Ethetrnet iznajmljenih linija, počevši s kapacitetom od 100 Mb/s.

Zaključak

Glavne karakteristike usluga digitalnih i Ethernet iznajmljenih linija su sljedeće:

− Navedene usluge predstavljaju supstitute po svojim funkcionalnim karakteristikama.

− Određena istraživanja koja su sproveli regulatori u Evropskoj Uniji su pokazala da postoji

velika vjerovatnoća da bi se krajnji korisnici odlučili na promjenu ovih usluga u slučaju

relativno male promjene cijena.

Na osnovu navedenog zaključujemo da digitalne iznajmljene linije i Ethernet iznajmljene linije

predstavljaju dio istog relevatnog tržišta usluga.

4.2.1.2 Segmentacija iznajmljenih linija prema kapacitetima

S obzirom da su iznajmljene linije dostupne u širokom rasponu kapaciteta Agencija je, za potrebe definisanja relevantnog tržišta, razmatrala xxxxxx supstitutivnosti iznajmljenih linija različitog kapaciteta.

S obzirom na to da se na maloprodajnom tržištu pružaju usluge iznajmljenih linija različitih kapaciteta prenosa, potrebno je utvrditi da li različiti kapaciteti prenosa čine sastavni dio istog tržišta. Agencija je analizirala supstitutivnost kapaciteta iznajmljenih linija preko funkcionalnih i cjenovnih karakteristika.

Razmatranjem funkcionalne supstitutivnosti, krajnji korisnik je u mogućnosti da umjesto iznajmljene linije većeg kapaciteta koristi više linija manjih kapaciteta i održava isti nivo kvaliteta usluge. Uzimajući u obzir da krajnji korisnik može koristiti jednu liniju većeg kapaciteta ili više linija manjih kapaciteta, a da pri tome nivo kvaliteta usluge ostaje nepromijenjen, Agencija ocjenjuje da se u skladu sa kriterijumom funkcionalne supstitutivnosti različiti kapaciteti iznajmljenih linija mogu smatrati dijelom istog tržišta.

Prema podacima dostavljenim u upitnicima, može se zaključiti da po pravilu porastom kapaciteta iznajmljene linije cijena po jedinici kapaciteta opada. Tako npr. cijena iznajmljene linije kapaciteta od 34 Mb/s nije 4 puta veća od cijene iznajmljene linije kapaciteta 8 Mb/s, već manje od 2 puta. Stoga, u slučaju primjene SSNIP za određeni kapacitet iznajmljene linije, krajnji korisnik će, po pravilu, zamijeniti iznajmljenom linijom većeg kapaciteta, s obzirom da će, u zavisnosti od povećanja cijene za veći kapacitet plaćati sličnu, pa čak i nižu cijenu po jedinici kapaciteta, a zapravo će dobiti bolju uslugu.

Zbog značajnih razlika u cijenama između iznajmljenih linija manjih i većih kapaciteta ne postoji direktna supstitutivnost između iznajmljenih linija manjih i većih kapaciteta. Međutim, treba utvrditi da li postoji neprekidni lanac supstitucije između postojećih usluga kako bi se utvrdilo da li predstavljaju jedinstveno tržište, odnosno u ovom slučaju treba utvrditi da li postoji lanac supstitucije između ponuđenih kapaciteta iznajmljenih linija. Kod kapaciteta tradicionalnih digitalnih iznajmljenih linija postoji velika razlika u kapacitetu između ponuđenih iznajmljenih linija, i to između iznajmljene linije kapaciteta od 2Mb/s i 34 Mb/s, 34 Mb/s i 155 Mb/s. Međutim, uvođenjem Ethernet iznajmljenih linija postoji neprekidni lanac supstitucije s obzirom na široku ponudu kapaciteta Ethernet vodova, zbog čega Agencija smatra da nije potrebno vršiti podjelu tržišta u zavisnosti od kapaciteta iznajmljenih linija.

Agencija smatra da nije potrebno posebno dijeliti tržište iznajmljenih linija prema kapacitetima, jer

bi struktura svakog pojedinačnog tržišta bila slična strukturi ukupnog tržišta.

Zaključak

Na osnovu prethodno navedenog, Agencija ocjenjuje, s obzirom na funkcionalne i cjenovne karakteristike, da su iznajmljene linija svih kapaciteta prenosa supstitutivne usluge, odnosno predstavljaju sastavni dio istog maloprodajnog tržišta, pa nije potrebno dalje dijeliti relevatno tržište prema kapacitetima iznajmljenih linija.

4.2.1.3 Nacionalne i međunarodne iznajmljene linije

S obzirom da su iznajmljene linije dostupne kao nacionalne i međunarodne, Agencija je, za potrebe definisanja relevantnog tržišta, razmatrala xxxxxx supstitutivnosti iznajmljenih linija ovih tipova iznajmljenih linija.

S obzirom na to da se na maloprodajnom tržištu pružaju usluge nacionalnih i međunarodnih iznajmljenih linija, potrebno je utvrditi da li ovi tipovi iznajmljenih linija predstavljaju sastavni dio istog tržišta. Agencija je analizirala supstitutivnost nacionalnih i međunarodnih iznajmljenih linija preko funkcionalnih karakteristika.

Nacionala iznajmljena linija je iznajmljena linija čije su obije terminalne xxxxx mreže u Crnoj Gori, dok je kod međunarodne iznajmljene linije jedna terminalna xxxxx u Crnoj Gori dok xx xxxxx

terminalna xxxxx van Crne Xxxx. Pored ove funkcionalne razlike, ostale funkcionalne karakteristike nacionalnih i međunarodnih iznajmljenih linija su iste (nude simetričan kapacitet prenosa, garantuje se određeni nivo kvaliteta usluga itd.)

U slučaju da hipotetički monopolista poveća cijenu usluge nacionalne iznajmljene linije, krajnji korisnik po pravilu neće moći da zamijeni uslugom međunarodne iznajmljene linije, jer korišćenjem te usluge neće moći da poveže dvije krajnje xxxxx u Crnoj Gori. Takođe, u slučaju da neki krajnji korisnik želi da poveže svoju poslovnicu koja se nalazi van Crne Xxxx, u slučaju povećanja cijene međunarodne iznajmljene linije, to neće moći da uradi korišćenjem usluge nacionalne iznajmljene linije.

S obzirom na navedenu suštinsku razliku između usluga nacionalnih i međunarodnih iznajmljenih

usluga, Agencija smatra da nije potrebno razmatrati njihovu cjenovnu zamjenljivost.

Zaključak

Na osnovu prethodno navedenog, Agencija ocjenjuje s obzirom na funkcionalne karakteristike, da nacionalne i međunarodne iznajmljene linije ne predstavljaju supstitutivne usluge, odnosno ne predstavljaju sastavni dio istog maloprodajnog tržišta.

4.2.2 Definicija veleprodajnog tržišta‌

Za razliku od maloprodajnog tržišta iznajmljenih linija, gdje se usluge direktno pružaju krajnjim korisnicima, u veleprodajnom segmentu iznajmljene linije zakupljuju drugi operatori koji ih koriste za direktno ili indirektno pružanje svojih proizvoda i usluga krajnjim korisnicima. U stvari, najveći korisnici na veleprodajnom nivou su mobilni operatori, koji kupuju iznajmljene linije na nivou veleprodaje, koriste ih pretežno kao interkonekcione linkove, za povezivanje radio – baznih stanica i transport IP saobraćaja.

U Eksplanatornom memorandumu Preporuke o relevantnim tržištima iz 2007. godine19, se navodi da Evropska Komisija smatra da je moguće definisati tržište maloprodaje i tržište veleprodaje iznajmljenih linija, koja su u širokom smislu paralelna. Pružaoci usluge iznajmljenih linija na nivou veleprodaje mogu da ponude proizvode i usluge svom maloprodajnom segmentu ili drugim operatorima koji nude te usluge, odnosno proizvode krajnjim korisnicima.

4.2.2.1 Analiza stepena supstitucije na strani tražnje

S obzirom da tražnja na nivou veleprodaje proizilazi iz tražnje na nivou maloprodaje, u daljoj analizi stepena supstitucije na strani tražnje na nivou veleprodaje uzeće se u obzir prethodno navedene tehničke karakteristike koje određuju uslugu visokokvalitetnog pristupa.

Takođe, kao početna pretpostavka prilikom razmatranja stepena supstitucije na strani tražnje na nivou veleprodaje uzeće se pretpostavka da tražnja za uslugom veleprodajnog visokokvalitetnog pristupa proizilazi iz tražnje za uslugom nacionalne iznajmljene linije koja se pruža na nivou maloprodaje, bez obzira ne tehnologiju kojom je realizovana i kapacitet prenosa koji obezbjeđuje.

19 Explanatory note C (2007) 5406.

Međutim, tražnja za uslugama visokokvalitetnog pristupa na nivou veleprodaje ne zavisi samo od tražnje na nivou maloprodaje, već zavisi i od tražnje operatora za uslugom visokokvalitetnog pristupa u cilju razvoja i širenja svoje mreže ili povezivanja sa mrežama drugih operatora, kako bi mogli da pružaju i druge elektronske komunikacione usluge na nivou maloprodaje. Na nivou veleprodaje operatori uslugu visokokvalitetnog pristupa koriste za sljedeće potrebe: interkonekcioni linkovi, tranzitni linkovi, linkovi za povezivanje mrežnih elemenata operatora. Trenutno se na nivou veleprodaje navedene usluge pružaju preko tradicionalnih digitalnih iznajmljenih linija i preko Ethernet iznajmljenih linija.

S obzirom da je Agencija zaključila da na nivou maloprodaje tradicionalne digitalne iznajmljene linije i Ethernet iznajmljene linije pripadaju istom relevatnom tržištu, isto se može zaključiti i za veleprodajni nivo. Pored toga, na maloprodajnom tržištu je zaključeno da nije potrebno dijeliti relevatno tržište prema kapacitetima iznajmljenih linija, pa se isto može zaključiti i na nivou veleprodaje.

Predmet ove analize tržišta je tržište veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji. U daljem tekstu ovog dokumenta Agencija će, na osnovu nacionalnih specifičnosti (uvažavajući postojeće stanje) i podataka dostavljenih xx xxxxxx operatora odrediti granice tržišta veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji.

Pored toga, operator koji namjerava da pruža javne elektronske komunikacione usluge krajnjim korisnicima, u zavisnosti od topologije i razvijenosti svoje mreže može koristiti pojedine veleprodajne segmente iznajmljenih linija. Operator koji ima dovoljno razvijenu mrežu može koristiti uslugu dijela iznajmljene linije, pa treba razmotriti smatraju li se ove dvije usluge supstitutivnim uslugama.

Na kraju, Agencija je razmatrala da li u relevantno tržište ulaze usluge tradicionalnih digitalnih iznajmljenih linija i usluge Ethernet iznajmljenih linija koje operatori pružaju preko svoje pristupne mreže, tj. koriste za vlastite potrebe (eng. self supply).

Na osnovu prethodno navedenog Agencija je, u daljem tekstu analize, razmatrala sljedeća pitanja:

− Da li usluga veleprodajnog visokokvalitetnog pristupa i djelovi usluge veleprodajnog visokokvalitetnog pristupa predstavljaju supstitutivne usluge?

− Da li u relevatno tržište ulaze usluge visokokvalitetnog pristupa koje operatori pružaju putem svoje pristupne mreže, tj. za svoje potrebe.

Veleprodajna usluga koja se tradicionalno zvala usluga dijela iznajmljenih linija (eng. Partial Private Circuit) može se koristiti da obezbijedi simetrični kapacitet između dvije terminalne xxxxx, xx kojih je jedna povezana preko interkonekcionog linka na lokaciji drugog operatora, a xxxxx xx na lokaciji korisnika. Tipično, djelovi iznajmljenih linija uključuju terminalne segmente i trunk segmente iznajmljenih linija koji su povezani na iznajmljenu liniju mrežnog operatora preko linka između mreža operatora (pristupni link). Iznajmljena linija krajnjeg korisnika xxxx xx povezana na prenosni čvor operatora, nije direktno ekvivalentna terminalnom segmentu iznajmljene linije, već može uključivati i neke elemente trunk segmenta iznajmljene linije.

Terminalni segment

Trunk segment

Pristupna mreža

Jezgro mreže

Pristupni link

Dio iznajmljene linije (PPC)

Alternativni

operator

Djelovi iznajmljenih linija mogu predstavljati komercijalniju alternativu iznajmljenim linijama u situaciji xxxx xx operator uložio sredstva u izgradnju sopstvene infrastrukture. Umjesto iznajmljivanja iznajmljene linije „xx xxxxx do xxxxx“ od mrežnog operatera, operator može da iznajmi dio linije, a da za preostali kapacitet koristi sopstvenu infrastrukturu.

Djelovi iznajmljenih linija i iznajmljene linije zadovoljavaju funkcionalni aspekt definicije iznajmljene linije, tako da kod analize stepena supstitucije na strani tražnje oni predstavljaju funkcionalne ekvivalente.

Djelovi iznajmljenih linija i iznajmljene linije na nivou veleprodaje pružaju ekvivalentnu funkcionalnost korisniku – drugom operatoru, odnosno obezbjeđuju simetričan kapacitet xx xxxxx do xxxxx i oba proizvoda koriste većinu istih elemenata mreže. Međutim, način na koji se kapacitet nudi drugom operatoru značajno se razlikuje. Iznajmljena linija se pruža po principu „xx xxxxx do xxxxx”, dok se kod dijela iznajmljene linije druga xxxxx iznajmljene linije povezuje na pristupnu tačku drugog operatora kao dio transportnog linka. Usluga korišćenja djelova iznajmljenih linija doprinosi većoj efikasnosti mreže drugog operatora, agregacijom većeg broja linija (djelova iznajmljenih linija ili interkonekcionih linkova) na jednom transportnom linku. Da bi iskoristili ovu efikasnost, operatori moraju da investiraju u mrežu, što se od njih ne bi zahtijevalo u slučaju korišćenja usluge iznajmljene linije na nivou veleprodaje.

Agencija ocjenjuje da operatori na nivou veleprodaje imaju interes i za iznajmljenim linijama i za djelovima iznajmljenih linija. Precizna kombinacija ova dva proizvoda zavisi od odnosa cijena ovih usluga, zbog čega će u slučaju da hipotetički monopolista poveća cijenu, ove dvije usluge biti međusobno konkurentne. Iz ovog razloga, Agencija smatra da sa aspekta tražnje iznajmljene linije i djelovi iznajmljenih linija čine jedinstveno tržište.

Usluge visokokvalitetnog pristupa koje operatori pružaju preko svoje mreže, odnosno za svoje

potrebe

Supstitucija na strani tražnje na veleprodajnom nivou ima za cilj da utvdi da li, u slučaju da operator xxxx xxxx veleprodajnu uslugu visokokvalitetnog pristupa povisi njenu cijenu, operatori korisnici usluge visokokvalitetnog pristupa mogu preći na drugu uslugu slične cijene i karakteristika kod istog operatora ili istu ili sličnu uslugu drugog operatora.

S obzirom da se usluga visokokvalitetnog pristupa uključuje ponudu za sopstvene potrebe (eng. self supply) za potrebe pružanja usluge visokokvalitetnog pristupa na maloprodajnom nivou (tradicionalne, digitalne i Ethernet linije) i ponudu operatorima korisnicima veleprodajne usluge visokokvalitetnog pristupa potrebno je, saglasno BEREC izvještaju o tretmanu self supply–a iz 2009. godine i imajući u vidu strukturu i karakteristike tržišta visokokvalitetnog pristupa, uključiti u opseg usluga i ponudu za sopstvene potrebe (eng. self supply) operatora.

U skladu sa prethodno navedenenim, Agencija smatra da sa aspekta tražnje, usluga visokokvalitetnog pristupa koju operatori pružaju za sopstvene potrebe (eng. self supply), odnosno svojim krajnjim korisnicima, pripada relevantnom tržištu u dimenziji usluga.

4.2.2.2 Analiza stepena supstitucije na strani ponude ‒ veleprodajni nivo

Supstitucija na strani ponude na nivou veleprodaje bi bila moguća u slučaju, kada operator koji ne pruža usluge visokokvalitetnog pristupa na nivou veleprodaje i ne posjeduje sopstvenu infrastrukturu, prilikom povećanja cijena usluga hipotetičkog monopoliste počne pružati navedenu uslugu. Usluge visokokvalitetnog pristupa na nivou veleprodaje ne bi bilo moguće početi pružati u kratkom vremenskom roku zbog toga što hipotetički operator ne posjeduje svoju pristupnu elektronsku komunikacionu mrežu. Troškovi građevinskih radova, xxxxxxx xxxx, gradnja neophodne infrastrukture, polaganje kablova i ostali troškovi i potrebne radnje su toliko zahtjevne da ih nije moguće realno završiti u kratkom vremenskom roku kao odgovor na malo, ali stalno povećanje cijena.

Agencija smatra, da bi sa aspekta ponude na veleprodajnom nivou operator pružalac usluge visokokvalitetnog pristupa tehnički mogao da pruža i uslugu dijela usluge visokokvalitetnog xxxxxxxx, xxx odgovor na povećanje cijene koje bi izvršio hipotetički monopolista. Takođe, operator pružalac usluge dijela usluge visokokvalitetnog pristupa bi tehnički bio u stanju da izvrši promjenu u svojoj ponudi, u relativno kratkom roku, kao odgovor na povećanje cijene usluge visokokvalitetnog pristupa xx xxxxxx hipotetičkog monopoliste. U suštini, za uslugu visokokvalitetnog pristupa i za uslugu dijela usluge visokokvalitetnog pristupa koristi se ista tehnologija. Na osnovu ove analize, Agencija je mišljenja da, sa aspekta ponude, visokokvalitetni pristup i uslugu dijela usluge visokokvalitetnog pristupa pripadaju jedinstvenom tržištu.

Agencija je, takođe, zaključila da u dimenziji usluga relevantnog tržišta xx xxxxxx tražnje ulazi i usluga visokokvalitetnog pristupa koju operatori pružaju za svoje potrebe. Kada se posmatra aspekat ponude, Agencija smatra da operatori koji pružaju uslugu visokokvalitetnog pristupa za svoje potrebe, odnosno svojim krajnjim korisnicima, mogu u kratkom vremenskom roku početi pružati veleprodajnu uslugu visokokvalitetnog pristupa u slučaju povećanja cijene hipotetičkog monopoliste.

4.2.3 Zaključak o relevantnom tržištu u dimenziji usluga (proizvoda)‌

Na osnovu navedenog Agencija je utvrdila da relevantnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji pripadaju javno ponuđene elektronske komunikacione usluge:

‒ usluge veleprodajnog visokokvalitetnog pristupa,

‒ usluga dijela veleprodajnog visokokvalitetnog pristupnog proizvoda,

‒ usluga visokokvalitetnog pristupa koju operatori pružaju za svoje potrebe.

4.3 Relevatno tržište u geografskoj dimenziji‌

Relevantno geografsko tržište uključuje prostor na kome su operatori i pružaoci usluga uključeni, sa aspekta ponude i sa aspekta tražnje za relevantnim proizvodima i uslugama. Preovladavajući uslovi konkurencije na xxx prostoru su slični ili dovoljno homogeni i isti se bitno razlikuju od susjednog prostora.

U skladu sa smjernicama i preporukama Evropske komisije u sektoru elektronskih komunikacija geografska dimenzija relevantnih tržišta najčešće se određuje imajući u vidu kriterijume koji se odnose na područje pokrivenosti mrežom i područje regulatorne nadležnosti.

Na osnovu xxxx navedenog, a uzimajući u obzir:

− analizu stepena supstitucije usluge visokokvalitetnog pristupa na veleprodajnom nivou,

− da operatori pružaju javne elektronske komunikacione usluge pod istim uslovima u cijeloj Crnoj Gori,

− da je pravni i regulatorni okvir za predmetne usluge, odnosno pravni i regulatorni okvir

vezan za područje elektronskih komunikacija, isti na cijeloj teritoriji Crne Xxxx,

Agencija zaključuje da je relevantno tržište u geografskoj dimenziji za uslugu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji u opsegu nacionalno, odnosno relevantno tržište u geografskoj dimenziji čini cijela teritorija Crne Xxxx.

4.4 Zaključak Agencije o određivanju relevantnog tržišta‌

U skladu sa prethodno navedenim, Agencija je odredila da relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, u dimenziji usluga, pripadaju javno ponuđene usluge visokokvalitetnog pristupa koje se nude drugim operatorima, uključujući tradicionalne iznajmljene linije i Ethernet iznajmljene linije, bez obzira na kapacitet prenosa i medijuma koji se koristi za prenos, čine sljedeće usluge:

− Uslugu veleprodajnog visokokvalitetnog pristupa;

− Uslugu dijela veleprodajnog visokokvalitetnog pristupnog proizvoda;

− Uslugu visokokvalitetnog pristupa koju operatori pružaju za sopstvene potrebe.

Agencija je odredila da je relevantno tržište u geografskoj dimenziji cijela teritorija Crne Xxxx.

5. XXXXXXX KONKURENCIJE NA TRŽIŠTU VELEPRODAJNOG VISOKOKVALITETNOG XXXXXXXX XXXX SE PRUŽA NA FIKSNOJ LOKACIJI‌

5.1 Cilj i predmet analize relevantnog tržišta‌

Saglasno odredbama poglavlja VI Zakona o elektronskim komunikacijama, koje se odnosi na zaštitu konkurencije u oblasti elektronskih komunikacija, postupak analize relevantnih tržišta se sprovodi u cilju ocjene stepena konkurentnosti na određenom relevantnom tržištu, odnosno procjene da li postoje operatori sa značajnom tržišnom snagom na određenom relevantnom tržištu.

Nakon definisanja relevantnog tržišta, Agencija će, u skladu sa prikupljenim podacima i Metodologijom za sprovođenje postupka analize relevantnog tržišta procijeniti postoji xx xx konkretnom tržištu operator sa značajnom tržišnom snagom. Smatra se da jedan operator ima značajnu tržišnu snagu ako samostalno ili zajedno sa ostalim operatorima na određenom relevantnom tržištu ima ekonomski uticaj koji mu omogućava značajan xxxxxx nezavisnosti u odnosu na njegove konkurente i korisnike.

Pri procjenjivanju da li operator ima značajnu tržišnu snagu Agencija će, u skladu sa članom 68 Zakona, uzeti u obzir sljedeće kriterijume:

1. tržišni udio operatora na relevantnom tržištu i izmjene u strukturi u dužem

vremenskom periodu;

2. barijere za ulazak na relevantno tržište i uticaj potencijalne konkurencije na xxx tržištu;

3. uticaj velikih korisnika na snagu operatora (kompenzaciona kupovna moć);

4. odsustvo potencijalne konkurencije;

5. ekonomija obima i ekonomija širine;

6. tehnološka prednost i superiornost;

7. nivo razvijenosti prodajne i distributivne mreže;

8. xxxxxx vertikalne integracije;

9. xxxxxx diverzifikacije usluga;

10. povlašćen pristup tržištima kapitala ili finansijskim resursima;

11. ograničenje povećanja kapaciteta;

12. povezanost usluga koje pruža.

Saglasno članu 68 stav 2 Zakona o elektronskim komunikacijama, Agencija će prilikom procjenjivanja da li dva ili više operatora imaju značajnu tržišnu snagu primjeniti sljedeće kriterijume:

1) tržišni udio operatora na relevantnom tržištu;

2) ekonomija obima i ekonomija širine;

3) xxxxxx vertikalne integracije;

4) ograničenje povećanja kapaciteta;

5) uticaj velikih korisnika na snagu operatora (kompenzaciona kupovna moć).

5.2 Tržišno učešće operatora na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog‌

xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji

U svrhu procjene značajne tržišne snage operatora, Agencija je izračunala tržišno učešće na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji o i tumačila ga u skladu sa Smjernicama Evropske komisije o analizi tržišta20.

Tržišno učešće je mjera relativne veličine nekog operatora, odnosno pružaoca usluge na relevantnom tržištu, izračunato na način da se utvrdi procenat u kojem taj operator učestvuje u ukupnoj proizvodnji i/ili prodaji nekog proizvoda i/ili usluge na relevantnom tržištu u određenom vremenskom razdoblju.

Tržišno učešće se najčešće koristi kao indikator tržišne snage. Iako, u skladu sa Smjernicama Evropske komisije, visoko tržišno učešće nije samo po sebi dovoljna mjera kako bi se utvrdilo postojanje značajne tržišne snage na nekom relevantnom tržištu, xxxx xx vjerovatno da će operator koji nema značajno tržišno učešće imati značajnu tržišnu snagu. Prema tome, operator čije tržišno učešće ne premašuje 25%, vjerovatno neće imati značajnu tržišnu snagu na relevantnom tržištu i u skladu s xxx, tržišno učešće operatora koje premašuje 50% xx xxxx po sebi, osim u izuzetnim okolnostima, dovoljan dokaz postojanja značajne tržišne snage tog operatora.

Pored toga, možemo smatrati da operator na određenom tržištu ima značajno tržišno učešće ukoliko je isti stabilan tokom određenog vremenskog perioda. Činjenica da se tržišni udio operatora sa značajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu postupno smanjuje, ukazuje da tržište postaje konkurentnije, međutim, ne isključuje postojanje značajne tržišne snage na istom. S druge strane, promjenjivi tržišni udjeli pokazatelji su smanjivanja tržišne snage na relevantnom tržištu, a promjene u tržišnim udjelima ogledaju se u promjenama koje su vidljive kroz promjene u broju ili prihodu usluga, koje operator nudi na tržištu.

Na osnovu prikupljenih podataka ustanovljeno xx xx xx uslugu visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se

pruža na fiksnoj lokaciji na nivou veleprodaje, u posmatranom vremenskom periodu (2018. xxxxxx

– 2020. xxxxxx), na veleprodajnom nivou pružali sljedeći operatori:

Operator	Adresa sjedišta operatora
Crnogorski Telekom a.d.	Xxxxxxxxx 00, 00000 Xxxxxxxxx
Telenor d.o.o.	Rimski trg br. 4, 81000 Podgorica
M:tel d.o.o.	Xxxxxx Xxxxxx 00X, 00000 Xxxxxxxxx
Radio–difuzni centar d.o.o.	Bulevar Xxxxxx Xxxxx Xxxxxxxxxx 000, 00000 Xxxxxxxxx
IP Mont d.o.o. Podgorica	Mitra Bakića bb, 81000 Podgorica

Obradom prikupljenih podataka, a uzimajući u obzir definiciju relevantnog tržišta, Agencija je izračunala tržišno učešće operatora na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji za 2018., 2019. i 2020. godinu i prikazala ga u sljedećoj tabeli i na sljedećem grafikonu:

20 Commission guidelines on market analysis and the assessment of significant market power under the Community regulatory framework for electronic communications networks and services (2002/C 165/03).

	30.06.2018.	31.12.2018.	30.06.2019.	31.12.2019.	30.06.2020.	31.12.2020.
Crnogorski Telekom	64%	61%	58%	59%	59%	52%
Ostali	36%	39%	42%	41%	41%	48%

		36%	39%	42%	41%	41%	48%



		64%
			61%	58%	59%	59%
							52%




	30.06.2018.		31.12.2018.	30.06.2019.	31.12.2019.	30.06.2020.	31.12.2020.
Ostali	36%		39%	42%	41%	41%	48%
CT	64%		61%	58%	59%	59%	52%

Učešće operatora na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog

pristupa

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

Izvor podataka podaci operatora

Kao što se vidi iz prethodne tabele i grafika tržišni udio Crnogorskog Telekoma na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji je sa 64% u prvoj polovini 2018. godine pao na 52% u 2020. godini što znači da su ostali operatori koji su prisutni na ovom tržištu uspjeli da smanje tržišno učešće Crnogorskog Telekoma za oko 12%. Primjećuje se postupno smanjenje tržišnog udjela kroz posmatrano razdoblje, međutim, ista činjenica ne isključuje postojanje značajne tržišne snage. Naime iz prikazanih udjela i dalje je vidljiv značajan udio Crnogorskog Telekoma na ovom tržištu.

Kako svi opertori nemaju nacionalnu pokrivenost uslugom ovog tržišta podaci nijesu u potpunosti međusobno uporedivi. Iz tog razloga Agencija smatra da ne daju sasvim objektivnu sliku stepena konkurentnosti na relevantnom tržištu. Naime, neki operatori usluge pružaju samo na onim područjima tzv. visoke koncentracije poslovnih subjekata gdje je ekonomski opravdano graditi sopstvenu prenosnu mrežu odnosno replicirati mrežu Crnogorskog Telekoma. Međutim, na područjima manje koncentracije poslovnih subjekata, a time i manje tražnje za prenosnim kapacitetima, operatori nemaju ekonomskog interesa za gradnju sopstvene prenosne mreže. Ovo dodatno ide u prilog dokazivanja statusa Crnogorskog Telekoma kao operatora sa značajnom tržišnom snagom.

Važno je naglasiti da visoki tržišni udio nije jedini i odlučujući kriterijum u procjenjivanju pojedinačne značajne tržišne snage. Tržišni udio može ukazati na mogućnost postojanja značajne tržišne snage pojedinog operatora. Takođe, iz Direktiva Evropske komisije proizilazi da:

„dominantna pozicija može proisteći iz kombinacije kriterijuma za određivanje značajne tržišne snage, koji uzeti u obzir odvojeno, možda ne bi bili odlučujući”.

Agencija na osnovu navedenog zaključuje da su tržišni udjeli Crnogorskog Telekoma veoma visoki, što upućuje na zaključak da je Crnogorski Telekom a.d. Podgorica mogući operator sa značajnom tržišnom snagom na ovom tržištu. Agencija će u daljoj analizi ispitivati da li Crnogorski Telekom ima značajnu tržišnu snagu i po nekim drugim kriterijumima.

5.3 Ekonomija obima i ekonomija širine‌

Ekonomija obima (eng. economies of scope) nastaje smanjivanjem prosječnih proizvodnih troškova koje se može postići ako kompanija proizvodi određen broj usko povezanih proizvoda ili usluga. Ekonomija obima podrazumijeva uštede na troškovima do kojih dolazi, u slučaju ovog relevantnog tržišta, korišćenjem iste mrežne infrastrukture za pružanje niza različitih maloprodajnih usluga.

Crnogorski Telekom koristi svoju mrežnu infrastrukturu, ne samo za pružanje usluga koje pripadaju tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, već i za pružanje drugih javnih elektronskih komunikacionih usluga. Agencija, iz tog razloga ocjenjuje da to predstavlja prepreku ulasku operatorima na relevantno tržište, a xxxxx xxx i xxx xxxxx dokaz postojanja značajne tržišne snage Crnogorskog Telekoma.

Ekonomija širine postoji ako su ukupni troškovi proizvodnje dva ili više proizvoda manji nego proizvodnja istih proizvoda u odvojenim pogonima ili kompanijama. Ona reflektuje situaciju u kojoj se ostvaruju uštede do kojih dolazi objedinjavanjem velikog broja različitih aktivnosti unutar jedne kompanije korišćenjem zajedničkih inputa i zajedničkim unapređivanjem proizvodnje.

Crnogorski Telekom xx xxxx xxxxxx bio jedini operator na teritoriji Crne Xxxx xxxx je pružao uslugu pristupa fiksnoj mreži. U posmatranom periodu Crnogorski Telekom pruža čitav spektar elektronskih komunikacionih usluga koristeći fiksnu elektronsku komunikacionu mrežu, a preko svoje mobilne mreže pruža i čitav niz elektronskih komunikacionih usluga mobilnim korisnicima, i kao takav uživa prednosti ekonomije širine.

5.4 Xxxxxx vertikalne integracije‌

Vertikalna integracija podrazumijeva operatora koji je prisutan na više različitih, vertikalno povezanih, veleprodajnih i maloprodajnih tržišta. Vertikalna integracija se, u skladu sa Smjernicama Evropske komisije, tretira kao prenošenje značajne tržišne snage. Takvo prenošenje značajne tržišne xxxxx xx pokušaj istiskivanja konkurencije sa potencijalno konkurentskog tržišta ili samo ometanje konkurencije pri ulasku na tržište.

Crnogorski Telekom je vertikalno integrisani operator koji djeluje i na maloprodajnom i na veleprodajnom nivou. Uzimajuci u obzir činjenicu, da Crnogorski Telekom raspolaže mrežnom infrastrukturom na cijeloj teritoriji Crne Xxxx, vertikalna integracija i kontrola nad infrastrukturom pružaju mu ključnu prednost u odnosu na svoje konkurente na maloprodajnom tržištu, pa mu u odsustvu regulacije, omogućavaju korišćenje značajne tržišne snage i na veleprodajnom tržištu.

Zaključak je da Crnogorski Telekom ima visok xxxxxx vertikalne integracije koji dodatno jača njegovu tržišnu poziciju i posljedično slabi tržišnu poziciju ostalih operatora na tržištu.

5.5 Ograničenje povećanja kapaciteta – kontrola infrastrukture xxxx se obim ne može xxxx udvostručiti‌

Crnogorski Telekom ima sopstvenu pristupnu mrežu preko koje se, između ostalih, obezbjeđuje i pružanje usluge visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji. Za razliku od drugih operatora, koji svoje pristupne mreže grade na ograničenim teritorijama, Crnogorski Telekom ima izgrađenu pristupnu mrežu na cijeloj teritoriji Crne Xxxx, kako u segmentu telekomunikacione kablovske infrastrukture (telekomunikacione kablovske kanalizacije i položenih kablova) tako i u segmentu broja pristupnih tačaka. Ova infrastruktura je građena tokom dugog vremenskog perioda i predstvlja osnovnu prednost Crnogorskog Telekoma u odnosu na druge operatore koji bi imali namjeru da pružaju usluge visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji na veleprodajnom nivou. Razvoj i izgradnja sopstvene prenosne mreže zahtijeva velika ulaganja xx xxxxxx operatora, što nije poslovno efikasna i brza opcija za operatore koji tek ulaze na tržište. Kapitalna ulaganja koja su potrebna za izgradnju i stavljanje u upotrebu takve infrastrukture su izuzetno velika i uglavnom nose sa sobom i velike nenadoknadive troškove, odnosno troškove koji xx xxxx moći nadoknaditi ako novi operator odluči, ili bude prisiljen, da izađe sa tržišta. Xxxx učešće nenadoknadivih troškova podrazumijeva da potencijalni operatori xxxx xxxx da uđu na tržište moraju uzeti u obzir rizik ulaska na tržište i voditi računa o tome da svoje cijene, nakon ulaska na tržište, formiraju na takav način da mogu pokriti nenadoknadive troškove.

Uzimajuci u obzir geografsku rasprostranjenost prenosne (mrežne) infrastrukture Crnogorskog Telekoma, te činjenicu da xx xxxx građena tokom dugog vremenskog perioda, odnosno u vremenu, xxxx xx Crnogorski Telekom bio javno preduzeće kao i u narednom periodu xxxx xx uživao ekskluzivna prava, repliciranje prenosne (mrežne) infrastrukture Crnogorskog Telekoma za pružanje veleprodajne usluge trunk segmenta iznajmljenih linija nije ekonomski opravdano.

Iz prethodno navedenog proizilazi da Crnogorski Telekom kontroliše infrastrukturu kod koje postoje velike prepreke razvoju infrastrukturne konkurencije, pri čemu se to stanje neće mijenjati u vremenskom razdoblju na koje se odnosi ova analiza, a što je xxx xxxxx pokazatelj da je Crnogorski Telekom operator sa značajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu obrađenom ovim dokumentom.

5.6 Uticaj velikih korisnika na snagu operatora (kompenzaciona kupovna moć)‌

Kod analize relevantnog tržišta na bazi ovog kriterijuma, Agencija je razmatrala da li operator pruža veleprodajne usluge određenim operatorima sa jakom pregovaračkom pozicijom, koji vrše značajan uticaj na nivo konkurentnosti i onemogućavaju operatoru da se ponaša nezavisno od konkurencije i krajnjih korisnika. Jaka pregovaračka pozicija, odnosno kompenzaciona kupovna moć, proizlazi iz velikog učešća drugih operatora u ukupnim prihodima operatora koji pruža određenu veleprodajnu uslugu. Navedena praksa je moguća u situaciji kada na tržištu postoji više operatora koji nude ili su u mogućnosti nuditi istu uslugu i koji imaju veliku bazu korisnika, što na analiziranom relevantnom tržištu u Crnoj Gori nije slučaj. Agencija zaključuje da na tržištu postoji

nedostatak kompenzacione kupovne moći, odnosno, ne postoji operator xxxx xxxx uticati na određivanje cijena Crnogorskog Telekoma.

5.7 Zaključak analize tržišta veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se‌

pruža na fiksnoj lokaciji

Na osnovu svega do xxxx navedenog, u analizi relevatnog tržišta veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji Crnogorski Telekom a.d. Podgorica ima ekonomski uticaj koji mu omogućava značajan xxxxxx nezavisnosti u odnosu na njegove konkurente i korisnike. Iz tog razloga, Agencija je zaključila da je Crnogorski Telekom a.d. Podgorica operator sa značajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, i da rezultati analize po ostalim kriterijuma ne mogu uticati na već donijeti zaključak.

6. PREPREKE RAZVOJU KONKURENCIJE‌

Agencija je sagledala sve potencijalne prepreke razvoju tržišne konkurencije, koje bi, u odsustvu ex ante regulacije, xxxxx negativno uticati na interese krajnjih korisnika. Time je omogućeno određivanje regulatornih obaveza koje će, saglasno članu 69 stav 3, najefikasnije ukloniti uočene prepreke i zaštititi interese krajnjih korisnika.

Agencija smatra preprekom razvoju tržišne konkurencije svako ponašanje operatora sa značajnom tržišnom snagom koje je usmjereno na izbacivanje postojećih konkurenata sa tržišta, sprječavanje ulaska na tržište novim konkurentima ili svako postupanje suprotno interesima krajnjih korisnika21.

S obzirom xx xxxxxxxx određivanja regulatornih obaveza, definisan novim regulatornim okvirom Evropske unije i Zakonom o elektronskim komunikacijama, ne podrazumijeva da se zloupotreba statusa značajne tržišne snage stvarno desila, to će Agencija svaku prepreku smatrati za moguću pod određenim okolnostima. Takođe, Agencija smatra da regulatorne obaveze treba da imaju preventivno dejstvo i da, i pored toga što xxxxx xx xxxx u skladu sa evropskom praksom, xxxxx xx xxxx primjerene i nacionalnim specifičnostima.

Shodno dokumentu ERG (06) 33, regulatorna praksa prepoznaje 27 uobičajenih prepreka razvoju tržišne konkurencije, zasnovanih na iskustvima regulatornih tijela, pri čemu regulatorna tijela imaju slobodu da prepoznaju moguće prepreke specifične za određenu državu koje su van tog okvira. Ovih 27 uobičajenih prepreka imaju svoju tržišnu i uzročno posljedičnu dimenziju, a ogledaju se kroz:

1. Prenošenje značajne tržišne snage operatora sa značajnom tržišnom snagom sa tržišta na kojem ima značajnu tržišnu snagu na susjedno vertikalno ili horizontalno tržište;

2. Različita postupanja operatora sa značajnom tržišnom snagom, koja isti koriste kao sredstvo za zadržavanje statusa značajne tržišne snage (jačanje prepreka ulasku na određeno tržište);

3. Postupanja koja se mogu svesti pod pojam "tipičnog monopolskog ponašanja" (textbook monopoly behaviour).

Prepoznavanje mogućih prepreka razvoju konkurencije je bitno zbog mogućnosti preventivnog djelovanja na svako postupanje koje nije u skladu sa podsticanjem razvoja efikasne konkurencije i interesima krajnjih korisnika. Preventivno djelovanje se realizuje izborom adekvatnih regulatornih obaveza, koje će najbolje riješiti prepoznate prepreke razvoju konkurencije na relevantnom tržištu.

Naime, prema mišljenju Agencije, značajna tržišna snaga operatora ukazuje na postojanje prepreka razvoju konkurencije u odsustvu regulacije, pa bi blagovremeno nametanje regulatornih obaveza spriječilo prenošenje značajne tržišne snage na susjedna tržišta i povećanje prepreka ulasku na tržište. Time bi se pospješio ulazak na tržište i razvoj konkurencije. Ukoliko je na tržištu mala

21 Revised ERG Common Position on the approach to appropriate remedies in the ECNS regulatory framework, Final Version May 2006, ERG (06)33

vjerovatnoća ulaska novih operatora usljed prednosti prvog operatora, regulatorno tijelo je u obavezi da zaštiti interese krajnjih korisnika i pospješi efikasnost operatora sa značajnom tržišnom snagom.

S xxx u vezi Agencija će, u cilju sagledavanja ukupnog ambijenta na tržištu i utvrđivanja uzroka značajne tržišne snage operatora, definisati moguće strukturalne i regulatorne prepreke, kako bi bila u mogućnosti da nametne adekvatne regulatorne obaveze operatoru sa značajnom tržišnom snagom.

Takođe, na tržištima gdje je ulazak na tržište novih operatora malo vjerovatan i gdje tržišna snaga ostaje nepromjenjiva zbog prednosti prvog ulaska na tržište (first mover advantage), Agencija xxxx zaštititi korisnike od postupanja suprotno njihovim interesima i neefikasnosti operatora sa značajnom tržišnom snagom.

6.1 Tržišna dimenzija prepreka razvoju konkurencije‌

U regulatornoj praksi xx xxx prepreka razvoju konkurencije, xxxx xx u pitanju tržišna dimenzija, poznata četiri različita slučaja, u zavisnosti od nivoa na kojem se dešavaju, i to:

1. Vertikalno prenošenje značajne tržišne snage;

2. Horizontalno prenošenje značajne tržišne snage;

3. Značajna tržišna snaga na pojedinom/jednom tržištu;

4. Završavanje (terminacija) poziva.

6.1.1 Vertikalno prenošenje značajne tržišne snage‌

Vertikalno prenošenje značajne tržišne snage odnosi se na situaciju kada operator pruža usluge na veleprodajnom tržištu i na vertikalno povezanom maloprodajnom tržištu22, pri čemu operator ima značajnu tržišnu snagu na veleprodajnom tržištu. Operator sa značajnom tržišnom snagom na određenom veleprodajnom tržištu nudi određene veleprodajne usluge, koje su neophodne za pružanje usluge na srodnom vertikalno povezanom maloprodajnom tržištu. Ukoliko se radi o operatoru koji ima značajnu tržišnu snagu, on može pokušati da tu tržišnu snagu prebaci sa veleprodajnog na potencijalno konkurentno maloprodajno tržište. Ukoliko prenošenje tržišne snage uspije, operator xx xxxx imati značajnu tržinu snagu i na veleprodajnom i na maloprodajnom tržištu.

Regulatorna praksa u zemljama Evropske unije prepoznaje 11 tipičnih postupanja koji se mogu

podvesti pod vertikalno prenošenje značajne tržišne snage operatora:

− Odbijanje dogovora/uskraćivanje pristupa;

− Diskriminatorno korišćenje informacija ili uskraćivanje informacija;

− Taktike odlaganja;

− Integralni/kombinovani paketi usluga;

− Nerazumni/neopravdani zahtjevi;

− Diskriminacija kvalitetom usluga;

22 Ista konstatacija važi za bilo koja dva vertikalno povezana tržišta, tj. može da se primijeni i na dva srodna vertikalno povezana veleprodajna tržišta

− Strateški dizajn proizvoda;

− Neopravdano korišćenje informacija o konkurentima;

− Diskriminacija na cjenovnoj osnovi;

− Unakrsno subvencioniranje;

− Predatorske cijene.

6.1.2 Horizontalno prenošenje značajne tržišne snage‌

Horizontalno prenošenje značajne tržišne snage odnosi se na situaciju kada operator posluje na različitim tržištima koja nijesu vertikalno povezana i ima status značajne tržišne snage na jednom od njih. Pod određenim okolnostima, operator može pokušati da prenese tržišnu snagu s jednog tržišta, na kojem ima značajnu tržišnu snagu, na drugo, potencijalno konkurentno tržište. Horizontalno prenošenje značajne tržišne snage može se realizovati između dva maloprodajna tržišta, dva veleprodajna tržišta ili između maloprodajnog i veleprodajnog tržišta, koji nisu vertikalno povezani.

Regulatorna praksa u zemljama Evropske unije prepoznaje dva tipična postupanja koji se mogu podvesti pod horizontalno prenošenje značajne tržišne snage operatora:

− Integralni/kombinovani paketi usluga;

− Unakrsno subvencioniranje.

6.1.3 Značajna tržišna snaga na pojedinom/jednom tržištu‌

Značajna tržišna snaga na pojedinom/jednom tržištu može dovesti do problema u funkcionisanju konkurencije, a može se pojaviti kako na veleprodajnom, tako i na maloprodajnom tržištu, pri čemu operator sa značajnom tržišnom snagom može tipičnim monopolskim ponašanjem i raznim postupcima pojačati prepreke ulasku na navedeno tržište u cilju obezbjeđivanja pozicije i značajne tržišne snage.

Regulatorna praksa u zemljama Evropske unije prepoznaje deset tipičnih postupanja operatora sa značajnom tržišnom snagom na pojedinom tržištu:

− Strateški dizajn proizvoda;

− Ugovorni uslovi koji uvećavaju troškove prelaska korisnika;

− Ekskluzivni dogovor(i);

− Prekomjerna ulaganja;

− Predatorske cijene;

− Previsoke cijene;

− Diskriminacija na cjenovnoj osnovi;

− Nedovoljna ulaganja;

− Previsoki troškovi/neefikasnost;

− Nizak kvalitet usluge.

6.1.4 Završavanje (terminacija) poziva‌

Završavanje (terminacija) poziva odnosi se na situaciju dvostranog pristupa (tzv. two-way access), pri kome treba izvršiti povezivanje dvije ili više mreža, kako bi krajnji korisnici različitih mreža imali mogućnost ostvarivanja međusobne komunikacije. U cilju međusobnog povezivanja operatori pojedinih mreža međusobno dogovoraju uslove interkonekcije na nivou veleprodaje, pa nakon toga formiraju cijene na maloprodajnom nivou, na kome ove mreže mogu ali i ne moraju biti konkurenti. Iako se problemi opisani u ovom slučaju mogu podvesti pod probleme koji su definisani u prethodna tri slučaja, zbog specifičnosti i značaja terminacije poziva, ovaj slučaj je naveden kao poseban.

Regulatorna praksa u zemljama Evropske unije prepoznaje četiri tipična postupanja operatora sa značajnom tržišnom snagom:

− Prećutni sporazum(i);

− Previsoke cijene;

− Diskriminacija na cjenovnoj osnovi;

− Odbijanje dogovora/uskraćivanje povezivanja mreža (interkonekcije).

6.2 Uzročno posljedična dimenzija prepreka razvoju konkurencije‌

Druga dimenzija koju bi trebalo razmotriti kod postupanja operatora, odnosno mogućih prepreka razvoju konkurencije, je uzročno posljedična dimenzija prepreka razvoju konkurencije. Naime, svaka prepreka razvoju konkurencije odnosno svako ponašanje operatora sa značajnom tržišnom snagom, ima uvijek određeni cilj, tj. svako postupanje je uzrok koji dovodi do određene posljedice na tržištu, što utiče na postojeće ili potencijalne konkurente i krajnje korisnike. Uzročno posljedična dimenzija prepreka razvoju tržišne konkurencije je drugi način sagledavanja problema prepreka razvoju konkurencije, ali pomaže pri dinamičkom, vremenskom sagledavanju određenih prepreka razvoju konkurencije, odnosno, postupanja operatora sa značajnom tržišnom snagom.

Regulatorna praksa prepoznaje uzročno posljedičnu dimenziju prepreka razvoju konkurencije

kroz elemente:

▪ Strateške promjenljive: cijena, kvalitet, vrijeme, informacije itd.

▪ Postupanje: cjenovna diskriminacija, diskriminacija kvalitetom, taktike odlaganja, sakrivanje/uskraćivanje informacija.

▪ Posljedice: povećanje troškova direktnih konkurenata, smajivanje prodaje direktnih konkurenata, istiskivanje cijene, sprečavanje ulaska/izlaska s tržišta (eng. foreclosure).

6.3 Prepreke razvoju efikasne konkurencije na tržištu veleprodajnog‌

visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji

U ovom poglavlju Agencija je analizirala i detaljno obrazložila moguće prepreke razvoju konkurencije koje se u odsustvu regulacije, a u vremenskom periodu na koji se odnosi analiza, mogu pojaviti na relevantnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji. Prepreke razvoju konkurencije proizilaze iz sposobnosti ili namjere operatora da na tržištu iskoristi svoje veliko tržišno učešće.

Prema dokumentu ERG (06) 33 u evropskoj regulativi postoji 27 uobičajenih prepreka razvoju konkurencije koje su prepoznate u praksi. Većina prepreka je zasnovana na iskustvima regulatornih tijela i pokazuje stvarne situacije u sektoru elektronskih komunikacija, ali regulatorna tijela imaju mogućnost prepoznavanja mogućih prepreka razvoju konkurencije izvan datog okvira, a koje mogu biti specifične za odeđenu državu ili određeno tržište.

U odsustvu ex ante regulacije, operatori sa značajnom tržišnom snagom obično imaju visoko tržišno učešće na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji. Odbijanje pristupa i isključivanje potencijalne konkurencije sa tržišta je glavna prepreka razvoju konkurencije u ovom segmentu. Odnosno, u odsustvu ex ante regulacije, jedino operatori koji posjeduju sopstvenu pristupnu mrežu, imaju mogućnost obezbjeđenja usluge iznajmljenih linija.

U skladu sa definicijom relevatnog tržišta i na osnovu procjene efikasnosti konkurencije, kao i određivanjem operatora sa značajnom tržišnom snagom i kriterijuma koji xx xxx prilikom korišćeni, Agencija smatra da su, u odsustvu ex ante regulacije, na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, moguće prepreke koje se odnose na vertikalno prenošenje značajne tržišne snage.

Operator sa značajnom tržišnom snagom ima potencijalnu mogućnost da utiče na širok raspon parametara konkurentnosti, uključujući cijene, inovativnost, kvalitet usluge. Pored toga, operator sa značajnom tržišnom snagom može, putem veleprodajne usluge, pokušati izvršiti prenošenje tržišne xxxxx xx tržišta na kojem ima status značajne tržišne snage na potencijalno konkurentno maloprodajno tržište.

Vertikalno prenošenje značajne tržišne snage se odnosi na situaciju u kojoj je operator prisutan na više različitih tržišta, odnosno na veleprodajnom i srodnom vertikalno povezanom maloprodajnom tržištu. S obzirom da Crnogorski Telekom ima vrlo visoko tržišno učešće na tržištu visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, u poziciji je da kontroliše inpute, kao npr. djelove iznajmljenih linija koji su neophodni potencijalno konkurentnim kompanijama i na xxx xxxxx utiče na konkurentske uslove na maloprodajnom tržištu.

Agencija je aktuelne i potencijalne forme vertikalnog prenošenja značajne tržišne snage podijelila u sljedeće tri kategorije:

− Odbijanje dogovora/uskraćivanje pristupa;

− Prenošenje značajne tržišne snage na ne–cjenovnoj osnovi;

− Prenošenje značajne tržišne snage na cjenovnoj osnovi.

6.3.1 Odbijanje dogovora/uskraćivanje pristupa‌

U evropskoj sudskoj praksi odbijanje dogovora/uskraćivanje pristupa se ne odnosi samo na situaciju u kojoj operator sa značajnom tržišnom snagom u potpunosti odbija da pruži/ponudi veleprodajnu uslugu, nego i na situaciju u kojoj je operator sa značajnom tržišnom snagom nudi veleprodajnu uslugu pod nerazumnim/neopravdanim uslovima23. U ovom dijelu se obrađuje samo potpuno odbijanje dogovora ili uskraćivanje pristupa, dok se drugi dio iz navedenog primjera

23 Dokument ERG-a, ERG (06) 33

obrađuje u ostalim preprekama razvoju konkurencije kao što su neopravdani xxxxxxxx, previsoke

cijene, itd.

Kao što je definisano u prethodnim djelovima dokumenta u xxxxxx xx obrađivano određivanje značajne tržišne snage, kao i prepreke razvoju konkurencije, važno je definisati izvor značajne tržišne snage. Na tržištu koje je predmet ovog dokumenta izvor značajne tržišne snage Crnogorskog Telekoma xx xxxxxx razvijena pristupna mreža, odnosno pristup velikom broju krajnjih korisnika.

Operator sa značajnom tržišnom snagom na određenom veleprodajnom tržištu može prenijeti svoju tržišnu snagu na maloprodajni nivo tako što može odbiti dogovor ili uskrati pristup operatorima koji se na maloprodajnom nivou nadmeću s njegovim maloprodajnim dijelom ili povezanim društvima. Takvo ponašanje posebno predstavlja prepreku razvoju konkurencije u slučajevima kada operator sa značajnom tržišnom snagom na veleprodajnom nivou pruža uslugu xxxx xx neophodna drugim operatorima pri pružanju usluge na povezanom maloprodajnom tržištu.

Agencija smatra da bi, u odsustvu regulacije, operator sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, mogao imati, u svrhu prenošenja svoje tržišne snage na maloprodajni nivo, snažan podsticaj za odbijanje zahtjeva za pregovore i uskraćivanje veleprodajnih usluga koje su dio ovog relevantnog tržišta, kao i s njima povezanih kapaciteta, na osnovu kojih bi ostali operatori mogli ponuditi usluge na maloprodajnom nivou, a što bi dovelo do sprječavanja daljeg razvoja efikasne konkurencije na maloprodajnom tržištu.

Agencija je prethodno utvrdila da je Crnogorski Telekom operator sa značajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji u Crnoj Gori, kao i da je vertikalno integrisani operator. Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom, u odsustvu regulacije, imao interes da operatorima ne ponudi predmetne veleprodajne usluge pod razumnim uslovima, preko kojih bi ostali operatori mogli svojim korisnicima ponuditi odgovarajuću maloprodajnu uslugu visokokvalitetnog xxxxxxxx, xxx i ostale elektronske komunikacione usluge, kao što su: javno dostupna telefonska usluga, usluga prenosa podataka, usluga širokopojasnog pristupa Internetu, VPN usluge i dr.

Odbijanje pristupa utiče na ulazak operatora na pripadajuće maloprodajno tržište, ako je veleprodajna usluga neophodna za pružanje maloprodajne usluge pa u xxx slučaju dovodi ili do sprječavanja ulaska na tržište ili do povećanja troškova postojećih i potencijalnih operatora, s obzirom da predmetnu uslugu moraju sami sebi pružiti (preskakanje stepenica na ljestvici investicija). U ovom slučaju, odbijanje pristupa utiče na ulazak operatora na maloprodajno tržište visokokvalitetnog xxxxxxxx, xxx i na ostala maloprodajna tržišta na xxxxxx xx usluga visokokvalitetnog pristupa neophodna za pružanje elektronskih komunikacionih usluga.

Prethodno navedenim postupcima Crnogorski Telekom bi mogao prenijeti svoju značajnu tržišnu snagu sa veleprodajnog tržišta određenog ovim dokumentom na povezana maloprodajna tržišta.

6.3.2 Prenošenje značajne tržišne snage na ne–cjenovnoj osnovi‌

Xxxx xx u pitanju prenošenje značajne tržišne snage na ne–cjenovnim osnovama, Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom, u odsustvu regulacije, mogao pokušati da zadrži svoju značajnu tržišnu snagu korišćenjem više načina ponašanja preko kojih bi drugim operatorima mogao stvarati prepreke razvoju konurencije. Tu se prvenstveno misli na diskriminaciju u korišćenju informacija ili uskraćivanje informacija, taktike odlaganja, neopravdane zahtjeve, neopravdano korišćenje informacija o konkurentima, diskriminaciju kvalitetom usluga kao i na razne druge oblike diskriminacije koje nijesu vezane za cijene.

Diskriminacija u korišćenju informacija ili uskraćivanje informacija predstavlja situaciju u kojoj operator sa značajnom tržišnom snagom na veleprodajnom tržištu svom maloprodajnom dijelu ili povezanim društvima pruža informacije koje su važne za pružanje usluga na maloprodajnom tržištu, a iste ne pruža operatorima koji koriste ili planiraju da koriste veleprodajnu uslugu operatora sa značajnom tržišnom snagom, a na osnovu koje se planiraju pružati usluge na maloprodajnom tržištu koje će biti konkurentne uslugama koje pruža njegov maloprodajni dio, odnosno povezana društva. Pored toga, navedena prepreka se odnosi na situaciju u kojoj operator sa značajnom tržišnom snagom odbija da pruži i xxxx xxxxx informacije koje su važne za korišćenje veleprodajne usluge. Na xxx xxxxx, operator sa značajnom tržišnom snagom prenosi svoj položaj na maloprodajni nivo, na xxx xxxxx što dovodi operatore korisnike veleprodajne usluge u nepovoljan položaj u odnosu na vlastiti maloprodajni dio, odnosno povezana društva.

Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom, kao operator sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji i vertikalno integrisani operator, u odsustvu regulacije, operatorima koji koriste ili planiraju da koriste veleprodajne usluge koje su dio ovog relevantnog tržišta, mogao da uskraćuje važne informacije, tako što operatorima ne bi pružao jednako detaljne informacije kao i svom maloprodajnom dijelu ili povezanim društvima, i/ili potrebne informacije ne bi pružao pravovremeno kako bi operator korisnik navedene veleprodajne usluge mogao reagovati na povezanom maloprodajnom nivou i konkurisati njegovom maloprodajnom dijelu ili povezanim društvima koji raspolažu potrebnim informacijama.

Dalje, uzimajući u obzir investicije u mreže nove generacije čijom izgradnjom dolazi do otvaranja novih pristupnih tačaka, Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom mogao, u odsustvu regulacije, svojim postojećim i potencijalnim konkurentima uskratiti detaljne i pravovremene informacije o planiranim izmjenama u mreži, što bi moglo negativno da utiče na poslovne planove i ulaganja tih operatora, s obzirom da ne bi bili u stanju da pravovremeno procijene uticaj takvih promjena i razmotre različite mogućnosti ulaganja u svoju mrežu kao i pravovremeno reagovanje na maloprodajnom nivou. Naime, u slučaju promjena u topologiji mreže, xxxx xx i do određenih promjena i u pružanju usluge veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, pa bi Crnogorski Telekom, ukoliko ne bi imao odgovarajuću obavezu, mogao uskratiti informacije o planiranim promjenama u mreži i topologiji mreže svojim postojećim i potencijalnim konkurentima. Na xxx xxxxx, Crnogorski Telekom bi mogao iskoristiti prednosti prvog ulaska i dovesti svoj maloprodajni dio u povoljniji položaj na povezanom maloprodajnom tržištu od postojećih i potencijalnih konkurenata, tj. mogao bi da prenese svoju značajnu tržišnu snagu na povezano maloprodajno tržište, što kao posljedicu ima jačanje tržišnog položaja Crnogorskog Telekoma i negativan uticaj na efikasnu konkurenciju na maloprodajnom nivou.

Taktike odlaganja se odnose na situacije u kojima operator sa značajnom tržišnom snagom ne odbija da pruži određene veleprodajne usluge, ali istu pruža sa zakašnjenjem u odnosu na svoj maloprodajni dio ili povezana društva, i na xxx xxxxx dovodi postojeće i potencijalne konkurente u neravnopravan položaj na vertikalno povezanom maloprodajnom tržištu, s obzirom da im je veleprodajna usluga neophodna za pružanje usluga krajnjim korisnicima.

Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom, kao operator sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji i vertikalno integrisani operator, u odsustvu regulacije, mogao imati interesa da pruža veleprodajne usluge postojećim i potencijalnim konkurentima na povezanom maloprodajnom tržištu u rokovima koji su duži od onih u kojima iste usluge pruža svom maloprodajnom dijelu.

U slučaju da Crnogorski Telekom, u periodu na koji se odnosi ova analiza, počne pružanje usluga visokokvalitetnog pristupa na maloprodajnom nivou preko neke nove ili unaprijeđene tehnologije, Crnogorski Telekom bi mogao, u odsustvu regulacije, primjenjivati taktike odlaganja tako što ne bi pravovremeno ponudio odgovarajuće uslove za veleprodajnu uslugu na osnovu nove/unaprijeđene tehnologije, a na osnovu koje bi istovremeno pružao usluge boljeg kvaliteta, pri čemu te usluge pripadaju istoj vrsti usluga na maloprodajnom nivou. Na xxx xxxxx, Crnogorski Telekom bi bio u mogućnosti da, do uvođenja odgovarajućih veleprodajnih usluga, koristi prednosti prvog ulaska na maloprodajnom tržištu tako što bi bio u mogućnosti da većem broju korisnika nudi napredne usluge boljeg kvaliteta i na xxx xxxxx prenese značajnu tržišnu snagu s relevatnog veleprodajnog tržišta na povezano maloprodajno tržište.

Neopravdani zahtjevi se odnose na sve uslove pod kojima se pružaju određene veleprodajne usluge, a koji nijesu neophodni za pružanje tih usluga. Takvi zahtjevi neopravdano povećavaju troškove i oduzimaju vrijeme postojećih i potencijalnih konkurenata koji koriste navedenu veleprodajnu uslugu kako bi pružali usluge na povezanom maloprodajnom tržištu, a na kojima predstavljaju konkurenciju maloprodajnom dijelu ili povezanom društvu operatora sa značajnom tržišnom snagom. U odsustvu regulacije operator sa značajnom tržišnom snagom mogao bi koristiti razne oblike neopravdanih zahtjeva kojim bi mogao uticati na poslovne odluke i troškove postojećih i potencijalnih konkurenata.

Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom mogao, kao operator sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokacijii vertikalno integrisani operator, operatorima koji koriste ili namjeravaju da koriste veleprodajne usluge koje su dio ovog relevatnog tržišta, da nameće razne oblike neopravdanih instrumenata osiguranja plaćanja, s obzirom na uslove i iznos, a takođe, bi mogao neopravdano podsticati korišćenje skupljih tehnologija i opreme za pružanje veleprodajne usluge, a sve u cilju povećanja troškova postojećih i potencijalnih konkurenata, a što bi moglo da dovede do prenošenja značajne tržišne snage Crnogorskog Telekoma na povezano maloprodajno tržište.

Takođe, Crnogorski Telekom bi mogao da traži informacije, potrebne za pružanje veleprodajne usluge (npr. informacije o krajnjim korisnicima), koje nijesu potrebne, odnosno nijesu ekonomski i tehnički opravdane pri pružanju veleprodajne usluge. Takve informacije o krajnjim korisnicima, Crnogorski Telekom bi mogao da koristi kako bi za određene krajnje korisnike mogao kreirati uslugu koja bi odgovarala određenom krajnjem korisniku u cilju pridobijanja tog korisnika, što bi dovelo do prenošenja značajne tržišne snage i jačanja njegove tržišne snage na povezanom maloprodajnom nivou.

Neopravdano korišćenje informacija o konkurentima predstavlja situaciju u kojoj operator sa značajnom tržišnom snagom koristi podatke koje dobije od postojećih ili potencijalnih konkurenata, na veleprodajnom ili maloprodajnom nivou, u toku pružanja veleprodajnih usluga. Operator sa značajnom tržišnom snagom ove podatke koristi kako bi povećao troškove ili kako bi smanjio zaradu konkurenata na vertikalno povezanom veleprodajnom i maloprodajnom tržištu.

U odsustvu regulacije, Crnogorski Telekom bi mogao, kao operator sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokacijii vertikalno integrisani operator, tražiti određene informacije od potencijalnih i postojećih konkurenata iz kojih bi se mogli prepoznati planovi konkurenata na maloprodajnom tržištu ili određenom geografskom dijelu maloprodajnog tržišta na kome potencijalni konkurenti imaju u planu pružanje usluga. U xxx slučaju, Crnogorski Telekom bi mogao da iskoristi dobijene informacije od svojih konkurenata za potrebe svog maloprodajnog dijela na način što bi pripremio posebne uslove za pojedine krajnje korisnike kako bi ih podstakao da ne mijenjaju operatora ili da se vrate kod Crnogorskog Telekoma, što bi moglo da dovede do pada maloprodajnih xxxxxxx konkurenata, ili do povećanja troškova konkurenata (npr. dodatni troškovi marketinga za privlačenje korisnika).

Na xxx xxxxx, Xxxxxxxxxx Telekom bi mogao ostvariti prednosti nad ostalim konkurentima prenošenjem značajne tržišne snage na veleprodajnom tržištu na odgovarajuće maloprodajno tržište, što bi moglo da dovede do povećanja troškova ostalih operatora, problema u poslovanju i na kraju do vjerovatnog izlaska sa tržišta.

Diskriminacija kvalitetom usluge je mogućnost operatora sa značajnom tržišnom snagom da utiče na povećanje troškova postojećih ili potencijalnih konkurenata ili smanjenje xxxxxxx xx nivou maloprodaje, tako što će ih dovesti u neravnopravan položaj kvalitetom pružanja usluga. Diskriminacijom kvalitetom veleprodajne usluge, operator sa značajnom tržišnom snagom direktno utiče na kvalitet usluge koja se pruža krajnjem korisniku, a s obzirom da je korisnik posebno osjetljiv na parametre kvaliteta usluge, takvo postupanje dovodi do nezadovoljstva i gubitka povjerenja krajnjih korisnika u operatora koji pruža takve usluge. Pored toga, kvalitet usluge xx xxxxx činilac u optimizaciji i racionalizaciji troškova poslovanja operatora.

Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom, kao operator sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji i vertikalno integrisani operator, u odsustvu regulacije, mogao vršiti diskriminaciju ostalih operatora kvalitetom veleprodajnih usluga koje pripadaju relevatnom tržištu, na način da iste usluge xxxx xx nivoima parametara kvaliteta, koji su lošiji od usluga koje pruža svom maloprodajnom dijelu. Pored toga, Crnogorski Telekom bi mogao uticati na uklanjanje mogućih kvarova pri pružanju predmetnih veleprodajnih usluga i povezanih kapaciteta (npr. duži rokovi za otklanjanje kvara). Na xxx xxxxx bi moglo doći do situacije u kojoj postojeći ili potencijalni konkurenti gube povjerenje svojih krajnjih korisnika, što može dovesti i do prestanka korišćenja usluga xx xxxxxx krajnjih korisnika, a time i do smanjenja xxxxxxx operatora na maloprodajnom tržištu.

Na osnovu predhodno navedenog, Crnogorski Telekom bi mogao prenijeti svoju značajnu tržišnu snagu sa veleprodajnog tržišta na vertikalno povezano maloprodajno tržište, a što bi dovelo do sprječavanja razvoja efikasne konkurencije na štetu krajnjih korisnika.

6.3.3 Prenošenje značajne tržišne snage na cjenovnoj osnovi‌

Xxxx xx u pitanju prenošenje značajne tržišne snage na cjenovnoj osnovi, Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom, u odsustvu regulacije, mogao pokušati da zadrži svoju značajnu tržišnu snagu korišćenjem više načina ponašanja preko kojih bi drugim operatorima mogao stvarati prepreke razvoju konurencije. U xxx kontekstu se prvenstveno misli na diskriminaciju cijena i unakrsno subvencioniranje.

Diskriminacija cijenama se odnosi na situaciju u kojoj operator sa značajnom tržišnom snagom nudi veleprodajnu uslugu xxxx xx neophodna za pružanje određenih maloprodajnih usluga po različitim cijenama svom maloprodajnom dijelu i povezanim društvima u odnosu na postojeće i potencijalne konkurente na povezanom maloprodajnom tržištu.

Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom, kao operator sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji i vertikalno integrisani operator, u odsustvu regulacije na relevatnom tržištu, mogao primjenjujući diskriminaciju cijenama, pružati veleprodajne usluge operatorima, s xxxxxx xx konkurent na povezanom maloprodajnom tržištu, po cijenama koje xx xxxx od onih po kojima istu uslugu pruža svom maloprodajnom dijelu. Takvim ponašanjem, Crnogorski Telekom bi mogao da utiče na poslovne rezultate ostalih operatora koji koriste navedenu veleprodajnu uslugu za pružanje usluga iznajmljenih linija na povezanom maloprodajnom tržištu, ali i ostale elektronske komunikacione usluge.

U odsustvu regulacije, Crnogorski Telekom bi mogao za svoj maloprodajni dio odrediti cijene veleprodajnih usluga koje bi se razlikovale od cijena usluga koje bi naplaćivao postojećim i potencijalnim konkurentima na vertikalno povezanom maloprodajnom tržištu. U xxx slučaju, Crnogorski Telekom bi mogao da iskoristi svoju značajnu tržišnu snagu i preko diskiminacije cijena, odnosno visokim veleprodajnim cijenama, uticati na povećanje troškova drugih operatora što bi dovelo do istiskivanja cijenama („cjenovnog stezanja xxxxxxx xxxxxxx“, eng. price squeeze), a dugoročno bi dovelo do sprječavanja razvoja konkurencije i izlaska drugih operatora sa tržišta.

Unakrsno subvencioniranje se odnosi na situaciju u kojoj postoje dva različita tržišta i dvije različite cijene na navedenim tržištima. U odsustvu regulacije operator sa značajnom tržišnom snagom na tržištu na kom ima taj status, formira cijenu usluge iznad troškova, dok na drugom tržištu (povezanom maloprodajnom tržištu) pruža uslugu po cijeni xxxx xx ispod troškova, što dovodi do istiskivanja cijenama i do prenošenja značajne tržišne snage s veleprodajnog na povezano maloprodajno tržište.

Agencija smatra da bi Crnogorski Telekom, kao operator sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji i vertikalno integrisani operator, u odsustvu regulacije na relevatnom tržištu, mogao nuditi veleprodajnu uslugu iznad nivoa troškova i na xxx xxxxx povećati troškove operatora koji koriste navedenu uslugu, dok bi istovremeno mogao na maloprodajnom nivou nuditi usluge iznajmljenih linija po cijenama koje su ispod nivoa troškova.

Takvo postupanje Crnogorskog Telekoma bi dovelo do istiskivanja cijenama i dovelo bi do toga da operatori koji koriste veleprodajne usluge koje su dio ovog relevatnog tržišta, kako bi pružali usluge na povezanom maloprodajnom tržištu, iskazuju gubitke u poslovanju, što bi ih na kraju natjeralo da izađu sa tržišta. Pored toga, Crnogorski Telekom bi mogao da prenese zančajnu tržišnu snagu sa veleprodajnog tržišta na povezano maloprodajno tržište i da ojača svoj položaj na tržištu, što bi imalo negativan uticaj na razvoj efikasne konkurencije.

7. ODREĐIVANJE OBAVEZA OPERATORU SA ZNAČAJNOM TRŽIŠNOM SNAGOM‌

Na osnovu sprovedene analize Agencija je utvrdila da veleprodajno tržište visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji nije dovoljno konkurentno i identifikovala Crnogorski Telekom a.d. Podgorica kao operatora sa značajnom tržišnom snagom na ovom tržištu, koga xx xxx takvog imenovati u rješenju koje je dužna da xxxxxx prema članu 69 Zakona o elektronskim komunikacijama.

Identifikacija operatora sa značajnom tržišnom snagom podrazumijeva propisivanje i nametanje ex ante obaveza, koje xxxxx xx xxxx proporcionalne i adekvatne utvrđenom problemu – odstupanju od efikasne konkurencije. Rješenjem izdatim određenom operatoru sa značajnom tržišnom snagom Agencija xxxx narediti preduzimanje bar jedne od mjera iz članova 71, 73, 74, 75 i 76 Zakona, a one su sljedeće:

1. Obaveza objavljivanja podataka;

2. Obaveza obezbjeđivanja nediskriminatornosti;

3. Odvojeno vođenje računovodstvenih evidencija;

4. Pristup elementima mreže i njihovo korišćenje;

5. Kontrola cijena i vođenje troškovnog računovodstva.

Pri određivanju ovih obaveza Agencija uzima u obzir načelo racionalnosti i proporcionalnosti, uz obrazloženje naređenih mjera. Rješenje treba da sadrži i realne rokove u kojima se moraju sprovesti određene mjere.

Prema Smjernicama Evropske komisije, prilikom određivanja regulatornih obaveza regulatori imaju u vidu sljedeće ciljeve:

− Promovisanje konkurentnosti,

− Doprinos razvoju evropskog tržišta i

− Promovisanje interesa krajnjih korisnika.

Agencija smatra da se princip proporcionalnosti može zadovoljiti ako se svakom operatoru sa značajnom tržišnom snagom odrede one regulatorne obaveze koje će najbolje ukloniti postojeće i potencijalne prepreke razvoju konkurencije. U skladu sa xxx, a primjenjujući najbolju praksu xxxx xx navedena u BEREC dokumentu BoR (12) 12624, na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, Crnogorskom Telekom–u a.d. Podgorica kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom, određuju se sljedeće regulatorne obaveze:

1. Obaveza objavljivanja podataka;

2. Obaveza obezbjeđivanja nediskriminatornosti;

3. Odvojeno vođenje računovodstvenih evidencija;

4. Pristup elementima mreže i njihovo korišćenje;

5. Kontrola cijena i vođenje troškovnog računovodstva.

24 BEREC Common position on best practice in remedies imposed as a consequence of a position of significant market power in the relevant markets for wholesale leased lines

7.1 Obaveza objavljivanja podataka‌

Agencija može, shodno članu 71 Zakona o elektronskim komunikacijama operatoru sa značajnom tržišnom snagom na određenom relevantnom tržištu, nametnuti obavezu objavljivanja podataka – transparentnosti u vezi pristupa i/ili interkonekcije, na način da učini dostupnim određene podatke, kao što su:

− računovodstvene informacije,

− tehničke specifikacije,

− karakteristike mreže,

− uslove korišćenja,

− cijene usluga.

Pored toga, u skladu sa odredbama člana 71 Zakona o elektronskim komunikacijama, ukoliko je operatoru sa značajnom tržišnom snagom određena i obaveza obezbjeđivanja nediskriminatornosti, Agencija može zahtijevati od operatora da objavi referentnu ponudu za pružanje usluga pristupa i/ili interkonekcije u skladu sa objektivnim mogućnostima operatora i objektivnim potrebama drugih operatora i dovoljno raščlanjenu tako da drugi operatori, xxxx xxxx određenu uslugu, ne moraju vezano plaćati mogućnosti koje nijesu potrebne za pružanje zahtijevane usluge. Referentna ponuda treba da sadrži xxxxxx usluga koje su raščlanjene u skladu sa potrebama ostalih operatora i sa njima povezane uslove, uključujući i cijene i popuste ili principe njihovog određivanja.

Crnogorski Telekom je u skladu sa ranije sprovedenim analizama i nametnutim regulatornim obavezama objavljivanja podataka tj. transparentnosti, objavljivao odgovarajuće Referentne ponude.

Uzimajući u obzir prepreke razvoju konkurencije na relevantnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, Agencija Crnogorskom Telekomu, koji imaju značajnu tržišnu snagu na ovom relevantnom tržištu, propisuje obavezu obezbjeđivanja preglednosti.

Navedena regulatorna obaveza je određena sa ciljem rješavanja prepreka razvoju efikasne konkurencije koje se odnose na diskriminaciju na cjenovnoj osnovi i diskriminaciju na ne–cjenovnoj osnovi, s obzirom da je moguće utvrditi diskriminatorno ponašanje samo kada su transparentno objavljeni uslovi pod kojim operator sa značajnom tržišnom snagom nudi predmetnu veleprodajnu uslugu.

Xxxx xx Crnogorskom Telekomu određena obaveza omogućavanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja, ista se ne bi mogla kvalitetno sprovesti ukoliko se Crnogorskom Telekomu ne bi naredilo da objavi sve uslove koji se odnose na pružanje usluga koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji. U skladu sa navedenim, obaveza preglednosti je određena Crnogorskom Telekomu kao dodatna obaveza uz obavezu omogućavanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja, pa zajedno sa obavezom obezbjeđivanja nediskriminatornosti obezbjeđuje njeno kvalitetno sprovođenje.

Svrha navedene obaveze je da svi operatori na relevatnom tržištu imaju mogućnost uvida u uslove korišćenja usluga koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji. Obaveza preglednosti je u potpunosti komplementarna sa prethodno određenom obavezom obezbjeđivanja nediskriminatornosti, jer su usluge koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, tehnički zahtjevne usluge. Iz tog razloga, sprovođenje obaveze obezbjeđivanja nediskriminatornosti je moguće samo preko transparentnog prikazivanja svih informacija i uslova potrebnih za pružanje ovih usluga.

U skladu sa prethodno navedenim, Agencija naređuje Crnogorskom Telekomu, kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom na relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, obavezu objavljivanja podataka koju će ispuniti kako slijedi:

− Crnogorski Telekom xx xxxxx da objavi Referentnu ponudu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji (u daljem tekstu Referentna ponuda) za sve usluge koje su obuhvaćene definicijom relevatnog tržišta;

− Crnogorski Telekom xx xxxxx da dostavlja Agenciji detaljne izvještaje o relevantnim

pokazateljima efikasnosti – KPI (eng. Key Performance Indicators) na kvartalnom nivou ili po potrebi na zahtjev Agencije.

Referentna ponuda treba da bude dovoljno raščlanjena u skladu sa potrebama tržišta i treba da sadrži odgovarajuće rokove, uslove i cijene usluga. Na osnovu takve ponude drugi operatori neće biti u obavezi da plaćaju dodatne troškove koji nijesu potrebni za pružanje tražene usluge. U sladu sa navedenim, Referentna ponuda xxxx biti jasno definisana, i sadržati sljedeće elemente:

1. Opšte odredbe koje se tiču predmeta ponude, primjene i važenja ponude;

2. Pregled i opis usluga, uključujući tehničke karakteristike usluga, koje su predmet ponude;

3. Uslovi i procedure za pristup i korišćenje pratećih, dodatnih i naprednih usluga (što uključuje operativne sisteme podrške, informacione sisteme ili xxxx podataka za naručivanje, obezbjeđivanje, održavanje i zahtjeve za otklanjanje kvarova itd.), kao i ograničenja njihovog korišćenja;

4. Cijene i popuste odnosno principe njihovog određivanja, obračun i uslove plaćanja usluga;

5. Detaljno objašnjeni postupci naručivanja, ugovaranja, realizacije usluge, migracije, preseljenja, otkazivanja, popravke i održavanje, kao i promjene u IT sistemu (do nivoa do kog utiče na drugog operatora);

6. Trajanje ugovora, uslovi za produženje i raskid;

7. Kvalitet usluge preko ugovora o nivou usluge (eng. Service Level Agreement – SLA);

8. Povjerljivost informacija i poslovna tajna;

9. Postupak rješavanja sporova;

10. Pristupne xxxxx xx kojima xx xxxx pristup mreži;

11. Relevantni tehnički standardi za pristup mreži (uključujući ograničenja korišćenja i druga pitanja koja se tiču sigurnosti);

12. Detaljan opis postupka testiranja;

13. Specifikacija opreme koja se može koristiti u mreži;

14. Odredbe koje se odnose na zaštitu intelektualnih prava;

15. Dodaci (definicije pojmova, kontakti, i dr.).

Xxxx xx u pitanju Referentna ponuda, xxxx xx Crnogorski Telekom xxxxx da objavi, kao dio ispunjavanja obaveze objavljivanja podataka, važno je istaći značaj objavljivanja odgvorajućeg SLA u okviru Referentne Ponude. Obaveza objavlijivanja SLA je značajna, jer bi bez njenog ispunjavanja operator sa značajnom tržišnom snagom mogao imati motiva da diskriminiše druge operatore u odnosu na svoj maloprodajni dio ili povezana društva xxxx xx u pitanju kvalitet veleprodajnih usluga25. Kako bi spriječila ovakvo ponašanje operatora, Agencija je odredila Crnogorskom Telekomu obavezu objavljivanja odgovarajućeg SLA u okviru Referentne ponude, kao garanciju odgovarajućeg nivoa kvaliteta veleprodajnih usluga koje se nude drugim operatorima.

U skladu sa prethodno navedenim SLA (eng. Service Level Agreement) treba da obuhvata, između ostalog, sljedeće:

− Sve neophodne aspekte pružanja usluga, kao i garancije za parametre kvaliteta. SLA treba,

između ostalog, da obuhvati aspekte naručivanja, obezbjeđivanja (realizacije), funcionisanja (raspoloživosti) i održavanja (popravki) usluga;

− Odgovarajuće visine naknada u slučaju neispunjavanja garantovanih nivoa pojedinih

parametara kvaliteta usluga, kao i procedure za isplatu istih koje će biti proaktivne i neće zahtijevati pojedinačne zahtjeve xx xxxxx operatora.

Crnogorski Telekom će, novu Referentnu ponudu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, objaviti na svojoj internet stranici u roku od 90 xxxx od xxxx donošenja rješenja. O tome će obavijestiti Agenciju pisanim putem, na xxx objave Referentne ponude.

Agencija naglašava da je Referentna ponuda dokument koji je podložan izmjenama, shodno promjenama na tržištu i tehnološkom razvoju. Ako Referentna ponuda ne odgovora Zakonu o elektronskim komunikacijama ili uslovima na tržištu, nakon sprovedene javne rasprave, Agencija može Rješenjem narediti njenu izmjenu u roku do 30 xxxx. Takođe, operator može i xxx inicirati izmjenu Referentne ponude, o čemu xx xxxxx da pisanim putem obavijesti Agenciju.

U okviru obaveze objavljivanja podataka (transparentnosti), Crnogorski Telekom xx xxxxx da dostavlja Agenciji detaljne izvještaje o relevantnim pokazateljima efikasnosti – KPI (eng. Key Performance Indicators) na kvartalnom nivou ili po potrebi na zahtjev Agencije. Mjerenje odgovarajućih KPI–a Crnogorski Telekom xx xxxxx da počne 01. 01. 2018. godine, a dostavljanje podataka 30 xxxx xxxxx isteka kalendarskog kvartala.

Crnogorski Telekom je, po zahtjevu Agencije, xxxxx da objavi pojedinačne ili sve vrijednosti KPI–a na svojoj Internet stranici, pri čemu će se voditi računa o zaštiti povjerljivih podataka. Crnogorski Telekom xx xxxxx da dostavi Agenciji sve podatke na kvartalnoj osnovi, pri čemu će označiti podatke koje smatra povjerljivim, kako bi Agencija mogla pratiti i u slučaju potrebe spriječiti bilo kakvu diskriminaciju drugih operatora.

Agencija ocjenjuje da izvještaj o vrijednostima KPI–a treba obavezno da sadrži sljedeće:

− Broj dobijenih zahtjeva po operatoru, po kapacitetima prenosa, po tehnologijama koje su predmet regulacije;

− Broj dobijenih zahtjeva od operatora po pristupnim tačkama;

− Broj odbijenih zahtjeva po operatoru i po razlogu za odbijanje;

25 BoR (12)126

− Broj realizovanih zahtjeva u okviru određenog roka po operatoru;

− Prosječno vrijeme realizacije usluge po operatoru i po kapacitetu prenosa;

− Broj prijavljenih kvarova (smetnji) po operatoru i po kapacitetu prenosa;

− Prosječno vrijeme za otklanjanje kvara po operatoru i po kapacitetu prenosa;

− Broj otklonjenih kvarova u okviru definisanih rokova po kapacitetu prenosa (prema

ponuđenom SLA);

− Prosječna raspoloživost iznajmljenih linija prema kapacitetu prenosa.

Agencija može naknadno tražiti od Crnogorskog Telekoma praćenje i izvještavanje za xxxx xxxxx KPI vrijednosti, u slučaju potreba Agencije ili zahtjeva na tržištu.

Agencija smatra da je nametanje obaveze objavljivanja podataka Crnogorskom Telekomu proporcionalno i opravdano, jer doprinosi transparentnijem radu Crnogorskog Telekoma kao operatora sa značajnom tržišnom snagom na ovom relevantnom tržištu. Jasan pregled uslova za korišćenje usluga koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, u praksi obezbjeđuje da Crnogorski Telekom nudi uslugu pod istim uslovima i istog kvaliteta drugim operatorima kao i svom maloprodajnom dijelu ili povezanim društvima. Drugi opratori tada mogu da na maloprodajnom tržištu ponude usluge visokokvalitetnog pristupa u Crnoj Gori i konkurišu Crnogorskom Telekomu.

U slučaju da se ova obaveza ne nametne Crnogorski Telekom bi mogao netransparentnim uslovima i cijenama da nudi uslugu operatorima pod različitim uslovima i cijenama. Agencija ocjenjuje da bi tada bio otežan ulazak alternativnih operatora na ovo tržište, a takođe i smanjena efikasnost konkurencije na drugim tržištima.

Sprovođenje obaveze objavljivanja podataka omogućava Agenciji da vrši nadzor nad sprovođenjem obaveze obezbjeđivanja nediskriminatornosti i identifikovanje svih oblika diskriminatornog ponašanja u pogledu rokova, uslova i cijena. Naime, naložena regulatorna obaveza je dodatna obaveza sa ciljem uklanjanja svih prepreka razvoju konkurencije koje su vezane za diskriminaciju na cjenovnoj osnovi i diskriminaciju na ne–cjenovnoj osnovi, s obzirom da je sve oblike diskriminatornog ponašanja moguće utvrditi samo onda kada su transparentno objavljeni uslovi pod kojima operator sa značajnom tržišnom snagom nudi usluge na relevantnom tržištu. Nametanje ove obaveze obezbjeđuje da alternativni pružaoci usluga na osnovu transparentno objavljenih uslova veleprodajnog operatora mogu doći do zaključka o tome da xx xx diskriminisani rokovima, uslovima ili cijenama prilikom pružanja predmetne usluge.

Primarna funkcija obaveze objavljivanja podataka xx xx xxxxx obaveze, a naročito obavezu omogućivanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja i obavezu obezbjeđivanja nediskriminatornosti, učini xxx efikasnijim. Primjena obaveze objavljivanja podataka ima za cilj da ukaže i doprinese rješavanju antikonkurentskih aktivnosti i prepreka razvoju konkurencije koje se odnose na praksu unakrsnog subvencionisanja, cjenovnu diskriminaciju i praksu istiskivanja cijenama drugih operatora.

Obavezi objavljivanja podataka komplementarna je obaveza odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija, koja podrazumijeva transparentnost izvještaja o troškovima i internim transfernim cijenama operatora sa značajnom tržišnom snagom.

Iz svega navedenog, Agencija ocjenjuje da je ova regulatorna obaveza, sa određenim rokovima, proporcionalana i opravdana, te da ne predstavlja veliko dodatno opterećenje za operatora sa značajnom tržišnom snagom, već doprinosi promovisanju razvoja i pojačava efikasnost konkurencije na relevantnom tržištu.

7.2 Obaveza obezbjeđivanja nediskriminatornosti‌

Agencija može, shodno članu 73 Zakona, operatoru sa značajnom tržišnog snagom na određenom relevantnom tržištu, naložiti mjeru obezbjeđivanja usluge pristupa i/ili interkonekcije pod jednakim uslovima.

Agencija Crnogorskom Telekomu a.d. Podgorica, koji ima značajnu tržišnu snagu na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, propisuje obavezu obezbjeđivanja nediskriminatornosti – jednakog tretmana. U okviru ove obaveze Crnogorski Telekom xx xxxxx:

− Da pruža usluge drugim operatorima, kod istih okolnosti, pod istim uslovima;

− Da pruža drugim operatorima usluge i informacije pod uslovima i nivoom kvaliteta usluge pod kojima pruža te usluge maloprodajnom dijelu ili povezanim društvima;

− Da dostavi sve ugovore zaključene sa operatorima korisnicima usluga koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, i to u roku deset xxxx od xxxx zaključenja ugovora.

Određivanjem mjere obezbjeđivanja nediskriminatornosti – jednakog tretmana obezbjeđuje se da Crnogorski Telekom primjenjuje suštinski jednake uslove i jednaki kvalitet usluga pri pružanju usluga koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, svim operatorima uključujući i one operatore koji su djelovi privrednog društva ili sa njime povezanog društva. Pri tome, usluge i informacije se moraju pružiti drugim operatorima u istim rokovima kao što se obezbjeđuju svom maloprodajnom dijelu ili povezanim društvima. To znači da Crnogorski Telekom ne smije, prilikom pružanja usluga koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, prouzrokovati nerazumno kašnjenje ili tražiti neopravdane ugovorne uslove i rokove.

Agencija smatra da je potrebno nametnuti obavezu Crnogorskom Telekomu da pruža informacije o planiranim promjenama u mreži, kako bi operatori korisnici usluge veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji bili u mogućnosti da se prilagode i da pravovremeno reaguju na maloprodajnom nivou. Iz tog razloga, Agencija smatra da je potrebno obavezati Crnogorski Telekom da obavještava operatore o planiranim promjenama u mreži najmanje godinu xxxx unaprijed od početka sprovođenja navedenih promjena.

Agencija, takođe, smatra da je potrebno nametnuti obavezu Crnogorskom Telekomu da, 3 (tri) mjeseca prije uvođenja nove ili unaprijeđene usluge visokokvalitetnog pristupa na maloprodajnom nivou, ponudi uslove za korišćenje odgovarajućih usluga na veleprodajnom nivou ostalim operatorima, kako bi oni bili u mogućnosti da pravovremneo ponude odgovarajuću uslugu na maloprodajnom nivou. Naime, Crnogorski Telekom može ponuditi nove ili unaprijeđene usluge visokokvalitetnog pristupa, korišćenjem nove ili unaprijeđene tehnologije i na xxx xxxxx iskoristiti prednost prvog ulaska na tržište. Određivanjem navedene obaveze, u okviru obaveze

obezbjeđivanja nediskriminatornosti, omogućava se drugim operatorima da pravovremeno

reaguju na maloprodajnom nivou.

Agencija smatra da xx xxxxx komponenta ispunjavanja obaveze obezbjeđivanja nediskriminatornosti i obaveza Crnogorskog Telekoma da dostavi Agenciji sve zaključene ugovore sa drugim operatorima, za pružanje usluga koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, u roku od 10 xxxx od xxxx njihovog zaključivanja. To će Agenciji omogućiti da provjeri poštovanje obaveze obezbjeđivanja nediskriminatornosti, a u slučaju nepoštovanja iste, da pravovremeno reaguje.

Nametanjem ove regulatorne obaveze Crnogorskom Telekomu otklanjaju se prepreke razvoju konkurencije koje se tiču diskriminacije na cjenovnoj i ne–cjenovnoj osnovi. Ova obaveza je komplementarna obavezi omogućivanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja, jer omogućava da se efikasnije sprovodi regulatorna obaveza omogućivanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja.

U slučaju da se ova obaveza ne nametne ili ne realizuje Crnogorski Telekom kao operator sa značajnom tržišnom snagom na relevantom tržištu može sprovoditi aktivnosti koje su diskriminatorne u pogledu cijena, kvaliteta i predstavljaju prepreke razvoju konkurencije na relevantnom tržištu i srodnim tržištima usluga za čije su pružanje neophodne usluge iznajmljenih linija na veleprodajnom nivou. Takođe, operator sa značajnom tržišnom snagom može obračunavati usluge po višim cijenama u poređenju sa cijenama koje nudi svom maloprodajnom dijelu ili povezanim društvima, čime primjenjuje praksu istiskivanja cijenama drugih operatora. Pored aktivnosti prenošenja značajne tržišne snage na cjenovnim osnovama, Crnogorski Telekom može primjenjivati i antikonkurentske taktike odlaganja, uskraćivanje informacija, insistiranje na neopravdanim zahtjevima i diskriminatorno korišćenje informacija. Naime, Agencija smatra da je važno da i informacije koje operator sa značajnom tržišnom snagom dobije od alternativnih pružaoca usluga ne iskoristi za potrebe svog maloprodajnog dijela i time dovede alternativnog pružaoca usluga u neravnopravan položaj.

Nabrojane aktivnosti dovode u neravnopravan položaj konkurentske kompanije. Diskriminatorno ponašanje Crnogorskog Telekoma može staviti određenog operatora, xxxx xxxx biti i on xxx ili xx xxxx povezano društvo, u privilegovan položaj u odnosu na ostale operatore, stvoriti mu bolje uslove pri poslovanju, pa tako smanjiti efikasnost konkurencije ili potpuno istisnuti konkurenciju sa tržišta. Ovo je suprotno interesima krajnjih korisnika, kojima odgovara da je na tržištu veći broj operatora, koji nude širu paletu usluga po razumnim cijenama.

Sprovođenje obaveze obezbjeđivanja nediskriminatornosti će podrazumijevati da svi pružaoci usluga koriste uslugu veleprodajnog operatora pod istim uslovima kao i njegov maloprodajni dio ili povezana društva.

Agencija ocjenjuje da je ova regulatorna obaveza adekvatna, da ne predstavlja nikakvo dodatno operećenje za operatora sa značajnom tržišnom snagom, već samo kvalitativno definiše njegov odnos prema drugim operatorima na veleprodajnom tržištu, xx xxx takva omogućava uslove za nesmetan ulazak novih operatora na ovo tržište sa ciljem ponude usluge visokokvalitetnog pristupa i drugih elektronskih komunikacionih usluga krajnim korisnicima.

7.3 Obaveza odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija‌

Agencija može, shodno članu 74 Zakona o elektronskim komunikacijama operatoru sa značajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu, narediti preduzimanje mjera u cilju odvojenog računovodstvenog praćenja poslovnih aktivnosti koje se odnose na pružanje usluga interkonekcije i operatorskog pristupa.

U slučaju ovog dokumenta xxxx je predmet analiza relevantnog veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, Agencija Crnogorskom Telekomu, kao operatoru koji ima značajnu tržišnu snagu na ovom relevantnom tržištu, propisuje obavezu odvajanja računovodstvenih evidencija koje se odnose na usluge koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji.

Agencija je, u xxxx 2010. godine, usvojila Metodologiju za računovodstveno odvajanje i troškovno računovodstvo koja propisuje metodologiju vođenja računovodstva i pravo potpunog pristupa svim relevantnim finansijskim podacima, što uključuje i podatke o prihodima ostvarenim naplatom od trećih strana. Metodologija za računovodstveno odvajanje i troškovno računovodstvo je u saglasnosti sa domaćim računovodstvenim propisima, međunarodnim računovodstvenim standardima i Preporukom Evropske komisije 2005/698/EC o odvojenom računovodstvu i modelima troškovnog računovodstva prema regulatornom okviru za elektronske komunikacije.

Crnogorski Telekom je shodno ovoj regulatornoj obavezi implementirao propisani sistem, xx xxxxxx Agencije, odvojenog i troškovnog računovodstva, te pripremao i dostavljao odvojene račune dobiti i gubitka po relevantnim tržištima, odnosno uslugama. Kako su ranijim analizama odvojeno tretirana relevantna tržišta trunk i terminalnih segmenata iznajmljenih linija ista su bila predmet odvojenih računovodstvenih evidencija.

Takođe, Agencija može objavljivati ove podatke s ciljem unapređivanja transparentnosti tržišta, vodeći, pri xxx računa o stepenu poverljivosti.

Nametanje ove obaveze omogućava Agenciji provjeru poštovanja principa nediskriminatornosti u vezi sa cijenama usluga koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji Crnogorskog Telekoma, kao i principa preglednosti svih veleprodajnih cijena po kojima Crnogorski Telekom svoje usluge pruža ostalim operatorima, kao i internih transfernih naknada po kojima Crnogorski Telekom svoje usluge pruža svome maloprodajnom dijelu i povezanim društvima.

U cilju xxxx efikasnosti primjene obaveza objavljivanja podataka i obezbjeđivanja nediskriminatornosti, Agencija ocjenjuje neophodnim i nametanje obaveze odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija operatoru sa značajnom tržišnom snagom. Obaveza odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija je neophodna u smislu identifikacije antikonkurentskih aktivnosti operatora sa značajnom tržišnom snagom na relevantnom tržištu, kao što su praksa unakrsnog subvencionisanja i primjene istiskivanja cijenama drugih operatora.

Polazeći od već nametnutih obaveza obezbjeđivanja nediskriminatornosti i objavljivanja podataka (transparentnosti), Agencija ocjenjuje obavezu odvojenog vođenja računovodstvenih evidencija adekvatnom i proporcionalnom.

7.4 Obaveza omogućavanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja‌

Agencija može, shodno članu 75 Zakona o elektronskim komunikacijama narediti preduzimanje mjera u cilju ispunjavanja svih opravdanih zahtjeva za pristup i korišćenje određenih elemenata elektronskih komunikacionih mreža i pripadajuće infrastrukture, uključujući i prenosnu mrežu. Agencija može od operatora zahtjevati da:

1) u dobroj vjeri pregovara sa operatorima o zahtjevima za pristup elementima mreže i njihovom korišćenju;

2) omogući pristup posebnim djelovima mreže i/ili opreme koji nijesu aktivni i/ili da obezbijedi pristup lokalnoj petlji, radi omogućavanja izbora i/ili predizbora operatora i/ili ponuda za preprodaju pretplatničkih linija;

3) izvrši interkonekciju elektronske komunikacione mreže;

4) ne uskrati prethodno ostvareni pristup;

5) obezbijedi određene usluge na veleprodajnoj osnovi, zbog preprodaje tih usluga na

maloprodajnom tržištu;

6) odobri otvoreni pristup tehničkim interfejsima, protokolima ili drugim tehnologijama i mogućnostima koje su neophodne za interoperabilnost usluga ili mreža, uključujući i virtuelne mreže;

7) obezbijedi zajednički smještaj opreme ili druge oblike zajedničkog korišćenja elektronske

komunikacione infrastrukture i povezane opreme;

8) obezbijedi mogućnosti koje su potrebne za ostvarivanje interoperabilnosti usluga za krajnje korisnike usluga, uključujući usluge inteligentnih mreža, distributivnih sistema ili rominga u mobilnim mrežama;

9) obezbijedi pristup sistemima za podršku ili sličnim sistemima koji su potrebni za obezbjeđivanje lojalne konkurencije prilikom pružanja usluga;

10) obezbijedi pristup povezanim uslugama, kao što su identifikacija, davanje podataka o

lokaciji i usluge dostupnosti korisnika.

U slučaju postojanja prepreka razvoju konkurencije koje se odnose na odbijanje zaključivanja ugovora o interkonekciji i operatorskom pristupu i postojanja velikih razlika u pregovaračkoj moći operatora, gdje operatori zavise od infrastrukture drugog operatora za pružanje maloprodajnih usluga, potrebno je da Agencija postavi okvire, odnosno odredi odgovarajuće regulatorne obaveze, kako bi se onemogućilo uskraćivanje operatorskog pristupa i interkonekcije ili bilo koje drugo neprihvatljivo uslovljavanje.

Agencija smatra da bi uskraćivanje operatorskog pristupa ili bilo kakvo drugo neprihvatljivo uslovljavanje ili ograničavanje korišćenja usluga koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, spriječilo efikasnu konkurenciju na maloprodajnom nivou i bilo bi suprotno interesima krajnjih korisnika usluga. S obzirom da Crnogorski Telekom posjeduje prenosnu mrežu i prateću infrastukturu koju, u periodu na koji se odnosi analiza, nije xxxx replicirati, potrebno je da se Crnogorskom Telekomu nametne obaveza omogućavanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja, kako bi mu se onemogućilo prenošenje značajne tržišne snage na maloprodajni nivo.

Iz navedenih razloga, Agencija je ocijenila da je neophodno Crnogorskom Telekomu nametnuti obavezu omogućavanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja, kako bi se spriječilo narušavanje ili ograničavanje konkurencije, što je posebno važno na tržištima na kojima operatori zavise od infrastukture drugog operatora kako bi mogli da pružaju usluge na maloprodajnom nivou. Određivanjem navedene obaveze, Agencija želi da spriječi prenošenje značajne tržišne snage na maloprodajni nivo i da izbjegne ponašanje operatora sa značajnom tržišnom snagom koje je opisano u prethodnom poglavlju analize.

Pravilnik o pristupu i interkonekciji („Sl.list Crne Xxxx“, br. 24/14) propisuje uslove za obezbjeđivanje pristupa i intekonekcije, prava i obaveze operatora u vezi sa pristupom i interkonekcijom, uslove pod kojima operatori mogu ograničiti pristup i interkonekciju.

U slučaju ovog dokumenta xxxx je predmet analiza relevantnog tržišta veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, Agencija Crnogorskom Telekomu, koji ima značajnu tržišnu snagu na ovom relevantnom tržištu, propisuje obavezu omogućivanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja. Crnogorski Telekom je obavezan da:

1. U dobroj namjeri pregovara sa operatorima o zahtjevima za pristup elementima mreže i njihovom korišćenju;

2. Omogući pristup posebnim djelovima mreže i/ili opreme koji nijesu aktivni i/ili da obezbijedi pristup lokalnoj petlji, radi omogućavanja izbora i/ili predizbora operatora i/ili ponuda za preprodaju pretplatničkih linija;

3. Obezbijedi produžetak pružanja veleprodajne usluge obuhvaćene definicijom ovog tržišta, zbog preprodaje tih usluga na maloprodajnom tržištu;

4. Ne uskrati prethodno ostvareni pristup;

5. Odobri otvoreni pristup tehničkim interfejsima, protokolima ili drugim tehnologijama i mogućnostima koje su neophodne za interoperabilnost usluga ili mreža;

6. Obezbijedi zajednički smještaj opreme ili druge oblike zajedničkog korišćenja mogućnosti

infrastrukture;

7. Obezbijedi pristup sistemima za podršku ili sličnim sistemima, koji su potrebni za obezbjeđivanje lojalne konkurencije prilikom pružanja usluga.

Crnogorski Telekom, kada mu je upućen potpun zahtjev za pristup i interkonekciju, xxxxx xx, shodno Pravilniku o pristupu i interkonekciji, da odgovori na zahtjev u roku od 15 xxxx od xxxx podnošenja zahtjeva. Ukoliko zahtjev za pristup ili interkonekciju nije potpun, Crnogorski Telekom traži da podnosilac zahtjeva dopuni svoj zahtjev u roku od 7 xxxx od xxxx podnošenja nepotpunog zahtjeva.

Pristup Crnogorski Telekom može ograničiti samo u slučaju da pristup nije izvodljiv iz tehničkih razloga. U xxx slučaju Crnogorski Telekom xx xxxxx da detaljno obrazloži razloge svog odbijanja zahtjeva i dostavi ih podnosiocu zahtjeva, u roku od 15 xxxx od xxxx podnošenja zahtjeva.

Operatori su dužni da zaključe ugovor o pristupu ili interkonekciji u roku od 45 xxxx od xxxx podnošenja potpunog zahtjeva. Potpisani ugovori o pristupu ili interkonekciji se dostavljaju Agenciji radi evidencije i ocjene usklađenosti sa Zakonom, u roku od 10 xxxx od xxxx potpisivanja.

Rokovi za realizaciju usluga koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, xxxxx xx xxxx u skladu sa rokovima definisanim Preporukom Evropske komisije iz 2005. godine, koja se odnosi na pružanje iznajmljenih linija u Evropskoj uniji26. S obzirom da su ovom preporukom dati rokovi realizacije za iznajmljene linije kapaciteta od 64 kb/s – 34 Mb/s, rokovi za ostale kapacitete xxxxx xx xxxx rokovi koje Crnogorski Telekom trenutno nudi u svojoj Referentnoj ponudi veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji u mreži Crnogorskog Telekoma.

Crnogorski Telekom je obavezan, shodno članu 75 stav 3 xxxxx 1 Zakona o elektronskim komunikacijama, u dobroj vjeri pregovarati sa drugim operatorima koji traže veleprodajne usluge obuhvaćene definicijom ovog tržišta o zahtjevima u vezi pristupa i odgovoriti na svaki razuman zahtjev. Agencija smatra da je ta obaveza potrebno i efikasno sredstvo za postizanje kasnijih sporazuma o pristupu uslugama koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji. U slučaju da se ova obaveza ne nametne Crnogorski Telekom bi mogao nametnuti potencijalnim konkurentima na vertikalno povezanom maloprodajnom tržištu razne oblike neopravdanih instrumenata osiguranja plaćanja, bankarskih garancija, u pogledu uslova i iznosa ili neopravdano podsticati korišćenje skupljih tehnologija za pružanje usluge i to samo iz razloga povećanja troškova postojećih i potencijalnih konkurenata. Isto tako Crnogorski Telekom bi mogao tražiti nivo informacija iznad potrebnog i tehnički opravdanog za pružanje predmetnih usluga.

Crnogorski Telekom ima obavezu da drugim operatorima omogući pristup i korišćenje usluga koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, u skladu sa principom tehnološke neutralnosti, za sljedeće iznajmljene linije:

− Tradicionalne iznajmljene linije preko SDH, PDH i (S)HDSL prenosne tehnologije,

− Iznajmljenje linije preko Ethernet tehnologije.

Operatori korisnici ove veleprodajne usluge mogu koristiti za pružanje usluga visokokvalitetnog pristupa krajnjim korisnicima, ali i za druge potrebe poput: interkonekcije, izgradnje i širenja svoje mreže (povezivanja mrežnih elemenata sopstvene mreže) i slično.

Crnogorski Telekom ima obavezu da omogući korišćenje svih kapaciteta prenosa, koje može podržati njegova infrastruktura i koje pruža na maloprodajnom nivou ili za sopstvene potrebe. U okviru te obaveze Crnogorski Telekom treba da omogući i korišćenje dijela usluge veleprodajnog visokokvalitetnog pristupa (bez obzira ne tehnologiju prenosa) koji su posebno značajni sa aspekta dostupnosti alternativnih operatora do krajnjih korisnika.

Crnogorski Telekom xx xxxxx da obezbijedi sve usluge koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, zbog preprodaje tih usluga na maloprodajnom tržištu. Crnogorski Telekom xx xxxxx da obezbijedi navedene usluge (prema kapacitetima prenosa) na nivou veleprodaje, u skladu sa svojom ponudom na nivou maloprodaje. To će omogućiti operatorima da budu konkurenti Crnogorskom Telekomu na nivou maloprodaje, u svim prenosnim kapacitetima koje on pruža na nivou maloprodaje. Operatori koji nemaju kompletno razvijenu infrastrukturu za pružanje usluge iznajmljenih linija, mogu ući na maloprodajno tržište samo na osnovu zakupa linija kod Crnogorskog Telekoma. Navedena

26 COMMISSION RECOMMENDATION of 21 January 2005 on the provision of leased lines in the European Union (Part 1 —

Major supply conditions for wholesale leased lines)

obaveza će podstaći uspostavljanje i održavanje efikasne konkurencije na tržištu iznajmljenih

linija.

Crnogorski Telekom ne smije spriječiti već odobreni pristup mreži u slučaju xx xxxxx strana u potpunosti ispuni ugovorene obaveze. Ova obaveza je potrebna jer bi uskraćivanje prethodno ostvarenog operatorskog pristupa oslabilo položaj konkurencije na maloprodajnom tržištu, što ne bi bilo u interesu krajnjih korisnika, jer bi mogli doći u situaciju da ne mogu koristiti elektronske komunikacione usluge. Nametnuta obaveza je nužna da se spriječi isključenje postojećih operatora sa tržišta, a xxxxx xxx i slabljenje konkurencije.

Crnogorski Telekom je u obavezi da pripremi otvoren pristup tehničkim interfejsima, protokolima ili drugim značajnim tehnologijama, jer je to potrebno za pružanje usluge na maloprodajnom tržištu. Nepripremanje tih elemenata bi moglo značiti da konkurenti ne mogu ponuditi uslugu istog kvaliteta na maloprodajnom tržištu ili čak onemogućavanje pristupa novih operatora na postojeće tržište, ukoliko je nužno povezivanje mreža Crnogorskog Telekoma i alternativnog operatora. Agencija ocjenjuje da je ova obaveza neophodna za uspostavljanje i održavanje konkurencije na tržištu.

Crnogorski Telekom je u obavezi da obezbijedi zajednički smještaj opreme ili druge oblike zajedničkog korišćenja mogućnosti infrastrukture, koji su neophodni za odgovarajuću instalaciju i povezivanje opreme, koja omogućava korišćenje usluga koje pripadaju relevatnom tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, pod istim uslovima, rokovima i cijenama koje su definisani u vežećim Referentnim ponudama Crnogorskog Telekoma. Usluga kolokacije i drugi oblici zajedničkog korišćenja mogućnosti infrastrukture će omogućiti operatorima pristup pojedinom zaključnom segmentu iznajmljene linije na traženim lokacijama pristupnih tačaka, tako što će operator biti u mogućnosti da smjesti opremu xxxx xx potrebna za korišćenje visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji. U skladu sa navedenom obavezom, Crnogorski Telekom je obavezan da operatorima obezbijedi izbor vrste kolokacije, pri čemu xxxx uzeti u obzir zahtjeve operatora. Crnogorski Telekom može odbiti određeni zahtjev za kolokaciju ili druge oblike zajedničkog korišćenja infrastrukture samo iz opravdanih i transparentnih razloga.

Propisivanje obaveze omogućivanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja je opravdano i proporcionalno aktuelnim i potencijalnim preprekama na ovom tržištu, jer se radi o regulatornoj obavezi koja doprinosi većem stepenu konkurencije na odgovarajućem maloprodajnom tržištu.

Agencija ocjenjuje da obaveza omogućivanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja, iako osnovna obaveza za pospješivanje konkurencije, nije sama po sebi dovoljna da na efikasan način ukloni prepreke razvoju konkurencije na relevantnom tržištu. U skladu sa xxx, obavezi omogućivanja pristupa elementima mreže i njihovog korišćenja komplementarne su obaveze nediskriminatornosti i obezbjeđenja preglednosti, odnosno objavljivanja referentne ponude. Nadalje, obaveza nadzora cijena i troškovnog računovodstva je prateća i neophodna obaveza sa aspekta obezbjeđenja efikasne konkurencije i zaštite interesa krajnjih korisnika.

7.5 Obaveza kontrole cijena i vođenja troškovnog računovodstva‌

Agencija može, shodno članu 76 Zakona o elektronskim komunikacijama operatoru sa značajnom tržišnom snagom narediti preduzimanje obaveze kontrole cijena prema propisanoj metodologiji troškovnog računovodstva.

Troškovno računovodstvo odnosi se na skup pravila i procedura koji obezbjeđuju raspodjelu troškova, xxxxxxx, imovine, obaveza i kapitala na pojedine aktivnosti i usluge. Model troškovnog računovodstva omogućava sprovođenje obaveze računovodstvenog razdvajanja i provjeru troškovne orijentisanosti cijena u svrhu sprečavanja međusobnog subvencioniranja, zatim previsokih ili preniskih cijena i neefikasnog ponašanja operatora sa značajnom tržišnom snagom.

Operator kojem je naređeno preduzimanje mjera troškovne orjentacije, xxxx dokazati da su cijene izračunate na osnovu stvarnih troškova uz prihvatljivu stopu prinosa na investiciona ulaganja. Prilikom provjeravanja ispunjavanja te obaveze Agencija može primijeniti metode troškovnog računovodstva koje su nezavisne od onih koje primjenjuje operator. Agencija može od operatora Rješenjem takođe zahtijevati, da obrazloži i po potrebi koriguje cijene, pri čemu teret eventualnog dokazivanja snosi operator.

Član 77 stav 2 Zakona o elektronskim komunikacijama predviđa da Agencija ima pravo da propiše mehanizam pokrivanja troškova ili metodologiju određivanja cijena, što xxxx biti primjereno ciljevima unapređenja efikasnosti i održive konkurencije, ciljevima razvoja i povećanju koristi za krajne korisnike. Agencija može koristiti i upoređenja sa cijenama na uporedivim tržištima ili tržištima sa razvijenom konkurencijom, uzimajući pri tome u obzir specifičnosti domaćeg tržišta.

U slučaju ovog dokumenta xxxx je predmet analiza relevantnog tržišta veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, Agencija Crnogorskom Telekomu, koji ima značajnu tržišnu snagu na ovom relevantnom tržištu, propisuje obavezu kontrole cijena i vođenja troškovnog računovodstva.

Model troškovnog računovodstva omogućava sprovođenje obaveze računovodstvenog razdvajanja i provjeru troškovne orijentisanosti i cijena u svrhu sprečavanja međusobnog subvencioniranja, zatim previsokih ili preniskih cijena i neefikasnog ponašanja operatora sa značajnom tržišnom snagom.

Svrha određivanja obaveze kontrole cijena i vođenja troškovnog računovodstva, koje Crnogorski Telekom treba da primjeni prilikom raspodjele troškova na usluge koje pruža, jeste obezbjeđenje ravnopravnih i transparentnih kriterijuma, kao i kriterijuma koji podstiču razvoj konkurencije.

Agencija se u ranijem periodu, kada su u pitanju veleprodajne cijene terminalnih i trunk segmenata iznajmljenih linija, nije bazirala na rezultatima troškovnog modela za fiksnu mrežu Crnogorskog Telekoma, već je propisala obavezu primjene maksimalnog nivoa cijena koje se odnose na tradicionalne digitalne iznajmljene linije i cijene mjesečnog zakupa Ethernet iznajmljenih linija u skladu sa Preporukom Evropske komisije. Cijene koje se odnose na tradicionalne digitalne iznajmljene linije su formirane na osnovu drugog dijela Preporuke EC od 25.03.2005 godine o pružanju iznajmljenih linija (COMMISSION RECOMMENDATION of 29 March 2005 on the provision of leased lines in the European Union — Part 2 — pricing aspects of wholesale leased

lines part circuits) koja definiše maksimalne vrijednosti cijena iznajmljenih linija, a koje su date sljedećom tabelom:

PREGLED MAKSIMALNOG NIVOA CIJENA IZNAJMLJENIH LINIJA PREMA PREPORUCI EC
Kapacitet	Gornji limit zbira mjesečne pretplate i 1/24 cijene priključka do 2 km	Gornji limit zbira mjesečne pretplate i 1/24 cijene priključka do 5 km	Gornji limit zbira mjesečne pretplate i 1/24 cijene priključka do 15km	Gornji limit zbira mjesečne pretplate i 1/24 cijene priključka do 50km	Gornji limit zbira mjesečne pretplate i 1/24 cijene priključka do 200km	Gornji limit za cijenu priključka
64 kb/s	61	78	82	99	155	542
2 Mb/s	186	248	333	539	964	1112
34 Mb/s	892	963	1597	2539	3789	2831
155 Mb/s	1206	1332	1991	4144	8752	3144

∗ Cijene su date u €

S obzirom da su Preporukom obuhvaćene linije dužine do 50 km, a da u Crnoj Gori postoje linije koje su duže od 50 km, Agencija je uključila i dodatnu dužinu linija (do 200 km) i za nju na osnovu pojedinih numeričkih metoda odredio najviši nivo cijene.

Agencija može pristupiti utvrđivanju cijena relevantnih usluga na osnovu Revidiranih regulatornih godišnjih finansijskih izvještaja u periodu do naredne analize relevantnog tržišta.

Nametanjem ove obaveze, odnosno insistiranjem na sprovođenju aktivnosti koje su ranije započete i koje su proistekle kako iz prethodne analize ovog tržišta iz 2017. godine tako i iz sprovođenja projekta uvođenja troškovnog računovodstva kod Crnogorskog Telekoma, Agencija smatra da će se otkloniti prepreku razvoju konkurencije na ovom relevantnom tržištu koja se odnosi na vertikalno prenošenje značajne tržišne snage i praksu unakrsnog subvencioniranja usluga.

Naime, Crnogorski Telekom može da vrši unakrsno subvencioniranje usluge na način da veleprodajne cijene utvrđuje iznad nivoa stvarnih troškova pružanja te usluge, dok usluge na pripadajućem maloprodajnom tržištu utvrđuje ispod nivoa stvarnih troškova. To dovodi do situacije da su alternativni operatori onemogućeni da uđu na ovo tržište. Nadzor nad cijenama je potreban jer se na xxx xxxxx omogućava ulazak alternativnih operatora na ovo tržište, a xxxxx xxx i konkurentnost na maloprodajnom tržištu od čega krajnji korisnici mogu imati velike benefite.

Crnogorski Telekom je, shodno Metodologiji računovodstvenog odvajanja i troškovnog računovodstva usvojenoj Odlukom Agencije broj: 0902–2327/3 od 30. 05. 2011. godine, sproveo propisani sistem troškovnog računovodstva na način i u rokovima propisanim Metodologijom.

Agencija je verifikovala rezultate troškovnog modela usvajanjem odluka o prihvatanju sprovedenih aktivnosti Crnogorskog Telekoma na Projektu računovodstvenog odvajanja i troškovnog računovodstva na bazi tekućeg troškovnog računovodstva (CCA) kao troškovne osnovice i dugoročnih inkrementalnih troškova (LRIC) kao računovodstvene metodologije za fiksnu mrežu. Budući da su regulatorni finansijski izvještaji operatora, kao rezultat primijenjenog troškovnog računovodstva u periodu 2012. – 2019. godine, potvrđivali da cijene relevantnih usluga nijesu troškovno orjentisane, Agencija je propisivala obavezu Crnogorskom Telekomu da uskladi cijene sa rezultatima troškovnih modela.

Crnogorski Telekom xx xxxxx, u sklopu regulatorne obaveze kontrole cijena i vođenja troškovnog računovodstva, da nastavi sa implementacijom projekta računovodstvenog odvajanja i troškovnog računovodstva, na način i u rokovima propisanim dokumentom Agencije „Metodologija računovodstvenog odvajanja i troškovnog računovodstva“.

Vezano za cijene usluga veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, Agencija može pristupiti utvrđivanju cijena relevantnih usluga na osnovu jediničnih cijena iz troškovnih modela operatora xxxxxx xx određena obaveza vođenja troškovnog računovodstva i revidiranih regulatornih godišnjih finansijskih izvještaja ili primjenom nekog drugog metoda kontrole cijena u skladu sa odredbama člana 76 Zakona o elektronskim komunikacijama, u periodu do naredne analize relevantnog tržišta veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji.

Agencija je tokom 2021. godine započela Projekat izrade i implementacije LRIC Bottom up troškovnih modela za fiksnu mrežu za sljedeća veleprodajna tržišta: Veleprodajno tržište završavanja (terminacije) poziva u sopstvenoj telefonskoj mreži koji se pružaju na fiksnoj lokaciji, Veleprodajni lokalni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji, Veleprodajni centralni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji za proizvode za masovno tržište, Veleprodajni visokokvalitetni pristup koji se pruža na fiksnoj lokaciji, Veleprodajno tržište poziva koji potiču (originiraju) iz javne fiksne telefonske mreže.

Na kraju Projekta je predviđena implementacija bottom-up LRIC troškovnih modela za fiksnu mrežu i primjena rezultata ovih modela uz primjenu i rezultata top-down LRIC troškovnih modela koji predstavljaju komplementarni regulatorni alat.

U izuzetnim slučajevima, kada se to ispostavi kao optimalni metod regulacije cijena, Agencija može vršiti upoređivanje sa cijenama na uporedivim tržištima ili tržištima sa razvijenom konkurencijom (eng.benchmarking).

Iz navedenih razloga ovu obavezu je neophodno nametnuti Crnogorskom Telekomu kao operatoru sa značajnom tržišnom snagom na tržištu veleprodajnog visokokvalitetnog xxxxxxxx xxxx se pruža na fiksnoj lokaciji, te Agencija ocjenjuje da je naložena obaveza zajedno sa postavljenim rokovima adekvatna i proporcionalna mogućim problemima u razvoju konkurencije.

8. PRILOZI‌

8.1 Prilog 1:‌

Mišljenje Agencije za zaštitu konkurencije na Nacrt Odluke o pokretanju ponovnog postupka analize relevantnih tržišta‌

Document Metadata

Table of Contents

CRNA GORA AGENCIJA ZA ELEKTRONSKE KOMUNIKACIJE

Document Metadata