काय4ाचा पfरचय

भारतीय करार सब

१

धीचा कायदा १८७२

घटक रचना :

१.० उि ये

१.१ िवषय पfरचय

काय4ाचा पfरचय

१.२ ठरावाचा (Agreement) अथ´

१.३ कराराचा अथ´

१.४ वैध करारासाठी आवeयक गो ी (कलम १०)

१. ५

१.० उि ये

xxxxxxx.xx

या करणाǐया अmयासानंतर िव4ा‹या ना पढील गो ची मािहती होईल.

● काय4ाचा अथ´

● ठरावाचा अथ´ व ठरावाचे कार

● कराराचा अथ´ व वैध करारासाठी आवeयक असणा=या गो ी

१.१ िवषय पfरचय

१.१.१ 9 तावना :

कायदा याचा अथ´ असे िनयम, जे िनयम देशातील सव´ समाजाला मा य आहेत. जे िनयम

पाळले नाही तर िश ा िकं वा दड होऊ शकतो. कायदा हा शěद यापक अथा´ने वापरला

जातो. यात िविवध कारǐया िनयमांचा समावेश होतो. माणसांǐया िविवध े ातील कृ ती संबधी िनयम असतात तसेच जनता व सरकार यांǐया कृ ती संबधीही िनयम असतात.

१.१.२ काय4ाची या या :

सायमंड यांǐया मते कायदा हणजे समाजातील लोकांना याय िमळावा हण

िनयम. या िनयमांना समाजाची मा यता असते.

के लेले

हॉलंड यांǐया मते यu ǐया कृ ती स ंधी सरकारने के लेले िनयम.

ऑि टन हास यांǐया मते कायदा हणजे वागणूकTचे िनयम याची सरकार अंमलबजावणी करते.

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos

भारतीय करार कायदा हा उ4ोग व यवसायातील दैनंिदन यवहारातील िविवध करारांत

िनयमन करoयासाठी पास के ला गेला. या म ये सव´साधारण करार व खास करार यांǐया संबधी िनयम आहेत.

हा करार कायदा १ स ट बर १८७२ रोजी अमलात आला. हा कायदा ज मू व काeमीर रा या यितfरu संपूण´ भारतातील जनतेला लागू आहे. काय4ात सvवातीलाच हटले आहे कT करारा संबंधी काही िनयम करoयासाठी हा कायदा करoयात आला.

यवसाय संबंधीǐया करारात या काय4ाला खूप मह व आहे. आप या दैनंिदन जीवनात म यत: यापार व उ4ोगात या काय4ाला अन य साधारण मह व आहे. भागीदारी संबधीचा कायदा, माल िव Tचा कायदा, महारा s सहकारी सोसायट चा कायदा, चलन म द तऐवज संबंधीचा कायदा, कं पनी कायदा, ाहक संर ण कायदा या सव´

काय4ाम ये करारे करावीच लागतात. परतु यात इतर गो चाही िवचार आवeयक

अस यामळे यांǐयासाठी सरकारने वत ं कायदे पास के लेले आहते .

१.१.३ यावसाियक काय4ाचा अथ’ :

यावसाियक काय4ाचाची या या अशी करoयात येते कT यवसायाशी संबंिधत

उलाढाल ना लागू होणारे कायदे हणजे यावसाियक कायदे अशा काय4ामळे यवसाय

xxxxxxx.xx

करणे सोपे जाते व काही तंटे िनमा´ण झालेच तर ते तंटे या काय4ांǐया मदतीने िमटिवणे

सहज श य होते.

यापारात व दैनंिदन यवहारात आ ासने िदली जातात. कोणीतरी काही देऊ के ले तर

याचा ि वकार करoयासाठी आ ासने िदली जातात. िदलेली आ ासने काही वेळा पाळली जातात तर काही वेळा नाही. करारासंबधीचा कायदा अशा कारे फu कायदेशीर बधनकारक असणा=या आ ासना संबंधी िवचार करतो. दैनंिदन जीवनात आपण बरीच आ ासने देतो. यातली काही आ ासने पाळणे नैितक या आवeयक असले तरीही ती पाळण काय4ानी सuTच नसत. अशा आ ासनांचा िवचार हा कायदा करीत नाही. दैनंिदन जीवनात अशा कारे िदलेली काही आ ासने पाळणे काय4ाने सuTचे नसते अशा अ ासनांच vपांतर करारात होत नाही उदा. अ, ब ला याǐयाकडे

मेजवान ला येoयाच आ ासन देतो परतु य ात हजर राहत नाही. अशावेळी अ ǐया

िवv ब ला कोटा´त जाऊन झाले या अ नाǐया नासाडीची िकं मत मागता येत नाही. करारा संबंधीचा कायदा फu कायदेशीर आ ासनांचीच दखल घेतो. अशा कारे या काय4ाखाली िविश यuT िवv च कारवाई करता येते. एकू ण कोणावरही नाही. (jus

in personal and jus in rem) हणजेच करारामळे फu सबिं धत यuT िवv च

कोटा´त जाoयाचा अिधकार दस=या प ाला ा होतो. परत कोणा िवv ही कोटा´त जाता येत (Right in rem)

उदाहरणे :

ु काही गो ीसाठी जगातील

1) अिमतनी आपली कार v २ लाखाला बलरामला िवकली. तर आता बलराम कडू न

v. २ लाख वसूल करoयाचा अिमतला अिधकार आहे. हा अिधकार फu

अिमतलाच आहे. आिण तोही याला फu बलराम िवv च आहे. याला इं िजत jus in rem असे हणतात.

2) सािव ीनी कार खरदी के ली आिण ती ितची मालक बनली. ितला ती कार शांतपणे

हणजे दस=या कोणालाही भीक न घालता हवी तशी वापv शकते. ितǐया या अिधकारावर जगातील इतर कोणालाही आ ेप घेता येणार नाही. सािव ीǐया या अशा अिधकाराला jus in rem हणतात.

१.२        ठरावाचा        अथ’              

१.२.१ अथ’.

भारतीय करार संबधीचा कायदा १८७२ काय4ाचा पfरचय

करारासब आह.े

ंधीīया काय4ातील कलम २ (इ) मṅये ठरावाची या या पुढील 9माणे

’ ितफलासाठी कोणीही एकमेकांना िदलेल अ ासन (एक िकं वा अनेक) हणजेच ठराव

xxxxxxx.xx

हणजे एखा4ा गो ीवर एकमत होणे. इथे एक यuT दस=या यuTला काही आ ासन देऊ करतो िकं वा एखादी गो करoयाची इǐछा यu करतो व ती दसरी यuT याला संमती देते यातून ठराव िनमा´ण होतो. उदा. राम िशवाला याला िसनेमाला घेऊन जाoयाची इǐ ा यu करतो व िशवा यासाठी तयार होतो िकं वा संमती देतो. यातून ठरावाची िनिम´ती होते. या उदाहरणात राम हा इǐछा कट करणारा ठरतो. तर िशवा हा

याचा वीकार करणारा ठरतो.

इथे एक गो ल ात घेतली पािहजे कT फu दोघांनी आ ासन देऊन ठरावाची िनिम´ती होत नाही. एका यuTने आपली इǐछा कट के ली पािहजे आिण दस=या यuTने याला संमती िदली पािहजे. तरच ठरावाची िनिम´ती होते. हणजेच ठराव याचा अथ´ एक िकं वा अनेक आ ासने हणजे ठराव = आ xxx + यांची वीकृ ती.

ठराव हणजे फu एकच आ ासन न हे तर काही आ ासनांचा समूह ही असू शकतो.

आधीचेच उदाहरण पढे नले तर राम िशवाला िसनमाे ला नतोे हणतो व िशवा िसनमाे

सट यावर xxxxxx जेवायला नेoयाच आ ासन देतो. या गो ीला दोघंही संमती देतात आिण यातून ठरावाची िनिम´ती होते.

ठरावाची या ी तशी मोठी आहे. यuT अनेक कारचे हणजे कायदेशीर िकं वा

बेकायदेशीर ठराव िकं वा अश य ठराव कv शकते. परतु यuT अशा कारे कोणतेही

ठराव कv शकत असली तरीही यांच पालन झाल नाही हण याला दस=या यuT

िवv कोटा´त दाद मागता येत नाही, उदा. वरील उदाहरणात जर िशवा िसनेमागहावर आला नाही हणून राम याǐयावर कोटा´त के स घालू शकत नाही, हणून ठराव हणजे कोटा´त जाऊन अंमलबजावणी करता येoयासारखीच आ ासने. या ठरावाची आपण कोटा´त जाऊन अंमलबजावणी कvन घेऊ शकतो यालाच करार हणतात. कराराम ये

यuTला आपण िदलेल आ ासन पाळणे बधनकारक आहे.

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos हणून करार = आ ासन + संमती + अंमलबजाव ीची श यता.

अमलबजावणी हणजे काय?

अंमलबजावणी ह जे असा ठराव यामळे काही कायदेशीर ह काची िनिम´ती होते.

यातील कोणा एका यuTने आ ासन पाळले नाही तर याǐयािवv कोटा´त दाद मागता येते.

१.२.२ ठरावाचे 9कार

1) वैध ठराव (Valid Agreement)

कायदेशीर fर या अंमलबजावणी करणे श य असलेले ठराव हणजे वैध ठराव होय.

2) यथ’ ठराव (Void Agreement)

(कलम २ (ग) नसार जे ठराव कायदेशीरfर या अंमलात आणता येत नाहीत अशा ठरावांना यथ´ ठराव हणतात. यथ´ ठरावांना कायदेशीर अि त वच नाही आिण याचा

पfरणाम श य. यामळे कु ठलेही अिधकार िकं वा जबाबदारीची िनिम´ती होत नाही.

उदाहरणाथ´. बेकायदेशीर ठराव हे यथ´ ठराव आहेत. असे ठराव कायदेशीरfर या अंमलात आणता येत नाहीत. कारण ती सामािजक धोरणाǐया िवv असतात. उदा.

xxxxxxx.xx

यापारावर बंधने आणाणरे, ल नाला ितबध करणारे िकं वा कायदशीरे कोटात´ दाद

मागoयास ितबध करणारे ठराव इ यादी.

3) अमलबजावणी यो य ठराव

(कलम २ (ह) नसार जे ठराव काय4ाने अंमलात आणता येतील अशा ठरावांना करार

हणतात.

4) यथ’नीय ठराव

यथ´नीय ठराव ह जे करारातील दोन प ापैकT फu एकालाच ती यथ´ ठरिवoयाची मभा असते. दस=या प ाला नाही. हे करार एका प ाने यथ´ ठरिवoयापय त कायदेशीर व वैध करारच असतात.

5) काय4ाīया मदतीने अमलात आणता न येणारे ठराव (Unenforceable Agreement)

असे ठराव हे कायदेशीरच असतात परतु कोटाǐया´ मदतीने ती अंमलात आणणे श य

नसते. कारण यात काही तांि क दोष असतात. उदा. ितिकट न लावलेली िकं वा अप=या रकमेच ितिकट लावलेली वचन िच ी. अशा ठरावाना कायदेशीर मा यता असते परतं

xxxx यांची अंमलबजावणी कv शकत नाही कारण यांना परु शा रकमेच ितकTट लावलेल नसत.

6) बेकायदेशीर ठराव

असे ठराव समाज िवघातक असतात. ते मळातच यथ´ असतात. असे ठराव सव´साधारणपणे ग हे करoयासाठी असतात. ती समाज िवघातक असतात. असे ठराव

भारतीय करार संबधीचा कायदा १८७२ काय4ाचा पfरचय

करणारी यuT भारतीय दड

िश ेस पा ठरतात.

िवधानाखाली (Indian Penel code) दड

िकं वा/ व

१.३        कराराचा        अथ’              

१.३.१ अथ’

हा करारासंबंधीचा कायदा कायदेशीर करारांǐया अंमलबजावणीसाठी आहे. तसेच हा कायदा अशा ठरावांचा अथ´ लावoयास मदत करतो. हा कायदा हणजे यापार िकं वा

यवसाय िवषयक काय4ांचा पाया आहे. कारण यवसायातील अनेक यवहार हे करारा

माफ´ तच प ´ के ले जातात.

पोल क यांǐया मते ’काय4ाने अमलात आणणे श य असलेले सव´ ठराव हणजे करार होय.’ या या येत म यता दोन गो ी आहेत.

xxxxxxx.xx

● ठराव

● काय4ाने अंमलात आणoयाची पा ता ह जेच करार † ठराव + काय4ाने अंमलबजावणीची श यता.

यायालय अंमलात आणु शकणारे सव´ ठराव हे करार होय. जे ठराव कोट´ अंमलात आणू शकत नाहीत ते करार न हेत. उदा. अ व ब म ये ठरल कT सी ला सरीने भोसकायच आिण याची संप ी आपआपसात वाटून यायची.

पढील पfरि थतीत ठरावाच vपांतर करारात होते.

1) काय4ाने यथ´ न ठरिवलेले ठराव

2) ठरावाच उि काय4ात बसणार आहे.

3) ठरावाला हणजेच संबिं धत प ांनी वे ेने ठरावाला संमती िदलेली आहे.

4) संबिधत यuT करार करणायस पा आहेत.

5) ठरावापोटी िमळणार ितफल (consideration) काय4ाला धvन आहे.

6) दैनंिदन जीवनात आपण सव´जण जाणता िकं वा न जाणता सतत करार करीतच असतो.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to` उदा.

अ) दकानातून व तू खरदी करणे ब) िसनेमा पाहायला जाणे.

क) र वेने वास करणे.

ड) भ या पहाटे दूध िकं वा वत´मानप िवकत घेणे इ यादी.

१.४ वैध करारासाठी आवeयक गो   ी (कलम १०)      

कोणताही करार वैध ठरoयासाठी कलम नं. १० मधील सव´ आवeयक गो ीची प ´ता

होणे आवeयक आहे. या कलमाने वैध कराराची या या पढील माणे कलेली आहे. ’सव´ ठराव जे हा ठरावातील संबिं धत सव´ यuT करार करoयास पा असतात व ते

आपली मu समतीं देतात व ठरावातील ितफल कायदशीरे असते आिण ठरावाच

उि ही कायदेशीर असते व असे करार काय4ाने अवैध हणून घोिषत के लेले नाही“.

वैध करारासाठी आवeयक गो ी :

xxxxxxx.xx

१) 9 ताव (offer) व याची वीकृ ती :

करार वैध ठरoयासाठी थम एका प ाने कायदेशीर ताव मांडला पािहजे आिण दस=या प ाने याचा कायदेशीर प तीने वीकार के ला पािहजे.

२) कायदेशीर सबंध िनमा’ण कर याची इī ा असावी

ठरावातील प ांच उि अस नसेल तर करार बनू शकत नाही. उदा. सामािजक िकं वा

यिuगत संबधातून िनमा´ण के लेले ठराव याच उि कायदेशीर संबध नसत.

उदाहरणे:-

िनमा´ण करoयाच

1) नर7 राजीवज ना जेवणाच आमं ण देतो. xxxxx ते आमं ण वीकारतो. परत

य ात नर7 मेजवानीची तजवीज कv शकत नाही, xxxxx नर7ाला यासाठी

कोटा´त खेचू शकत नाही. कारण जेवणाच आमं ण ही एक यिuगत संबधीची बाब आहे.

2) िम ाकडील चहाच आमं ण हे करार ठv शकत नाही.

3) xxx xx या मलाला खचा´साठी दर मिह यांला v. १०० देoयाच वचन देतो. हे पैसे जर नंतर यांनी िदले नाहीत तर मलगा विडला िवv कोटा´त जाऊ शकत नाही.

िनवाडा - बालफोर िव. बालफोर (१९१९) वरील के स म ये नवरा परदेशात असताना बायकोला दर मिह याला खचा´साठी v ३० देoयाच वचन देतो. परतु तो तशी र कम

भारतीय करार संबधीचा कायदा १८७२ काय4ाचा पfरचय

य ात पाठवू शकत नाही. बायकोनी या पैशाǐया वसूलीसाठी नवया´ िवv दावा

दाखल के ला. कोटा´ने िनवाडा िदला कT इथे कायदेशीर संबध िनमा´ण करoयाच उि

नस यामळे बायकोला पसेै वसूल करoयाचा अिधकार नाही.

३) कायदेशीर 9ितफल

पो लक यांǐया मते ितफल हणजे यासाठी दस=यानी ठरावाला आपली संमती िदली.

ितफल ह जे देऊ के लेली र कम िदले या वचनाǐया बद यात देऊ के लल ितफल कोणताही मोबदला न घेता एखाद काम करoयासाठी िदलेल आ ासन करार ठv शकत नाही.

उदा. xxx xxxxxx काहीही न घेता १ लाख vपये देoयाच वचन देतो. हा वैध करार ठv शकत नाही.

अ ब ला v ३०० v घेऊन पेन देoयाच कबूल करतो. अ ला िमळणारे v. ३०० हे

ितफल तर ब ला या बदलात िमळणार पेन हे ितफल.

xxxxxxx.xx

ितफल हे

● रोख रकमेत असेल िकं वा व तूǐया वvपात असेल.

● एखादी गो करoयाच िकं वा न करoयाच वचन असेल

● भूतकाळासाठी असेल व वत´मान काळासाठी असेल िकं वा भिव य काळासाठी असेल.

4) पeांची पा ता

ठराव करणारी यuT काय4ाने स म असणे आवeयक आहे. यापैकT एक जर कोणीही स म नसेल तर करार बनू शकत नाही.

पढील यuT करार करoयास अपा समजoयात येतात

1) अvान यuT (ठरािवक वयाखालील यuT) ब) मानिसक संतलन िबघडलेली यuT

क) काय4ाने अपा ठरिवoयात आलेली यuT

5) मm समती

संमती हणजे दोन यuTच एखा4ा गो ीवर झालेल एकमत. करार हणजे एका यuTने

मांडले या तावाला दस=या यuTने संमती देणे होय. ही संमती मu मनाने िदलेली

असावी. या वर कोणीही दडपण आणलेल नसाव िकवा सuT के लेली नसावी. कलम

१४ माणे मu समतीं हणजे

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

अ) या यuTवर कोणीही दडपण आणलेच नाही ब) धाक दाखिवलेली नाही

क) फसवण के लेली नाही

ड) चकTची समजूत कvन िदलेली नाही इ) चकTने संमती िदलेली नाही.

थोड यात संबिधत यuTने करार मu

6) कायदेशीर उि

मनाने के लेला असावा.

करार करoयाचा उ ेश वैध असला पािहजे. उ ेशाचा ितफलाशी संबंध नाही. हे हणजे

करार करoयामागील उि . उदा. जर एखा4ाने जगार अड्डा सv करoयासाठी घर

भाडयाने घेतले तर कराराच उि जगार अड्डा सv करणे होय.

उदा. अ नी ब ला यु ची ह या करoयासाठी v. २ लाख देऊ के ले. खून करणे हा काय4ाने ग हा आहे. हणून हा करार अवैध व बेकायदेशीर आहे.

पढील पfरि थतीत उि बेकायदेशीर समजले जाते:

अ) यावर काय4ाने बदी आहे.

xxxxxxx.xx

ब) या गो ीला परवानगी िद यास कु ठ यातरी दस=या काय4ाचा भंग होतो. क) उ ेशा कोणाला फसिवणे हा आहे.

ड) दस=याला शारीfरक इजा करणे िकं वा याची संपं ी लबाडoयाच उिद आहे. हा

कोटा´ǐया मते ही गो अनैितक आहे िकं वा समाजाǐया चिलत संक पनेǐया िवरोधात आहे.

7) कायदेशीर काय’प ती िकं वा औपचाfरकता.

एरवी तiडी के लेला करार हा वैध करार आहे. परतु काही काय4ाखाली िविश कारचे

करार लेखीच असणे आवeयक आहे. उदा. आप या देशात अचल मालम ेची िव T

िकं वा बि स प हे लेखीच असणे आवeयक आहे. तसेच चेक, ह¸डी वगैरे चलन म द तएवज लेखीच असणे आवeयक आहे. कं पनीची घटना प क व िनयमावली लेखीच असणे सuTचे आहे. या िशवाय नiदणी िवषयक काय4ाǐया कलम १७ खाली काही

िविश करारांची नiदणी ही सuTची आहे.

8) अथ’ प करणे.

करारातील भाषा प व असंिद ध असावी.

कलम २९ माणे या करारातील भाषा प नसते िकं वा प करणे िकं वा याचा अथ´ लावणे अश य असते असे करार हे यथ´ करार समजले जातात. करारातील मजकू र संबिधत प तयार करतात. करारातील अटी प व असंिध ध असणे आवeयक आहे. करारातील शěद संिद ध अथा´चे असतील तर करार यथ´ ठरतो. उदा - अ ब ला याची

खोली आधिनक प तीने सजिवoयासाठी v. ३ लाख देoयाच कबलू करतो. हा करार

यथ´ आहे. कारण आधिनक प त हा शěद संिद ध आहे. याचा अथ´ प नाही.

9) कराराची पूत’ता शvय असावी.

कराराची पूत´ता कायदेशीरfर या य ात पूण´ करणे श य नसेल तर तो करार यथ´ ठरतो. उदा. अ जादू कvन ब ला पैशाचा पाऊस पाडू न दाखिवoयाचा वचन देतो. अशा करारांची अंमलबजावणी होऊ शकत नाही.

10) काय4ाने असे करार यथ’ िकं वा बेकायदेशीर जाहीर के लेले नाहीत.

करारातील इतर सव´ अटी जरी पूण´ होत अस या तरीही देशातील काय4ाने जर असे करार बेकायदेशीर हणून जाहीर के लेले असले तरी करार यथ´ ठरतात. उदा. दाvबदी. कलम २४ ते ३० म ये अशा काही करारांची यादी आहे. उदा. यापार वातं यािवv , ल न करoयािवv तसेच कोटा´त दाद मागoयाǐया अिधकारा िवv के लेले करार ही काही ठळक उदाहरणे होय.

भारतीय करार संबधीचा कायदा १८७२ काय4ाचा पfरचय

करार वैध ठरoयासाठी तर नमूद के ले या १० ही अट ची प ´ता होणे आवeयक आह.े

यातील एक जरी अट पूण´ झाली नाही तरीही करार अवैध ठरतो.

xxxxxxx.xx

१.         ५          9                 

1) ठराव हणजे काय?

2) ठराव आिण करार यातील फरक प करा.

3) यथ´ व यथ´नीय करार यातील फरक सांगा.

4) वैध कराराǐया अटी िवशद करा.

5) पढील शěद प करा. अ) यावसाियक कायदे ब) कायदा

क) ठराव ड) करार

इ) यथ´नीय ठराव फ) यथ´ ठराव

ग) बेकायदेशीर ठराव

ह) कोटा´ǐया मदतीने अंमलबजावणी करता न येणारे करार.

❖❖❖❖

२

कराराचे 9कार

कराराची िविवध गटात िवभागणी

घटक रचना :

२.० उि ये

२.१ वैधता िकं वा काय4ाने अंमलबजावणी करता येणे या िनकषावर करारांची

िवभागणी

२.२ करार करoयाǐया प तीवvन करारांची िवभागणी

२.३ करार पत ǐया प तीनसार िवभागणी

२.४ ठराव व करार यातील फरक

२.५ यथ´ व यथ´नीय करार यातील फरक

xxxxxxx.xx

२.६ इ करार. (E. contract)

२.७ संभा य करार

२.८

२.० उि ये

या पाठाचा अmयास के यानंतर िव4ा या´ना पढील गो ीची मािहती िमळेल

● करारांची िविवध िनकषावरील िवभागणी

● ई. कराराचा अथ´

● संभा य कराराचा अथ´

२.१ कराराची िवभागणी

िनकष वैधते माणे िकं वा यांǐया अंमलबजावणीǐया प ती माणे. वरील िनकषांवvन करारांची िवभागणी पढील गटात के ली जाते.

१) वैध (Valid) करार :

वैध करार हणजे सव´ आवeयक गो ी असलेले करार, यांची काय4ाने अंमलबजावणी करणे श य आहे.

२) यथ'नीय करार :

कोण याही करारात दोन प असतात. या करारांची अंमलबजावणी दोहांपैकT फu

कराराचे कार करारांची िविवध गटात िवभागणी

एकाला करoयाचा अिधकार ा होतो. परतु दसरा प याची अंमलबजावणी कv

शकत नाही अशा करारांना यथ´नीय करार हणतात. या कराराला एक प ानी मuु संमती िदलेली नाही असे करार यथ´नीय करार ठरतात. करार वैध ठरoयासाठी

आवeयक असणारी एक मख

गो ह जे संबिधत यuT िकं वा प ांची मu

संमती

अशा कराराला नसते. यथ´नीय करारासाठी एका प ांची संमती धाक दाखवून,

फसवण कvन िकं वा िदशाभूल कvन िमळिवलेली असते. अशा कारे यांनी मu

(Free) संमती िदलेली नाही तो प करार यथ´ ठरवू शकतो. अशी यuT कराराची

पत´ता करoयास नकार देऊ शकते. यामळ

े या यuTची कराराला मu

संमती नाही ती

यuT जो पय त करार पूत सांठी नकार देत नाही, तो पय त असा करार वैध कराराच समजला जातो. यांनी जर करार पूत ला वेळेत नकार िदला तर दस=या प ाचीही करार

प ´तेǐया जबाबदारीतून सटका होते.

३) अवैध करार:

या कराराची काय4ाने अंमलबजावणी करता येत नाही तो करार यथ´ िकं वा अवैध ठरतो. असे करार कोणतेही अिधकार िकं वा जबाबदारीची िनिम´ती करीत नाहीत. अशा

munotes.in

करारामळे कोणालाही कोण याही कारचे अिधकार ा होत नाही. काहीवेळा करार

करतेवेळी ते वैध असतात. परत

ु नंतर पfरि थतीत काही बदल झा यामळ

े ते अवैध

ठरतात. अवैध करार हा करारच नसतो. असे करार कोटा´ǐया मदतीनेही अमलात

आणता येत नाहीत.

४) काय4ाīया मदतीने अमलबजावणी करता न यणाे रे (Unenforceable) करार :

जे करार इतर सव´ आवeयक गो ची पूत´ता करतात परतु यात काही ताि कं दोष

अस यामळे यांǐया अंमलबजावणीसाठी कोटात´ जाता येत नाही. इथे करार

काय4ातील काही तरतूद ची प

´ता करीत नाहीत. अशा उणीवा जर नंतर द

के या तर

यांची कायदेशीर अंमलबजावणी होऊ शकते.

२.२ करार कर याīया प तीवvन करारांचे 9कार      

२.२.१ करार कर याīया प तीवvन करारांची िवभागणी पुढील गटात के ली जाते.

१) प करार :

जे हा कराराǐया अटी िलिखत असतात िकं वा प बोलून तiडी ठरिव या जातात ते हा

यांना प करार हटले जाते. उदा. अ ब ला िवचारतो (तiडी िकं वा लेखी) माझा सोनी

द िच वाणी संच v. ३०,००० ला घेतोस का? इथे करार प आहे.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to` २) गृहीत करार :

कराराǐया अटी ा संबिं धत यu ǐया वागणकTवvन ठरतात. परत

ु जे हा कराराचा

ताव िकं वा वीकृ ती गहीत धरoयात येतो. ते हा गहीत कराराची िनिम´ती होते. उदा. अ बसम ये चढतो. इथे ही गो गहीत धरली जाते कT अ बसच ितकTट खरदी करणार

आहे.

३) करार स श सबंध (Quasi contract) :

एका अथ हे करार नसतातच परतु इथे करार गहीत धरला जातो कारण कोणता ही

करार होoयासाठी ताव व ि वकृ तीची आवeयकता असते. इथे दोनही गो ी नसतात.

परत

ु काही संबंध हे करार स श असतात. तसे करार नसतात परत

ु काय4ाने इथे करार

गहीत धरला जातो हणून याना करार स श संबंध असे संबोधoयास येते. उदा. अ ब ला काही जीवनावeयक व तूंचा परवठा करतो ब हा करार करoयास स म नसतो हणजेच वयाने लहान वगैरे अशा वेळी अ ला यानी ब ला परिवले या व तूंची िकं मत ब ǐया मालम ेतून िमळू शकते.

एखादी यuT वेǐछेने दस=यासाठी काही करतो. परतु ती गो याला मोफत करायची

नसते. इथे कायदा करार गहीत धरतो. दस=याला कारणािशवाय व तू िमळालेली असते.

munotes.in

हण इथे कोट´ ह त पे कvन व ेे ने व तू परिवणाया´ला याची िकं मत िमळवून देत.े

अशा कारे असे करार य ात के लेले नसतात. कोट´ व तूंची याय िकं मत या

माणसाला िमळावी हणून यात ह त ेप करते. परत

यuTला नकसान सोसावा लागतो.

ु काहीवेळा यो य परा याअभावी

करार स श सबंधांचे 9कार:

अ) सeम नसले या यm ला आवeयक व तूंचा पुरवठा करणे.

अvान िकं वा वेडया माणसाला जीवनावeयक व तूंचा परवठा करणे. इथे अvान िकं वा

मानिसक संतलन िबघडलेली यuT यuTश: पैसे देoयास बांधलेली नसते फu याǐया

नावांने मालम ा असेल तर यातून असे पैसे िदले जातात. अशा माणसाकडे जर काहीही मालम ा नसेल तर पैसे व तूचे के ले जाऊच शकत नाहीत.

फु कट करoयाच उि नसले या यuTकडू न िमळाले या व तूची िकमंत अदा करणे.

इथे व तू देणारी यuT फु कट वाटणारी नसते. यामळे अशा यuTनी काही देऊ के ले

आिण त ही ते वीकारलेत तर याची िकं मत याला अदा करणे तमच कत´ य आहे.

कारण त ही या व तूचा उपभोग घेतलेला असतो. उदा. तमǐया शेजा=यांनी िपvझा

मागिवला आिण तो देणा=यानी तो चक

याचे पैसे त ु ही िदले पािहजेत.

ू न त हाला िदला. त ही जर तो ख लात तर

ब) हरिवलेली व तू सापड यास :

दस=याची हरिवलेली एखादी गो जर त ु हाला सापडली तर या व तूǐया मालकाला

कराराचे कार करारांची िविवध गटात िवभागणी

शोध याची व तू याला होती या पfरि थतीत पोहचिवणे तमचे कत य´ आहे. खरा

मालक सापडेपय त या व तूची यो य ती काळजी घेणे ही तमची जबाबदारी आहे. काय4ाने त ु ही िन ेप दाता (Bailee) समजले जात.

मालकाचा शोध घेoयासाठी त हाला काही पैसे खच´ करावे लागले तर ते पैसे मा त ु ही मालकाकडू न वसूल कvन घेऊ शकता.

क) आपल िहत साध यासाठी दसîयाची िदलेली देणी :

अशा कारे त ही दस=याची देणी िदली तर ती र कम याǐया कडू न वसूल कvन घेऊ शकता. उदा. त ही भाडयाǐया घरात राहता आिण मालकाने जर पाणी प ी वेळेवर

भरली नाही तर नगरपािलका पाoयाचा परवठा बद कv शकते याचा त हाला ास

सहन करावा लागेल. तो वाचिवoयासाठी जर त ही मालकाǐया वतीने पाणी प ी भरलीत तर याǐयाकडू न मागून घेऊ शकता िकं वा भाडयातून वळते कvन घेऊ शकता.

ड) च ू न िदलेले पैसे िकं वा पुरिवलेला माल :

munotes.in

त ही जर एखा4ाला चकू न पसेै िदले िकं वा काही माल परिवलात तर याची िकं मत

याǐया कडू न मागू शकता. उदा. अ व ब िमळून सी ला v. १०० 4ायचे आहेत. अ हे

पैसे सी ला देतो परत

ु ब ला याची मािहती नस यामळ

े तोही परत सी ला पैसे देतो. अशा

वेळी सी नी एकशंभर vपये परत करणे आवeयक आहे.

२.२.२ करार व करार स श सबंध यातील फरक :

	करार स श सबं ंध		करार
१	हा हेतू पर सर के लेला नसतो. काय4ा इथे करार आहे असे गहीत धरतो.	१)	संबिधत प एक येऊन वे ेने करार करतात.
२	वैध कराराǐया सव´ अटी पूण´ के ले या नसतात.	२)	इथे सव´ अट ची पतू ´ता झालेली असते.
३	इथे कायदा करार गहीत धरतो	३)	इथे संबिधत प वेǐ ेने अिधकार व जबाबदाया ची िनिम´ती करतात.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

२.३ करार पुत'तेīया िनकषावvन कराराची िवभागणी     

करार पूत´तेǐया िनकषावvन करांराची िवभागणी पढील माणे करता येईल.

१) पूण' के लेला करार.(Executed contract) :

जे हा दोनही प ांनी करारात ठरले या गो ची पूत´ता के लेली असते ते हा याला पूण´

के लेला करार हणतात. दोहiपैकT एका प ाने जरी आपले काम प ´ के लेले असेल त हाे

दस=यानी याǐया भागाची प

´ता करावयाची असते ते हाही याला प

´ के लेला

(Executed) करार हणतात. उदा. अ आपली कार ब ला v. २ लाखाला िवकतो. अ नी ब ला कार िदली आहे व ब नी अ ला v. २ लाख िदलेले आहेत तर याला पूण´ के लेला करार हणतात.

२) पूण' करावयाचा (Executory) करार :

इथे दोनही प ांनी आपआपली जबाबदारी पूण´ के लेली नसते. दोघानीही करारातील अट ची पूत´ता करावयाची असते पिह या कारǐया करारात दोन ही प ांनी आपआपली

जबाबदारीची पूत´ता के लेली असते तर इथे दोघानीही अट ची प ´ता के लेली नाही हणून

करार अवैध िकं वा यथ´ ठरत नाही. उदा. अ नी ब ला आपली कार v एक लाखाला

munotes.in

िवकावयाचे ठरले आिण अजून अ नी ब ला कार िदलेली नाही व ब नी अ ला पैसे िदलेले

नाहीत. तर असा करार प ´ करावयाचा करार बनतो.

३) िन मी पूत'ता के लेला व िन मा पूण' करावयाचा करार :

इथे एका प ांने करारातील अट ची पूत´ता के लेली असते व दस=यानी अजून करावयाची असते. उदा. अ नी ब ला आप या वाहनाची िव T के लेली आहे. अ नी ब ला वाहनाचा

ताबा िदलेला आहे परतु ब नी अजून याची िकं मत अदा के लेली नाही. इथे अ ǐया

ीकोनातून कराराची प

´ता झालेली आहे आिण ब ǐया ीकोनातून प

´ता हावयाची

आहे. कारण वाहनाची िकं मत अजून अदा करावयाची आहे. याला िन मा प करार हणतात.

४) एकतफT पूत'ता करावयाचे करार :

´ करावयाचा

इथे एका प ाने कराराची आधीच पूत´ता के लेली असते फu दस=यानी आपला भाग पूण´ करावयाचा असतो.

५) दोहiनी पूण' करावयाचे करार :

इथे दोनही प ांनी आपआपली जबाबदारी पूण´ करावयाची असते. इथे कराराची प ´ता

दोघांनीही अजून करावयाची आहे. उदा. अ आपली कार ब ला v. २ लाखाला देoयाच

वचन देतो. हा दह

ेरी करार आहे व दोहiनी तो प

´ करावयाचा आहे.

२.४ ठराव (aGrEEmEnt) व करार (contrat) यातील फरक  

कराराचे कार करारांची िविवध गटात िवभागणी

फरक	ठराव	करार
या या	दोन िकं वा अिधक यuTनी के लेला ठराव याची काय4ानी अंमलबजावणी होऊ शकत नाही.	दोन प ानी एक येऊन संमती िदलेली असते व याची अंमलबजावणी कायदेशीर री या करता येते.
वैधता कशावर ठरते.	दोहi प ांची संमती असते	दोहi िकं वा अिधक संबिधतानी संमती िदलेली असते.
लेखी असणे जvरीच आहे का?	नाही	सव´साधारणपणे नाही फu काही जमीन िव T वगैरे संबधीचे करार लेखी असणे आवeयक आहे.
ितफल (consideration)	ितफलाची आवeयकता नाही	ितफल आवeयक आहे.
कायदेशीर पfरणाम	कायदेशीर पfरणाम शू य.	काय4ानी करारातील अटी पाळणे सuTचे पालन न झा यास यासाठी कोटा´त जाता येते.
वvप	सव´ ठराव करार होऊ शकत नाहीत	सव´ करार हे मळात ठरावच असतात.

munotes.in

२.५   यथ' व   यथ'नीय करारातील फरक         

म ु े	यथ' करार	यथ'नीय करार
या या	जे हा एखादा कराराची अंमलबजावणी अश य ठरते ते हा करार यथ´ ठरतो.	अशा कराराची अंमलबजावणी करारातील एक प कv शकते परतं ु दसरे प नाही.
ि थती	यामळु े कोणतेही कत´ य िकं वा जबाबदाया ची िनिम´ती होत नाही. याचा पfरणाम शू य आहे.	सव´ अिधकार व जबाबदाया ची िनिम´ती होते जो पय त एक प तो यथ´ ठरवीत नाही.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

वvप	असे करार बनतात ते हा वैध असतात परतं ु नंतरǐया काही घटनामळु े ते यथ´ ठरतात.	असे करार मळातूनच यथ´नीय असतात िकं वा नंतर यथ´नीय होतात.
अिधकार	कोण याही अिधकारांची िनिम´ती होत नाही.	एक प करार यथ´ ठरवून या ब ल दस=या प ाकडू न नकसान भरपाई मागू शकतो.

२.६     ई     करार     (E-contract)            

२.६.१ ई कराराचा अथ' :

इले sािन सǐया मदतीने झालेला करार हणजे इ करार. अशा करारासाठी वेगळया

वतं काय4ाची आवeयकता आहे. परतु देशातील िविवध यायालयानी मा स या

अि त वात असले या करारासंबधीǐया काय4ाचा वापर अशा करारासाठी आतापयत

करीत आलेले आहेत. सा या कराराǐयाच तं ाचा वापर अशा करारासाठी के ला गेलेला आहे. ई करारािवषयीǐया तंटयांची सोडवणूक पव ǐयाच काय4ाने के ली जात आहे.

munotes.in

२.६.२ ई करारांची िनिम'ती :

ऑन लाईन यवहार तीन कारे परी के ली जातात.

● इंटरनेटǐया मदतीने यापारी व ाहक करार करतात. (याला िबिझनेस टु क vयमर बी टु सी हणतात.)

● यापारी दस=या यापारा सोबत इंटरनेट दारा के लेले करार (बी टु बी)

● ाहक व ाहक यांǐयातील करार (सी टु सी)

२.६.३ ऑनलाईन िकं वा सगणका दारे मांडलेल 9 ताव :

इंटरनेट दारे यवसाय करणारे यापारी

● ही गो अ यंत मह वाची आहे कारण असे करार करताना ाहकाला आप या बकँ अकाउंट संबधी बरीच मािहती िव े याला 4ावी लागते व याचा गैर वापर होoयाची श यता असते.

आप या यवहारासंबधीǐया सव´ अटी इंटरनेट दारे ाहकाला कळिवतात हणजेच नंतर त ारीला जागा राहत नाही या सव´ अटी प शěदात कळिवणे आवeयक आहे. इथे एक गो ल ात घेतली पािहजे कT ताव मांड ाया´ǐया हाती सव´ स ा असते. िव े यांनी आप या सव´ अटी िवचार पूव´क तयार के या पािहजेत.

या अटीम ये िकमान पढील िवषयावरील अटी प असणे आवeयक आहे.

● माल खराब िनघा यास िकं वा िव े यांनी कराराचा भंग के यास खरदीदार या

िवv कशा कारे व कोणाकडे दाद मागू शकतो?

● यवहांरावर असलेली इतर बधने कोणती?

● ाहकांनी तावाची वीकृ ती कशा कारे करणे आवeयक आहे?

● व तूची िकं मत व यावरील कर ाहकांनी कशी अदा करावी?

● माल परत घेoयासंबधीचे व पैसे परत करoया संबंधीचे िनयम कोणते?

● व तूǐया वापरा संबधी कोण कोण या गो ी ब ल िव े ता जबाबदार नाही?

● खरदीदारासंबधी िव े याला िमळाले या मािहतीचा नंतर कसा वापर िव े ता करणार आहे?

● िव े याǐया वेबसाईटवर या सव´ अटी प पणे मांडले या असा यात यांचा

कराराचे कार करारांची िविवध गटात िवभागणी

सखोल अmयास खरदीदार सवडीने कv शके ल व नंतरच यवहार प ´ करल.

munotes.in

● तावांत याची वीकृ ती ाहकांनी कशा प तीने करावी उदा. मला मा य आहे वगैरे याǐया काय´ प तीचा तपशील असावा.

२.६.४ ई सही (Electronic Signature) :

इले sॉिनक कागद प ांवर सही एका िविश प तीनेच करावी लागते. याची खास नोदणी ही कvन यावी लागते. अशी सही अ यंत मह वाǐया कागदप ासाठीच

उदा. आयकर िविवरण प क वगैरे साठी वापरली जाते. इतर सव´ साधारण प ांना अशा सहीचा वापर के ला जात नाही. कारण तसे करणे आवeयक नाह . इथे सही इले sािनक तं ाǐया सह‹यानेच के ली जाते.

२.७ सभा य घटनेवर आधाfरत करार (contInGEnt contractS)

घटनावलबी               करार               

२.७.१ अथ' :

करारा संबंधीǐया काय4ातील कलम ३९ म ये अशा करारांची या या िदली गेली आहे.

एखादी संभा य घटना घडली तर कराराची प ´ता होते. थोड यात असे करार हणजे

अट असलेले करार िकं वा घटनेवर आधfरत करार पूण´ असेल (Absolute) िकं वा

अटीǐया पूत´तेवर अवलंबून असेल. प ´ करार िकं वा िवना अट करार हणजे आ ासन

देणारा प कोण याही पfरि थतीत िकं वा िवना अट एखादी गो करoयाच आ ासन

देतो. परतु सभा यं करार िकं वा घटनावलंबी कराराम ये आ ासक एखादी गो घडली

िकं वा नाह घडली तरच एखादी गो करoयाच आ ासन देतो.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

करारात ठरािवक अट असेल तर याला घटनावलंबी करार हणतात. इथे अपे े माणे

एखादी गो घडली िकं वा नाही घडली तरच संबिधत प ांना आपण कब के लेली.

जबाबदारीची पत´ता करावी लागत.े नाहीतर नाही. अपि े त घटना जर घडली नाही तर

मग करार यथ´ ठरतो व कराराची पूत´ता करoयाची आवeयकता राहत नाही. थोड यात

इथे संबिधत प ांची जबाबदारीची पत´ता ठरािवक पfरि थतीतच पण´ू के ली जात.े उदा.

ठरले या बोटीतून काही माल आलाच तर तो िवभाला िवकoयाचा करार भावना करते. इथे करारात अट आहे हणून हा करार घटनावलंबी करार ठरतो. सव´ कारचे नकसान भरपाईचे करार िकं वा िव याचे करार हे अशा कारचे करार होय. कलम ३१ माणे

ठरािवक घटना घडली िकं वा नाही घडली तरच पत

हणजे घटनावलंबी करार होय.

´ता करणे आवeयक असलेले करार

२.७.२ घटनावलबी करारात आवeयक असले या गो ी :

● करार वैध असावा.

● कराराची पूत´त ठरािवक अटीवर करoयाचे ठरलेले असावे.

● घटना भिव यात घडणारी असावी व घडoयाची खा ी नसावी.

munotes.in

● घटना कराराशी संबिधत असावी.

उदा. अमीर सलमानला सोफा कम बेड िवकतो व सलमान व तू िमळा यावर पैसे देoयाच कबूल करतो. असा करार हा घटनावलंबी करार समजला जात नाही यांत कोणतीही अिनि तता अशी नाही, हा नेहमीचा करार आहे.

२.७.३ घटनावलबी कराराīया अमलबजावणी सबंधीचे िनयम :

● एखादी घटना ठरले या मद

तीत घडली तरच कराराची प

´ता करावयाची ठरले

असेल तर ती घटना या कालावधीत घडली तरच करार प ठरते (कलम ३५).

´ करणे बधनकारक

एखादी घटना ठरले या मदतीत न घड यास करार प ´ करावयाचे ठरले अस यास

मदतीत घटना घडली नाही िकं वा घडणे अश य झाले तर याची अंमलबजावणी करता येते कारण आता ती घटना घडणे श य नाही (कलम ३५)

● अश य गो ीवर अवलंबलेले करार हे अवैध ठरतात. यांची अंमलबजावणी काय4ा माणे करताच येत नाही. अशी घटना कधीही घडू शकत नाही. घटना अश य आहे या गो ीची जाणीव प ांना करार करताना असो िकं वा नसो पfरि थतीत काहीही फरक पडत नाही.

२.७.४ घटनावलबी कराराचे (contingent contract) 9कार :

१) ठरािवक घटना घड यावर अवलिबत असलेले करार :

कराराचे कार करारांची िविवध गटात िवभागणी

काही वेळा करार हे ठरािवक गो भिव यात घडली तरच प ´ करावयाचे असतात अशा

वेळी ठरले या वेळेत ती घटना घडली कT कराराची पूत´ता करणे बधंनकारक ठरते. अशी घटना जर घडली नाही तर करार यथ´ ठरतो. उदा. अ आपली बोट सरि तपणे आली तर यातला काही माल ब ला िवकoयाच कबलू करतो. बोट आली तर करार वैध ठरतो व बोट सम7ात बडाली तर करार यथ´ ठरतो.

२) सभा य घटना न घड यावर पूण' करावयाचा करार :

काहीवेळा ठरािवक घटना घडली नाही तरच करार प ´ करावयाचे ठरत.े अशावेळी ती

घटना घडली नाही तर तो करार वैध ठरतो. उदा. ठरािवक बोट जर आली नाही तर अ ब ला काही माल िवकoयाचा करार करतो. इथे जर बोट आली तर करार यथ´ ठरतो आिण जर बोट सम7ात बडाली तर करार वैध ठरते.

३) सभा य घटना ठरले या मदतीत घडली तर करार पूण' करणे :

munotes.in

काहीवेळा प असे ठरिवतात कT ठरले या मदतीत जर एखादी घटना घडली तर कराराची पूत´ता करावयाची. वेळेत जर ती घटना घडली तर करार वैध ठरतो आिण मदत संपेपय त जर घटना घडलीच नाही तर करार अवैध ठरतो. उदा. अ ब ला काही माल

िवक याच कबूल करतो जर १० िदवसाǐया आत एखादी बोट सरि तपणे बदरात आली. बोट जर ८ िकं वा ९ िदवसात आली तर करार वैध ठरतो आिण १२ या िदवशी

िकं वा १३ या िदवशी आली तर करार अवैध िकं वा यथ´ ठरतो.

४) ठरले या मदतीत घटना घडली नाही तर कराराची पूत'ता करावयाची :

ठरले या मदतीत ती घटना घडली तर करार अवैध िकं वा यथ´ ठरतो व घडली नाही तर

मा वैध ठरतो. उदा. अ ब ला काही माल िवकoयाच कब करतो जर एखादी बोट १०

िदवसात आली नाही तर इथे जर बोट ८ या िकं वा ९ या िदवशी बोट आली तर करार

यथ´ ठरतो व १० या िकं वा १३ या िदवशी आली तर करार वैध ठरतो.

५) अशvय गो ीवर अवलबून असलेले करार :

काही वेळा घटनावलंबी करार मळातच अवैध असतात. उदा. अ ,ब ला यांनी क शी

िववाह के यास १ लाख vपये देoयाच कबलू करतो. परतु समजा ५ वषा´पव च क च

िनधन झालेल आहे तर ब नी क शी िववाह करणे श यच नस यामळ

ठरतो.

े करार अवैध

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

२.g                  9                  

1) कराराचे कार सांगा.

2) ठराव व करार यातील फरक प करा.

3) यथ´ करार व यथ´नीय करार हणजे काय?

4) ई करार हणजे काय?

5) घटनावलंबी करार हणजे काय? याचे िविवध कार िवशद करा.

6) संि टीपा िलहा:-

अ) घटनावलंबी करारांची अंमलबजावणी संबधीचे िनयम ब) घटनावलंबी करारातील आवeयक बाबी

7) पढील शěदाची या या 4ा.

अ) ई करार. ब) ई सही क) घटनावलंबी करार

ड) एकतफ पणू ´ करार. इ) प ´ता हावयाचे करार.

munotes.in

❖❖❖❖

३

9 ताव (कलम २ अ) व वीकृ ती (कलम २ ब)

घटक रचना :

३.० उि ये

३.१ िवषय पfरचय

३.२ तावाचा अथ´

३.३ वैध तावाचा आवeयक असणा=या गो ी

३.४ तावाचे कार िकं वा िवभागणी

३.५ तावाची वीकृ ती

३.६

३.० उि ये

munotes.in

या पाठाǐया अmयासानंतर पढील गो ी प होतील.

● तावाचा अथ´ व यासाठी आवeयक गो ी

● वैध तावाला आवeयक असणा=या गो ी

● िविवध कारǐया तावांचा पfरचय.

३.१ िवषय पfरचय

कराराची सvवात तावाने होते. जे हा एखादा ताव यो य प तीने मांडला जातो व दस=याकडू न याची वीकृ ती के ली जाते ते हा करार अि त वात येतो. करार वैध

ठरoयासाठी इतरही काही गो ी िकं वा अट ची प चालणार नाही.

३.२ 9 तावाचा अथ’

´ता आवeयक आहे ही गो िवसvन

३.२.१ करार काय4ातील कलम २ (अ) म ये तावाची या या देoयात आलेली आहे. जे हा दस=या यuTची समती िमळावoयाǐया उि ाने यuT दस=या जवळ एखादे कृ य करoयाची िकं वा न करoयाची आपली इ ा कट करते ते हा अशा यuTने

ताव सादर के ला असे हटले जाते.

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos ३.२.२ वरील या येचे िव ेषण के यास आप याला यात पढील घटक आहेत ही

गो ल ात येईल.

अ) एखादी यuT एखादी गो करoयाची िकं वा न करoयाची इǐछा कट करते ब) एक यuT इथे दस=या यuTकडे आपली इǐ ा कट करते.

क) इǐ ा कट करoयामागच उि हणजे या तावाला दस=या यuTने संमती 4ावी ही असते.

ड) ताव मांडणा=या यuTला तावक हटल जात तर याǐयाकडे तो ताव मांडलेला आहे याला तावाचा वीकार करणारा (offers) हटले जाते.

इ) कराराची सvवात ही के हाही तावानेच होते. तावा दारे एक यuT एखादी गो

करoयाची आपली इǐ ा दस=याकडे कट करते. या तावामागचे उि हणजे

या दस=या यuTनी याला संमती 4ावी हीच असते.

संमती लेखी िकं वा तiडी कळिवता येते िकं वा कृ ती कvनही कळिवता येते.

ताव मांडणा=या यuTला तावक िकं वा वचन दाता (Promisor) हणतात तर

munotes.in

याǐया समोर ताव मांडला जातो याला वीकृ तीदार हणतात. इं जीत यानाच Promisor or offerer and offeree or promisee or Acceptor संबोधले जाते.

उदा. राम शामला िवचारतो हा सोफा सेट तू v. २ लाखाला घेशील का? इथे राम

शामपढे ताव मांडतो कारण तो सोफा याचा िवकoयाची आपली इǐ ा याǐयाकडे

कट करतो. यासाठी शाम कडू न तो संमतीची अपे ा करतो.

३.२.३ 9 ताव मांड याīया िविवध प ती:- 9 ताव पुढील कोण याही प तीन मांडला येतो.

अ) तiडी िकं वा लेखी वvपात.

लेखी ताव प ाने तारने िकं वा टलेे सaारे िकं वा जािहरातीaारे मांडता येते. तसचे

तiडी ताव य िकं वा टेिलफोन वरही मांडता येतो.

उदाहरणे:

● अ आपल घर ब ला ठरािवक िकं मतीला िवकoयाची तयारी दश´िवतो. हा ताव शěदात मांडलेला आहे. हणून याला कट (Express) ताव हणतात.

अ ब ला फोन कvन सांगतो कT आपण आपल घर ठरािवक िकं मतीला िवकायला तयार आहोत. हा कृ तीने के लेला कट ताव होय.

ब. कृ तीaारे िकं वा गहीत ताव. ताव प शěदात माडता येतो. तसाच हातानी बोटानी िविश हालचाली कvनही मांडता येतो.

ताव (कलम २ अ) व वीकृ ती (कलम २ ब)

परतु काहीही न बोलणे हणजे समतीं समजली जात नाही.काहीवेळा एखादी गो न

कvनस ा ताव मांडता येतो. याǐया या कृ तीचा अथ´ याची संमती अशी समजली जाऊ शकते. ताव कृ तीने मांडला जातोच याला गहीत ताव हणतात. उदा:- बे ट

ठरािवक मागा´वर बस सेवा सv नेoयाची गहीत ताव मांडते.

करते हणजेच ठरले या ितिकटाǐया पैशात वासी

● अ मंबई वvन अिलबागला आप या बोटीतून वाशांना नेतो आिण बोट स या

मंबईǐया ध कयावर उभी के लेली आहे. हा एक कृ तीने मांडलेला ताव आह.े

यांनी वाशांना हाकामाvन बोलािवoयाची गरज नाही. याची बोट गेट वे ला उभी करणे हणजेच ताव मांड े हा एक गहीत ताव आहे.

३.२.४ 9 ताव कोणाचा?

अ. ठरले या यuTला के लेला ताव िकं वा िविश यuTला के लेला ताव उदा झहीर िमिहरला आपला घोडा v. ८०, vपयांना िवकायच आहे. अस सांगतो. हा ताव

िविश यuTला िदलेला ताव आहे. हणजे िमिहरचा तो घोडा यांनी रामलाही याच

munotes.in

िकं मतीचा िदला पािहजे अस नाही.

हा य कडू न याची कार १ लाख vपयाचा घेoयाचा ताव देतो. हा ताव िविश

यuTला देतो. हा ताव िविश यuTला िदलेला आहे. तो ताव य लाच वीकारता येईल दस=या कोणाला नाही.

ब) ठरले या यu ǐया समहाला के लेला ताव. उदा. शाळा नोटीस बोडा´वर नोटीस

लावते कT एका िश काचा हरिवलेले फोन कोणी शोध िद यास याला v. ५०० च

ब ीस िदले जाईल. हा ताव ठरािवक समहासाठी हणजे या शाळेतील

िव4ा या साठीच आहे.

क) सबंध जगाच के ललाे 9 ताव

असा ताव िविश यuTला के लेला नसतो तर साया´ जगासाठी खला असतो. असा

ताव यातील अटी पूण´ कvन कोणीही वीकाv शकतो. इथे तावाची मािहती

असलेली कोणीही यuT पढ

े येते आिण यातील अटी प

´ कvन याचा वीकार कv

शकते. उदा. अ वत´मानप ात जािहरात देऊन जाहीर करतो कT हरिवले या आप या मलाला शोधून आणणया´ला आपण पाच हजार vपयांच ब ीस देऊ. क नी ही जािहरात पाह न याला तो मलगा सापड यावर अ ला तार कvन कळिवले अ नी क ला ब ीसाची र कम िदली पािहजे असा िनवाडा कोटा´ने के ला हरभजनलाल िवv हरचरण लाल अशीच आणखीन एक के स या संदभा´त िस आहे. ती हणजे कारलैच िवv काबौिलक मोकबॉल कं पनी. के सचा तपशील. काबौिलक मोकबॉल कं पनीने िविवध वत´मान प ातून जाहीर के ले कT यांǐया या गोळया यवि थतपणे घेत याने नंतर जर

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos कोणाला लू झाला तर १०० पiड भरपाई कं पनी देईल. यासाठी कं पनीनी लंडनबके त

१००० पiड ठेवलेले आहेत.

कारलैल या बाईने या गोळया घेत या आिण नंतर ितला पÌलू झाला कोटा´ने िनण´य

िदला कT ितने तवाचा वीकार के लेला असून ितला १०० पiड नकसान भरपाई

िमळाली पािहजे.

३.३ वैध 9 तावासाठी आवeयक गो    ी         

9 ताव वैध ठर यासाठी पुढील अट ची पूत’ता होणे आवeयक आह.े

1) ताव कट िकं वा गहीत असू शके ल. ताव शěदात मांड यास तावाला कट

ताव हणतात. आिण तो जर संबिधत यuTǐया कृ तीतून कट होत असेल तर

याला गहीत िकं वा पǐ न ताव हणतात.

2) 9 तावातील कलम िकं वा अटी प असा यात

तावातील अटी जर प नसतील तर तो वैध ताव ठरत नाही. अस नेहमीच हटले जाते कT वैध तावािशवाय वैध करार बनतच नाही आिण हे हणणे यो यच आहे.

हण तावातील अटी प व िन: सिध धं असा यात. तावातील शěदांचा अथ´ वेग

munotes.in

वेगळा िनघoयासारखा नसावा. प ांची भूिमका प असावी.

3) 9 ताव व 9सतावासाठी आम ण या दोन गो ी िभ न आहत.

ताव वेगळा व सतावासाठीच िनमं ण वेगळ. तावासाठीǐया िनमं णात एक प दस=याकडू न तावाची फu अपे ा करते. दकानात व तूवर िकमंत िलिहलेली असते. ती हणजे तावासाठी आमं णाच उ म उदाहरण समजले जाते. तसेच िललावाने व तूची िव T करoयाची जािहरात दर प क या सव´ गो ी हणजे तावासाठीची आमं णे होय.

उदा. नोकरीसाठीची जािहरात िकं वा कामासाठी.

4) 9 ताव ठरािवक यm साठी असू शके ल िकं वा साîया जगासाठी खुला अस

शके ल (Specific or General)

जे हा खला ताव मांडला जातो ते हा याला जगासाठी के लेला ताव हणतात.

याचा कोणीही वीकार कv शकतो. ठरािवक यu ना के लेला ताव फu तीच यuT

वीकार कv शकते. उदा. अ ब ला आपली कार v. ५ लाखाला देऊ करतो. हा ठरािवक यuTलाच के लेला ताव आहे. याचा वीकार फu ब च कv शकतो तीच कार क ला अ याच िकं मतीला देईल असे नाही.

अ आप या मलाला शोधून दणा=याला पाच हजाराच ब ीस जाहीर करतो. हा खला

ताव आहे. याचा वीकार कोणीही कv शकतो.

५) 9 ताव दसîयाला सादर के ला पािहजे.

दस=याला ताव कळिवणे आवeयक आहे. नाह तर याला काय4ात वैधता नाही.

तावाची मािहती नसताना याचा वीकार होऊ शकत नाही. तो माहीत असूनच

याचा वीकार के ला तरच वीकृ ती वैध ठरते. समजा अ ला ब ची खाली पडलेली व तू सापडली आिण यानी ती याला परत के ली. अशावेळी जर अ नी व तू परत करणा=याला काही ब ीस दoयाच जाहीर के ल व ती व तू परत करताना ब ला या ब ीसाची मािहती न हती तर तो अ कडे ब ीसाची मागणी कv शकत नाही. कारण व तू परत करताना याला अ नी जाहीर के ले या ब ीसाची मािहती न हती. तावाची मािहती पूण´पणे अस यािशवाय याची वैध वीकृ ती होऊ शकत नाही. हणून

तावकांनी तावाची यो य प तीने मािहती दस=या प ाला िदली पािहजे. तावाची मािहती नसताना िदलेली वीकृ ती कायदेशीर वीकृ ती ठरत नाही.

या िवषयावरील िनवाडा :- लालमन श ला िव. घौरी द (१९१३) तपशील : लालमन श ला हे गौरी द यांǐयाकडे कामाला होते. गौरी द यांचा पतoया जे हा हरवला ते हा

ताव (कलम २ अ) व वीकृ ती (कलम २ ब)

यांनी याला शोधायला लालमन श ला या नोकराला पाठिवले. नंतर पतoयाला शोधून

munotes.in

आणणाया´साठीच v ५०१ च ब ीस जाहीर के ल. श ला यांना पत

वेळी यांना ब ीसाची मािहती न हती.

oया सापडला या

कोटा´ने िनवाडा िदला कT श ला यांना ब ीस मागoयाचा अिधकार नाही कारण

तावाǐया मािहती िशवाय याची वीकृ ती वैध ठरत नाही.

हणून तावाǐया मािहती िशवाय याची वीकृ ती होऊ शकत नाही.

६) एखादी गो न करणे हणजे तावाचा वीकृ ती अस जाहीर करता येणार नाही. उदा. अ नी ब ला प पाठवून कळवल कT मी माझी कार तु ला १ लाखाला िवकत आहे. तू जर लगेच नकार कळिवले नाह स तर हा ताव तला मा य आहे अस मी समजेन.

अस हण चालणार नाही.

1) फu िकं मत सांगणे हणजे ताव मांड े न हे िकं वा िव Tसाठीची तयारी दाखिवणे न हे.

िनवाडा : हाव` िव. फॅ से.

जमाईका मध या काही मालम ेǐया संबधात वाटाघाटी चालू हो या. ७ ऑ टोबर

१८९१ ला फॅ सीने हाव`ला तार पाठिवली कT तू तझी मालम ा मला िवकशील का?

याची कमीत कमी िकं मत कळव. फॅ सीने उ र िदले v ९०० . हाव`नी कळिवले कT

िकं मत मला मा य आहे. मालम ेची कागद प े पाठव ? जे आ हाला याचा ताबा

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos लगेच िमळू शके ल. कोटा´ने िनवाडा िदला कT कराराची पूत´ता झालेली नाही. हाव`नी फu

िकं मत कळवलेली आहे. िव Tची तयारी दश´िवलेली नाही.

३.४   9    तावाचे   िविवध   9कार            

१. प 9 ताव

तiडी िकं वा लेखी प शěदात मांडलेला ताव. उदा. िवरननी िकरणला िवचारल माझा संगणक तू १० हजाराला यायला तयार आहेस का?

२) पृīछ न िकं वा गृहीत 9 ताव

इथे तावाचा अनमान स

िं धतांǐया कृ तीतून काढला जातो. उदा. ए. टी. एम मध

पैसे

काढणे हणजे काड´धारक व बक

३) खुला 9 ताव

यांǐयातील गहीत करार होय.

आम जनतांसाठी मांडलेला ताव हणजे खला ताव होय. हा ताव एका िविश

यuTसाठी मांडलेला नसतो. याचा वीकार कोणीही कv शकतो. उदा. वत´मानप ातील

munotes.in

जािहरात ’माझ पाकTट हरिवलेल आहे. आण देईन.”

देणा=याला मी v. ५,०००/- चे ब ीस

४) ठरािवक यm ला के लेला 9 ताव (Specific offer)

इथे ताव हा ठरािवक १ िकं वा अनेक यu ǐया समोर मांडला जातो. उदा. अ आपले

घर ब ला चार लाख vपयांना िवकoयाचा ताव देतो. इथे ताव हा फu ब पढेच

मांडलेला आहे. यामळ (१८५७)

े याची वीकृ ती फu ब च कv शकतो. (बौलटन िव. जो स

५) एकमेकािवv चे 9 ताव (cross offer)

माहीत नसताना दोन यuT एकमेकाला एकच ताव देतात. उदा. अ ब पढ

े ताव

मांडतो कT तो आपली कार v. २ लाखाला िवकायला तयार आहे. या तावाची

मािहती नस यामळेच ब ही अ ला ताव देतो कT मी तझी कार v २ लाखाला यायला

तयार आहे. दोन ताव एकमेकािवv मांडले जातात.

६) सतत खुला 9 ताव िकं वा थाई 9 ताव (Standing offer)

दीघ´ काळासाठी उपलěध असलेला ताव हणजे सततचा ताव िकं वा ट डर. उदा. अ कं पनीला एखा4ा मालाचा परवठा वष´भर आवeयक असतो. कं पनी तशी जािहरात वत´मान प ातून देते. ब ट डर भरतो आिण तो पास होतो. आता ताव हा वष´भर खला राहतो. ठरले या दरानेच माल वष´भर परािवoयाची ब वर जबाबदारी येते.

७) 9ित 9 ताव.

एखा4ाला के लेला ताव मा य नसेल तर तो दसरा आपला ताव मांडू शकतो याला

ित ताव (counter offer) हणतात. उदा. अ आपली कार ब ला v. ८० हजाराला

िवकoयाचा ताव मांडतो. पण ब ला ही िकं मत मा य नाही तर तो ित ताव अ ला मांडू शकतो कT मी v. ५० हजार देईन. याला ती ताव हणतात. आता अ हा

ताव (कलम २ अ) व वीकृ ती (कलम २ ब)

ताव वीकारायच कT नाही हे ठरवू शकतो. अ नी वीकारले तर करार प ´ होतो.

३.५   9    तावाची      वीकृ   ती             

वैध तावाची वीकृ ती हणजेच कराराची प ´ता. कलम २ (ब) माणे याला ताव

िदलेला आहे. यांनी जर याला आपली संमती दाखिवली िकं वा याला वीकृ ती िदली

तर करार पण´ होतो. तावाची वीकृ ती हणजेच करार होय. ही वीकृ ती वैध असली

पािहजे. वैध वीकृ तीसाठी पढील िनयमांच पालन आवeयक आहे.

१) याला ताव िदलेला आहे यानीच याचा वीकार के ला पािहजे. इतर कोणी नाही. उदा. अ नी ब कडे ताव मांडला तर तो बनीच वीकारला पािहजे.क याचा

वीकार कv शकत नाही, तस करायच झा यास याला परत अ ची संमती आवeयक आहे.

munotes.in

२) वीकारणारी यuT प असावी. सबध जगाला जर ताव िदला असेल तर तो

ताव कोणी वीकारलय हे प झाल पािहजे. यानी आपली वीकृ ती शěदात िकं वा कृ तीने ताव क या´ला कळिवले पािहजे. अशा तावाला सव´साधारण ताव िकं वा खला ताव असे संभोदले जाते. अशा तावाना जे हा कोणी वीकारतो ते हा तो

ताव संप ात येतो. उदा. अ नी वत´मान प ातून जािहरात िदली कT आप या हरिवले या मलीचा शोध घेणाया´ला v. २५ हजाराचे ब ीस िदले जाईल. ब या मलीब ल अ ला मािहती देतो. ब ला ब ीस िमळाली पािहजे. तसेच एखा4ा समूहासाठी

जर ताव असेल तर या समहातील कोणीही यuT ितचा वीकार कv शकते परत

या समूहात समावेश होत नसलेली यuT तो ताव वीकाv शकत नाही.

1) वीकृ ती ही िवना अट असावी.

वीकृ ती ही िवनाअट असावी. अटी घालून िदलेली वीकृ ती कायदेशीर वीकृ ती ठरत नाही. ताव वीकारताना एखादी छोटी अट जरी घातली तरी हाती वीकृ ती अवैध ठरते. अटी घालून िदलेली वीकृ ती हणजे वीकृ ती नसून उलट नवीन ताव समजला जातो. उदा. अ एखादी व तू शंभर vपयांना दoयाचा ताव मांडतो. जर ब

हणाला कT मी फu v. ९० देईन तर ही वीकृ ती नसून ब नी मांडलेला नवीन ताव आहे.

राम िशवाला िवचारतात कT, माझा कु ा र १०० vपयांना िवकत घेशील का? िशवा

हणतो घेईन पण या साठी तू माझ मांजर ९० vपयांना िवकत घेतले पािहजे.

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos

वरील उदारणात कराराची पूत´ता होत नाही कारण वीकृ ती ही अटी घालून िदलेली आहे. ती के हाही िवना अट असणे आवeयक आहे.

2) वीकृ तीची मािहती 9 तावकाला िदली गेली पािहज.े

फu मनात िदलेली वीकृ ती ही वीकृ ती ठरत नाही. परतु ख या तावासाठी

वीकृ ती कळिवoयाची अट नाही. असे ताव यावर कारवाई कvन वीकारता येतात.

उदा. माfरया पीटरला सांगतो कT तो िसवेनशी ल न कv इिǐछतो.परतु तो टीवेनला या

ब ल काहीही सांगत नाही. तर कराराची पूत´ता होत नाही. टीवेन या ल नाला तयार असली तरीही.

िनवाडा: र वे कं पनीला कोळसा परिवoयाचा ताव िमळाला. यावर र वेǐया अिधका=यानी शेरा मारला कT ताव मा य आिण तावाचा कागद टेबलवरील sे म ये

ठेवला आिण नंतर याब ल िवसvन गेला. कोटा´ने िनवाडा िदला कT कराराची प ´ता

झालेली नाही कारण तावाǐया वीकृ तीची मािहती तावकाला िदली गेलेली नाही,

परतु कराराला कोटाने´ नतरं मा यता िदली कारण ती र वे कं पनी तावकाकडू न

नेहमीच कोळसा खरदी करीत असे.

munotes.in

५) फu मनात िदलेली वीकृ ती काय4ात वीकृ ती ठरत नाही. न िदलेल उ र हे कधीही संमती समजली जात नाही. फu मनातून ठरिवले आिण संमती य ात यो य प तीने तावाकाला कळिवले नाही तर ती संमती ठरत नाही. संमती प शěदातून

िकं वा कृ तीतून तावकाला कळिवले पािहजे. फu मनात के लेला िन य संमती ठरत नाही तावक अशी अट घालू शकत नाही कT तू नकार न कळिव यास मी तझी संमती आहे असे गहीत धरीन.“ उदा. राम शामला सांगतो कT तो कृ णाच घर िवकत घेणार

आहे. परत

ु राम य ात कृ णाला काहीही कळवीत नाही. तर करार प

´ होत नाही.

िनवाडा: फे ट हाऊस िव. िबद चे १८६२. पतoयानी काकाशी याचा घोडा िवकत

घेoयाब ल चचा´ के ली. यानी काकाना ताव िदला कT त ु ही एक आठवडयात जर

काहीही कळिवले नाही तर मी घोडा माझा झाला अस समजेन, पढ

े चक

ू न घोडा

िललावात िवकला गेला. िललाव करणा=याला असे कळिवoयात आले होते कT तो घोडा

िवकू नको. ही गो याǐया ल ात रािहली नाही आिण यांनी घोडा िवकू न टाकला.

काकानी िललाववा यािवv खटला भरला. कोटा´पढे मह वाचा िवषय होता तो हणजे

मळात काकानी पतoयाला घोडा िवकला होता का? कोटाने´ िववाडा िदला कT घोडयाची

पतoयाला िव T झालेली न हती. यांǐयातला करारपूण´ झालेला न हता. काही न बोलणे

हणजे संमती असे गहीत धरता येणार नाही.

६) वीकृ ती यो य शēदात यो य प तीने कळिवलेली पािहजे.

तावाला संमती ठरािवक मदतीत कळवायची अट असेल तर या कालावधीतच

वीकृ ती कळिवली गेली पािहजे. वीकृ ती शěदात मांडता येते िकं वा कृ तीनेही कट करता येते. पो टाने कळिवता येते तसेच तार कvन िकं वा ई मेलनेही कळिवता येते.

वीकृ ती कशा प तीने कळवावी हे जर तावात िदलेल असेल तर ती याच प तीने

कळिवली पािहजे. इतर प तीने कळिव यास तावक याच प तीने वीकृ ती कळिवoयाचा आ ह धv शकतो. परतु तो जर बराच वेळ ग पच रािहला तर याला

ताव (कलम २ अ) व वीकृ ती (कलम २ ब)

वीकृ ती मा य आहे. असे गहीत धरले जाते. तावकांनी मालाचा ताबा ठरले या जागी देoयाची अट घातलेली अस यास मालाचा ताबा ितथेच िदला पािहजे. दसरीकडे देतो

हटल तर तो माल वीकारoयास नकार देऊ शकतो.

यो य प त हणजे या या यवसायात वापरात असलेली नेहमीची प त. तावक आपला तावाला कशी वीकृ ती 4ायची या ब ल अट घालू शकतो. तावक

वीकृ तीǐया प तीब ल अटी घालू शकतो. नकार कसा 4ायचा या ब ल याला अटी घालoयाचा अिधकार नाहीत.

७) वीकृ ती यो य वेळेत कळिवली पािहजे के हाही न हे

एम ने काही कं पनीचे भाग िवकत घेoयाचा ताव ९ जूनला मांडला. दस=या प ानी

याची वीकृ ती २४ नो ह बरला कळिवली. एम ने भाग िवकत घेoयास नकार िदला. कारण खूप उशीर झाला होता. यो य वेळेत जर वीकृ ती कळिवली नाही तर तावक

याचा नकार देऊ शकतो.

३.६                  9                  

munotes.in

1) ताव हणजे काय? वैध तावासाठी आवeयक असणाया´ गो ी सांगा.

2) तावाचे िविवध कार कोणते?

3) तावातील मह वाǐया गो ी िवशद करा.

4) तावाची वीकृ ती हणजे काय?

5) वीकृ तीतील मह वाǐया घटकांची चचा´ करा.

6) पढील शěदांची या या 4ा. अ) ताव

ब) वैध ताव

क) एकमेकािवv चे ताव (cross Offer) ड) ठरािवक यuTला िदलेला ताव

इ) गहीत ताव.

❖❖❖❖

घटक रचना :

४.० उि ये

४.१ िवषय पfरचय

४

9 ताव व वीकृ ती कळिवण

४.२ ताव कळिवoयाची िकया प

४.३ वीकृ ती कळिवणे

४.४ ताव मागे घेणे (कलम - ५)

४.५

४.० उि ये

´ होणे.

या पाठाǐया अmयासानंतर िव4ा या´ना पढील गो ची मािहती िमळेल

munotes.in

● ताव कळिवoयाची िकया के हा प

● ताव व वीकृ ती कळिवणे.

● ताव मागे घेoयाब ल चचा´

४.१ िवषय पfरचय

´ होते?

दस=या प ाला ताव कळिवणे आवeयक आहे. तरच ती यuT याचा िवचार कvन

याची वीकृ ती करावयाची िकं वा नाही या ब ल िनण´य घेऊ शकते आिण वीकारायचे

ठरले तर पढे कराराची पूत´ता करणे श य होते.

ताव याǐयासाठी आहे याला याची मािहती िदली गेली पािहजे. तरच तावाला अथ´ ा होतो. ताव जर पो टामाफ´ त पाठिवला तर ते प या माणसाला िमळेपय त

तावाला अथ´ ा होत नाही. हणजेच जे हा याला याची मािहती िमळते. जे हा प पो टात टाकल ते हा न हे.

४.२ 9 ताव कळिव याīया 9ि येची पूत’ता

ताव कळिवoयाǐया ि येची पूत´ता ते हाच होते जे हा या दस=या यuTला ताव

ा होतो. पो टाने जर प ाaारे ताव पाठिवला तर या वेळी याला प पोहचते ते हाच ताव कळिवoयाǐया ि येची पूत´ता होते. उदा. चे नईतला शंकरानंद मधराई मधील रामला प ानी कळिवतो कT तो आपली कार १ लाख vपयांना िवकायला तयार

आहे. १ जानेवारीला हे प पो टात पडत आिण ते प रामला ७ जानेवारीला िमळते.

ताव व वीकृ ती कळिवण

इथे ताव कळिवoयाची ि या ७ जानेवारीला प ´ होते.

इथे एक गो ल ात घेतली पािहजे कT ताव य पोहचoयापव जर याला वीकृ ती

िदली तर ती वीकृ ती वैध ठरत नाही. उदा. लालमन िव गौरी द द नी आपला नोकर

हरिवले या पतoयाचा शोध घेoयासाठी पाठिवले. नोकर शोधायला गे यानंतर यानीं

पतoयाचा शोधून आणणाया´साठी ब ीस जाहीर के ली. नोकराला पतoयाचा शोध लागला आिण यानी मालकाकडे ब ीसाची मागणी के ली. कोटा´ने िनवाडा िदला कT नोकराला

ब ीस देणे बधनकारक नाही कारण नोकरानी जे हा पतoयाचा शोध लावला ते हा याला ब ीसाची मािहती न हती. थोड यात तावाची मािहती नसताना के लेली याची

वीकृ ती वैध ठरत नाही.

ताव ह जे एखादी गो काही अटीखाली करoयाची इǐ ा कट करणे होय. याचा

वीकार झाला तरच कराराची प ´ता होते.

४.३      वीकृ   तीची   मािहती   देणे            

पढील उदाहरणावvन आपण ताव व वीकृ ती प कv या.

´ कशी व कधी होते याचा अmयास

munotes.in

आ ामधील राम िद लीतील रहीमला प ाने कळिवतो कT तो याची कार १ लाख vपयांना िवकायला तयार आहे. हे प १ जानेवारीला पो टात पडले आिण रहीमला ७ जानेवारी रोजी िमळाले. रहीम या तावाǐया वीकृ तीच प १० जानेवारीला पो टात टाकतो. ते प रामला १५ जानेवारीला िमळत. आता पढील ांना उ रे 4ा.

अ) ताव कळिवoयाची ि या के हा पूण´ झाली? उ र :७ जानेवारीला

ब) रामाǐया ीकोनातून वीकृ तीची ि या कधीप ´ झाली? १० जानवारे ीला

क) रहीमǐया ीने वीकृ ती पोहचिवoयाची ि या कधी प ´ झाली? १५ जानवारीलाे .

ड) जर ८ जानेवारीचा राम तारने रहीमला कळिवतो कT यांनी ताव र के ले आहे

िकं वा मागे घेतलेला आहे. ही तार जर रहीमला १० तारखेǐया आधी िमळाली तर

ताव मागे घेत याची कृ ती वैध ठरते काय? होय.

इ) १४ जानेवारीला जर रहीम तार कvन कळिवतो कT यांनी वीकृ ती मागे घेतलेली आहे. आिण ही तार रामला प ाआधी िमळते. तर वीकृ तीची माघार वैध ठरते काय? होय.

9 तावकाīया ीकोनातून-

वीकृ ती कळिवoयाची ि या तावकाǐया बाजूने के हा पण´ होते? जे हा वीकार

कता´ प पो टात टाकतो ते हा या तारखेला कराराची पूत´ता होते. प तावकाला

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos िमळालेल असो िकं वा नसो. परत

ु तावकाची ही जबाबदारी िनमा´ण होते फu जे हा

यो य प िलह न परु ेस पो टेज लावून प पो टात टाकल जात. प पो टाǐया पेटीत टाक या नंतरच सतावकावर याची जबाबदारी येते.

वीकृ ती देणाîयाīया ि कोनातून -

जे हा वीकृ तीची तावकाला िमळते ते हा ती वीकृ ती दाराǐया ीकोनातून

वीकृ तीची ि या पूण´ होते. उदा. अ चा ताव ब पो टाने प पाठवून वीकारतो.

जे हा प पो टाǐया पेटीत टाकल जात ते हा तावाची वीकृ ती अ ǐया बाजूने प

होते व जे हा ते प ब ला िमळते ते हा ती ि या ब ǐया बाजूने प ´ होते.

जर वीकृ ती टेिलफोन टेले स िकं वा फॅ सaारे कळिवली जाते ते हा जे हा याची

मािहती तावकाला िमळते ते हा ती ि या प ´ होते. तावकाला वीकृ ती ा

झाली िकं वा कोण या ही प तीने िमळाली कT कराराची पूत´ता होते.

४.४ 9   ताव मागे घेणे (कलम ५)           

४.४.१ अथ’ :

munotes.in

ताव मागे घेणे हणजेच करारातू माघार घेणे िकं वा आपले िवचार बदलणे.

9 ताव के हा परत घेता येतो?

तावकाला वीकृ ती ा होoयाआधी िकं वा वीकृ ती कळिवoयाची ि या याǐया

ीने पूण´ होoयापय त आपला ताव परत घेता येतो. नंतर नाही. कारण तावाला दस=या प ानी संमती िदली हणजे कराराची पतू ´ता होते. तसेच िदलेली वीकृ ती

वीकृ तीदराǐया ीकोनातून पूण´ हायǐयाआधी के हाही परत घेता येते. यानंतर नाही. उदा. यमीन नी यासरला प aारे पाठिवलेला ताव जर यासरनी प aारचे

वीकारला तर यासरने वीकृ तीच प पो टात टाकoयाआधी यमीन आपला ताव मागे घेऊ शकतो िकं वा र कv शकतो. प पो टात पड या नंतर याला ताव परत घेता येणार नाही. उदा. अ ब ला आपल घर िवकoयाचा ताव पो टाने पाठिवतो आिण ब या तावाला पो टानेच वीकृ ती कळिवतो. ब याची वीकृ तीच प पो टात टाके पय त अ आपला ताव परत घेऊ शकतो नंतर नाही. ब आपण िदलेली वीकृ ती

अ ला िमळवoयाआधी के हाही तारन

प िमळा या नंतर नाही.

े िकं वा फोनवर वीकृ तीमागे घेऊ शकतो. अ ला

४.४.२ 9 ताव मागे घे याīया िविवध प ती

१. माघार घेत याची सचना देऊन :

तावकाǐया बाजूने वीकृ तीची ि या प

´ होoयाआधी के हाही सूचना देऊन,

ताव मागे घेता येतो. प ाने पाठिवले या ताव तiडी कळवूनही परत घेता येतो.

ताव प शěदातच परत घेoयाची आवeयकता नाही परत मािहती दस=या प ाला िदली गेली पािहजे.

२) उशीर कvन :

ु ताव परत

ु घेत याची

ताव व वीकृ ती कळिवण

तावकानी ठरािवक मदत िदली असेल तर या मदतीत वीकृ ती न देणे हणजेच

ताव नाकारणे. मदत जर िदली नसेल तरीस ा खूप उशीर करणे हणजे स दा

नाकारणेच होय. िकती िदवसांचा उशीर चालेल हे इतर पfरि थतीवर अवलंब असते.

उदा सो याǐया यापारात रोज दरात चढउतार होत अस यामळ

अ य ठरतो.

े थोडासा उशीर ही

३) 9 तावात जर काही पूव’ अट असेल तर ती अट पूण’ न करणे हणजे 9 ताव नाकारणेच होय :

तावकानी जर काही पूव´ अट तावात घातलेली असेल तर या अटीची प ´ता न

करणे हणजे ताव नाकारणेच ठरते. कारण तावातच ती अट असते. उदा. अ ब ला

काही माल िवकoयाचा ताव देतो परतु यात ब नी ठरलेली काही र कम एखा4ा

तारखे आधी िदली पािहजे ती जर िदली नाही तर ताव आपोआप र होता.

munotes.in

४) 9 तावक मरण पाव यास िकं वा याला मṅयतराīया काळात वेड लाग यास.

अशावेळी याǐया मरणाची िकं वा तो वेडा झा याची गो वीकृ ती दाराला कळलेली असली पािहजे.

५) 9ित 9 ताव मांडून (counter offer)

जे हा दसरा प ताव नाकारतो िकं वा आपला असा वेगळा ताव मांडतो ते हा पिहला ताव आपोआप र ठरतो. िकं वा वीकृ तीदारांनी जर एखादी अट घालून

वीकृ ती िदली तर तो ित तावच ठरतो.

६) 9 तावकानी जर वीकृ ती कशी 4ावी या ब ल काही प त नेमन तर या प तीने वीकृ ती न देणे हणजे 9 ताव नाकारणेच ठरते.

७) 9 ताव बेकायदेशीर ठvन

िदली असेल

ताव मांड यानंतर याची वीकृ ती िमळoयाआधी जर सरकारने नवीन कायदा पास कvन ताव बेकायदेशीर ठरिवला तरीही ताव आपोआप र होतो. उदा. अ नी ब

ला जो दस=या रा यात राहतो १० पोती गह िवकoयाचा ताव िदला परतु यांनी

वीकृ ती कळिवoया आधी रा य सरकारानी रा याबाहेर गह िवकoयावर बदी घातली तर

ताव बेकायदेशीर ठvन र होतो.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to` ४.४.३ वीकृ ती र करणे :

वीकृ तीदाराǐया ीने वीकृ तीची ि या पूण´ होoयाआधी के हाही याला ती परत घेता येते. यानंतर मा नाही. उदा. शहीद िबलालला आपल दकान िवकायच अस याच पो टाने कळिवतो आिण ते दकान आपण िवकत घेत अस याच िबलाल शिहदला पो टानेच कळिवतो. शहीद आपला ताव िबलाल याच वीकृ तीच प पो ट करoयाआधी के हाही परत घेऊ शकतो. यानंतर नाही.

िबलाल आपण िदलेली वीकृ तीच प शहीदला िमळoयाआधी के हाही फोन िकं वा तार कvन परत घेऊ शकतो. यानंतर नाही.

४.४.४ 9 ताव व वीकृ ती माघार घे याची वेळ

तावक आपला ताव दस=या प ानी वीकारे पय त परत घेऊ शकतो. यानंतर नाही. उदा. अ आपल घर िवकायच अस याचा ताव ब ला प aारे कळिवतो. अ प

१ जल

ैला पाठिवतो आिण ब ४ जल

ैला तावाǐया वीकृ तीच प पो टात टाकतो. अ

ला ते प ६ जलैला पोहचते.

● अ आपला ताव ४ जल

ै पय त परत घेऊ शकतो.

munotes.in

● अ ला ते प िमळेपय त हणजे ६ जल

४.४.५ परत घेत याची मािहती देणे

ैपय त ब आपली वीकृ ती र कv शकतो.

ताव परत घेoयाचे प पाठिव या नंतर तो परत घेoयाचा िवचार याला परत बदलता

येत नाही. परतु घेतललीे माघार दस=या प ाला ा झा यानंतरच याǐयावर

बधनकारक ठरत. वीकृ तीच प यांनी पाठिवoयाआधीच याला ताव र के याच

प िमळाले तरच ताव र होतो.

४.५                  9                  

1) तावाची मािहती देणे ? जे काय? संबिं धत िनवाडा देऊन क पना प करा.

2) तावाची मािहती देणे का आवeयक आहे?

3) संि टीपा िलहा.

अ) वीकृ ती र करणे.

ब) ताव परत घेoयाǐया िविवध प ती.

❖❖❖❖

घटक रचना :

५.० उि ये

५

करार कर यास पा ता - सeम यm (कलम १० ते १२)

५.१ िवषय पfरचय

५.२ अvान यuTची या या आणी याǐया बरोबर के ले या कराराचे पfरणाम

५.३ वेडया यuTशी िकं वा मानिसक संतलन िबघडले या यuTशी के लेला करार

५.४ करार करoयास पा ता - करार करoयास अपा ठरिवoयात आलेली यuT

५.५

५.० उि ये

munotes.in

या पाठाǐया अmयासानंतर िव4ा या ना पढील गो ची मािहती िमळेल.

● अvान यuTचा अथ´ व याǐयाशी के ले या कराराचे पfरणाम.

● करार स म यuT. करार करoयासाठीची पा नसले या मानिसक संतलन

िबघडले या यuTशी के लेले करार व अशा करारांचे पfरणाम.

● करार करoयास पा ता या िवषयाची मिहती कvन घेणे.

५.१ िवषय पfरचय

करार वैध ठरवoयासाठी या यuTम ये करार होतो ती यuT करार करoयास पा

िकं वा स म असणे आवeयक आहे. सव´साधारणपणे येक यuT करार करoयास पा

समजली जाते. परतु काही यuT मा करार करoयास अपा समजले जातात. कारण

यांच वय आवeयकतेपे ा कमी असते िकं वा यांना करारातील अटी समजून घेणे श य

नसते. यामळे ती यuT दस=या बरोबर ैध करार कv शकत नाही.

काय4ातील कलम ११ म ये करार करoयास कोणती यuT स म आहे. या ब लǐया तरतदी आहेत.’ येक यuT जी याला लागू असणा=या काय4ाखाली सvान वयाची असते व जी वेडा नाही व करार करoयास अपा ठरिवoयात आलेली नाही ती करार कv शकते.

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos हणून कलम १० माणे स म यuTमधील सव´ ठराव हे करार ठरतात. कलम १०

माणे करार करणारी यuT स म असणे मा आवeयक आहे. कलम ११ माणे पढील येक यuT करार करoयास पा आहे.

● याला लागू असले या काय4ा माणे सvान वयाची (१८ िकं वा २१ वष`) आहे.

● याला समज आहे हणजेच याच मानिसक संतलन िबघडलेल नाही.

● िजला कोण याही काय4ाखाली करार करoयास अपा घोिषत के लल नाही.

हण पढील यuT करार करoयास अपा ठरिवoयात आले या आहते :-

1) अvान यuT - वयाने लहान.

2) वेडी यuT

1) कोण याही काय4ाने या यuTला करार करoयास अपा जाहीर के ले या आहेत. पढील येक यuT करार करoयास अपा समजली जाते

अ) वयाने लहान यuT

ब) मानिसक संतलन िबघडलेली यuT

munotes.in

क) कोण याही काय4ाखाली करार करoयास अपा घोिषत करoयात आलेली यuT

वरील यuT करार करoयास अपा असले तरीही काहीवेळा ती यuT काही करार करतात. जसे पैसे उसने घेणे िकं वा कज´ घेणे, यांना जीवनावeयक व तूंचा परवठा करणे

िकं वा अशा यuTǐया िहताǐया काही गो ी इतरानी करणे अशा करारांची चचा´ पढ

करoयात आलेली आहे.

५.२ अuान यm ची या या व या सोबत के ले या करारांचे पfरणाम

५.२.१ अuान यm चा अथ’ :

या यuTनी सvानतेच वय पूण´ के लेल नाही ती यuT अvान यuT समजoयात येते. सvान कोणाला हणाव या ब लǐया तरतूदी सvान संबधीǐया १८७५ ǐया काय4ातील कलम ३ म ये आहेत. या माणे सव´ साधारणपणे १८ वषा´च वय पूण´

झालेली यuT सvान समजली जाते. परतु या यuTǐया मालम ǐयाे सर ेसाठी

कोटा´ने पालक नेमलेला आहे. अशा यuTनी मा वयाची २१ वष` प आहे.

५.२.२ अuान यm ने के ले या कराराचे पfरणाम :-

´ करणे आवeयक

अvान यuT बरोबर के लेला करार हा मळातच यथ´ असतो. याचे काहीही पfरणाम होत नाही.

१) अuान यm ने िकं वा अuान यm शी के लेला करार हा यथ’ करार ठरतो.

कuम e◦ मזण` क7ז7 क7णז7ी यuT क7ז7 क7oयזस स म असण` uveयक uह`. कuम ee म य` प पण` नमूद क` u`u uह` कT अvזन यuT क7ז7 क7oयזस अपז uह`. eg◦y पय त अस` क7ז7 यv´ कT यv´नीय क7ז7 uह`त यזa u िvिvध

क7ז7 क7oयזस पז तז - स म यuT (कuम e◦ त` ez)

कì7ז´ǐयז मतזत मत िभ नतז हìती. प7त¸ eg◦y म य` ी ही कìि सuन` प क` u` कT

अvזन यuTशी क` u`uז क7ז7 हז मळזतv यv´ असतì. अvזन यuT ही क7ז7 कvv शकत नזही.

यז िvषयזv7ीu मह vזvז िनvז7ז हणज` मìह7ीaीaी िv. धमז´दז´स घìष (eg◦y). अ यז अvזन यuTन` a क7ू न v z◦,◦◦◦ उसन` घ`तu`. uिण कज´ घ`तזनז कזही मזuम ז

तז7ण v`vuी. प6` z मिह यזनी ती यuT सvזन झזuी uिण uपण अvזन असतזनז

क` u`uז तז7ण क7ז7 7 क7oयזvी कì7ז´uז िvन˙ती क` uी. कì7ז´न` िनण´य िदuז कT तì

तז7ण यvहז7 7 हìतì uिण अvזन यuTन` क` u`uז क7ז7 मळזतv यv´ अस यזमळ

अvזन यuTन` क` u`uז क7ז7 मळזतv यv´ अस यזमळ प`स` ही यז˙नी प7त क7oयזvी uveयकतז नזही.

` अvזन यuTन` घ`तu`u` उसन`

२) अशा करारांना पूव’लeी समतीही (Ratificatication) देता येत नाही.

munotes.in

अvזन यuTशी क` u`uז क7ז7 हז मळזतv यv´ v7तì. यזमळ` यזuז ती यuT सvזन

झז यזन˙त7 पूv ǐयז क7ז7זuז पूv´u ी स˙मती द`ऊ शकत नזही. क7ז7 क7तזनז स म नसu`uी यuT न˙त7 स म झז यזv7 यזuז पूv´u ी स˙मती द`ऊ शकत नזही.

प7त¸ ज7 सvזन झז यזv7 नvीन ितफu घ`ऊन नvז क7ז7 क` uז त7 तì मז v`ध

क7ז7 v7तì.

३) अuान

शकतो.

यm ला मा कराराचा फायदा िमळू शकतो िकं वा तो लाभाथT बन

!हणज` एuז4ז क7ז7זन` ज7 यזuז कזही uזभ िमळणז7 अस`u त7 तì uזभ तì मזगून

घ`ऊ शकतì. ती यuT uזभזv aनזयuז कזय4זन` aदी नזही. यזमळ` अvזन यuT

कזही मזuम ז u7दी कv शकत` v यזvी यì य िक˙ मत अदזकvन यזvז तזaז

िमळिvoयזसזvी कì7ז´त जזvू शकत`.तस`v एuז4ז अvזन यuTǐयז नזv` ज7 कìणी vvन िv ी (Promissory Note) िदuी अस`u त7 यזतीu प`स` ती यuT मזगून घ`ऊ शकत`.

४) खोटी मािहती दे यावर बंधने नाहीत

समजז एuז4ז अvזन यuTन` uपण सvזनी uहìत अस` भזसvून ज7ी क7ז7 क` uז त7ीही ती यuT यז क7ז7זन` aזधuी जזत नזही. यזǐयז फसvणकTǐयז अिधकז7זv7

कזयद`शी7 aदी नזही. यזǐयזशी क7ז7 क7णז=यזनी uपuी फसvण यזvी कזळजी यזvी.

हìणז7 नזही

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to` ५) मलक ग हे माफ नाही.

क7ז7 स˙aधז यितf7u इत7 कז7ǐयז मuकT ग हयז˙नז (Tort-civil-wrong) अvזन

यuTuז कזय4זन` सू7 िदu`uी नזही. एकז अvזन यuTन` घì7 मזगून घ`तuז uिण तì

िम זuז vזप7זयuז िदuז. िम זन` यז घì7यזv7 उ7ी मז7uी uिण घì7ז म`uז. अvזन

यuTन` क7ז7 भ˙ग क` uז हणून यזuז यזसזvी जaזaदז7 ध7तז य`णז7 नזही अशז कז7` त ही क7ז7भ˙गזuז मuकT ग हयזv` vvप द`ऊ शकत नזही.

६) नादार घोषीत करता येत नाही.

अvזन यuT क7ז7 कv शकत नस यזमळ` यזvी जी कזही द`णी असतीu ती यזǐयז

नזvזन` असu` यז मזuम `तून भזगिvतז य`तזत, यז दणीसזvी ती यuT यिuश: जaזaदז7 7זहत नזही हणून यז यuTuז नזदז7 जזही7 क7तז य`त नזही.

७) भागीदारी

अvזन यuT क7ז7 कv शकत नस यזमळ` भזगीदז7ीत भזगीदז7 aनू शकत नזही. प7त

कuम y◦ मזण` अvזन यuTuז भזगीदז7ीv` फu फזयद` िमळू शकतזत.

८) अuान यm 9ितिनधी (Agent) बनू शकते.

munotes.in

अvזन यuT ितिनधी हणून कזम कv शकत`. प7त¸ ती यזǐयז कृ तीसזvी िनयìuזuז

जaזaदז7 7זहत नזही. अvזन यuT vuन म द तזऐvज aनvू शकत` िक˙ vז यזv`

ह तז˙त7 कv शकत`, प7तू यזसזvी ती vत: जaזaदז7 7זहत नזही.

५.३ वेडया    यm शी के लेले करार           

यז uधी कuम ee म य` सז˙िगत यז मזण` क7ז7 क7णז=यז य`क यuT

मזनिसक यז स म असण` uveयक uह`. यזमळ नזही.

` v`7यז यuTशी क7ז7 क7तז य`त

५.३.१ मזनिसक स मत`vी यז यז कזय4זन` कuम ez म य` िदu`uी uह`. मזनिसक

मतז हणज`v क7ז7 क7तזनז यuTuז क7ז7זतीu अ7ी समजून घ`oयזvी मतז असuी पזिहज`, यזv` uप यזv7 कזय पf7णזम हìतीu ह` समजoयזvी यזǐयזक7`

मतז असuी पזिहज`.

● हणून क7ז7 क7णז7ी यuT ही अशी पזिहज` कT यזuז यזतीu अ7ी समज यז पזिहज`त

● uपण कזय क7तìय त` यì य uह` ह` यז यuTuז प7u` पזिहज`. यזa uvז िनण´य घ`oयזvी मतז यזǐयז जvळ पזिहज`.

यm īया वेडाचेही काही 9कार असतात.

क7ז7 क7oयזस पז तז - स म यuT (कuम e◦ त` ez)

1) कזही यuT न`हमी v`7` असतזत प7त¸ त` कזहीv`ळז शहoयזसז7u` vזगतזत. अशז

यuT uप यז शहזणपणזǐयז कזळזत v`ध क7ז7 कv शकतזत. यזमळ` v`7यז˙ǐयז

v णזuयזतीu एuזदी यuT शहזणז असoयזǐयז कזळזत क7ז7 जv7 कv शकत`.

2) कזही यuT न`ह ी शहoयזसז7uी vזगतזत प7त¸ यז˙नז कזही v`ळז v`7זv` झ7क

य`तזत अशी यuT यז कזळזत क7ז7 कv शकत नזही. तस`v एuז4ז यuTǐयז

अ˙गזत uूप तזप uह` uिण यזमळ` िrम झזu`uी uह` uिण ितuז क7ז7זतीu

अ7ी समजून घ`ण अशזv`ळी श य नזही त` हז तस`v जी यuT दזvǐयז नश`त uह` v यזuז uप यז िहतזv` िनण´य घ`oयזv भזन नזही अशז कזळזत ती यuT क7ז7

कv शकत नזही.

इ˘u a7ीǐयז प य`णז7 नזही.

तकזत यז˙नी प क` u`u` uह` कT v`7यז मזणसזशी v`ध क7ז7 क7तז

५.३.२ मानिसक सत

ुलन काही कारणामळ

े िबघडू शकते.

munotes.in

कזही मזणस ज मत: v`7ी असतזत. यז˙नז uप यז िहतזvी जזणीvv नसत` अशी मזणस क` हזही यì य िनण´य घ`ऊ शकत नזहीत यז˙ǐयז म दvी vז6 यì य प तीन` झזu`uी नसत`.

कזही यuT कזही िvिश घ7नזमळ` नत7ǐयז˙ uय यזत मनזvז तìu गमvतזत हז म दvז

uजז7 uह`. अती मזनिसक तणזv अशז गì ीनז कז7णीभूत हìऊ शकतì. अशी यuT कזही v`ळז शहזणपणזन` vזगू शकतזत.

दाvडे :- दזvǐयז अितस`vनזमळ` म दv7 पf7णזम हìऊ शकतì. नशतीu` यuT

क7ז7זतीu अ7ी समजून घ`ऊ शकत नזही. अशז v`ळी यז यuTशी क` u`uז क7ז7 यv´

v7तì. प7त¸ कזही यu ǐयז म दूv7 दזvvז फז7सז पf7णזम हìत नזही. दזvǐयז नशतही`

यז˙vी िनण´य मतז अaזिधत असत`. अशז यuT नश`त असतזनזही v`ध क7ז7 कv

शकतזत. कז7ण क7ז7זतीu अ7ी यז˙नז समजu` यז असतזत. फu दזv यזu`u` uह`त हणून त` क7ז7 क7oयזस अपז v7त नזहीत.

स˙मìहन शז זǐयז uधז7ही एuז4ז यuTǐयז म दv7 पf7णזम क` uז जזऊ शकतì.

५.३.३ मानिसक या सeम नसले या यm शी के लेले करार.

अvזन यuTशी क` u` यז क7ז7ז मזण`v अशז यuTशीही क` u`u` क7ז7 प v7तזत. यז˙vז पf7णזम शू य असतì.

´पण` यv´

प7त¸ अशז यuTuז ज7 जीvनזveयक v तvז˙ू प7vvז क` uז त7 यזv` पस`` यזǐयז नזv`˙

असu` यז मזuम `तून क` हזही vसूu क7तז य`तזत. (कuम ६c)

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

५.४ करार कर यास अपा जाहीर के लेली यm

कזही िvिश कזय4זuזuी कזही यuTनז कזही कזळזसזvी क7ז7 क7oयזस अपז घìिषत क7oयזत य`त`.

उदा.

१) श ू रा sातील यm

भז7तזत असu`uी प7द`शी नזगf7क शז˙तत`ǐयז कזळזत uप यז द`शזतीu नזगf7कז

a7ìa7 िvिश िनयमז˙v` पזuन कvन क7ז7 कv शकतזत. प7त¸ यז द`शזन` भז7तזिvv

य जזही7 क` u`u uह`, यז य זǐयז कזळזत यז द`शזǐयז नזगf7कז˙नז uप य

द`शזतीu यuTशी क7ז7 क7तז य`णז7 नזही. vì7 यזत श ¸ 7ז sזǐयז नזगf7कז˙म य` v`ध क7ז7 हìऊ शकत नזही.

२) परदेशी राजे व 9ितिनधी (आय ambassadors)

प7द`शזतीu 7זज`, 7ז य मu

िक˙ vז uयu

यז˙ǐयזिश क7ז7 जप

क7זvז कז7ण अशז

uìकז˙ǐयז िvv द uप यז द`शזत सहजपण` कì7ז´त क` स घזuतז य`त नזही. यזसזvी

िvिश कזय´ प तीvז अvu˙a क7זvז uזगतì. यזसזvी क 7 स7कז7vी vग`7` प7vזनगी

munotes.in

यזvी uזगत`. u˙त7ז sीय कזय4זन` अशז यuTनז uזस सvuती aहזu क` u` यז uह`त सv´सזधז7णपण` अशז यu शी क7ז7 क7זतז य`त नזही.

५.५ 9

1) यuTǐयז क7ז7पז त`िvषयी vì7 यזत vvז´ क7ז.

2) स˙ि 7ीप तयז7 क7ז - v`7यז मזणसזशी क7ז7 क7ण`.

❖❖❖❖

घटक रचना :

६.० उि ये

६.१ िवषय पfरचय

६

9ितफल (coNSIDERATIoN)

कलम २ (२५)

६.२ ितफलाचा अथ´ आिण या या

६.३ ितफल नाही तर करार नाही

६.४ ितफलाचे कार

६.५ कराराशी संबध

६.६

munotes.in

६.० उि ये

नसलेली यuT आिण ितफलाशी संबध

नसलेली यuT.

या पाठाǐया अmयासानंतर पढील गो ी प होतील.

● ितफलाचा अथ´ व या या

● ितफलाला आवeयक गो ी

● ितफला िशवाय वैध ठरणारे करार.

● ितफलाचे िविवध कार.

● कराराशी संबध

नसलेली व ितफलाशी संबंध नसले या यuTचा अथ´

६.१ िवषय पfरचय

कोण याही कराराचा पाया हणजे ितफल. ितफलासाठी के ले या कराराचीच अंमलबजावणी काय4ाने होऊ शकते. जे हा एखादी यuT काही करoयाचे वचन देते ते हा ते हा याला या बदलात दसरी काही गो ा होणे अपेि त आहे. हे जे िदले या वचनाǐया बद यात िमळणार आहे यालाच ितफल हणतात. ितफल हा कराराचा आ मा आहे.

िदलेल वचन काय4ाने बधनकारक ठरावयाचे अस यास यास ितफल असणे आवeयक आहे. ितफला िशवाय वचनाची पतू ´ता काय4ा माणे होऊ शकत नाही.

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos ितफला िशवाय िदलेल वचन यथ´ ठरते. याचा पfरणाम शू य. उदा. अ नी जर ब ला काहीही न करता v. १,००० देoयाच वचन िदले तर यातून ब ला कोणतेही अिधकार

ा होत नाहीत.

कोणताही करार संबिधतावर बधनकारक ठरoयासाठी यात वैध ितफलाची तरतूद

असणे आवeयक आहे. ितफला िशवाय वचनाची प ´ता काय4ा माणे होऊ शकत

नाही. ितफला िशवाय िदलेल वचन यथ´ ठरते. याचा पfरणाम शू य उदा. अ नी जर ब ला काहीही न करता v. १,०००/- देoयाचे वचन िदल तर यातून ब ला कोणतेही अिधकार ा होत नाहीत.

कोणताही करार संबिं धतावर बधनाकारक ठरवoयासाठी यात वैध ितफलाची तरतूद असणे आवeयक आहे. ितफल हणजे दोनही प ानी जे काही करoयाचे वचन िदले असेल याची िकं मत हणता येईल. ितफलािशवाय वैध करार बनूच शकत नाही. उदा. समजा अिनलनी भानूशी फु कटात याची कार घेoयाचा करार के ला. इथे वैध करारच नाही. कारण ितफल शू य आहे.

अंजूने मंजूशी ितची कार v. ८०,०००/- ला िवकत घेoयाचा करार के ला तर मोटार कार हे अंजूला िमळालेल ितफल तर v. ८०,०००/- िकं मत ही मंजूला करारातून िमळालेल

ितफल. यामळे हा करार वैध करार ठरतो ितफलासाठीचा Consideration हा शěद

munotes.in

लॅिटन Quid Pro Quo शěदासाठी आहे याचा अथ´ काही तरी फळ असा होतो. िकं वा

िदले या वचनाची ती िकं मत असते.

६.२   9ितफलाचा   अथ’   व    या या           

६.२.१ अथ’ व या या

करार संबधीǐया काय4ातील कलम २ (ड) म ये ितफलाची या या देoयात आलेली आहे.

जे हा तावकाǐया इǐ ेनसार ताव याने िकं वा दस=या यuTने एखाचे कृ य के ले

आहे िकं वा के ले नाही करीत आहे िकं वा करीत नाही िकं वा करoयाचे िकं वा न करoयाचे वचन िदले आहे िकं वा करoयाचे िकं वा न करoयाचे वचन िदले आहे ते हा अशा के ले या

िकं वा न के ले या कृ याला िकं वा याब लǐया वचनास ितकल असे हणतात कलम २३ म ये तरतूद आहे कT ितफला िशवायचा ठराव यथ´ आहे.

ितफलाची या या अनेकांनी वेगवेळया शěदात के लेली आहे. पो लोक यांǐया मते

ितफल हणजे िदले या वचनाची िकं मत होय.

या येवvन 9ितफलाचा अथ’ पुढील 9माणे सांगता येईल:-

1) ितफलातील कृ य हे तावकाǐया इǐछेवvन के लेले असावे. कोण याही ितहा´ईत

यuTǐया इǐछेवvन के लेले कृ य ितफल ठरत नाही.

2) ताव याने िकं वा याǐयावतीने दस=या एखादया यuTने कृ य के ले पािहजे.

3) ितफलाचे कृ य भूतकाळात वत´मानकाळात िकं वा भिव य काळात करता येते.

ितफल हे एखादे कृ य करoयासाठी असते िकं वा न करoयासाठी स ा असू शकते.

4) ितफलाǐया कृ तीला यवहारात काही िकं मत असली पािहजे. ती फu का पिनक कृ ती असून चालणार नाही.

करार करoयास पा ता - स म यuT (कलम १० ते १२)

5) ितफल त यबळ असले पािहजे असे नाही. परत पािहजे.

6) ितफल हे कायदेशीर असावे.

ु याला काही िकं मत जvर असली

munotes.in

उदा. अ ब ला v. १ हजाराला आपला घोडा िवकoयास तयार होतो. इथे अ ला घोडयाǐया बदलात िमळणारे v.१ हजार हे ितफल तर पैशाǐया बद यात िमळणारा घोडा हा ब चा ितफल होय.

६.२.२ 9ितफल वैध ठर यासाठी पुढील गो ची आवeयकता आहे :

कोण ाही करार ितफला िशवाय पूण´ होऊ शकत नाही. ितफल हे करार करणा=या दोहiनाही िमळाला पािहजे. हणजेच दोघानाही काहीना काही िमळाले पािहजे. तरच

करार वैध ठv शकतो. आिण कायदेशीर संबध थािपत होतात. ितफल रोख रकमेत

असेल, व तूǐया vपात असेल, एखाद कृ य करणे िकं वा न करणेही असू शके ल.

१) वचनदाताǐया इǐ ेवvन ितफलाची िनिम´ती झालेली असली पािहजे. ते याǐयाच

िहताचे असले पािहजे असे नाही. ते कोणितहा´ईत यuTǐयाही िहतांचे असू शके ल उदा.

ा. िवनायक ेǐ ेने जाऊन एखा4ा महािव4ालयात अथ´शा ाचे तास घेतो. तो महािव4ालयाǐया ाचाया ǐया सांगoयावvन काही करीत नाही. तर याला मिहना आखेर पगार मागता येणार नाही.

२) ितफल भूत,वत´मान िकं वा भिव यकालीन असू शके ल.

ितफल तीन कारच असू शकत - भूत, वत´मान व भिव यकालीन. करार करताना

िदलेल ितफल वत´मानकालीन करार के यानंतर भिव यकाळात 4ावयाच ितफल हे भिव यकालीन ितफल समजल जात. भारतीय काय4ा माणे तीन ही कारचे ितफल

वैध समजल जात. परत समजल जात नाही.

ु इं लंडमधील काय4ात मा भूतकाळातील ितफल वैध

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos ३) ितफल हे याच िकं मतीच असल पािहजे अस नाही. ह जेच परु स असण

आवeयक नाही ते क ीही असू शके ल. याचा अथ´ एखादा गरजवंत v. १०,००० चा

मोबाईल v. ५००० िवकू शके ल. हा करार वैधच ठरतो. फu याला दोघाची मu समतीं

पािहजे. उदा. अ मिहना १ v. भाडयाने आपले घर ब ला देतो. कोटा´ने िनवाडा िदला कT

हा करार वैध आहे. कारण ितफल हे याच िकं मतीच असoयाची काय4ात अट नाही.

४) ितफल कायदेशीर असल पािहजे.

ितफल हे कायदेशीर नसेल तर करारच बेकायदेशीर ठरतो आिण यथ´ समजला जातो. उदा. क ड शी करार करतो कT जर यांनी ब चा खून के ला तर तो याला v.

१०,०००/- देईल. हा करार बेकायदेशीर आहे.

५) ितफल हे का पिनक असू नये.

ितफलाला यवहारात काही िकं मत असावी. तो जर प ´ करता येoयाजोग नसला तरतो

का पिनक ठरतो. ितफल अदा करणे श य असावे. अश य गो ीला काय4ात िकं मत नाही. कृ ती य ात करता न येणारी असू शके ल िकं वा काय4ाने करणे अश य असेल. उदा. अ ब ला जादूने हवेतून सोन काढू न देoयाच वचन देतो व यासाठी याǐयाकडे v.

५ हजार मागतो. हा करार पूण´ करणे अश य अस यामळे यथ´ ठरतो.

munotes.in

६.३. 9ितफल नाही तर करार नाही या िनयामाला काय4ानी काही

अपवाद िदलेले आहेत

सव´साधारणपणे कोणताही करार वैध ठरoयासाठी या म ये ितफलाचा समावेश

आवeयक आहे. या िशवाय के लेला करार हा अवैध ठरतो. परतु कलम २५ म ये या

िनयमाला काही अपवाद िदलेले आहेत. या कराराना मा ितफलाची आवeयकता नाही. ते अपवादा मक करार पढील माणे:-

१) नैसिग’क 9मापोटी के लेले करार.

जवळǐया नातेवाईकामधील नैसिग´क ेमापोटी के लेले करार जर लेखी असतील व

यांची नiदणी सरकार दरबारी के लेली असेल तर असे करार ितफलािशवाय स ा वैध ठरतात ड कलम २५ (२)]

ितफला िशवायचे असे करार वैध ठरoयासाठी अ) ते लेखी असावेत.

ब) याची सरकारी अिधकाया´कडे नiदणी झालेली असावी. क) नैसिग´क ेमापोटीच ती के लेली असावीत.

ड) ते करार जवळǐया ना यातील यuTम येच के लेले असावेत.

वरील सव´ अटी प ´ झा यासच करार वैध ठरतात.

२) भूतकाळात के ले या सेवेपोटी ड कलम २५ (२) :

भूतकाळात वचनदाताची कोण याही कारे के ले या सेवेसाठी (अंशत: िकं वा प

´त)

करार करoयास पा ता - स म यuT (कलम १० ते १२)

वचनदा याला काही देoयासाठी के लेला करार. या यuTने वेǐ ेने काही के लेले

असावे. ती गो करणे याǐयावर बधनकारक नसावे. थोड यात इथे पढील अटी पणू करणे आवeयक आहे.

अ) कृ ती वेǐछेने के लेली असावी.

ब)ती कृ ती वचन दा यासाठी असावी िकं वा ती करणे वचन दा याला बधनकारक असावे. क) या कृ तीǐया वेळी वचनदाता अि त वात असावा

ड) वचन दाता आता याची भरपाई करoयास पढ

३)कालबा कज’ देणे कलम २५ (३) :

े आला असावा.

कालबा कज´ परत करoयासाठी के लेला करारही वैध ठरतो. परतू करार लेखी असावा

आिण यावर वचनदा याने सही के लेली असावी ( वत: िकं वा याǐया वतीने दस=यांनी) हे वचन संपूण´ कज´ परत करoयासाठी असेल िकं वा अंशत: परत करoयासाठीही असू शके ल. कालबा कज´ परत करoयासाठी िदलेली तiडी वचन कायदेशीर ठरत नाही.

४) धमा’दाय कारणासाठी िदलेल वचन :

munotes.in

धमा´दाय सं थांना देणगी देoयाचे फu वचन िदले तर तो करार कायदेशीर करार ठरत नाही. यावर कोटा´त जाता येत नाही. कारण या कराराǐया पाठीशी ितफल नाही.

परत

ु जर एखादी यuTनी ठरािवक र कम देणगी हणून देoयाच कब

के ल व या

आ ासनाǐया आधारावर एखादी धमा´दाय सं था तेवढयाच रकमेची खरदी करoयाचा

दस=या यuTशी करार के ला तर हे अ ासन करार ठरत आिण या साठी कोटा´त जाता येत. उदा. अनरागने एखा4ा शाळेला ८ हजार vपयांची देणगी देoयाच मा य के ले आिण

या आ ासनाǐया आधारावर शाळेने v. ८ हजाराǐया पाणी श करणा=या य ाचीं खरदी

के ली तर मा अनरागच वचन करार ठरत. आता अनरागला देणगी देoयास नकार देता येत नाही.

अशावेळी अनरागला v. ८ हजाराची देणगी शाळेला 4ावीच लागेल कारण शाळेने

याǐया आ ासनावर िवसंबून य ांची खरदी के लेली आहे. हा करार ितफलािशवायही वैध ठरतो.

६.४       9ितफलाचे       9कार             

ितफलाचे पढील माणे तीन कार आहेत.

१) भूतकाळातील ितफल.

२) वत´मान काळातील ितफल.

३) भिव य काळातील ितफल.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to` १) भूतकाळातील 9ितफल :

जे हा वचनदाताǐया इǐ ेवर करार करoयासाठी काही ितफल िदले असेल तर याला भूतकाळतील ितफल हणतात. उदा. ब ǐया सांगoयावvन अ ब ǐया मलाला जानेवारी मिह यात गणीत िशकिवतो. फे aवारी म ये ब अ ला या पोटी v. २०० देoयाचे वचन देतो. अ ची िशकवणी ही भूतकाळातील ितफल होय.

२) वत’मान काळातील 9ितफल :

वचन देतानाच िदले जाणार ितफल ? जे वत´मान काळातील ितफल होय. उदा. अ ब ला एक प तक v. २०० का िवकतो आिण ब याचे पैसे पढǐया मिह यात देoयाचे वचन देतो. हे वत´मान काळातल ितफल आहे. कारण वचन देतानाच प तक िदलेले आहे.

३) भिव य कालीन 9ितफल :

जे हा दोनही प ितफल भिव याकाळात देoयाच मा य करतात ते हा तो ितफल भिव यकालीन ितफल ठरतो. दोघांनी एकमेकाला िदलेल वचन हे ितफल ठरते. उदा. अ ब ला पढ या मिह यात v. २ हजारांना सोफासेट देoयाचे मा य करतो व ब सोफा सेट िमळा यानंतर १५ िदवसांनी याचे पैसे देoयाच वचन देतो. इथे दोघांनी िदलेल

munotes.in

ितफल हे भिव यकालीन ितफल आहे.

६.५   कराराशी   संबंध नसणे            

याचा अथ´ करारात सहभागी न झालेली यuT याला ितरािहत असही संबोधतात. याला कराराǐया पूत´तेसाठी सव´साधारणपणे कोटा´त जाता येत नाही.

कायदा सांगतो कT जो करारातील प नाही याला करार प येणार नाही.

डनलप टायर कं पनी िव. सेि 9Àज आणी कं (१९१५)

´तेसाठी कोटा´त जाता

अ नी ब ला मोठया माणावर टायरांची िव T के ली,आिण करारात एक अट होती कT ब नी अ नी घेतले या िकं मती पे ा कमी िकं मतीला ती टायर िवकू नये. तशीच अट घालून

िवकली. परतु क नी कमी िकमतीला ब नी क ला टायर िवकली. अ नी क िवv खटला

घातला. कोटा´ने अ ला ब आिण क यांǐया करारात ढवळाढवळ करoयाचा अिधकार नाही, असा िनण´य िदला.

६.५.२ 9ितफलाशी सबध नसणे

भारतीय करार काय4ा माणे ितफल हे याला वचन िदले याǐयाकडू न (Promisee)

िकं वा इतर कोणाकडू नही िमळू शकते. हणजेच ितफलाशी संबध नसललीे यuTही

कराराǐया पूत´तेसाठी कोटा´त जाऊ शकते. परत येत नाही.

ु इं लंड मधील काय4ा माणे अस करता

करार करoयास पा ता - स म यuT (कलम १० ते १२)

भारतात मा ितफलाशी संबध

नसलेली यuT करार प

´तेसाठी कोटा´त जाऊ शकते.

असा िनण´य िच न‹या िव राम‹या या खट यात कोटा´ने िदलेला आहे.

के सचा तपशील

लēमीरानी नावाǐया वय क बाईनी आपली मालम ा राम‹या नांवाǐया मलीला िदली व देताना अशी अट घातली कT या मलीने िच न‹या नांवाǐया नातेवाईकाला या

मालम ेǐया उ प नातून दरवष ठरािवक र कम 4ावी. परतु नतरं राम‹यानी र कम

देoयास नकार िदला आिण कारण सांिगतले कT या करारात िच न‹याचा काही संबंध

नाही. कोटा´ने िच न‹याǐया बाजूने िनण´य िदला. कारण िच न‹याǐया बिहणीने ितफल

िदलेल आहे.

६.६                  9                  

१) ितफल हणजे काय? यातील आवeयक गो ी कोण या?

२) ितफल नाही हणजे करार नाही. या िवधानावर चचा´ करा.

munotes.in

३) संि टीपा िलहा.

अ) ितफलाचे कार

ब) कराराशी संबंध नसलेली यuT

❖❖❖❖

घटक रचना :

७.० उि ये

७.१ संमती

मm सम

७

ती आिण यथ’नीय करार (कलम १३ ते १९)

७.२ धाकदपटशा (coercion) (कलम-१५)

७.३ अनिचत भाव (Undue Influence) (कलम -१५)

७.४ कपट (Fraud) (कलम -१७)

७.५ अस य िवधान िकं वा िदशाभूल (Mis representation) (कलम -१८)

७.६ चूक (Mistake) (कलम -२०)

७.७

munotes.in

७.० उि ये

या पाठाǐया अmयासानंतर त ु हाला पढील गो ची मािहती होईल.

● संमतीचा अथ´.

● धाकदपटशचा अथ´ व याचे पfरणाम.

● अनिचत भाव या संvेचा अथ´ व याचे पfरणाम.

● कपट या संvंचा अथ´ व पfरणाम.

● अस य िवधान िकं वा िदशाभूल या संvेचा अथ´ व पfरणाम.

● चूक या िवधानाचा अथ´ व पfरणाम.

७.१ समती

कलम १३ म ये याची या या िदलेली आहे. ’जे हा दोन यuT एकाच िवषयासंबंधी एकाच िवचाराने सहमत होतात ते हा यांनी संमती िदली असे हटले जाते. िकं वा या दोहiम ये सहमती झाली असे हटले जाते.

संमती हणजे एखादी गो घडावी या िवषयी एकमत होणे ठराव िकं वा करार ते हाच तयार होतो जे हा दोन िकं वा अिधक यuT एखा4ा गो ीला आपली संमती देतात. ही

संमती मu असली पािहजे.

कलम १४ म ये मu

संमतीची या या आहे.

मu संमती आिण यथ´नीय करार

(कलम १३ ते १९)

जे हा यuTवर कोण याही कारचे दडपण नसताना संमती िदली जाते ते हा ती संमती

ही मu समतीं समजली जाते. बल योग, धाकदपटशा, अनिचत भाव, कपट, अस य

िकं वा िदशाभूल करणार िवधान आिण चूक या पैकT कोण याही मागा´चा अवलंब न करता

देoयात आलेली संमती हणजे मu समतीं होय. वरील कोणतीही गो असताना िदलेली

संमती ही मu

संमती समजली जात नाही आिण मu

संमती िशवाय कोणताही वैध करार

बनू शकत नाही.

वरील कोण याही गो ी असताना जर संमती िदली गेली तर ती संमती मu समजली जात नाही.

संमती

मu संमती ही कोण याही करारातील अ यंत आवeयक गो समजली जाते. मu समतीं

हणजे दोन यuT कु ठ याही कारǐया दडपणािशवाय एखा4ा गो ीला संमती देतात. दोन ही प ाना करारातील अटी व उि मा य असतात. करारातील शěदांचा दोघांǐयाही मनात तोच अथ´ असतो. दोहोम ये कोण या ही कारचा गैर समज नसावा. एखा4ा गो ीवर दोहiचे एकमत होणं ? जेच सहमती होय.

७.२      धाकदपटशा    (कलम   १५)           

munotes.in

७.२.१ अथ’

धाकदपटशा हणजे भारतीय दड

संिहतेने ितबध

के लेला एखादा ग हा करoयाची भीती

दाखवून िकं वा एखा4ाला बेकायदेशीररी या बधनात ठेवून िकं वा ठेवoयाची धमकT देऊन

िकं वा याची मालम ा ताěयात घेऊन िकं वा ितला नासधूस करoयाची भीती दाखवून एखा4ाची कराराला संमती घेणे. उदा. अ ब ला धमकावतो कT माvयाशी ल न कर नाही

तर तला गोळी घालून ठार करन आिण भीतीने ब अशी िववाह करते. धाक दाखवून

संमती घेतलेली अस यामळे हा िववाह बकायदशीरेे ठरतो.

थोड यात सांगायचे तर धाक दाखवून दस=याची संमती िमळवणे िकं वा एखा4ाला संमती देoयास भाग पाडणे. ह जेच धाक दाखवून संमती िमळवणे िकं वा दस=याला करार

करoयास भाग पाडणे, अशी धाक िजथे दाखवली ितथे भारतीय दड िवधान अमलात

असो िकं वा नसो यात काही फरक पडत नाही, काही गंभीर ग हा िकं वा इजा करoयाची भीती दाखवून घेतलेली संमती ही धाके खाली घेतलेली व अवैध संमती समजली जाते,

ही मu समतीं न हे.

७.२.२ करारावरील पfरणाम :

याची संमती धाक दाखवून घेतलेली असते याला तो करार यथ´ ठरिवoयाची मबा

आहे. हणजेच करार हा यथ´नीय (Voidable) ठरतो. परतु याची जर काही त ार

नसेल तर कराराची िनयिमत िकं वा यथािवधी अंमलबजावणी होऊ शकते.

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos

संबिधत प ानी जर करार यथ´ ठरिवoयाचे ठरिव यास दस=या प ाकडू न याला काही फायदा िमळाला असेल तर तो यांनी परत के ला पािहजे.

एखादी कृ ती करणे िकं वा करoयाची िभती दाखवणे. या कृ तीला भारतीय दडं िवधानाने बदी घातलेली असावी.

वरील िववेचन थोड यात आकृ तीम ये पढील प तीने मांडता येते.

धाक दाखिवoयासाठी आवeयक बाबी

करार करणा=या िकं वा ितहा´ईतानी ती कृ ती के लेली असावी दस=या प ाने करारास संमती 4ावी हणून अशी कृ ती के लेली असावी

७.३अनिचत    9भाव    (कलम    १६)           

७.३.१ अथ’

इथे एखा4ा प ावर अनिचत भाव पाडलेला असतो यामळ आप या िहताचा िनण´य घेऊ शकत नाही.

े ती यuT वतं यपणे

(कलम १६ (२) माणे एखादी िविश यuT दस=यावर अनिचत भाव पाडoयाǐया

munotes.in

ि थतीत आहे अस गहीत धरल जात. उदा. अ याि मक गv आप या िश यावर भाव

पाडू न मो िमळoयासाठी याची मालम ा दान करoयास सांगतो.

७.३.२ अनिचत 9भाव हणजे काय?

एक प दस=या प ावर भाव पाडू न याǐया मनािवv याला िनण´य घेoयास लावतो.

अशा भावामळे तो दसरा प आप या िहताचा नसलेला िनणय´ घेतो. या म ये

मानिसक, नैितक िकं वा इतर सव´ कारǐया भावाचा समावेश होतो यामळ

वत:ǐया िवचाराने वत:ǐया िहताचा िनण´य घेऊ शकत नाही.

े तो प

पालक व पा य, नवरा बायको, वकTल व अशील, डॉ टर व v ण अशा सवा चा अनिचत

भाव पाडू शकणा=या यu म ये समावेश होतो. अशा यu म ये समावेश असले या

यuTशी जर काही करार झाले असतील तर यात अनिु चत भावाचा वापर झालेला आहे असे सव´साधारणपणे गहीत धरले जाते. अनिचत भावाचा वापर के लेला नाही हे

िस करoयाची जबाबदारी जी यuT भाव पाडoयाǐया ि थतीत आहे यावर असते.

पढील संगी एक प दस=यावर भाव पाडoयाǐया ि थतीत आहे अस गहीत धरल जात.

● आयकर अिधकारी व आयकरादाता

● पालक व पा य

● वकTल व अशील

● आ याि मक गv

व याचा िश य

● स ढ माणूस आिण वय क, खूप आजारी, अशu, अपग

यuT.

७.३.३ अनिचत 9भावाचे पfरणाम

एखा4ाची कराराला संमती अनिचत भावाǐया वापराने घेतली असेल तर तो प करार

मu संमती आिण यथ´नीय करार

(कलम १३ ते १९)

यथ´नीय (Voidable) ठरवू शकतो. तो प के हाही करार र कv शकतो. परतु या

कराराǐया अनषगाने याला जर काही फायदा झालेला असेल तर तो मा यानी

संबिधताला परत के ला पािहजे.

उदाहरणे.

१) अ ǐया मलाने वचन िच ीवर ब ची खोटी सही के लेली आहे. ब अ ǐया मलावर खटला भरoयाची िभती दाखवून याǐयाशी दसरा एखादा करार के लेला आहे. यायालय असा करार र कv शकते.

२) अ नावाचा सावकार ब नावाǐया शेतकया´ला v. १०० च कज´ देऊन याǐयावर

भाव आणून याǐयाकडू न दोनशे vपहे कज´ मिहना ६% याजाने घेत याच िलह न घेतो. यायालय हे कागद र कvन ब ला फu v. १०० परत करायला सांगू शकते.

धाक आिण अनिचत भाव दो ही म ये एक प दडपणाखाली संमती देत असले तरीही दोहोम ये तसा बराच फरक आहे. तो फरक पढील त यावvन प होईल.

munotes.in

धाक व अनिचत 9भाव यातील फरक,

म ा	धाकधपटशा	अनिचत भाव
१) अथ´	इथे एक प दस=याला धाक दाखवून याची संमती िमळवते	इथे एक प आप या थानाचा दvपयोग कvन दस=या यuTला याǐया िहताचा नसलेला िनण´य घेoयास भाग पाडते. आिण करारासाठी याची संमती िमळवते.
२) वvप	ग हा करoयाची धमकT देऊन संमती िमळवली जाते.	मनावर दडपण आणनू संमती िमळवली जाते.
३) मा यम	सuTने संमती िमळवली जाते	नैितक दबावाखाली िहताच समजून चकTचा िनण´य घेतला जातो.
४) जबाबदारी	भारतीय दडं िवधानाखाली हा िश ेस पा ग हा आहे.	इथे कोण याही कारची फौजदारी जबाबदारी नाही फu अनैितकता आहे.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

७.४   फसवणूक   (fraud)   (कलम   १७)         

७.४.१ अथ’

जाणनबजून एखा4ा यuTला फसिवoयाǐया उि ाने िकं वा याला करारब

करoयासाठी खोटी मािहती परिवणे िकं वा खरी मािहती लपवून ठेवणे हणजे कपट िकं वा

फसवण होय.

याम ये मह वाची मािहती लपवून ठेवली जाते िकं वा चकTǐया प तीने मांडली जाते.

यामागे दस=या प ाला फसिवoयाचे उि असते. अशा कारे फसवून करारावर

याची संमती घेतली जाते. खरी मािहती मािहत असून इथे हेतु पर पर चकTची मािहती परिवली जाते. या आधारे दसरा प चकTचा िनण´य घेऊ शके ल. िकं वा याला चकTचा

िनण´य घेoयासा भाग पाडले जाते. अशी फसवणूक करारातील एक प करतो िकं वा

याǐयावतीने दसरा कोणीतरी करतो.

उदा.

1) शहा खान कडू न एखा4ा जमीनीची खरदी करतो जी जमीन खानने आधीच राह लला

munotes.in

िवकलेली आहे. खाननी इथे शाहची फसवणूक के लेली आहे कारण जमीन आपण आधीच दस=याला िवकलेली आहे ही गो याǐयापासून लपवून ठेवलेली आहे.

2) अमूर जॉलीला आपली गाय गाबण आहे अस खोटच सांगून गाय िवकतो. अमूरǐया सांगoयावर िव ास ठेवून जॉली ती गाय v. ४५,००० ला िवकत घेते. ही फसवणकू आहे.

3) टीना मीनाकडू न दहा हजार v. उसने घेते व एक मिह यानी परत करoयाचा खोट वचन देते. ितला पैसे परत करायचेच नाही आहेत. ही स ा एक फसवणकच आहे.

फसवण हणजे दस=याला फसिवoयाǐया उि ाने के लेली सव´ कारǐया कृ ती. इथे

म ामह न, मािहत असून खोटी मािहती िदली जाते. आिण दस=या प ाला करार

करoयास व करoयात येते. काही वेळा एखादी गो स य आहे िकं वा नाही याची

शहािनशा न करता दडपून स य आहे असे ाती ठोकपणे सांिगतले जाते.

कलम १७ माणे फसवणूक या सदरात पढील सव´ गो चा समावेश होतो.

७.४.२ फसवणूक तले घटक

१) चक ची मािहती िदली जाते.

इथे बेदरकारपणे चकTची मािहती िदली जाते. याची स यता पडताळून पािहली जात

नाही. परतु मािहती देणा=याचा याǐया स यतवरेे खरोखरच िव ास असेल तर मा ही

गो फसवणूक ठरत नाही.

२) महsवाची मािहती जाणूनबुजनू लपिवली जातो.

एखा4ाने आवeयक ती मािहती म4ाम लपवून ठेवली तर ती फसवणूक ठरते. परत

ु अशी

मu संमती आिण यथ´नीय करार

(कलम १३ ते १९)

मािहती देणे याǐयावर बध

नकारक नसेल तर मा ती फसवण

ठरत नाही.

३) वचनपूतT कर याīया उि ा िशवाय िदलेल वचन.

समजा एखा4ाने काही व तू मागिव या व यांची िकं मत अदा न करoयाच आधीच

ठरिवले होत तर ती फसव कच ठरते. इथे वचन प च उि च नसत.

४) काय4ाने खास फसवणूक īया गो ी हणून जाहीर के ले या आहत.

उदा. नादार यuT बरोबर ग पणे करार करणे ही गो नादारी काय4ाखालील फसवणकच आहे.

५) नकसान

दस=या प ाच या फसवणकTमळे काही नकसान झालेल असले पािहजे जर नकसान

काहीही झालेल नसेल तर हा ग हा ठरत नाही.

मह वाची मािहती जाणून बजु ून लपवलेली असली पािहजे खोटी मािहती िदली असली पािहजे.

munotes.in

फसवणकTतील आवeयक घटक.

फसवणकू य ात झालेली असली पािहजे काही नकसान झालेले असले पािहजे

७.४.३ फm ग प राहण फसवणूक ठरते का?

फu ग प राहणे ही फसवणूक ठरत नाही. प बोलणे या यuTच कत´ य असल पािहजे िकं वा कोण याही काय4ाखाली यांनी काही ठरािवक मािहती देणं सuTचे असले पािहजे. नाहीतर करार करणा=या यuTनी आप याला माहीत असले या सव´ गो ी

दस=याला सांिगत याच पािहजे असे याǐयावर बधन नाही. परतु पढील दोन कारǐया

करारात मा ग प राहणे हणजे फसवण

१) िजथे बोलण याचे कत´ य आहे.

२) िकं वा िजथे ग प राहणे हीच फसवणकू

ठरते.

ठरते.

एका प ाने दस=याला आप याकडील सव´ बारीकसाfरक मािहती परिवली पािहजे असे नाही. यापारात ाहकाने वत:ची काळजी घेणे अपेि त आहे. बोलण दस=यावर

बधन

कारक नाही. आिण शांत राहण हणजे फसवण

ठरत नाही, तसेच या गो ी

दोघांनाही माहीत आहेत या परत सांगoयाची आवeयकता नाही. उदा. अ नी ब ला

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

काही प ी िवकले. प ी आजारी होते. िवकताना अस ठरल होत कT आहे तसे िवकायचे. इथे फसवणूक झालेली नाही. (वड´ िव. हॉěस) (१८७८)

कलम १७ म ये असा प उ लेख आहे कT प ावर बोलणे बधनकारक नसेल तर

नसत ग प राहणे हणजे फसवणूक ठरत नाही. काही िठकाणी मा बोलण बधनकारक

असत िकं वा ग प राहणे हणजेच फसवण ठरत.े

१) फm ग प राहणे हणजे फसवणूक न ह.े

आपण िवकत असले या व तूमधील दोष येकांनी जाहीर के लेच पािहजे असे नाही. उदा. अ आपला एक आजारी घोडा ब ला िवकतो. अ ला माहीत आहे कT तो आजारी

आहे. अ ब ला घोडयाब ल काहीही सांगत नाही. ही फसवणकू

२) काहीवेळा मा ग प राहण हणजे फसवणूक ठv शकते

न हे.

कारण इथे मौन राहणे ही फसवणूक ठरते. उदा. समजा ब अ ला हणाला कT तू घोडयाब ल काहीही बोलला नाहीस तर मी समजेन कT घोडयाची कृ ती ठणठणीत

आहे. अ काहीही बोलत नाही. इथे अ च मौन हणजे फसवण

munotes.in

७.४.४ बोलणे आवeयक आहे िकं वा कत’ य आह.े

ठरते.

िविश कारǐया करारात कायदा सांगतो कT त ही सव´ मािहती देणे तमǐयावर

बधनकारक आहे. इथे मािहती न परिव यामळे करार यथ´ अथवा यथ´नीय ठरतो. उदा.

सवi म िव ासाचे करार. इथे सव´ मािहती एकाच प ाकडे असते आिण तो जाहीर करणे

हे याच कत´ य असते. दस=या प ाची कराराला संमती यावरच अवलंब एका प ाने मािहती िदलीच पािहजे.

पुढील करार या 9कारात मोडतात:

१) िव याचे करार

असते. इथे

िव याचे करारात िवमा पॉिलसी घेणा=यांनी याचा िवमा उतरवायचा आहे. याची संप मािहती जाहीर के लाr पािहजे. कारण िवमा उतरिवoयात काय धोका आहे याची प

मािहती समज यािशवाय िवमा कं पनी िवमा उतरिवoयास तयार होत नाही. मािहती जर

प ´पणे िदली नाही तर नंतर करार र ठv शकतो. मािहती हेतु पर सपरच लपवलेली

असली पािहजे असे नाही. चकू न जरी सागां यचे रािहले तरीही करार र ठv शकतो.

२) अचल मालम े सबंधीचे करार.

अचल मालम ा ह तांतर काय4ातील कलम ५५ (१) (अ) १८८२ माणे िव े याǐया मालकT ह कात काही दोष असतील व याची मािहती िव े याला असून खरदी दाराला

नसेल तर ही फसवणकू ठरते. परतु जर थोडे य न कvन खरदीदार ही मािहती जर

सहज िमळवू शकत असेल तर मा फसवणूक ठरत नाही. इथे खरदीदाराला याची

िन काळजीपणा भोवते. उदा. अ एक सोफा ब ला िवकतो व अ ला माहीत आहे कT

याला चर गेलेली आहे. तो ही गो ब ला सांगत नाही. ही फसवणकू आहे. ब नंतर करार र कv शकतो जे हा याला तो दोष समजतो.

३) कं पनीचे भाग िवकणे िकं वा भागवाटप करणे

कं पनी काय4ा माणे संचालक मंडळाने कं पनीǐया मािहती प कात कं पनीची संपूण´ मािहती देणे आवeयक आहे. कारण ते वाचूनच आमजनता कं पनीत आपले पैसे गंतवoयासंबंधीचा िनण´य घेत असते. संचालकांनी काही मािहती दडवून ठेवली अस यास भागधारक नंतर शेअर परत कv शकतात हणजेच करार र कv शकतात.

४) ल नाचा करार.

ल न करताना दोघांनीही आपआपली संपूण´ खरी मािहती एकमेकाला देणे आवeयक आहे. नाहीतर के हाही एक प ठरलेल ल न र कv शकतो.

७.४.५ फसवणूक चे पfरणाम

munotes.in

करारातील एका प ाची संमती फसवणूक कvन िमळवलेली असेल तर फसवणूक झालेला प के हाही करार र कv शकता - हणजेच करार यथ´नीय ठरतो.

मu संमती आिण यथ´नीय करार

(कलम १३ ते १९)

फसवण

झाले या प ापढ

े दोन पया´य आहेत

● तो प करार र कv शकतो.

● िकं वा करार करताना िदलेली मािहती स य असती तर कराराने याचा काय फायदा झाला असता तशी पfरि थती िनमा´ण करoयास दस=या प ाला भाग पाडू शकतो.

उदा. अ ब ला आपली मालम ा िवकताना खोट सांगतो कT मालम ेवर कोणताही बोजा नाही. हणजेच याǐया तारणावर कज´ घेतलेले नाही अशावेळी ब एकतर करार र कv शकतो िकं वा अ ला थम यावरील कज´ परत कvन मग मालम ा िवकायला सांगू

शकतो. हणजेच मालम ा कज´मu कvन देoयास सागूं शकतो.

करार र करतानाच तो प आप याला झाले या नकसानी पोटी भरपाई मागू शकतो,

परत

ु फसवणकू झाले या यuTला जर थोडयाशा पfर माने स य शोध

काढणे सहज

श य असेल तर मा फसवणूकTǐया सबबीखाली करार र करता येत नाही.

फसवण

झाले या यuTपढ

े पढील पया´य आहेत.

१) करार र करणे.

२) नकसान भरपाई ही मागणे

३) कराराची पूत´ता कvन नकसान भरपाई मागणे.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

७.५ अस य िवधान (mISrepreSentatIon) (िदशाभूल)    

७.५.१ अथ’

याचा अथ´ करार करताना एखाद अस य िवधान करण हणजेच खोटी मािहती देऊन

दस=या प ाची करारासाठी संमती िमळवणे. इथे मािहती खोटी आहे ही गो या प ाला

मािहतही नसते. याची अशी समजूत असते कT आपण सांगतो ते स य आहे. उदा. अ ला आपला घोडा ब ला िवकायचा आहे तो याला सांगतो कT ’माझा घोडा उ म

ि थतीत आहे. अ ला मनापासून वाटत असत कT आपला घोडा िनदiष आहे.परतु याला

माहीत नाह कT घोडा काल आजारी होता. पढ

मािहती िदलेली आहे.

े ब तो घोडा िवकत घेतो. अ नी खोटी

थोड यात इथे खोटी मािहती िदलेली असते परत उि ाने िदलेली नसते.

ु ती जाणूनबज

ून फसवण

करoयाǐया

या िवषयावरील मह वाचा िनवाडा ह जे डेरी िव. पीक (Derry V Peak) १८८९.

या के सम ये मािहती प काम ये अशी मािहती असते कT कं पनीला वाफे वर िकं वा यं ाǐया सहा‹याने sॅम चालिवoयाची परवानगी खास काय4ाने िमळालेली आहे. परतं

munotes.in

वाफे वर चालिवoयासाठी यापारी मंडळाची परवानगी घेoयाची अट असते. या मंडळाने परवानगी नाकारली आिण कं पनीला आपला गाशा गंडाळावा लागला. एका भागधारकाने संचालकािवv खटला भरला कT यांनी आपली फसवणूक के लेली आहे. कोटा´ने

िनवाडा िदला कT इथे फसवणूक झालेली नाही कारण संचालकांची अशी ामािणक समजूत होती कT काय4ाने आप याला परवानगी िदलेली आहे.

७.५.२ अस य िवधानासाठी आवeयक गो ी :

● एखादी गो ठासून सांिगतलेली असते

● नंतर ते िवधान खोटे ठरते.

● हे िवधान दस=या प ाने करारास संमती 4ावी हण

के लेली असते.

● या प ानी या िवधानानसार कारवाई के लेली असते.

● ते िवधान संबिधत प ाने के लेले असते िकं वा याǐयावतीने दस=यानी के लेली असते.

७.५.३ फसवणूक व अस य िवधान यातील फरक.

फसवणूक	अस य िवधान (िदशाभूल)
१) जाणूनबजु ून दस=याला फसिवoयासाठी अस य िवधान करoयात येते.	अस य िवधान करणा=या यuTला ते अस य आहे हे खरोखरच माहीत नसते.
२) दस=याला फसिवoयाच उि असते	फसिवoयाच उि नसते
३) करार यथ´नीय ठरतो.	याची िदशाभूल झालेली आहे तो प करार र कv शकतो.
४) िविश कारǐया फसवणूकTसाठी भारतीय दडं िवधाना माणे िश ा होऊ शकते.	हा ग हा ठरत नाही.

७.६   चूक   (mistake)   (कलम   -२०)          

७.६.१ अथ’

munotes.in

चूक हणजे एखा4ा गो ीǐया स यतेब ल चकTचा िव ास. करारातील दोनही प ाǐया मनात असले या चकTǐया िव ासावर आधाfरत करार र करता येत नाही. इथे दोघांǐया ही मनात चकTची समजूत असते याǐया आधारावर करार करoयात येतो.

मu संमती आिण यथ´नीय करार

(कलम १३ ते १९)

७.६.२ च दोन 9कारची असू शकते.

१) काय4ातील तरतूदीब ल गैरसमज

२) तपशीलाब ल (facts) चूक

१) काय4ातील तरतूदी ब लची चकू

याचा अथ´ काय4ात चूक अस नसून काय4ातील तरतूद चा अथ´ लावoयात झालेली चूक. करारातील प ाकडू न अशी चूक होऊ शकते, इथे करातील प ाला कायदा यो य प तीने समजलेला नसतो. तरतूदीब ल प ाची गैर समजूत झालेली असते. नेमका कायदा त हाला माहीत नसतो.

२) तपशीलाब ल च .

एखा4ा गो ीब ल प ाǐया मनात गैर समजूत झालेली असते. उदा. त ही ३५ वष` वयाचे आहात तर माझी समजूत असते कT तमचे वय ३४ वष` आहे. मी तमǐया वयाब ल चूक के लेली असते.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

तपशीलाब ल झालेली चूक ही यो य सबब ठv शकते. ही चूक परत दोन कारची असते. एकतफ िकं वा दतफ हणजे एकाला व तू ि थतीची यो य जाणीव नसते िकं वा दiघानाही अशी जाणीव नसते. ही चूक दोन कारची असते.

अ. द री चकू

कलम २० माणे करारातील एखा4ा तपशीलाब ल दोघांǐयाही मनात चकTची समज असेल तर करार हा यथ´ ठरतो. उदा. अ ब ची कार v. ९०,०००/- ला घेoयास तयार होतो. कराराǐया आद या िदवशी ती कार अपघातात न झालेली असते. ही गो करार

करताना दोघांनाही माहीत नसते. यामळे यांनी करार के लेला असतो. ही तपशीला

ब लची दहेरी चकू असून करार आपोआप र ठरतो. कारण या कारची िव T झालेली

आहे. ती कार या वेळी अि त वातच नाही.

ब. एकतफT चकू

तपशीलाब ल एकाच यuTǐया मनात चकTची समजूत असेल तर मा करार र ठरत नाही. करार वैध ठरतो.

munotes.in

उदा. अिमता एका दकानातून लोणच खरदी करते. दकानदारानी आधी लोणǐयाचा नमूना दाखिवलेला असतो. अिमताला वाटत कT लोणचं मरलेल (जून) आहे. य ात लोणचं नवीन असत. इथे अिमताला करार र करता येणार नाही कारण फu ितǐया मनात गैरसमज आहे. दकान दाराǐया मनात नाही.

यामळु नाही.

े असे हणता येईल कT दह

ेरी चूक असेल तर करार र होतो एके री चकTमळ

करातातील एकाच प ाǐया मनात तपशीलाब ल संrम असेल तर या प ाला करार र

करoयाचा अिधकार नाही, एके री चूक करार र ठरवू शकत नाही. परतु एका प ाची

झालेली गैरसमजाची क पना जर दस=या प ाला असून म ामह न ग प रािह यास मा करार र होऊ शकतो.

एकतफT च ही पुढील 9कारची असू शकते:-

यवहारīया वvपाब ल

करार करणाया पैकT एका यuTǐया मनात यवहाराǐया वvपाब ल जर गैरसमज असेल तर तो करार यथ´ ठरतो. याला कारण तो प आंधळा असेल िकं वा अिशि त

असेल िकं वा कागद प ांǐया वvपाब ल याची जाणनबजून िदशाभूल के लेली असेल.

७.६.३ खोटया िकं वा िदशाभूल करणाîया मािहतीचा करारावरील पfरणाम.

देशातील कोण याही चिलत काय4ासंबधी जर प ाला मािहती नसेल तर या

कारणावvन करार र करता येणार नाही िकं वा र होत नाही, परतु असा गैरसमज जर

परदेशी काय4ाब ल असेल तर मा गो वेगळी. उदा. अ व ब म ये करार होतो आिण

दोघांची समजूत असते कT एखादा कज´ भारतातील चिलत काय4ाखाली मदत बा झालेला आहे. हा करार र िकं वा यथ´नीय ठv शकत नाही.

कारण येक नागfरकाला आप या देशातील चिलत काय4ाच vान असण अपेि त आहे. कायदा माहीत नाही ही कधी ही सबब होऊ शकत नाही, या सबबीखाली करार कोणालाही र करता येणार नाही.

कराराǐया वvपाब ल दोघांǐयाही मनात जर गैर समज िकं वा गiधळ असेल तर मा करार र ठv शकतो.

उदा.

अ ब सोबत याचा एखादा घोडा िवकत घेoयाचा करार करतो. कराराǐया वेळी दोघानाही माहीत नसते कT तो घोडा आधीच मरण पावलेला आहे. करार आपोआप र ठरतो.

ब ǐया मरणानंतर अ ला काही मालम ा िमळणार असते. ती मालम ा तो क ला िवकतो.

मu संमती आिण यथ´नीय करार

(कलम १३ ते १९)

परतु िव Tचा करार झाला या वेळी ब जीवंत असतो व ही गो अ व क दोघानाही

माहीत नसते. हा करार र ठरतो.

munotes.in

कलम २० खाली पढील पfरि थतीत करार र ठरतात.

● करार करणा=या दोनही प ाǐया मनात िवषयाब ल गैर समज असावा.

● व ती गो कराराǐया ीने मह वाची असावी.

७.६.४ एकतफT व दुतफT गैर समजामधील फरक.

एकतफ गैरसमज	दतफ गैरसमज
१) एकच प ाǐया मनात गैरसमज असतो.	करारातील दोनही प ाǐया मनांत गैर समज असतो.
२) करार यथ´ िकं वा यथ´नीय ठरत नाही.	करार यथ´ ठरतो.
३) कलम २२ मधील तरतूदी लागू होतात.	कलम २० मधील तरतूदी लागू होतात.

७.७                  9                  

1) संमतीची या या 4ा. संमती के हा मu समतीं समजली जाते?

2) अनिचत भाव हणजे काय? याचे पfरणाम िवशद करा.

3) धाकदपटशा ह जे काय? अनिचत भाव व धाकदपटशा यामधील फरक प करा.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

4) फसवणूक हणजे काय ? यासाठी आवeयक गो ी कोण या?

5) चकTचे पfरणाम सांगा.

6) या या 4ा.

अ) संमती

ब) एकतफ गैरसमज क) फसवणकू

ड) िदशाभूल

इ) अनिचत भाव फ) धाकदपटशा

munotes.in

❖❖❖❖

८

कायदेशीर उि ये व यथ’ ठराव िकं वा करार (कलम २३ ते ३०)

घटक रचना :

८.० उि ये

८.१ यथ´ ठराव हणजे काय?

८.२ पैजेचा ठराव व संभा य घटनेवर आधाfरत करार िकं वा घटनावलंबी करार यातील फरक

८.३

८.० उि य

munotes.in

या पाठाǐया अmयासानंतर पढील िवषयाची त हाला मािहती िमळेल.

● यथ´ ठराव िकं वा करार यांचा अथ´

● कायदेशीर व बेकायदेशीर उि ये

● पैजेचा करार - यांचा अथ´ व यासाठी आवeयक गो ी.

● पैजेचे करार व घटनावलंबी (Contingent) करार यांǐयातील फरक

८.१ यथ’ ठराव िकं वा करार ह जे काय?

८.१.१ अथ’

कलम २ (ग) माणे जो करार काय4ाने अंमलात आणता येत नाही तो यथ´ ठराव िकं वा

करार होय. यामळ

े अशा करारामळ

े कोणालाही, कोण या ही कारचे अिधकार ा होत

नाहीत. असे करार मळातूनच यथ´ असतात.

कोण याही करारासाठी अ यावeयक गो हणजे याच उि व ितफल कायदेशीर असावे. याच उि िकं वा ितफल बेकायदेशीर आहे असे करार यथ´ ठरिवoयात आलेले आहेत. कराराचे उि िकं वा ितफल के हा बेकायदेशीर समजoयात येतात याब लǐया तरतूदी कलम २३ म ये देoयात आले या आहेत.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to` ८.१.२ कायदेशीर 9ितफल व उि े

कलम २३ म ये कोणती उि े िकं वा ितफल बेकायदेशीर समजoयात येतात याब ल तरतूदी आहेत.

ितफल िकं वा उि पढील पfरि थतीत बेकायदेशीर ठरिवoयात आलेली आहेत.

● काय4ाने यांना ितबध

आहे.

● यामळे एखा4ा काय4ातील तरतद चाू भगं होतो.

● फसवणूक करoयाच िकं वा एखा4ाला शारीfरक इजा करoयाच िकं वा एखा4ाǐया मालम ेच नकसान करoयाच उि आहे.

● कोटा´ǐया मते ते अनैितक आहे िकं वा लोकभावनेला ध का देणार आहे.

उदा. चोरी के ले या मालाǐया िव Tचा करार, काय4ाने बदी घातले या औषधाǐया खरद चा करार. कोणालातरी शारीfरक इजा करoयासाठीचा करार इ यादी. कोण याही कराराचे उि व ितफल या दोन ही गो ी कायदेशीर असा यात नाहीतर करार अवैध ठरतो.

munotes.in

एखादा नादार यuT आपली मालम ा आप या नातेवाईकाला देतो. इथे ितफल जरी कायदेशीर असल तरीही करार यथ´ ठरतो कारण नादार यuT आपली मालम ा िवकू शकत नाही. असे करणे नादारी संबंधीǐया काय4ाखाली ग हा आहे. हणून ितफल व उि दोनही कायदेशीर असतील तरच करार वैध ठरतो.

८.१.३ कोणते 9ितफल उि कायदेशीर आह.

उदाहरणे:-

व कोणते बेकायदेशीर आह?

1) अ आपल घर ब ला v. १२,०००/- चा िवकoयास तयार होतो. इथे घरासाठी v

१२,०००/- देणे हणजे ब नी अ ला िदलेल ितफल व अ नी ब ला घर देणे हे ब ला

िदलेल ितफल आहे. ही दोनही ितफल कायदेशीर आहेत यामळ ठरतो.

े करार हा वैध

2) अ ब ǐया मलाचा सांभाळ करoयाची जबाबदारी वीकारतो आिण या बद यात ब

याला दर मिह याला v. १,०००/- देoयाचे कब करतो. इथे दोघांनी एकमेकाला

िदलेल वचन हणजे ितफल होय. ही ितफले कायदेशीर आहेत.

3) अ, ब व क एक येऊन ठरिवतात कT एखा4ा गावावर दरोडा घालून िमळालेले पैसे सम माणात वाटून यायचे. इथे करार र ठरतो कारण याच उि हे बेकायदेशीर आहे.

4) अ ब ला सरकारी खा यात नोकरी िमळवून देoयाच आ ासन देतो आिण या बद यात ब याला v ३,००० देoयाच कबलू करतो, ितफल बेकायदेशीर

कायदेशीर उि व यथ´ ठराव िकं वा करार (कलम २३ ते ३०)

अस यामळे करार र ठरतो.

5) अ ब ला आपली मलगी अनैितक कारणासाठी वापरoयास देतो. हा करार अवैध आहे कारण तो अनैितक आहे.

येक करार याच उि िकं वा ितफल बेकायदेशीर आहे तो करार अवैध ठरतो.

पुढील 9कारचे करार काय4ाने अवैध हणून घोिषत के लेले आहत:

१) कोण याही काय4ाने बंदी घातलेली आह.े

कोण याही काय4ाǐया िवरोधात के लेला करार हा अवैध ठरतो. िवरोधात बदी घातलेली कृ ती करणे हा ग हा आहे आिण काय4ात यासाठी दडाची व/ िकं वा िश ेची तरतूद करoयात आलेली असते. उदा. कोण याही सरकारी अिधकाया´ला लाच देऊन काम कvन घेणं हा ग हा घोिषत करoयात आलेला आहे. असे करार अंमलात आणता येत नाही.

२) ल न कर यास बंदी घालणारा करार (कलम २६)

munotes.in

अ पवयीन यuT वगळून इतर कोणाǐयाही ल नाला बदी घालणारा करार हा बेकायदेशीर व यथ´ ठरतो.

परतु इथे एक गो ल ात घेतली पािहजे कT ठरािवक यuTशीच ल न करoयाचा करार

हा कायदेशीर करार आहे. हा ल नाचा ितबध करार ठरतो.

उदा :

करणारा करार ठरत नाही. हण

वैध

1) अ ब शी करार करतो कT तो क शी ल न करणार नाही. करारासाठी कायदेशीर

ितफल आहे. तरीही करार र ठरतो.

2) अ ब शी करार करतो कT तो क शीच ल न करल करार वैध ठरतो.

३) यापार िवरोधी करार (कलम २७)

. दस=या कोणाशी करणार नाही. हा

कोणालाही कायदेशीर यापार उ4ोग यवसाय करoयास ितबंध घालणारा करार हा अवैध करार ठरतो.

४) कोटा´ची मदत न घेoयासंबंधीचा करार

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

कराराǐया पूत´तेसाठी कोटा´ची मदत घेoयाचा येकाला अिधकार आहे. यामळ

े करार

प ´तेसाठी कोटा´ची मदत घेता येणार नाही अशा आशयाचा करार के यास तो करार

अवैध ठरतो.

१९९६ साली करार संबधीǐया काय4ातील कलम २८ म ये बदल करoयात आलेले

आहेत. काय4ातील या दv

तीमळ

े आणखीन काही कारचे करार अवैध ठरिवoयात

आलेले आहेत. उदा. नोकराने मालकाशी करार के ला कT याला बेकायदेशीरपणे नोकरीवvन काढू न टाकले तरीही तो मालकािवv कोटा´त जाणार नाही. हा काय4ाची

मदत घेoयािवv के लेला करार अस यामळे बकायदशीरेे ठरतो.

थोड यात काय4ाची मदत घेoयािवरोधात के लेला करार अ ैध ठरतो. (कलम २८).

५) अ प करार: करारातील अटी जर प नसतील तर करार अवैध ठरतो (कलम २९)

उदा: अ ब बरोबर १०० टन तेल िव Tला करार करतो. पण करारात कोण या कारच तेल याचा प उ लेख नाही. अ प ते साठी हा करार र ठरतो.

६) सामािजक धोरणाīया िवरोधातील करार

munotes.in

काही िविश कारचे करार हे समाजाला हानी पोहचिवणारी असतात िकं वा चिलत समाज धोरणाǐया िवरोधातील असतात. असे करार अवैध ठरिवoयात आलेले आहेत. पढील कारचे करार समािजक धोरणाǐया िवरोधातील करार घोिषत करoयात आलेले आहेत.

● यापार वातं य िवरोधातील करार.

● ल नाला ितबंध करणारे करार.

● यuT वांत या िवरोधातील करार.

● पालकांǐया पा यावरील ह का िवरोधातील करार.

● ग हयासंबंधी तडजोड करणारे करार.

● सरकारी नोकरी िकं वा स मान िवकणारे करार.

● श ूरा sातील परदेशी नागfरकाशी के लेले करार.

● लाच देoया घेoया संबधीचे करार.

● ग हा करoया संबंधीचे करार.

● सावकारांना फसिवoया संबधीचे करार.

● सरकारला फसिवoयासाठी के लेले करार

● खट यातून िमळालेली भरपाई वाटून घेoयाचा करार.

अ) यापारास 9ितबंध घालणारा करार

यापार, उ4ोग, यवसाय या गो ीना ितबध

घालoयास करार हा अवैध ठरतो. कारण

कायदेशीर उि व यथ´ ठराव िकं वा करार (कलम २३ ते ३०)

कु ठ याही नागfरकाला यापार, उ4ोग िकं वा यवसाय करoयाचे वातं य आहे. यावर कोणीही बधने आणू शकत नाही.

िनवाडा: माधव िव. राजकु मार.

अ व ब म ये करार झाला कT ब नी आपला यवसाय बद करावा व यासाठी अ नी

याला काही पैसे 4ावेत. ठर या माणे ब आपला धदा बद

करतो परत

ु अ ब ला ठरलेली

र कम देत नाही. ब अ ǐया िवरोधात कोटा´त खटला घालतो कोटा´ने िनवाडा िदला कT

हा यापार िवरोधातील करार अस यामळ

ब) ल निवरोधातील करार.

े अवैध आहे.

कोणाǐया ल नात आडकाठी आणणारे करार अवैध ठरतात. कोणालाही दस=याǐया ल न करoयाǐया अिधकारात ह त ेप करता येणार नाही.

िनवाडा: लो िव. िपअरलेस. अ व ब म ये करार झाला कT अ नी ब शीच ल न करावे व ब नी अ शीच ल न करावे इतर कोणाशी नाही जो कोणी हा करार मोडेल यांनी दस=या

munotes.in

प ाला दोन लाख vपये 4ावेत. कोटा´ने िनवाडा िदला कT या करारामळे ल न

वातं यावर गदा येत अस यामळे करार र ठरतो.

क) पालकांīया अिधकारात ह तeेप करणारा करार.

पालकांना आप या पा यावर काही अिधकार काय4ाने बहाल के लेले आहेत. यांना दस=याशी करार कvन या अिधकारात कपात करoयाचा िकं वा अिधकार सोडू न देoयाची मभा नाही. कारण असे करार मलांǐया िहताआड येणारे ठरतात.

ड) यिm वातं यावर बंधने आणणारे करार.

यuT वातं याला बाधा आणणारे करार हे साव´जिनक धोरणािवv चे करार समजले जातात. उदा. गलाम हणून काम करoयाचा करार. असे करार या सदरात मोडतात.

िनवाडा: रामशा ी िव अंबेला. अ व ब म ये करार झाला कT घेतलेल कज´ प ´ पणे िफट

पय त कज´दाराने सावकारǐया घरा गलाम हणून राबावे कोटा´ने हा करार र ठरिवला.

इ) सरकारी पदे िकं वा स मानाची िव

सरकार काही पदे िकं वा स मान गणाǐयाआधारे जाहीर करते. असे स मान विश याने

िमळवून देoयासाठी के लेले करार हे जनतेǐया धोरणाǐया िवv के लेले करार ठरतात. अशी स माने िमळालेली यuT पैसे घेऊन ती स माने दस=याला देऊ शकत नाही. उदा. एस् िव म य वामी या खट यात अ सरकारतील आपली नोकरी िकं वा जागा काही पैसे

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

घेऊन ब ला देoयाच कबूल करतो. हा करार साव´जिनक िवचारांǐया िकं वा िहताǐया

िवरोधातील करार आहे. हणून कोटा´ने करार र ठरिवला.

फ) श ूरा sातील परदेशी यm बरोबरचा करार.

जो पय त दोन देशातील संबध मै ीचे आहते तो पयत परदेशी यuTशी के लेले करार वैध

आहेत. परत

ु जे हा या दोन देशाम ये य

सv होतो ते हा असे करार साव´जिनक

धोरणाǐया िवरोधातील करार ठरतो व करार र होतो.

ग) लाच घे या - दे यािवषयाचे करार.

िजथे ग हेगारीवर आधाfरत करार आहे ितथे तो करार साव´जिनक धोरणाǐया

िवरोधातील करार ठरतो. उदा. अ व ब म ये करार होतो कT ब नी अ ला v. १५००० 4ायचे व या बद यात ब ǐया मलाला वै4कTय महािव4ालयात वेश िमळवून 4ायचे.

करार साव´जिनक धोरणाǐया िवरोधातील अस यामळ

ह) ग हा कर यासाठी के लेला करार.

े अवैध ठरतो.

दोन यuTम ये कोणाचातरी खून करoयाचा करार होतो. ते हा तो करार साव´जिनक

धोरणाǐया िवरोधातील अस यामळे र ठरतो.

munotes.in

आय) सावकारांना फसिव याचा करार.

कज´दार जर एक येऊन कज´ देणा=यालाच फसिवoयाचा करार के ला तर तो करार साव´जिनक धोरणाǐया िवरोधातला व अवैध ठरतो.

ज) सरकारला फसिव याचा करार.

कर चकािवoयासारखे सरकारला फसिवoयाचे करार के यास ते साव´जिनक धोरणाǐया

िवरोधातील व अवैध करार ठरतात.

क) एखा4ा खट याचा मदत कvन या बद यात खट यातून िमळणाया´ भरपाईत

िह सा मागणारा करार अवैध ठरतो. असे करार ह जे कोटा´ǐया खट यावर के लेला जगार असतो हणून साव´जिनक धोरणाǐया िवरोधातला व अवैध करार ठरतो.

७) पैजेचे करार (कलम ३०)

इथे एखा4ा िविश गो ीवर दोन यuTची मते एकामेकािवv असतात. भिव यात घडणारी एखादी घटना आधार समजली जाते. ती घटना कशी घडेल हे आज न कT सांगता येत नाही.

उदा. अ व ब म ये करार होतो मी आज पाऊस पडला तर ब अ ला v. १०० देईल.

क व ड नाणेफे क करतात व काटा आला तर क डला व छापा आला तर ड कला v.

५०/- देईल हा पैजेचा करार असून अवैध आहे.

पैजेǐया करारात पढील गो ी असणे आवeयक आहे.

1) दोनही प ाला िजंकणे श य असते.

2) िजंकणे िकं वा हरणे ही गो एखा4ा घटनेवर आधाfरत असते.

3) घटना कशी घडेल हे आज दोघानाही ठामपणे सांगता येत नाही.

कायदेशीर उि व यथ´ ठराव िकं वा करार (कलम २३ ते ३०)

4) दाहोपैकT कोणीही िजंकू शकतो परत असेल तर करार पैजेचा ठरत नाही.

ु कोणीही हv शकत नाही अशी पfरि थती

पैजेचा करार योगायोगावर अवलंबून असतो. घटना कशीही घडू शकते. ती कशी घडेल याब ल आज िनि तपणे सांगता येत नाही. ती घटना भिव यात घडणारी असते व कशीही घडू शकते. ती अिनि त असते. ती कशी घडेल ही गो आज संबिधत प ांना सांगता येत नाही, हणून ि के टǐया मॅच वर पैजा लाव या जातात. मॅच पढ या

मिह यात खेळली जाणार असते. िकं वा एखा4ा उमेदवाराǐया िनवडण िजंकoया िकं वा

हरoयावर पैजा लाव या जातात. िनवडणकTचा पfरणाम दोनही प ाला आज माहीत नसतो.

दसरी मह वाची गो हणजे करार करणा=या प ाची या घटनेत कोण याही कारचा

munotes.in

य सहभाग नसतो िकं वा िहतसंबंध गंतलेला नसतो फu यावर यांना पैज लावायची असते िकं वा जगार खेळायचा असतो व यातून क ािवना पैसे कमवायचे असतात.

पैजेīया कराराला आवeयक असणाîया गो ी.

कोणताही करार पैजेचा करार ठरoयासाठी पढील गो ी यात असणे आवeयक आहे:

● पैसे िकं वा इतर मौ यवान व तू देoयाची तरतूद असावी

● एका प ाला फायदा हावा आिण दस=या प ाला नकसान. हणजेच एकाचा तोटा हा दस=याचा फायदा असावा

● िदलेल वचन हे एखा4ा घटनेǐया घडoयावर िकं वा न घडoयावर अवलंबून असावे

● घटना अिनि त असावी. या घटनेवर दोन ही प ाचा ताबा नसावा. घटना कशी घडेल हे जर एक प ाचा माहीत असेल िकं वा घटना याǐया आख यारीतील असेल तर असे करार पैजेचा करार ठरत नाही.

● दोनही प ांना िजंकoयाची िकं वा हरoयाची बरोबरीने संधी असावी. जर नसेल तर करार पैजेचा करार ठरत नाही तसेच एक प जर फu हरणारच असेल िकं वा

िजंकणार िकं वा हरणार नसेलच तरीही

● या घटनेत कोण याही प ाचे िहत संबंध गंतलेले नसावेत पैज िजंकoया हरoया

परताच यात यांचा संबध असावा.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

● जगार खेळoयाǐया उि ानच वचन िदलेले असावे. घटनेत दोनही प ांचे इतर कोणतेही िहतसंबध गंतलेले नसावेत.

कलम ३० माणे पैजेचे करार हे अवैध ठरिवoयात आलेले आहेत. तसेच पैजेची र कम वसूल करoयासाठी िकं वा ठेवलेली ठेव परत मागoयासाठीही कोटा´त खटला भरता येणार नाही.

परतु काय4ाने काही िविश कारǐया पजेै ǐया कराराना खास परवानगी िदलेली आह.े

जसे घोडयाची शय´त. याला काय4ाने अनमती िदलेली आहे. तसेच पढील कारǐया

पैजेǐया कराराना ही परवानगी आहे. अ) लॉटरी

ब) बि म ेवर आधाfरत खेळ, कोडी सोडिवणे क) िव याचे करार

अ) लॉटरी

लॉटरी हा नशीबाचा खेळ असतो यामळे तो एक कारचा जगारच आहे भारतीय दड

munotes.in

िवधानातील कलम २९ (४अ) खाली लॉटरीचा धदा चालिवणे हा ग हाच ठरतो.

यासाठी काय4ात िश ेची तरतूद आहे. फu रा य सरकारने खास परवानगी िदली असेल तरच लॉटरीचा धदा चालिवणे कायदेशीर ठरतो.

ब) बुि म ेचे खेळ / सािहि यक कोडी

िजंकण िजथ नशीबावर अवलंबून ती लॉटरी आिण के लेला करार हा पैजेचा करार. परतं

ब ीस जर कौश य वापvन एखादी कोडी सोडिवoयाया´ला असेल तर तो जगार ठरत

नाही. इथे करार हा वैध करार ठरतो. हण अ र कोडी, िच कोडी, सािह यावर

आधाfरत कोडी खेळाǐया शय´ती यांना काय4ाने परवानगी िदलेली आहे. इथे िजकं ण व हरण तमǐया बि म ेवर अवलंबून असत नशीबावर नाही. इथे बि स गणव ेसाठी िदले जाते.

1) िव याचे करार

िव याǐया करारात स ा नशीबाचा भाग असतो. एखादी गो घडली तरच िवमा कं पनी

पैसे देते. परतु काय4ाने अशा कराराना खास परवानगी िदलेली आहे. पजेै चा करार व

िव याचा करार याम ये तसा फरक आहे. तो फरक पढील माणे सांगता येईल.

1) िव याचा करार हा वत:ǐया िहतसंर णासाठी के ला जातो. पैजेचा करारात िहत संर णाचा उ ेश नसतो. यातील प ांना फu फु कटात पैसे कमवायचे असतात.

2) िव याǐया कराराǐया मागे शा ीय अmयास असतो. यो य प तीने िहशेब कvनच करार के ला जातो. जगारात कोण याही कारचा िवचार िकं वा िहशेब के ला जात नाही.

3) िव याचे करार जनतेǐया िहताचे आहेत. पैजेचे करार समाज िहताचे नाहीत.

g.२ प`ज`च` w777 v 47न7vलaी w777 (contıngent contract) य7तील फ7w

म ु े	पैजेचे करार	घटनावलंबी करार
एकमेकाला िदलेली वचने	याम ये दोहiनी एकमेकाला वचन िदलेलेअसते.	इथे तस काही नसते.
वvप	हा करार संभा य घटनेवरच अवलंबनू असतो.	इथे पैजेच वvप नसते.
वैध िकं वा अवैध	अवैध	वैध
िहतसंबंध	प ांचे काही िहत संबधं गंतलेले नसतात.	प ांचे िहतसंबंध गंतलेले असतात.
नशीबाचा खेळ	हा के वळ नशीबाचा खेळ असतो.	इथे नशीब िकं वा देवाचा फारसा संबधं नसतो.

g.y                   9                  

munotes.in

1) करारासंबधीǐया काय4ाने अवैध घोिषत के ले या करारांची यादी 4ा.

2) पैजेचा करार हणजे काय? याला आवeयक असणा=या गो ीची चचा´ करा.

3) यापारावर बधन घालणारा करार के हा वैध ठरतो?

4) टीपा िलहा.

अ) साव´जिनक धोरणा िवरोधातील करार

ब) पैजेचे करार व घटनावलंबी करार यातील फरक प करा.

❖❖❖❖

कायदेशीर उि व यथ´ ठराव िकं वा करार (wलम २y त` yo)

खास करार िकं वा िविश 9कारचे करार नकसान भरपाईचे करार व हमीचे करार

घटक रचना :

९.० उि े

९.१ नकसान भरपाईचे करार

९.२ हमीचे करार

९.३ हमीचे कार

९.४ सततची हमी र करणे

९.५ हमीदाराǐया जबाबदारीचे वvप

९.६ नकसान भरपाईचे करार व हमीचे करार यातील फरक

munotes.in

९.७

९.० उि े

या पाठाǐया अmयासानंतर पढील गो ी प होतील.

● नकसान भरपाईǐया कराराच अथ´ व कार

● नकसान भरपाईǐया करारातील आवeयक गो ी

● नकसान भरपाईचे अिधकार

● हमीǐया कराराचे वvप व वैिश ्ये

९.१ नकसान भरपाईचे करार

९.१.१ या या व अथ’ :

या या : एक प दस=या प ाǐया संभा य नकसानाची भरपाईची हमी देतो. ते नक

९

सान

वचन देणा=याकडू न िकं वा याǐया वतीने दस=याǐया कृ तीमळे झालेला असतो िकं वा

होoयाची श यता असते. थोड यात दस=याचा होणार असलेले नकसान भvन देoयाची

हमी िदली जाते.

इतर शěदात सांगायचे झा यास संभा य नकसाना पासून सर ण देणारा करार.

दस=याला होणारे नकसान भvन देoयाची हमी देणारा हमीदार व भरपाई िमळणारा असे एकू ण दोन प अशा करारात असतात.

नकसान भरपाईचे वचन देणा=याला नकसान भरपाई देणारा (Indemnifier) व या

यuTला नकसान भरपाई 4ायची याला नकसान भरपाई धारक (Indemnity holder)

हणतात.

नकसान भरपाईची या या पढील माणे करता येईल.

अ ला झाले या नकसान ब भvन देणार आहे. ब या नकसानीला वत: जबाबदार

खास करार िकं वा िविश कारचे करार नकसान भरपाईचे करार व हमीचे करार

असलेच असे नाही. हणजेच यानी के ले या चकTमळेच अ च नकसान झालेल असेल

असे नाही. नकसान भरपाई रोख र कमेत के ली जाऊ शकते तसेच एखा4ा यं ाची दv ती कvन देऊन िकं वा बदलून देऊन ही करता येते. नकसान भरपाईǐया करारात एरवीǐया करारासंबधीǐया इतर सव´ बाबी असणे आवeयकच आहे. उदा. ितफल, सvान यuT वगैर.े

९.१.२ हमीचा करार :

munotes.in

उदा. अ व ब हे दोन िम दकानात जातात. दकानदाराला अ सांगतो कT ब ला ह या या व तू तमǐया कडू न खरदी कv दे याचे पैसे तो त हाला देईल याची मी हमी देतो. हा हमीचा करार आहे.

९.१.३ हमीīया कराराचे 9कार :

असे करार दोन कारचे असतात. हमी देणाया´ यuT वvन करारांची अशी िवभागणी के ली जाते.

१) हमीदार प असतात.

२) हमीदार गहीत धरलेले असतात.

1) हमीदार प असतात :

इथे हमीदार उघडपणे प शěदात हमी देतात कT दस=याच जर नकसान झाल तर तो

आपण भvन देऊ. उदा. अ, ब ला आ ासन देतो कT ब ǐया व तूना कǐया कृ तीमळ काही नकसान झाले तर तो तोटा आपण भvन देऊ.

2) गृहीत हमीदार :

े जर

करारातील प ांचा िवचार के यास एक यuTने हमी वीकारलेली आहे असे सहजपणे गहीत धरता येते. उदा. अिभिजत अěदलǐया दकानातून एक कू टर एक िदवस वापरoयासाठी घेतो. कू टरला अपघात होऊन कू टरचे नकसान होते. इथे अिभिजतला

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos

अěदलला झालेल नकसान भvन देणे भाग आहे जरी तस काही यांनी कू टर भाड्यांनी घेताना प पणे सांिगतलेले नसले तरीही.

९.१.४ नुकसान भरपाईīया करारातील आवeयक घटक :

नकसान भरपाईचा करार वैध ठरoयासाठी यात पढील गो चा समावेश आवeयक आहे.

1) नकसान अपेि त :

नकसान भरपाईचा करार हा संभा य नकसान भvन देoयासाठी असतो.

2) वैध करारात आवeयक असणाîया इतर गो ी :

नकसान भरपाईचा करार हा सव´साधारण कराराचाच एक नमूना अस यामळे इतर

करारात आवeयक असणा=या गो ी इथेही आवeयक असतात. उदा.मu

प , ितफल वगैर.े

संमती, स म

3) दसîयाला नकसान हो यापास वाचिवणे :

दस=या प ाला होणा=या संभा य नकसानापासून वाचिवoयाचे उि असले पािहजे.

४) हे संर ण फu य ात झाले या नकसानाǐया भरपाईसाठीच असावी. तोटा

वचनदा याǐया कृ तीमळ

े िकं वा इतर कोणाǐया कृ तीमळ

े झालेला असू शके ल. करारात

munotes.in

या घटनेचा उ लेख असतो फu या घटनेमळेच झाले या नकसानाची भरपाई

करoयात येते. करारातील घटना य ात घडली पािहजे.

५) या या सव´समावेशक नाही. या येत प करoयात आलेल आहे कT एखा4ा

यuTǐया कृ तीमळे होणा=या तोट्याचीच भरपाई के ली जाते. नकसान काही वेळा इतर

गो ीमळे ही होऊ शकतो. यावर कोण याही यuTचा ताबा नसतो. उदा. सनामी,

भूकं प वगैर.े

९.१.५ भरपाई देणाîया िवv खटला झाला तर याचे अिधकार (कलम १२५) :

1) होणा=या नकसानाची भरपाई वसूल करoयाचे अिधकार. यानी 4ावी लागणारी सव´ नकसानाची भरपाई झाली पािहजे.

2) यासाठी होणारा खच´ वसूल करणे.

नकसान भरपाई िमळिवoयासाठी याला जर काही पैसे खच´ करावे लागले तर तेही पैसे वसूल करता येतात.

3) तडजोड घडवून आण यास यासाठी यावयाची र कम. तीही वसूल करता येते.

नकसान भरपाईचा करार हा एक कारचा करारच आहे. यामळे इतर कारǐया

करारात या गो ी आवeयक असतात या सव´ गो ी या करारातही आवeयक असतात.

जसे स म प , मu

संमती, कायदेशीर उि इ यादी. यामळ

े जर कराराच उि

बेकायदेशीर असेल तर करार अवैध ठरतो. उदा. बकु ल मकु लला सागतों कT तू रामाला

बदडू न काढ. यासाठी जर कोटा´ने तला दड के ला तर तो दड मी भरीन. या कराराच उि बेकायदेशीर अस यामुळे करार अवैध ठरतो.

९.२ हमीचे करार (coNTRAcTS oF GUARANTEE)     

९.२.१ अथ’ व या या :

खास करार िकं वा िविश कारचे करार नकसान भरपाईचे करार व हमीचे करार

एखा4ाने िदलेल वचन पाळले नाही िकं वा कज´ फे डल नाही तर याची प हमी अशा कराराaारे देoयात येते. अशा करारात तीन प असतात.

● धनको याला हमी देoयात येते.

● जामीनदार हणजेच जो हमी देतो.

´ता करoयाची

● मख

देणेकरी (Principal Debtor) यानी कराराची प

´ता के ली नाही तर याची

प ´ता करoयाची हमी देoयात येते.

हमी देणारा

munotes.in

कज’ घेणारा धनको िकं वा कज’ देणारा

(Principal Debtor) (creditor)

करार संबंधीǐया काय4ातील कलम १२६ माणे हमीचा करार हणजे दसरी यuT

िदलेल वचन पणू ´ करल िकं वा घेतललेे कज´ वेळेत फे डेल यासाठी िदलेली हमी.

िaकिनट्स िव. डामेल (१७०४) ǐया इंि लश के सम ये अशा कराराची या या प

शěदात देoयात आलेली आहे. ’हमीचा करार हणजे दसरी यuT कराराची प ´ता करल

िकं वा घेतले या कजा´ची परतफे ड करल हणून िदलेली हमी.“ कोणाला कज´ िमळाव,े

उधारीवर माल िमळावा िकं वा नोकरी िमळावी यासाठी हमीचा करार के ला जातो. उदा.

अ, ब ला v. ५००० चे कज´ देतो व क, अ ला हमी देतो कT ब नी जर वेळेवर पैसे परत के ले नाहीत तर ते पैसे मी देईन. हा हमीचा करार होय. याम ये –

● अ हा सावकार

● क हा हमीदार व

● ब हा कज´ घेणारा (Principal Debtor) इथे एकू ण ३ करार असतात, सावकार व कज´दार यांǐयातला पिहला करार.

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos ● सावकार व हमी देणारा यांǐयातला दसरा करार.

● हमी देणारा व कज´ घेणारा यांǐयातला ितसरा करार.

कज´ घेणारा हमीदाराला िवनंती करतो कT यांनी कजा´ला जामीन राहावे व याला पैसे 4ावे लागले तर ते पैसे याला आपण नंतर देऊ. अशा कारे हमीǐया करारात तीन प व एकू ण तीन करारांचा समावेश असतो.

अथा´त ाथिमक जबाबदारी ही कज´ घेणा=याची असते. हमीदाराची जबाबदारी द‹यम असते व कज´दाराने कज´ न फे ड यासच ही जबाबदारी िनमा´ण होते. (बडक िव. िव म कॉटन िम स (१९७०).

हमी देणा=याला कराराची संपूण´ मािहती परिवणे आवeयक आहे. याला न सांगता जर नंतर करारातील अटीत काही फे रफार करoयात आले तर हमीदाराची जबाबदारी लगेच आपोआप संप ात येते.

९.२.२ हमीīया कराराची वैिश ्ये िकं वा अशा करारातील आवeयक गो ी :

हमीǐया करारात आवeयक असणा=या गो ी पढील माणे सांगता येतील :

munotes.in

1) करारात तीन पe असतात :

हमीǐया करारात तीन प असतात - सावकार, कज´दार व हमी देणारा. इथे संबधीत प ाम ये तीन वतं करार झालेले असतात व करारांना ितघांǐयाही संमतीची आवeयकता आहे. हे तीन करार पढील माणे झालेले असतात.

अ) सावकार व कज´दार ब) सावकार व हमी देणारा क) कज´दार व हमी देणारा

२) जबाबदारी :

अशा करारात ाथिमक जबाबदारी ही कज´ घेणा=याची असते आिण हमी देणा=याची जबाबदारी ही द‹यम असते. कज´दारांनी कजा´ची परतफे ड वेळेवर के ली नाही तरच हमीदारावर जबाबदारी येते.

९.२.३ वैध करारासाठी आवeयक गो ी :

अशा कराराǐया वैधतेसाठी इतर सव´ साधारण करारातीलच गो ी असणे आवeयक

आहे. जसे मu

संमती, ितफल, कायदशीर उि , प स म असणे वगैर.

या सव´ गो ी

अशा करारातही आवeयक आहेत. परतु ितफलाǐया बाबतीत सावकार व हमीदार

यांǐयात थेट ितफलाची आवeयकता नाही. कज´दाराचे ितफल हे परु से आह.े

९.२.४ करार लेखी असणे :

हमीचा करार इं लंड व नेपाळ म ये लेखी असणे आवeयक आहे. परत

ु भारतीय

खास करार िकं वा िविश कारचे करार नकसान भरपाईचे करार व हमीचे करार

काय4ाखाली अशी अट नाही. करार लेखी िकं वा तiडीही असू शकतो. दोनही कार वैध समजले जातात.

९.२.५ हमीīया कराराची वैिश ्ये :

हमीचा करार हा इतर सव´ साधारण करारा माणेच एक कारचा करार आहे. यामळ

इतर सव´ साधारण करारातील सव´ गो ी इथेही असणे आवeयक आहे हे ओघानेच आले,

परतु यािशवाय अशा करारात पढील गो ीही असणे आवeयक आहते .

1) हमीदाराची जबाबदारी मूळ कज´दारांनी आपली जबाबदारी वेळेत व यो य प तीने पार पाडली नाही तरच िनमा´ण होते. यानी कज´फे ड के ली नाही तर हमीदारावर ती फे डoयाची जबाबदारी येते. अशी अट जर नसेल तर करार हमीचा करार न ठरता तो नकसान भरपाईचा करार ठरतो.

उदा.

munotes.in

1) अ, ब ला क ला काही व तू उधारीवर िवकायला सांगतो आिण क नी जर व तूचे पैसे िदले नाही तर आपण ते देoयाच मा य करतो. हा हमीचा करार आहे. कारण क नी पैसे िदले नाही तरच अ वर पैसे देoयाची जबाबदारी येते. नाहीतर नाह .

2) अ एका दकानदाराला क ला काही व तू उधारीवर िवकायला सांगतो, आिण क वेळेवर पैसे फे डेल याची मी काळजी घेतो अस आ ासन देतो. हा हमीचा करार न हे कारण क नी नाही िदली तरच अ वर जबाबदारी येत नाही. हा नकसान भरपाईचा करार आहे.

2) कज’दार करार कर यास सeम अस याची आवeयकता नाही.

सावकार आिण हमीदार हे दोघेही करार करoयास स म असणे आवeयक आहे. परत

कज´ घेणारा करार करoयास स म असलाच पािहजे अस नाही, कारण इथे कज´दार कज´ परत करoयास जबाबदार नसून हमीदार जबाबदार आहे. (कािशबा िव. ीपत)

3) हमीदाराने जबाबदारी प शēदात घेतलेली असावी.

करार हमीचा करार ठरoयासाठी जामीनदारांने प शěदात कज´ फे ड करoयाची जबाबदारी घेतलेली असावी. उदा. अ, ब बरोबर टायटन वॉच कं पनीत जातो व मालकाला हणतो, ’ब ला हे घड्याळ घेऊ 4ा. यांनी जर पैसे नाही िदले तर मी देईन.“ हा हमीचा करार होय.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to` ९.३ हमीचे 9कार

हमीचे कार पढील माणे सांगता येतील.

1) िविश हमी :

िविश हमी हणजे एका ठरािवक करारासाठी खास कvन िदलेली हमी. इथे जामीन रािहले याची जबाबदारी फu या िविश करार िकं वा यवहारासाठी मया´िदत असते.

या यuTǐयाक इतर करारांशी काहीही संबध नसतो. उदा. ब, क ला ५ पोती गह

िवकतो व याचे पैसे क एक मिह यात देईल अशी हमी अ, ब ला देतो. नंतर ब, क ला फu ४ पोती गह िवकतो. आिण क याचे पैसे वेळेवर देत नाही. इथे अ नी िविश

यवहारासाठी हमी िदलेली असते. यामळे या यवहारासाठी तो हमीदार राहत नाही. ४

पो यांचे पैसे िदले नाही. या यवहाराशी याचा काहीही संबंध नाही.

2) सततची हमी (continuing guarantee) :

अशी हमी अनेक यवहारांना िमळून िदलेली असते. अशा हमीǐया वेळी हमी देणारा आप या जबाबदारीवर मया´दा घालून घेऊ शकतो. या रकमे पय तच तो जबाबदार राहतो. हमी देताना याची कालावधी व र कम ठरािवoयात येते. उदा. (१) ब क ला

munotes.in

आप या जमीनीचे भाडे गोळा करoयासाठी वसूली कारकू न हण नी गोळा के ले या रकमा v ५,०००/- पय त वेळेवर ब ला आणनू ही सततची हमी होय.

3) पूव’ लeी हमी :

नेमतो आिण अ, क देईल याची हमी घेतो.

प ´ ल ी हमी ही स या अि त वात असले या कजा´साठी प ´ ल ाने देoयात येते.

4) भिव यकालीन हमी :

भिव यकाळात िनमा´ण होणा=या कजा´साठी इथे हमी देoयात येते.

९.४ सततची हमी र करणे

सततची हमी पढील प तीने संप ात आणता येते.

1) सूचना देऊन (कलम १३०) यो य कारे आगाऊ सूचना देऊन भिव यकाळातील

यवहारांसाठी अशी हमी र करता येते.

2) हमीदार मरण पाव यास (कलम १३१) :

हमीदार जर मरण पावला तर भिव यातील यवहारासाठी तो िकं वा याचे वारस जबाबदार राहत नाहीत. हमीदाराǐया मरणाब ल खास सूचना देoयाची आवeयकता नाही, हमीदाराǐया मरणानंतरǐया यवहारांना हमीचे संर ण राहत नाही, कज´ देणा=याला हमीदाराǐया म यूची मािहती नसली तरी काही फरक पडत नाही.

९.५ हमीदाराīया जबाबदारीचे वvप

कज´दाराकडू न जी र कम सावकार याज वगैरे सकट वसूल कv शकतो तेवढीच र कम सावकार हमीदारकडू न वसूल कv शकतो. उदा. अ ब ला हमी देतो कT ब नी क वर काढले या ह¸डीचे पैसे क वेळेवर देईल. क ने ह¸डीचा अनादर के ला तर अ ला ह¸डीचे पैसे अिधक यावर ठरले या दराने याज ब ला देणे भाग आहे.

munotes.in

९.६ नकसान भरपाईचा करार व हमीचा करार यातील फरक

म ु े	नकसान भरपाईचा करार			हमीचा करार
अथ´	एक यuT दस=याला होणा=या नकसानाची भरपाई कvन देoयाच वचन देते.			इथे दसरी यuT करार पणू ´ करले याची हमी देoयात येते.
प ांची सं या	करारात असतात	दोनच	प	अशा करारात तीन प असतात
जबाबदारी	म य जबाबदारी नकसान भरपाई करणा=यावर असते			हमीदाराची जबाबदारी द‹यम वvपाची असते.
करारांची सं या	एकच करार असतो. नकसान होऊ शकणारी			तीन हमीदार	करार व	असतात कज´दार
	यuT व ते भvन देoयाच			सावकार व कज´दार व
	कबलू	करणारी	यuT	सावकार व हमीदार.
	यांǐयाम ये एकच करार
	असतो.
कराराची पूत´ता	करारपूत नकसानावर असते.		संभा य अवलंबून	इथे आधीच कज´ िदलेल असत ते वेळेवर परत के ले जाईल याची हमी असते.

९.७                  9                  

खास करार िकं वा िविश कारचे करार नकसान भरपाईचे करार व हमीचे करार

1) नकसान भरपाईǐया कराराची वैिश ये िवषद करा.

2) हमीǐया करारची या या 4ा व आवeयक गो ची चचा´ करा.

3) हमीदाराचे कज´दारािवv असलेले अिधकार प करा.

4) िविवध कारǐया हम चे वण´न करा.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

5) नकसान भरपाईचा करार व हमीचा करार यातील फरक प करा.

6) संि टीपा िलहा:-

अ) नकसान भरपाईचे कार

ब) नकसान भरपाई करणा=याचे अिधकार

क) नकसान भvन दणा=याचे अिधकार आिण कत´ ये

७) या या 4ा.

अ) हमीचा करार. ब) नकसान भरपाईचा करार. क) अवैध हमी. ड) िविश हमी.

munotes.in

❖❖❖❖

घटक रचना

१०.० उि ये

१०.१ िन ेपाचा अथ´ व या या

१०

िनeेपाचे करार

१०.२ िन ेप गहीताचे अिधकार व कत´ य

१०.३ िन ेपदाताची कत´ ये.

१०.४ िन ेप र करणे.

१०.५ हरिवलेली व तू सापडले याचे अिधकार व कत´ ये

१०.६ ताबे अिधकार (Lien)

१०.७

१०.० उि ये

munotes.in

या पाठाǐया अmयासानंतर त ु हाला पढील गो ची मािहती होईल

● िन ेपाचा अथ´

● िन ेपाची वैिश ये

● िविवध कारचे िन ेप

● िन ेपगह

ीताचे अिधकार व कत´ ये

● िन ेप दाताची कत´ ये

● हरवलेली व तू सापडणा=याचे अिधकार

१०.१ िनeेपाची या या व अथ’

१०.१.१ िनeेपाची या या :

हा शěद च भाषेतून आलेला आहे. बेलर (Bailor) हणजे कराराने व तू दस=याला देणे. कोणतीही व तू िविश कारणासाठी दस=याला ठरािवक वेळेसाठी देणे ह जे

िन ेप. उि पूत नंतर यानी ती व तू परत करावयाची असते िकं वा मालकाǐया सूचने माणे याची िव T िकं वा िवलेवाट लावावयाची असते.

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos जी यuT व तू ठेवायला देते या यuTला (Bailor) िन ेपदाता हणतात. तर याला व तू देoयात येते याला िन ेप गहीतदार (Bailee) हणतात व एकू ण या यवहाराला

िन ेप (Baliment) हणतात.

या या : िन ेप हणजे एक यuT आप या व तू काही िविश कारणासाठी दस=याकडे सोपिवते व ते काय´ पूण´ झा यावर व तू परत घेoयाचा करार करते. िकं वा मालकाǐया आदेशा माणे या व तूची िव हेवाट लावoयास सांगoयात येते. व तू िन ेपासाठी देणारा िन ेपदाता (Bailor) व याǐयाकडे व तू सोपिवलेली आहे तो िन ेप गहीतदार

(Bailee) हण

उदा:-

संबोधला जातो.

१) अ आपली मोटार ब ला काही वेळ वापरoयासाठी देतो.

२) अ आप या िशं याकडे कोट िशवoयासाठी काही कापड देतो.

३) अ आपला टी. ही. दv तीसाठी ब कडे देतो.

िन ेपाǐया करारात एक यuT आपली व तू दस=याकडे काही िविश कारणासाठी सोपिवतो. ते कारण संप यावर दस=यानी व तू पािह याला परत करावी िकं वा यांनी सांिगत या माणे याची नंतर िव हेवाट लावावी हणजे िवकावी वगैरे (कलम १४)

munotes.in

उदा:-

● अ ब ला वाचoयासाठी आपल प

तक देतो.

● अ ब कडे आपल घडयाळ दv

तीला देतो.

● अ ब कडू न कज´ घेतो व तारण हण देतो.

आप या हातातली सो याची अंगठी याला

● अ आप या िशं याला कोट िशवoयासाठी कापड देतो. कोट िशवून झा यावर िशंपी तो कोट अ ला देतो.

वरील सव´ उदाहरणात अ हा िन ेपदाता व ब हा िन ेपगहीता आहे.

१०.१.२ िनeेपाची वैिश ये िकं वा आवeयक असणाîया गो ी:-

1) व तू सोपिवणे. एका यuTने आपली व तू दस=याकडे सोपिवणे आवeयक आहे.

2) व तू सोपिवoयामागे काही िविश उि असते. उदा. दv तीसाठी, सरि त राहoयासाठी वापरासाठी वगैर.े

3) परत:- या कारणासाठी व तू िदलेली असते ते कारण पूण´ झा यानंतर व तू मूळ मालकाला परत करoयाचे िकं वा मालकाǐया इǐछे माणे याची िव हेवाट लावoयाचे ठरलेल असते.

4) िन ेपाचा करार उघड िकं वा प असतो िकं वा काहीवेळा गहीतही धरला जातो. (हरिवलेली व तू दस=याला सापडली तर िन ेपाचा करार काय4ा माणे गहीत धरला जातो.)

5) मालकT - िन ेपाǐया कालावधीत व तूची मालकT िन ेपदाताकडेच असते हणजेच

िन ेपाचे करार

िन ेपामळे मालकTत ब ल घडू न येत नाही.

6) िन ेप हा फu चल मालम ेचाच असतो. यात पैशाचा िकं वा रोख रकमेचा मा

समावेश होत नाही, यामळे कोणाकडे पसेै ठेवायला देण हणजे िन पे न ह.े

आपण बके त आप या खा यात पसेै ठेवतो याला िन ेप हणत नाहीत. खातदारे व बक

यांचे संबंध एक सावकार आिण कज´दार असे असतात.

7) ताबा (Possession)

व तू आधीच ताěयात असलेली यuT ही िन ेप गहीता (Bailee) बनू शकते. यासाठी नंतर संबिधताम ये िन ेपाचा करार होऊ शकतो. करार उघड असेल िकं वा गहीत धरलेला असेल. उदा. अ एक कार िव े ता आहे. याǐया ताěयात अनेक कार आहेत.

यातील एक कार ब िवकत घेतो परतु कार अ कडेच काही िदवसासाठी ठेवतो. िव Tची

munotes.in

ि या पूण´ झा यानंतर अ हा कारचा िन ेप गहीता बनतो पव तो या कारचा मालक असतो.

१०.१.३ िनeेपाचे िविवध 9कार :

१) पैसे दे याīया आधारे -

अ) फु कट िकं वा िवना मोबदला िनeेप

इथे िन ेपदाता िकं वा िन ेप गहीता यांǐयाम ये कोण याही कारचा पैशाचा यवहार (देणं घेण) होत नाही.

उदा.

● अ आप या ब नावाǐया िम ाला आप या गावी जाoयासाठी आपली कार देतो ( ित फल काही नाही)

● अ आपली कू टर ब ला भाडं वैगरे न घेता दोन िदवस वापरoयासाठी देतो.

ब) पैसे देऊन िनeेप :

इथे िन ेप गहीताला काही पैसे 4ावे लागतात. उदा. अ आपली टॅ सी ब ला दोन िदवस वापरoयासाठी िदवसाला v ५००/- भाडयावर देतो. हा िन ेप सश क िन ेप आहे.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to` २) िनeेपाचा फायदा :

1) िन ेप दाता आप या फाय4ासाठी िन ेपाचा करार करतो. इथे व तू दस=याकडे ठेवली जाते व याच उि फu िन ेपदा याची सोय हावी ही असते. उदा. गावाला जाताना मौ यवान व तू सरि ततेसाठी शेजा=याकडे ठेवली जाते.

2) िन ेप गहीताǐया फाय4ासाठी िन ेप. इथे िन ेपाचा फायदा फu िन ेप गहीताला होतो. उदा. िम ाला कू टर वापरoयासाठी देणे.

3) दोहोǐया फाय4ासाठी िन ेप.

4) इथे दोनही प ाला काही फायदे िमळणार असतात. उदा. टी. ही. िकं वा घड्याळ दv तीला देणे.

३) उि ावvन

अ) सरिeततेसाठीचा िनeेप.

उि ावvन सुरिeततेसाठीचा िनeेप हणजे व तू सरि त राहावी हण दस=याकडे

ठेवली जाणे होय. उदा. दािगने बक

ब) भाडयाने देणे.

े ǐया लॉकरम ये ठेवणे.

munotes.in

वेळेनसार िविश रकमेची आकारणी कvन व तू वापरास देणे हणजे भाडयाने देणे होय. उदा.कार िकं वा कू टर भाडयाने देणे.

१०.२ िनeेपगही याचे (Bailee) अिधकार व कत’ ये.

१०.२.१ अिधकर :

िन ेप गही याचे अिधकार पढील माणे सांगता येतील:-

1) सयmु मालक īया व तूचा िनeेप.

िन ेिपत व तूचे अनेक मालक असतील तर आधी ठर या माणे िकं वा यापैकT कोणा एकाला परत के ली तरी चालते. (कलम १६५)

2) िनeेपदाता मालक नसणे :

िन ेपदाता जर व तूचा खरा मालक नसेल तर िन ेप गहीताने याला ती परत के ली

? जे याची जबाबदारी संपली. मूळ मालकाला शोध करoयाची आवeयकता नाही. (कलम १६६)

3) िनeेप गृहीताचा ताबा अिधकार :

ती व तू यालाच पन

: परत

ताबा अिधकार (Lien) हणजे एखा4ाकडू न कजा´ची र कम परत िमळेपय त याची व तू ठेवून घेoयाचा अिधकार. काय4ाने असा अिधकार काही िविश पfरि थतीत बहाल के लेला आहे.

ताबा अिधकारांचे परत दोन कार आहेत. िविश व तूवरील ताबा (Particular Lien) व सव´ व तूवरील ताबा (General Lien) अिधकार

िन ेपाचे करार

पिह या कारात या व तूचा य संबध आहे. फu तीच व तू अडवून ठेवoयाचा

अिधकार आहे. तर दस=या कारात कज´दाराǐया मालकTची कोणतीही व तू अडवून ठेवoयाचा अिधकार असतो. उदा. अ ब कडे पॉिलश करoयासाठी एखादा िहया´चा खडा

देतो ब ते काम पूण´ करतो. याचे पैसे िमळेपय त ब अ चा िहरा आप या ताěयात ठेऊ शकतो.

१०.२.२ िनeेप गृहीताची कत’ ये :

१. व तूची यो य ती काळजी घेणे :

आप याकडे ठेवले या व तूची िन ेप गहीतानी यो य ती काळजी घेतली पािहजे. िकती काळजी यावी याला काय4ाच उ र ती व तू तमǐया मालकTची असतीतर त ही

याची िकती काळजी घेतली असती ते हा ही इथे यuTकडू न सव´ साधारण ह¸शारी अपेि त आहे. तो या िवषयातला तv वगैरे असला पािहजे अशी अपे ा नाही, वताǐया

व तू एवढी काळजी घेत यानंतर ही जर या व तूची नासध झाली िकं वा चोरी वगरै

झाली तर िन ेप गहीता याला जबाबदार धरला जाणार नाही. िन ेप पैसे घेऊन असो

munotes.in

िकं वा फु कट असो व तूची काळजी मा ते हढीच घेतली पािहजे. तसेच व तूचा नाश

नैसिग´क आप ीमळे झा यास िन पे गहीता याला जबाबदार राहणार नाही. उदा: अ

आपली दािगने सरि त राहoयासाठी ब कडे ठेवतो. अ ते दािगने आप या इतर दािग या बरोबर लॉकरम ये ठेवतो. अशा पfरि थतीत जर घरावर दरोडा पडू न दािग याची चोरी झाली तर ब ला जबाबदार धरल जात नाही.

2. नोकरांīया िन काळजीपणाला िनeेप गृहीता जबाबदार :

याǐया नोकरांǐया िन काळजीपणामळे जर काही नकसान झाले तर मा िन पे गहीता

यासाठी जबाबदार धरला जातो. परतु जर नोकराने आप या कामाǐया क ेबाहेर

जाऊन काही कृ ती के ली तर मा िन ेपगहीता जबाबदार राहत नाही. यासाठी तो नोकराला जबाबदार धरला जातो. (सॅडरसन िव कोिल स)

3. परवानगी नसले या कारणासाठी व तूचा वापर :

िन ेप गहीताने जर परवानगी न घेता व तूचा िविश कारणासाठी वापर के ला तर व तूǐया नासधूसीला तो जबाबदार राहतो. अस करताना यात यांनी आवeयक काळजी घेतलेली असली तरीही. ह जेच अपघाताने वगैरे नकसान झाले तरीही (कलम

१५४). उदा. अ, ब ला घोडेसवारी करoयासाठी आपला घोडा देतो. ब आप या

ना यातला क ला घोडा सवारी करoयासाठी देतो. क घोडा काळजीप ´क वापरतो तरीही

घोडयाला अपघात होतो. घोडयाला झाले या जखमेǐया उपचाराचा खच´ अ ला ब नी

िदला पािहजे.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

4. िनeेप गृहीता िनeेपदा याīया मालात आपला माल िमसळतो :

अशा पfरि थतीत काय4ाने पढील उपाय सचिवलेले आहेत.

1) जर िन ेप गहीताने िन ेपदाताǐया संमतीने मालाची भेसळ के लेली असेल तर एकू ण

िम णात यांǐया यांǐया मालकTǐया माणात यांचा वाटा राहील (कलम १५५)

2) िन ेप गहीताने िन ेपदाताǐया परवानगी िशवाय जर मालाचे िम ण के लेले असेल तर आिण या िम णातून येकाचा वाटा वेगळा करणे श य असेल तर यांची मालकT पूव माणेच राहील. मा िम णातून येकाचा वाटा वेगळा करoयासाठी येणारा खच´ िन ेप गहीतानीके ला पािहजे तसेच अशा िम णाने काही मालाǐया

िकं मतीत घट झालेली असेल तर झालेला नकसान यांनीच भvन िदला पािहजे. (कलम १५६) उदा. हमीद आप या नावाचा िशका असले या काही कापसाǐया गाठी सलामीकडे ठेवतो, यातील १०० गाठीत सलीम हमीदǐया परवानगी िशवाय आप या गाठीत िमसळतो यावर दसरा िश का असतो. हमीदला याǐया गाठी परत िमळायला पािहजेत आिण याǐया गाठी वेगळया काढoयास होणारा खच´ िकं वा काही नकसान झाले अस यास याची िकं मत सलीमनी िदली पािहजे.

िन ेपदाताǐया परवानगी िशवाय याचा माल इतर मालाबरोबर िमसळला असेल व

munotes.in

याचा माल वेगळा करण आता श य नसेल तर िन ेप गहीतानी िन ेपदाताचा होणारा सव´ नकसान भvन िदला पािहजे. (कलम १५७) उदा. ड उ म तीच v ४५ च पीठ ब ला देतो आिण ड ǐया परवानगी िशवाय ब ते पीठ आप या कडǐया िनकृ पीठात

िमसळतो. याची िकं मत फu v. २५ असते . ब नी ड़ चा होणारा नकसान भvन िदला पािहजे.

5. व तू परत करणे आवeयक:

िन ेपदा याचा माल ठरलेले काम झा यानंतर िन ेप गहीतानी याला होत या चांग या

ि थतीत आधी ठर या माणे परत के ला पािहजे. हे याच कत´ य आहे. यानी आपला माल परत मागoयाची वाट पाहायची गरज नाही. यासाठी जर करार करताना काही कालावधी ठरलेली असेल तर या कालावधीतच माल परत के ला पािहजे (कलम १६०)

िन ेप गहीताǐया चकTने जर व तू वेळेवर परत के ली गेली नाही आिण या व तूंना काही नकसान पोहचले तर याला िन ेप गहीता जबाबदर राहील. (कलम १६१) उदा. ग नी ब

ǐया काही व तूच वाहतूक करoयाच कब के ल. मालवाहतकू करणा=या व@नǐया

चालकाने वॅन र यावर उभी कvन ठेऊन जेवायला गेला या वेळेत व तूंची चोरी झाली.

ब नी ग वर नकसान भरपाई साठी दावा लावला. चालकाǐया िन काळजीपणामळ

झालेला तोटा ग ने भvन िदला पािहजे असा िनवाडा कोटा´ने िदला.

6. िनeेिपत व तूत झालेली वाढ :

िन ेपाǐया काळात जर या व तूत काही वाढ झाली तर याǐया सकट व तू

िन ेपदा याला परत के ली पािहजे. उदा. क आपली गाय काही काळासाठी ब क डे

ठेवतो. या काळात गायीला वासv होते. ब नी गाय व वासv दोन ही क ला परत के ली पािहजे.

१०.३ िनeेपदाताची कत’ ये

िन ेपदा याची कत´ ये पढील माणे सांगता येतील :

1) िनeेपाīया व तूत जर काही दोष असतील तर ती उघड करणे :

िन ेपाचे करार

व तू दस=याकडे ठेवताना याǐयात जर काही दोष असतील व यामळे िन पे गहीताला

ती व तू वापरताना काही ास िकं वा नकसान होoयाची श यता असेल तर व तू ठेवताना याला यांची मािहती िन ेपदातानी िदली पािहजे, यांनी जर हे दोष सांिगतले

नाहीत आिण िन ेप गहीताचे यामळ

िदला पािहजे.

उदा.

े काही नकसान झाले तर िन ेपदातानी तो भvन

1) अ आपला घोडा ब ला देतो. घोडा मारकु टा असतो. ही गो अ ब ला सांगत नाही,

ब घोडयावvन पडू न याला दख अ जबाबदार धरला जातो.

ापात होतो. घोडा पळून जातो. ब ǐया नकसानीला

munotes.in

2) अ ब ची कार भाडयाने घेतो. कारचे aेक यवि थत नसतात. ही गो ब सांगत नाही कारला अपघात होतो तर होणारा नकसान ब नी भvन िदला पािहजे.

3) फु कट िदले या िन ेपात व तूवर काही खच´ करावा लागला तर तो व तू वापरणा=यानी भvन िदला पािहजे.

4) िन ेपदाताला िन ेपाचे अिधकार नसतील तर यामळे िन पे गहीताला होणारा तोटा

िन ेपदाताने भvन िदला पािहजे (कलम १६४) उदा. अ ब ची गाडी याǐया परवानगी िशवाय क ला वापरायला देतो. ब क वर खटला घालून याǐयाकडू न नकसान भरपाई मागून घेतो. क ते पैसे अ कडू न वसूल कv शकतो.

१०.४ िनeेप र करणे

पढील पfरि थतीत िन ेप र होतो िकं वा िन ेपाचा करार संप ात येतो.

1) मदत सप यावर :

िन ेप जर ठरािवक काळासाठी असेल तर ती मदत संप यावर िन ेप आपोआप संप ात येतो.

2) िनeेिपत व तूचा नाश :

िन ेिपत व तूचा काही कारणाने नाश झा यास िन ेपाचा करार संप ात येतो.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

3) उि पूतT :

ठरािवक उि ासाठी िन ेप के लेला असेल तर ते उि प संप ात येतो.

4) करार भंग :

´ झा यावर करार

िन ेप गहीतानी जर करारातील अट चा भंग के यास िन ेप र होतो.

5) फु कट िदलेली व तू (कलम १५९) :

फु कट जर व तू िदलेली असेल तर तो करार के हाही र करता येतो. परत

ठरले या वेळेपव करार र के यामळ

तो िन ेपदाताने भvन िदला पािहजे.

6) म यू. (कलम १६२) :

े जर िन ेप गहीताचे काही नकसान झाले तर

फु कट के लेला िन ेप िन ेपदाता िकं वा गहीता या पैकT कोणǐयाही म यूमळ येतो.

े संप ात

munotes.in

१०.५ हरिवलेली व तू सापडले याचे अिधकार आिण कत’ ये    

१०.५.१ अथ’ :

इथे दस=याची मालकTची हरिवलेली व तू कोणाला तरी सापडलेली असते. अशा कारे व तू सापडणा=याला काय4ाने काही अिधकार िदलेले आहेत व यावर काही जबाबदा=याही टाकले या आहेत

१०.५.२ अिधकार :

या कोणाला दस=याची हरिवलेली एखादी व तू सापडलेली असते यांनी जर याचा ताबा घेतला तर काय4ाने तो िन ेपगिहता समजला जातो. (कलम १३२) कलम १६८ व १६९ म ये याचे अिधकार देoयात आलेले आहेत.

1) धारणिधकार:- तो खरा मालक सापडेपय त ती व तू आप या ताěयात ठेऊ शकतो.

2) नकसानभरपाई व ताबा

3) व तूǐया राखणासाठी व मालकाला शोधoयासाठी याला जो पैसा खच´ करावा लागेल याची भरपाई झाली पािहजे. हे पैसे याला िमळेपय त तो ती व तू अडवून ठेऊ ( गह) शकतो. ते पैसे िमळा या िशवाय व तू परत करणार नाही अस सांगoयाचा याला अिधकार आहे.

4) व तू शोधून देणा=याला मालकांनी जर काही ब ीस जाहीर के लेले असेल तर ते ब ीस याला िमळाले पािहजे.

४) िव T :- व तू सहज िवकणारी असेल व मालक याचा झालेला खच´ वैगरे देoयास नकार देत असेल तर पढील अटी पाळून ती व तू िवकू न टाकoयाचा याला अिधकार आहे.

िन ेपाचे करार

अ) व तू नाशवंत आहे व उशीर के यास याǐया गण शकतो.

व ेवर िवपरीत पfरणाम होऊ

ब) यानी या व तूवर के ले या खचा´ची र कम व तूǐया २/३ िकं मतीपे ा अिधक आहे.

१०.५.३ कत’ ये :

व तू सापडणारा िन ेप गहीता ठरतो यामळ लागतात:-

े याला पढील जबाबदाया´ पार पाडा या

● व तूǐया खया´ मालकाला शोधoयाचा ामािणक य न यांनी कसोशीने के ला पािहजे

munotes.in

● व तू ताěयात असेपय त याची यो य ती काळजी घेतली पािहजे. (कलम १५१) समजा गाय सापडली आहे तर याला वेळोवेळी परु सा चारा घातला पािहजे.

● सापडलेली व तू यांनी आप या इतरव तू म ये िमसळू नये. यवि थतपणे वेगळ ठेवाव (कलम १५५-१५७)

● ख=या मालकाला व तू लगेच परत के या पािहजेत. (कलम १६१)

● व तूत काही वाढ झालेली असेल तर तीही मालकाला िदली पािहजे. (कलम १६३)

● यानी तो माल आप यासाठी वापv नये.

१०.६ ताबे   हvका सबधीचा   (LIEN) कायदा         

१०.६.१ अथ’ :

ताबा ह क हणजे दस=याची व तू अडवून ठेवoयाचा अिधकार. इथे एकाची व तू दस=याǐया ताěयात असते. आपली काही मागणी पणू ´ होईपय त व तूचा ताबा सोडायला ताबेदार तयार नसतो. थोड यात दस=याची व तू अडवून ठेवoयाचा अिधकार. आपली

काही येणी परत िमळेपय त िकं वा इतर काही मागणी प ´ होईपयत व तचाू ताबा

मालकाला िदला जात नाही. हा ह क िनमा´ण होoयासाठी दस=याची व तू तमǐया ताěयात असणे आवeयक आहे.

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to`

हणजेच ताबा ह क हणजे दस=याची व तू अडवून ठेवoयाचा अिधकार. इथे व तूची

मालकT एकाची असते परतु व तू दस=याǐया ताěयात असते. याǐया ताěयात व तू

आहे. याची काही मागणी पूण´ होईपय त तो व तूचा ताबा सोडायला नकार देतो.

१०.६.२ ताबे हvकाचे 9कार :

ताबे ह काचे दोन कार आहेत

अ) िविश व तूवरील ताबा (Particular Lien) ब) कोण याही व तूवरील ताबा (General Lien) अ) िविश व तूवरील ताबा हvक :

या व तूǐया संबधात पैसे येणे असतात ती व तू अडवून ठेवoयाचा अिधकार होय. हा अिधकार हणजे िविश व तूवरील ताबा अिधकार होय. हा अिधकार या संबिं धत व तूंǐया ताěया ब ल मया´िदत असतो. या व तूसंबंधी काही पैसे वगैरे िमळायचे असतात.

कलम १७० माणे एकाǐया व तू दस=याकडे िन ेप हणून ठेवले या असतील व िन ेप गही यानी यावर काही म के ले असतील िकं वा पैसे खच´ के ले असतील तर या मांचा

munotes.in

ितफल िकं वा खच´ के लेले पैसे िमळेपय त व तूचा ताबा न देoयाचा या यuTला अिधकार आहे.

िन ेप गहीत माणेच िवकले या व तूचे पैसे न िमळालेला (अद िव े ता) (Unpaid

Seller) हरिवलेली व तू सापडलेला, कजा´पोटी व तू गहाण हण ठेऊन घेतललाे

ाितिनधा। (Agent) इ यादी लोकांनाही अशा कारचा ताबा अिधकार काय4ाने बहाल

के लेला आहे.

ब) कोण याही व तूवरील ताबा (कज’ पूण’ परत करपय त व तू अडवून ठेवणे) (कलम १७१):

हा एक खास ह क आहे. काय4ाने हा ह क ठरािवक लोकांनाच बहाल के लेला आहे.

हणजे (१) बक (२) फॅ टर (िविश कारचे एजट िकं वा ितिनधी) (३) बदरावरील

ितिनधी (Wharfingers) ४) उǐच यायालयातील वकTल (५) िवमा ितिनधी तसेच (६) इतर कोणी यांǐयाशी या संदभा´त खास करार करoयात आलेला आहे. फu याच लोकांना अशा कारचा अिधकार आहे. इथे संबिधत यuTची कु ठलीही आप याकडील व तू आपल कज´ वसूल होईपय त अडवून ठेवता येते. येणे असलेली र कम मा कायदेशीर येणी असावी.

दस=या यuTकडू न येणे असले या सव´ गो ी ा होईपय त आप या ताěयात असले या

या यuTǐया सव´ गो ी अडवून ठेवता येतात. येणे र कम या व तूब लच असावी

अशी इथे अट नाही. परतु जर व तू याǐयाकडे िविश कारणासाठी ठेवले या असतील

उदा. सरि ततेसाठी तर मा या व तू अडवून ठेवता येत नाही. उदा. अ नी काही

िन ेपाचे करार

दािगने बके त एका िविश कजा´ǐया वेळी तारण हणनू ठवलेे . ते कज´ परत के यानंतर

यांनी दािगने परत मािगतले परत

ु बक

े ला अ कडू न आणखीन ही काही रकमा देय हो या

हण

बके नी दािगने परत करायला नकार िदला अने बक

े िवv कोटा´त के स घातली.

कोटा´ने बक

े ǐया बाजूने िनण´य िदला. कारण बक

े ला कज´दाराǐया कोण याही व तू

अडवून ठेवoयाचा खास अिधकार काय4ाने िदलेला आहे.

सॉिलिसटरला ही असाच खास अिधकार आहे. आपली सव´ फT िमळेपय´त आप या ताěयात असले या अशीलाǐया सव´ खट याचे कागद प तो परत करoयास नकार देऊ शकतो. (सॉिलिसटर हणजे एक िविश कारचे वकTल जे फu उǐच यायालयातच काम करतात)

eo.e                   9                   

1) िन ेप हणजे काय ? वैध िन ेपासाठी आवeयक गो ी कोण या?

2) िविवध कारǐया िन ेपांचे वण´न करा.

3) टीपा िलहा:-

munotes.in

1) िन ेपदाता व िन ेप गहीता यांचे अिधकार व कत´ ये .

2) हरिवलेली व तू सापडले याचे अिधकार व कत´ ये.

3) ताबा ह क.

4) या या 4ा.

1) ताबा

2) िन ेप

3) फु कटचा िन ेप

4) िविश व तूवरील ताबा अिधकार

5) कोण याही व तूवरील ताबा अिधकार

❖❖❖❖

तारणा सबध

११

ीचा करार

घटक रचना :

११.० उि े

(contract of pledGe) (कलम १७२ ते १७९)

११.१ अथ´ व वैध तारणाची खास वैिश ये

११.२ मालक नसले यानी व तू तारण हणनू

११.३ तारण ठेवणारा व तारण ठेऊन घेणारा

११.४ िन ेप व तारण यातील फरक

११.५

११.० उि े

ठेवणे (कलम १७८ व १७९)

munotes.in

या पाठाǐया अmयासानंतर पढील गो ची त हाला मािहती होईल.

● वैध तारणाचा अथ´ व आवeयक गो ी.

● मालक नसले यानी व तू तारण हण

ठेवणे.

● तारण ठेवणारा व ठेऊन घेणारा यांचे अिधकार व यांची कत´ ये.

● िन ेप व तारण यामधील फरक.

११.१ वैध तारणाचा अथ’ व यासाठी आवeयक गो ी

११.१.१ अथ’ :

तारण हणजे कज´दार सावकाराकडे आपली व तू कजा´ǐया बद यात ठेवायला देतो व कज´ परत करoयाची हमी देतो. कजा´ǐया सरि ततेसाठी तारणाचा वापर के ला जातो.

थोड यात तारण ह जे कजा´ǐया सरि ततेसाठी के लेला िन ेप. इथे िन ेपदा याला तारण ठेवणार (Pawnor) िन ेप. गहीताला तारण वीकारणारा (Pawnee) असे

हणतात. (कलम १७२)

११.१.२ वैध तारणासाठी आवeयक गो ी :

१) तारण हे चल मालम ेचच असते.

मौ यवान दािगने िकं वा मह वाचे कागदप तारण हण

ठेवoयात येतात. जमीनजमला

तारणा संबधीचा करार (कलम १७२ ते १७९)

घरदार वगैरही तारण हणून ठेवतात परतु यासाठी मालम ा ह तातरं (Transfer of

Property Act) कायदा नावाचा वतं कायदा आहे.

२) ताबा देणे :

तारण यवहारात व तूचा ताबा दस=याकडे देणे अ यंत आवeयक आहे. इथे एक गो ल ात घेतली पािहजे कT फu ताबाच िदला जातो. व तूची मालकT ताबा देणाया´कडेच राहते. ताबा जर िदला नाही तर तारण वैध ठरत नाही.

३) ताबा हा 9 यe असेल िकं वा सांके ितक :

य ताबा ह जे व तू उचलून नेऊन सावकराकडे देणे. परतु साकं े ितक ताबा ? जे

व तू य ात िदली जात नाही. परतु याǐया वरील ताबा अिधकार दस=याकडे

सोपिवला जातो. उदा. गदामाची चावी देणे. चा या दस=याकडे देणे हणजे सांके ितक

ताबा देणे होय.

munotes.in

४) ताबा देoयामागे उ ेश हा कज´ वेळेत परत करoयाची हमी असते . वेळेत कज´ परत

करoयासारखेच सांिगतलेल िविश काम यो य प तीने वेळेत प या मागे असू शकतो.

५) िदलेली व तू नतर परत के ली पािहजे :

´ करणे हादेखील उ ेश

ही स ा एक आवeयक गो आहे. सावकराकडे व तू कजा´साठी तारण हणून िदलेली असते. कज´ वेळेत परत के यावर सावकारांनी व तूचा ताबा परत मालकाला िदला पािहजे.

११.२ मालक नसले याकडून तारण (कलम १७८ व १७९)    

तारण ठेवणारा हा या व तूचा मालक असला पािहजे. तारणाचे अिधकार हे मालकालाच

आहेत. परत

ु या िनयमाला काय4ाने काही अपवाद िदलेले आहेत. यामळ

े िविश

कारचे लोक मालक नसताना स ा व तू तारण हणून ठेवू शकतात.

1) यापारी 9ितिनधी (Mercantile agents) :

मालिव Tǐया काय4ा माणे यापारी ितिनधी (Mercantile Agents) हणजे दैनंिदन

यापारात याǐयाकडे व तूंचा ताबा असतो. यापारातील दैनंिदन यवहारात यांना

व तू िवकoयाचा िकं वा गहाण ठेवoयाचा अिधकार असतो. हा अिधकार यापारी vढीमळ

ा झालेला असतो.

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos यामळ

े या यापारी ितिनधीकडे मालकाǐया संमतीने व तूचा व यांǐया मालकT

ह क सांगणा=या कागदप ांचा ताबा असतो, ते दैनिदन यहाराचा भाग हणून व तूचे मालक नसतानाही ती व तू सावकराकडे तारण हणून ठेऊन यावर कज´ घेऊ शकतात.

२) यथ’नीय करारात ताēयात असलेली व तू गहाण ठेवणे :

यथ´नीय कराराǐया वेळी जर या प ाला करार यथ´ ठरिवoयाचा अिधकार आहे यांनी तो यथ´ ठरिवलेला नसेल हणजेच आप याला असले या अिधकाराचा वापर के लेला

नसेल तर या यuTǐया ताěयात व तू आहे ती यuT वैधपणे व तू तारण हण ठेऊ

शकते. या सावकराकडे व तू तारण हणून ठेवoयात आली याला जर काही माहीत नसेल तर याला व तूचा वैध ताबा िमळतो. हणजेच तारण यवहार वैध ठरतो. तारण ठेवणाया´कडे व तूची िनवैध मालकT नाही आहे याची मािहती सावकाराला असता कामा नये. (कलम १७८ अ) उदा. अ नी फसवून ब ला व तू िवकoयास भाग पाडले. अ नी ती व तू क कडे गहाण ठेवली. क ला यातील कोण याही गो ीची मािहती नाही तर तारण

यवहार वैध ठरतो.

३) मया’िदत मालक असले याकडून तारण (कलम १७९) :

munotes.in

व तूम ये एखा4ाला मया´िदत मालकT असेल व यांनी ती गहाण ठेवली तर याची या व तूतील मालकT जेवढी असेल ते हढयाच माणात तारण वैध ठरतो. अशावेळी तारण ठेऊन घेणा=याला या मया´िदत मालकTची मािहती असो िकं वा नसो. यवहारात काही फरक पडत नाही.

उदा. अ ला र यावर ब चा sाि झ टर सापडतो. ामािणक य न कvनही अ ला व तूǐया मालकाचा प ा िमळत नाही. अ ला या व तूǐया दv तीवर v. २०/- खच´ के ले आिण नंतर ती व तू गहाण ठेवून v. १००/- चे कज´ क कडू न घेतला. ब ला क ला

v. २०/- िद यानंतरच आपली व तू परत िमळेल.

११.३ तारण ठेवणारा व ठेऊन घेणारा यांचे अिधकार आिण कत’ ये  

११.३.१ तारण ठेवणाîयाचे (pawner) अिधकार व कत’ ये :

व तूची िव हो याआधी िकं वा िव होईपय त ती परत िमळ याचा अिधकार (कलम १७७) :

व तू गहाण ठेवताना ठरािवक मदतीǐया आत कज´ परत करoयाचे ठरलेले असेल व या मदतीत जर कज´ फे डता आले नाही तर ती व तू दस=याला िवकू न सावकार आप या

कजा´ची वसूली कv शकतो. परतु अशावेळी सावकरानी य ात व तचीू िव T

करपय त कज´दार के हाही कजा´ची याजा सकट फे ड कvन व तूचा ताबा परत घेऊ

शकतो. परतु कज´ परत फे डoयात झाले या उशीराǐया काळात जर सावकाराला यावर

काही खच´ करावा लागला असेल तर तोही कज´दारानी भvन िदला पािहजे. कारण यांनी उशीर के यामळे हा जादा खच´ झालेला असतो.

तारणा संबधीचा करार (कलम १७२ ते १७९)

११.३.२ तारण ठेऊन घेणाया’चे (pawnee) अिधकार व कत’ ये:-

१) व तू तारण हण ठेवून घेoयाचा अिधकार. (कलम १७३ व १७४) :

कलम १७३ माणे तारण ठेऊन घेणारा कजा´ची परत फे ड होईपय त िकं वा िदलेल एखाद आ ासन पूण´ करे पय त तर व तू ठेऊन घेऊ शकतोच. या िशवाय रकमेवरील याज व

व तूǐया राखणीवर झालेला खच´ ही प ´पणे िमळेपयत व तू ठेऊन घऊे शकतो.

२) काही िवशेष खच’ करावा लागला (extra-orinary) तर तो परत िमळव याचा हvक :

व तूǐया राखणीवर जर सावकाराला काही िवशेष खच´ करावा लागला तर तो स ा कज´दाराकडे मागता येतो. उदा. गायीǐया तारणावर कज´ िदलेल आहे व गाय आजारी पडली व िवशेष औषधोपचार करावा लागला तर तोही खच´ सावकार वसूल कv शकतो.

३)िव ला अिधकार :

कजा´ची र कम स याज परत िमळेपय त व तू तारण हण आप याकडे ठेऊन घेता

munotes.in

येईल. िकं वा मदत संप यावर कज´दारानी पैसे िदले नाही तर याला मािहती देऊन परु शी मदत देऊन तो ती व तू िवकू न आप या कजा´ची परत फे ड कvन घेऊ शकतो.

४) िविश व तू ताबा अिधकार :

सावकाराला िविश व तूǐयाच ताबा घेoयाचा अिधकार आहे. कज´दारानी वेळेत पैसे परत के ले नाहीत तर तारण हणून ठेवलेलीच व तू अडवून ठेवता येते. कज´दाराǐया इतर काही व तू जरी याǐया ताěयात अस या तरी या अडवून ठेवता येत नाही.

५) वेळेत कज’ परत न के यास सावकाराचे अिधकार :

कज´दांरानी जर ठरले या मदतीत स याज कज´ परत के ले नाही तर सावकाराला पढील अिधकार ा होतात:-

● येणे रकमेसाठी कज´दारावर खटला दाखल कvन पैसे िमळेपय त याची व तू अडवून ठेवता येते.

● या िशवाय कज´दाराला परु शा मदतीची सूचना देऊन तारण ठेवले या व तूची िव T कvन कज´ फे ड कvन घेता येते.

६) सावकरानी व तूचा वापर कv नये :

गहाण ठेवले या व तूची वापरामळ आप या कामासाठी वापv नये.

े जर झीज वगैरे होत असेल तर सावकरानी ती व तू

c*ttct7ttt`*tctÀ ctÀt*to` ११.४ िनeेप व तारण यातील फरक

िनeेप	तारण
िन ेप अनेक कारचा असू शकतो जसे पैसे घेऊन िकं वा फु कट स ा	तारण हे खास कारणासाठीच असते. घेतलेले कज´ िकं वा िदलेल वचन वेळेत पणू ´ करoयाची ह ी हणनू तारणाचा वापर के ला जातो.
िन ेप गहीताला व तूची िव T करता येत नाही.	कज´ वेळेत परत न के यास सावकाराला व तूǐया िव Tचा अिधकार ा होतो.
िन ेप गहीता व तूचा वापर कv शकतो.	सावकार व तू फu ताěयात ठेऊन घेतो. याचा वापर कv शकत नाही.
इथे व तूचा य ताबा देoयात येतो.	इथे तारण हणून मालकTचे कागदप ही ठेवता येतात.

११.५ 9

munotes.in

1) तारणाǐया करारात तारण ठेवणारा व तारण ठेऊन घेणारा (Pawnor and Pawnee) यांचे अिधकार व कत´ ये िवशद करा.

2) मालक नसलेली यuT के हा व तू तारण हणून ठेऊ शकते?

3) िन ेप व तारण यातील फरक प करा.

4) संि टीपा िलहा:-

1) िन ेपदाता व िन ेप गहीता यांचे अिधकार आिण कत´ ये.

2) व तू सापडले याचे अिधकार व कत´ ये - ताबा अिधकार

5) या या 4ा:-

1) तारण ठेऊन घेणारा - सावकार

2) तारण ठेवणारा - कज´दार

3) तारण

❖❖❖❖

१२

9ितिनिध वाचा कायदा

(LAW oF AGENcY)

घटक रचना :

१२.० उि े

१२.१ अथ´ व ितिनधी संबध

ीǐया काय4ातील आवeयक गो ी.

१२.२ ितिनधी िनयuT करoयाǐया प ती

१२.३ ितिनध चे िविवध कार.

१२.४ ितिनधीची कत´ ये व अिधकार

१२.५ ितिनधीची िनयuT र करणे.

munotes.in

१२.६ िनयuT र न करता येणारे ितिनिध व

१२.७

१२.० उि े

या पाठाǐया अmयासानंतर त ु हाला पढील िवषयांची मािहती िमळेल

● ितिनधी िनयu

Tǐया िविवध प ती

● ितिनध चे िविवध कार

● ितिनधीचे अिधकार व कत´ ये

● पूव´संमती (Ratification) साठी आवeयक गो ी

● र न करता येणा=या ितिनधीची िनयuT

१२.१ 9ितिनधी या शēदाचा अथ’ व 9ितिनधी सब आवeयक गो ी

१२.१.१ या या व अथ’ :

धातील काय4ातील

करार संबधीǐया काय4ाǐया कलम १८२ म ये ितिनधी या या आहे, ’दस=याǐया वतीने काम करoयासाठी िकं वा एखा4ा यवहारात दस=याचे ितिनिध व करoयासाठी

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos नेमलेली यuT ह जे ितिनधी होय. ितिनधीची िनयuT करणा=याला िनयोuा (Principal) हणतात.

जे हा एक माणूस आप यावतीने काही काम करoयासाठी दस=याची िनयuT करतो

याला ितिनधीचा करार हणतात. अशा कारे नेमण करणा=याला िनयोuा

(Principal) हणतात तर याची नेमण के ली जाते याला ितिनधी हणतात.

(कलम १८२) ितिनधीला िनयोuाǐया वतीने दस=याशी करार करायचे असते.

ितिनधीनी ठरलेलं काम के यास याǐया कृ तीला िनयोuा हा जबाबदार राहतो.

१२.१.२ वैध 9ितिनधीसाठी आवeयक बाबी :

ितिनधीची या या या आधी आलेली आहे. या माणे ितिनधीनी पढील अटी पूण´ करणे आवeयक आहे. या अटी हणजे :-

१) िनयोmा व 9ितिनधी यांīयात करार झाला पािहजे :

असा करार एक अ यावeयक गो आहे. हणजेच ितिनिध वाची िनिम´ती कराराने के ली जाते. हा करार िनयोuा व ितिनधी यांǐयात होतो. हा करार उघड (Express) असतो

िकं वा काहीवेळा गहीतही धरला जातो.

munotes.in

२) 9ितिनधीनी 9ितिनधी हणून काम के ल पािहजे :

ितिनधी हा िनयोuाच काम करतो. ही गो यांनी बाहेरǐया यuTशी करार करताना

प के ली पािहजे. इथे एक यuT दस=याǐया वतीने काम करते. आिण यातून िनमा´ण होणारी जबाबदारी ही िनयो याची असते. ह जेच इथे काम दस=याǐयावतीने करoयात येते.

३) िनयोmा करार कर यास सeम असला पािहजे :

िनयोuा हा करार करoयास पा असला पािहजे - ह जेच समज असणारा, सvान (यो य वयाचा) वगैरे असावा.

४) 9ितिनधी करार कर यास पा अस याची आवeयकता नाही.

हणजेच कोणीही यuT ितिनधी हणनू काम कv शकते. ती यuT करार करoयास स म असoयाची आवeयकता नाही. (कलम १८४) अvान यuTची स ा ितिनधी

हण िनयuT करता येते. अशा ितिनधीनी के ले या करारानां िनयोuा जबाबदार

राहतो. इथे एक गो ल ात घेतली पािहजे कT करार करoयाची मता नसले या

ितिनधीनी के ले या कराराना तो ितिनधी िनयो याला जबाबदार राहत नाही.

हणजेच िनयोuा अशा ितिनधीला जबाबदार धv शकत नाही. यामळे करारामळ

िनयो याचे काही नकसान झाले तर तो नकसान ितिनधी कडू न वसूल कv शकत

नाही, ितिनधीǐया चकTमळ

करoयास स म नाही.

े नकसान झालेलं असलं तरीही. कारण ितिनधी करार

५) अशा करारांना 9ितफलाची आवeयकता नाही :

वैध ितिनधीǐया नेमणूकTǐया कराराला ितफलाची आवeयकता नाही (कलम १८५)

ितिनिध वाचा कायदा

ितफला िशवाय के ले या ितिनिधची िनयुuTही वैध िनयuT ठरते. परतु य

यवहारात ितिनधीला यांनी के ले या कामासाठी सव´साधारणपणे कमीशनǐया vपात

मोबदला देoयाची प त आहे.

१२.२ 9ितिनिध व िनमा’ण कर याīया िविवध प ती     

सव´साधारणपणे यवहारात बह¸तांश करार संबिं धत यuT वत:च करतात. परतु जे हा

आप यावतीने करार करoयासाठी दस=याची नेमणूक करoयात येते ितथे याला

ितिनधी (Agent) हणतात. ितिनधीची नेमण करणारा करार हा एक कराराचा

खास कार आहे. कलम १८२ म ये ितिनधीची िनयोuाची या या देoयात आलेली आहे. ती पढील माणे:-

1) ितिनधी: ितिनधी हणजे दस=याǐयावतीने करार करoयासाठी नेमलेली यuT

िकं वा एखा4ा गो ीत दस=याचे ितिनिध व करoयासाठी नेमलेली यuT.

2) या यuTǐया वतीने ितिनधी काम करतो याला िनयोuा हणतात.

munotes.in

3) ितिनधीची के लेली िनयuT ? जे ितिनधी करार.

9ितिनधीची नेमणूक :

ितिनधीची नेमणूक पढील प तीने के ली जाते.

१) खास करार कvन (कलम १८६ व १८७) :

इथे लेखी करार कvन ितिनधीची नेम ूक करoयात येते. असा करार तiडी ही करता

येतो. परत

ु नेहमीची प त ह जे लेखी मख

यार प कvन ितिनधीची नेमण

के ली

जाते. िनयो याǐया वतीने एखाद खास काम करoयासाठी मख Authority of Power of Attorney) ितिनधीची नेमणकू

यार प ाaारे (Letter of

के ली जाते. काही वेळा

िनयो याǐयावतीने नेह ी काम करoयासाठी स ा ितिनधीची नेमण करतात. उदा.

एखादी िवधवा आप या सव´ आिथ´क यवहार संभाळoयासाठी िव ासातील एखा4ा नातेवाईकाला ितिनधी हणून नेमते. इथे ितिनधी िनयोuाची सव´ कारची कामे या

यuTǐया वतीने करतो.

२) गृहीत कराराaारे 9ितिनधीची नेमणूक (कलम १८७) :

ब=याचवेळा एकू ण पfरि थतीवvन ितिनधीची नेमण गहीत धरoयात येते. सबिं धत

प ांǐया वागणूकTवvन असे गहीत के ले जाते. उदा. कलक याǐया अ च िद लीम ये दकान आहे. दकानाचा मॅनेजर ब क कडू न नेहमी या दकानासाठी माल खरदी करतो.

J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos घेतले या मालाचे पैसे अ चकते करतो. इथे ब हा अ चा ितिनधी समजला जातो. गहीत कराराची इतर उदाहरणे हणजे -

● भागीदार

● नोकर

● बायको , मलगा वगैरे

हे लोक ितिनधी समजले जातात. बायको ही नेह ी नवया´ची ितिनधी समजली जाते

िकं वा गहीत धरली जाते. नवरा आिण बायको जे हा एक राहतात ते हा बायको नव=याǐया समाजातील पतीचा वापर कvन दकानातून दैनंिदन गरजेǐया व तूंची खरदी

कv शकते. परतु पढील पfरि थतीत मा बायकोला असे अिधकार राहत नाहीत.

1) नव=यांनी बायकोला कज´ काढू नको िकं वा उधारीवर माल आणू नको हण सांिगतले आहे.

2) उधारीवर खरदी के ले या व तू दैनंिदन गरजेǐया नाहीत.

िन ून

3) खरदीसाठी नव=यांनी परु से पसेै िदलेले आहते

munotes.in

4) दकानदाराला नव=याने आप या बायकोला उधारीवर माल देऊ नको हणून

प पणे बजावले आहे.

ब) जे हा बायको ितची काहीही चूक नसताना नव=यापासून वेगळी राहते व नवरा ितǐया दैनंिदन गरजा भागिवoयासाठी पैसे देत नाही ते हा ती जीवनावeयक व तूंची नव=याǐया वतीने खरदी कv शकते.

गृहीत 9ितिनिध वाचे वvप पुढील 9माणे असू शकते.

१) नकारािधकार नाही (Agency by estoppel) :

एखादी यuT आपण दस=याǐया वतीने काम करीत आहोत असा भास िनमा´ण करते तर नंतर या यuTला आपल ितिनिध व नाकारता येणार नाही. थोड यात एखा4ाने आपण ितिनधी आहोत अस खोट सांगून यवहार के ला तर नंतर याला याची जबाबदारी नाकारता येणार नाही.

२) Holding Out. इथे एखादी यuT ितिनधी हण िनयो याǐया समोर वागते व

िनयोuा ही गो प पणे नाकारीत नाही तर नंतर याला ितिनधीǐया काया´ची जबाबदारी नाकारता येणार नाही. उदा. समजा एक यापारी नेह ी आप या नोकराला एखा4ा दकानातून उधारीवर खरदी करoयासाठी पाठिवतो व नंतर याचे पैसे देतो. परतं

एकदा यांनी नोकराकडे पैसे देऊन रोख खरदी करायला सांिगतले प◌ारतु नोकरानीं

नेहमी माणे माल उधारीवर आणले तर यापारला ते पैसे देoयास नकार देता येणार नाही.

३) गरजेमळ

े िनमा’ण झालेल 9ितिनिध व (Agency by necessity):

ितिनिध वाचा कायदा

काही िविश पfरि थतीत कायदा ितिनिध व गहीत धरते. उदा. एखा4ाने बायकोला टाकलं असेल तर ितने आप या दैनंिदन गरजेपोटी आणले या व तूंची िकं मत ितǐया नव=यानी अदा के लीच पािहजे. याला आपली जबाबदारी नाकारता येणार नाही. काही वेळा िनयो याची वेळेत परवानगी घेणे श य नसते. तशा वेळी ितिनधीनी के ले या कृ तीला िनयोuा जबाबदार असतो. समजा वासात कार िबघडली तर चालक ितची आवeयक दv ती मालकाला न िवचारताही कvन घेऊ शकतो. काहीवेळा ितिनधीला मालकाचे नकसान टाळoयासाठी आप या अिधकाराबाहेर काही कृ ती करावी लागते. इथे ितिनिध व गहीत धरले जाते.

४) पæात परवानगीचे 9ितिनिध व (Agency of ratification)

इथे घटना घड यानंतर मालक याची जबाबदारी वीकारतो. याला ratification असे

हणतात. इथे आधी परवानगी न घेता काही कृ ती तातडीने करावी लागते व परवानगी नंतर घेतली जाते.

सव´साधारणपणे ितिनधीनी जर िदले या अिधकारापिलकडे काही कृ ती के ली तर

munotes.in

याला िनयोuा जबाबदार राहत नाही. पण काही वेळा िनयोuा आपणह न या कृ तीची जबाबदारी वीकारतो. कलम १९६ म ये अशा ितिनधी संबधीǐया तरतूदी आहेत. एखा4ाने न सांगता दस=यानी याǐयावतीने काही कृ ती के ली तर नंतर या कृ तीला दसरी

यuT संमती देऊ शकते व न सांगता यांनी के ले या कृ तीची जबाबदारी वीकाv शकते

िकं वा याǐया परवानगी िशवायच कृ ती झालेली अस याम े याची जबाबदारी नाकाv

ही शकते. यांनी जर जबाबदारी वीकारायचे ठरिवले (Ratification) तर यांनी आधीच परवानगी िदली होती असे समजले जाते िकं वा आधी परवानगी िदली असती तर जी काही पfरि थती िनमा´ण झाली असती तशीच झालेली आहे असे समजले जाते.

१२.३       9ितिनधीचे       9कार             

ितिनध ची िवभागणी िविवध कारे करता येतो.

1) खास (Special) 9ितिनधी:- एखा4ा खास कामासाठी नेमलेला 9ितिनधी िकं वा खास 9ितिनधी :

इथे ितिनधीची नेमणूक एखा4ा िविश कामासाठी करoयात आलेली असते. अशी नेमणूक अ प मदतीसाठी व एखा4ाच कामासाठी मया´िदत असते. ते काम झाले कT

ितिनधी वाची नेमणकू संप

ात येते. उदा अ ब ला आप या मबं

ईत या एखा4ा लॅट

ǐया िव Tसाठी ितिनधी हणून नेमलं तर तो लॅट िवकू न झाले कT ितिनिध वाचा करार संप ात येतो.