HOOFSTUK 6
HOOFSTUK 6
ASPEKTE VAN VOORDEELTOEREKENING IN GEVAL VAN KONTRAKBREUK
6.1 Inleiding
In hierdie hoofstuk word 'n algemene ondersoek1 na die toerekenbaarheid van voordele in geval van kontrakbreuk onderneem. Dat voordeeltoerekening ook in die geval van ‘n eis weens kontrakbreuk van toepassing behoort xx xxxx, benodig nouliks enige betoog.2 Dit volg logies dat kontrakbreuk ook gunstige newewerkinge tot gevolg kan hê. Xxxxxxx en Xxxxxxxxx stel dit xxxx volg:3
“Where the defendant’s wrong or breach of contract has not only caused damage but has also conferred benefits upon the plaintiff, both the detrimental and the beneficial consequences must be taken into account in assessing the plaintiff’s loss. Though the rule has often been applied, its theoretical foundations have received scant attention.”
1 Die xxxx in die proefskrif val op voordele in deliktuele verband. Bloot vir doeleindes van volledigheid word ‘n oorsigtelike ondersoek na voordele in geval van kontrakbreuk gedoen en daarom word daar nie in hierdie hoofstuk ‘n regsvergelykende metode gebruik nie.
2 So kan ‘n werkgewer bv kontrakbreuk pleeg deur ‘n werknemer onregmatig af te dank. Weens die afdanking ontvang die werknemer ‘n pensioen en ‘n lompsom as afdankings-voordele. In die berekening van die skadevergoeding xxx xxxx ook oorweging aan die toerekenbaarheid van die pensioen en lompsom as toerekenbare voordele geskenk moet word. Sien ook in die algemeen Sandown Park (Pty) Ltd v Hunter Your Wine & Spirit Merchant (Pty) Ltd 1985 (1) SA 246 (W) veral 253C; Oelofse 1982 TSAR 66; De Wet en Van Wyk Kontraktereg Vol 1 225; Xxx xxx Xxxxx et al Kontraktereg 301; Xxxx Contract 799; Xxxxx 2003 THRHR 547; Xxxxxx en Potgieter Skadevergoedingsreg 233-236.
3 Damages (1979) LAWSA Vol 7 20. Hierdie xxxxxxxx moet natuurlik teen die agtergrond gesien word dat nie alle nadelige gevolge verhaalbare skade verteenwoordig nie en ook dat nie alle voordele toerekenbare voordele verteenwoordig nie. In lg verband is dit xxx xxxx waar die voordeeltoerekeningsvraagstuk ook in geval van kontrakbreuk ter sprake kom. Sien ook Xxxxxxx v Xxxxxx Heights (Pty) Ltd 1970 (1) SA 198 (K) 204B-C vir steun van die siening.
522
Die omvang van die toepassingsgebied van voordeeltoerekening en die korrekte aanwending van die beginsels onderliggend daaraan is in hierdie veld steeds 'n bron van onsekerheid. Hierdie onsekerheid word eendersyds deur die noue verband tussen voordeeltoerekening in die wye sin daarvan en die beginsels van beperking van skade4 meegebring en andersyds deur die beginsels rakende die toepassing van die relevante skadevergoedingsmaatstaf5 in geval van die spesifieke kontrakbreuk en die gevolge daarvan.
4 Daar is reeds in par 3.14 op die onderskeid tussen hierdie twee beginsels ingegaan. Die beginsels word nie in hierdie gedeelte herhaal nie. Daar word wel aan die hand van 'n bespreking van toepaslike regspraak tot die onderskeid oorgegaan. Sien par 6.5 en meer spesifiek par 6.5.2 in hierdie verband.
5 Sien par 6.4 in hierdie verband. Vgl ook Sandown Park (Pty) Ltd v Hunter Your Wine & Spirit Merchant (Pty) Ltd 1985 (1) SA 248 (W) in die algemeen oor die relevantheid van die skadevergoedingsmaatstaf en die beginsels van beperking van skade.
523
As vertrekpunt is dit nodig om terminologiese sekerheid ten aansien van begrippe xxxx “kontraktuele voordele” en “voordele weens kontrakbreuk” te kry. Kontraktuele voordele is 'n wye term wat enige verbetering van die xxxxx xx vermoënsposisie weens die sluit en die uitvoer van ‘n kontrak verteenwoordig en wat ook voordele (of wins) weens die verweerder se kontrakbreuk kan insluit. Die kontrak kan byvoorbeeld voordele teweegbring xxxx die vergoeding van mediese uitgawes of die betaling van ‘n pensioen. Hierdie voordele is as algemene reël nie vir doeleindes van voordeeltoerekening relevant nie, xxxxx xxxx xxxxxx van kontrakbreuk en skade is.6 Voordeeltoerekening is eers relevant indien daar vir die xxxxx skade uit die verweerder se kontrakbreuk vloei. Kontraktuele voordele waar skade nie bestaan nie, is vanselfsprekend vir doeleindes van voordeeltoerekening irrelevant.7 Kontraktuele voordele word vir doeleindes van voordeeltoerekening in die wye sin tot daardie voordele wat as gevolg van kontrakbreuk vir die skadevergoedingsaanspraak relevant is, beperk.8 Kontrakbreuk en die voordelige gevolge daarvan is juis ‘n rede wat kan meebring dat ‘n xxxxx xx vermoënsposisie verbeter of nie verder verswak nie. Hierdie voordele is gewoonlik moeiliker as in die geval van voordele weens ‘n delik herkenbaar aangesien ‘n xxxxx skadebeperkend kan optree. Dit kan byvoorbeeld gedoen word deur onder andere 'n nuwe kontrak te sluit, xxxxx vermoënsregtelike gevolge eers later realiseer.9 Die noue verband tussen voordeeltoerekening en die
6 Die xxxxx xxx bv ‘n kontrak ten aansien van die skiet van springstof sluit. Die kontrak plaas sekere verpligtinge op die verweerder ten aansien van veilige werksomstandighede. Dieselfde kontrak verskaf ook mediese en pensioenvoordele in geval van besering. Waar die xxxxx beseer word tydens die skiet van springstof in omstandighede waar die verweerder op ‘n nalatige wyse nie veilige werksomstandighede verskaf het nie, kan die kontraktuele betaling van mediese uitgawes en pensioen wel as kontraktuele voordele beskou word in geval waar ‘n eis weens kontrakbreuk of delik deur die verweerder ingestel word. Kontraktuele voordele kom ook in ‘n wye sin in deliktuele verband voor.
7 In par 1.6 is reeds betoog dat voordeeltoerekening tot die gebied waar die skade-element figureer, beperk is. Hierdie argument is ook in geval van kontrakbreuk geldig.
8 Die voordele kan o a 'n besparing van uitgawes of die wins van 'n opvolgende transaksie wees. Daar is nie 'n numerus clausus van verskyningsvorme van voordele nie.
9 Die nuwe kontrak as xxxx van skadebeperkende optrede kan dalk met die sluiting daarvan baie gunstig blyk xx xxxx maar met verloop van tyd kan dieselfde kontrak baie onekonomies raak. Gestel A pleeg kontrakbreuk deurdat hy nie aandele op ‘n ooreengekome datum vir B gekoop het nie. As xxxx van skadebeperkende optrede koop B nou ander aandele aangesien die ooreengekome aandele nie meer beskikbaar is nie. Die nuut gekoopte aandele blyk aanvanklik uit ‘n beleggingsoogpunt ‘n beter koop xx xxxx maar verloor skielik na 10 maande bykans alle waarde. Intussen het die oorspronklik ooreengekome aandele in waarde gestyg. Waar B aanvanklik nie skade gely het nie ervaar B nou na 10 maande skade weens die aanvanklike
524
toepaslike skadeberekeningsmaatstaf verbloem ook soms die bestaan van voordele.10
Voordele weens kontrakbreuk is xxxxx as kontraktuele voordele en word beperk tot gunstige newewerkinge wat as gevolg van of na die skadestigtende gebeurtenis ontstaan, xxxxx voordele tot gevolg het dat die xxxxx xx vermoënsposisie as gevolg van die kontrakbreuk verbeter of nie verder verswak nie. Vir doeleindes van terminologiese suiwerheid behoort daar op die terrein van voordeeltoerekening eerder na voordele weens kontrakbreuk xxxxxx xx word as na kontraktuele voordele aangesien eersgenoemde ‘n skade-element vereis terwyl laasgenoemde nie noodwendig skade vereis nie.
skadebeperkende optrede.
10 Sien in die algemeen Xxxxxx x Xxxxxxx 1955 (3) SA (D), Xxxxxxx v Xxxxxx Heights (Pty) Ltd 1970 (1) SA 198 (K) en Sandown Park (Pty) Ltd v Hunter Your Wine & Spirit Merchant (Pty) Ltd 1985 (1) SA 248 (W) as voorbeelde waaruit dit blyk dat die onderskeid soms baie moeilik is om xx xxxx.
525
Die twee vernaamste scenario's wat in geval van voordele weens kontrakbreuk onderskei kan word, is dat voordele uit die kontrakbreuk per se kan voortspruit.11 Andersyds kan daar as gevolg van die kontrakbreuk 'n skadebeperkende handeling volg, xxxxx optrede 'n voordeel tot gevolg kan hê.12 'n Verdere aspek om in gedagte xx xxx, is dat die kontrakbreuk ook voordele kan inhou wat nie as toerekenings- voordele aangemerk behoort te word nie en gevolglik kollaterale voordele is.13 Hierdie voordele word gewoonlik van toerekening uitgesluit weens die afwesigheid van kousaliteit.
In geval van kontrakbreuk is die reëls van voordeeltoerekening dieselfde as in geval ‘n deliktuele eis. Deliktuele eise manifesteer as verskeie eisoorsake en dit bring nie mee dat die toepaslike beginsels insake voordeeltoerekening na gelang die
11 'n Voorbeeld is waar die xxxxx kontrakteer om aandele op 'n spesifieke datum te verkoop. Die verweerder verkoop die aandele op 'n latere datum as die ooreengekome datum. Die aandele het egter intussen in waarde verdubbel met die gevolg dat die xxxxx xxxxx die kontrakbreuk nie enige skade ly nie.
12 'n Voorbeeld is waar die verweerder masjiene van 'n sekere standaard moes lewer. Xx xxxxx substandaard masjiene. Die xxxxx kanselleer die kontrak en ter beperking van die skade word ander masjiene gekoop, xxxxx masjiene die produksieverwagting oorskry en gevolglik verhoog die xxxxx xx wins. Xxxx in hierdie verband die bekende geval van British Westinghouse Electric and Manufacturing Co Ltd v Underground Electric Railways Co of London Ltd [1912] AC 673.
13 Hierdie xxx daardie voordele wees wat buite die kader van skadebeperkingsvoordele val. Sien par 6.7 vir die bespreking van parallelle kontrakte as voorbeeld hiervan. Sien ook Xxxxxxx v Xxxxxx Heights (Pty) Ltd 1970 (1) SA 198 (K); Sandown Park (Pty) Ltd v Hunter Your Wine & Spirit Merchant (Pty) Ltd 1985 (1) SA 248 (W).
526
6.2 Basiese beginsels in geval van voordele weens kontrakbreuk
14 Sien in die algemeen par 3.19 ten aansien van die reëls van voordeeltoerekening en ook par
3.20 ten aansien van die toepassing van die toerekeningsmaatstaf.
527
Xxxxx xxxx beginsels speel in geval van voordele weens kontrakbreuk 'n belangrike rol. Eerstens het kousaliteit as toerekeningskriterium in geval van voordele weens kontrakbreuk 'n belangrike funksie te vervul.15 Tweedens moet die betrokke skade- berekeningsmaatstaf vir die aard van die kontrak en die tipe kontrakbreuk geïdentifiseer en toegepas word.16 Derdens is skadebeperkingsvoordele egte voordeeltoerekeningsvoordele en kwalifiseer as sodanig om toegereken te word.17 In die vierde plek is openbare beleid ook ‘n belangrike element in die beoordeling van voordeeltoerekening in geval van voordele weens kontrakbreuk.18
Dit is ook belangrik om 'n onderskeid te handhaaf tussen kontrakte wat voor en na die skadestigtende gebeurtenis gesluit word.19 Hierdie onderskeid is onder andere belangrik ten einde faktore behorende tot die skadeberekeningsmaatstaf van faktore
15 Sien par 6.3 ten aansien van kontrakbreuk, kousaliteit en voordeeltoerekening.
16 Sien par 6.4 vir 'n bespreking van die skadeberekeningsmaatstaf.
17 Skadebeperkingsvoordele moet van die toepaslike skadeberekeningsmaatstaf weens kontrakbreuk onderskei word. Xxxx Contract 762 volg ‘n ander berekeningsformule ter bepaling van die skadevergoeding waar skadebeperkingsvoordele ter sprake is. Sien par 6.4.1 vir ‘n bespreking van Xxxx xx berekeningsformule.
18 Sien par 6.6 in hierdie verband.
19 In hierdie verband is die skadestigtende gebeurtenis die kontrakbreuk, xxxxx gebeurtenis vir doeleindes van kousaliteit as voordeeltoerekeningsvereiste belangrik kan wees. Sien par 6.7 vir 'n bespreking van parallelle kontrakte, xxxxx kontrakte voor die skadestigtende gebeurtenis gesluit word.
behorende tot skadebeperkende voordele te kan onderskei.20
6.3 Kontrakbreuk, kousaliteit en voordeeltoerekening
6.3.1 Inleiding: skade, skadevergoeding en skadeberekening
20 Sien onderskeidelik par 6.4 en 6.5 ten aansien van voordeeltoerekening en die skadeberekeningsmaatstaf, voordeeltoerekening en skadebeperkende voordele.
529
Dit is bekende reg dat ‘n xxxxx wat wil slaag vir die verhaal van skadevergoeding weens kontrakbreuk xxx moet bewys dat die verweerder se kontrakbreuk verhaalbare skade veroorsaak het.21 Indien skade wel as gevolg van kontrakbreuk bewys is, volg dit in die algemeen dat die xxxxx op skadevergoeding geregtig is. Hierdie skade en skadevergoeding moet op ‘n xxxxxx bepaal en bereken word. In hierdie verband is dit stellings xxxx die van De Wet en Van Wyk wat verwarring kan veroorsaak indien sekere basiese aspekte betreffende skade, skadevergoeding en skadeberekening nie korrek beoordeel en toegepas word nie. Hulle stel dit xxxx volg:22
“Xxxx ons gesien het, moet by die vasstelling of daar skade gely is, en wat die omvang daarvan was, die huidige vermoënsposisie van die onskuldige vergelyk word met die waarin hy sou gewees het indien geen kontrakbreuk plaasgevind het nie. Dit bring noodwendig mee dat teen die nadelige gevolge van die kontrakbreuk die voordelige gevolge, as daar is, opgeweeg
moet word.”23
Hierdie wye skademaatstaf tref myns insiens nie die nodige onderskeid tussen sekere basiese aspekte betreffende skade, skadeberekening, skadevergoeding en voordeeltoerekening nie. Indien hierdie aspekte nie behoorlik van mekaar geskei word nie, kan dit byvoorbeeld gebeur dat voordele weens oënskynlike skadebeperkende optrede die skade uitwis, xxxxx voordele dalk ten onregte as skadebeperkende voordele aangemerk word en sodoende xxxx van die skadeberekeningsmaatstaf vorm.24 Deur die toepassing van so 'n algemene en omvattende skademaatstaf word die belangrike funksie wat voordeeltoerekening in die skadevergoedingsreg vervul,
21 Dat skade ‘n vereiste vir ‘n geslaagde aksie op grond van kontrakbreuk is, is bekende reg en word vir doeleindes van hierdie proefskrif nie verder ondersoek nie. Sien in hierdie verband o a: Xxxxx v Van der Vyver 1970 (1) SA 633 (A) 643C; Xxxxxx x Xxxxxxx 1984 (3) SA 647 (A) 664D-665H; Visagie v Gerryts 2000 (3) SA 670 (K) 682C-F; Xxxx Contract 737-740; Xxxxxx en Potgieter Skadevergoedingsreg 313-368; Xxxxxxx en Xxxxxxxxx Damages LAWSA Vol 7 44 en die gesag xxxx xxxx die skrywers aangehaal.
22 De Wet en Van Wyk Kontraktereg Vol 1 225.
23 Sien ook Xxx xxx Xxxx 1980 THRHR 14-15 wat m i ook nie die nodige vereiste onderskeid tussen skade en uitgawes en die maatstaf ter bepaling van skade, skadeberekening en skadevergoeding handhaaf nie.
24 Sien x x Xxxx Contract 762 wat aanvoer dat die maatstaf ten opsigte van die berekening van skadevergoeding in geval van skadebeperkende optrede van die normale berekening verskil. Sien par 6.4 ten aansien van ‘n bespreking hiervan.
530
oënskynlik geïgnoreer.25 Dit is derhalwe nodig dat sekerheid oor aspekte xxxx skade, skadeberekening en skadevergoeding in geval van kontrakbreuk verkry moet word. Hierdie aspekte moet xxx ook van voordele en voordeeltoerekening in die wye en eng sin daarvan onderskei word.
25 Daar is in par 3. 9 daarop gewys dat die sommeskadeleer as skademaatstaf veroorsaak dat voordeeltoerekening as ‘n selfstandige leerstuk verswelg word.
531
Die algemene en bekende reël wat ingeval van kontrakbreuk geld, is dat die xxxxx in die posisie geplaas moet word asof die kontrak na behore uitgevoer was.26 In Holmdene Brickworks (Pty) Ltd v Xxxxxxx Construction Co Ltd stel die appèlhof die reël vir die berekening van skadevergoeding xxxx volg:27
“The fundamental rule in regard to the award of damages for breach of contract is that the sufferer should be placed in the position he would have occupied had the contract been properly performed, so far as this can be done by the payment of money and without undue hardship to the defaulting party ...”28
Hierdie reël word deur die xxxx toegepas ten einde aan die verontregte party skadevergoeding te laat toekom as vergoeding vir die kontrakbreuk.29 Xxxxxxx formuleer dit so:30
26 Xxxx Xxxxxxx v Xxxxx 1983 (3) SA 229 (D) 233G, Xxxxx v Wall 1993 (1) SA 235 (T) 239G en Mainline Carriers (Pty) Ltd v Jaad Investments CC 1998 (2) SA 468 (K) 471I-J 477B. Sien ook in die algemeen Xxxx Contract 799-803 en Xxxxxx en Potgieter Skadevergoedingsreg 78-85 vir 'n bespreking van die skadevergoedingsmaatstaf en die gesag xxxx xxxx die skrywers aangehaal.
27 1977 (3) SA 670 (A) 687C.
28 Sien ook in die algemeen Victoria Falls and Transvaal Power Co Ltd v Consolidated Langlaagte Mines Ltd 1915 AD 1 22; Katzenellenbogen Ltd v Xxxxxx 1977 (4) SA 855 (A) 875C.
29 Hierdie maatstaf kan ook xxxxxx xxxxxx word deurdat die xxxxx geregtig is om in die posisie geplaas te word wat sou bestaan indien die verweerder nie kontrakbreuk gepleeg het nie.
30 1976 THRHR 1.
532
“Die algemene reël vir die berekening van enige skadevergoeding waarop die skuldeiser in geval van kontrakbreuk aanspraak kan maak, is dat hy geregtig is om geplaas te word in die posisie waarin hy sou gewees het as die kontrak reëlmatig nagekom is. Daar word xxx xxxx dat hy geregtig is op sy positiewe of vervullingsinteresse.”
533
Hierdie maatstaf is volgens Xxxxxxx die algemene “reël” vir die berekening van skadevergoeding in geval van kontrakbreuk.31 Xxxxxx en Potgieter daarenteen stel die maatstaf vir die berekening van skadevergoeding anders:32
“Skadevergoeding moet bereken word met verwysing na die toepaslike waardemaatstaf op die korrekte tydstip en plek met inagneming van die beginsels van voordeeltoerekening, die xxxxx xx plig om xx xxxxx te beperk (die mitigasieplig), en enige toepaslike statutêre bepaling.”
Deur van die “toepaslike waardemaatstaf” vir die berekening van skadevergoeding gebruik xx xxxx, blyk dit asof die skrywers hiermee wil voorhou dat die waarde- maatstaf vir die berekening van skadevergoeding na gelang van die aard van die kontrakbreuk kan verskil. So ‘n standpunt is myns insiens wel korrek, mits hierdie maatstaf as ‘n maatstaf vir die berekening van skadevergoeding gesien word.
Die reël wat Xxxxxxx beskryf is nie ‘n egte skademaatstaf nie maar verteenwoordig myns insiens eerder die doel wat met die toekenning van skadevergoeding in geval van kontrakbreuk bereik wil word. Die doel van die skadevergoeding in geval van kontrakbreuk is om die xxxxx in die finansiële posisie (vermoënstoestand) xx xxxxx waarin hy sou wees as die kontrak behoorlik nagekom was.33
31 Die argument of ‘n xxxxx in sekere gevalle geregtig is om negatiewe interesse te kan eis, xxx xxxxx die oogmerk van hierdie studie en word dus nie ondersoek nie. Sien in die algemeen in hierdie verband Probert v Xxxxx 1983 (3) SA 229 (D); Xxxxx v Wall 1993 (1) SA 235 (T) 239G; Mainline Carriers (Pty) Ltd v Jaad Investments CC 1998 (2) SA 468 (K); Xxxxxxx 1976 THRHR 1-14; Xxxxx 1984 SALJ 616-640; Xxxxxxxx 1985 TSAR 201-212.
32 Skadevergoedingsreg 316. Die skrywers aanvaar wel die positiewe interesse-maatstaf as die algemene maatstaf vir die berekening van skadevergoeding. Sien Skadevergoedingsreg 315.
33 Vgl Van Jaarsveld en Oosthuizen Handelsreg Vol 1 171.
534
Die vraag is of die maatstaf waarvolgens vir skade getoets word na gelang die aard van die kontrakbreuk kan verskil. Die skademaatstaf behoort myns insiens nie te verskil nie. Die maatstaf vir die bestaan van skade in geval van kontrakbreuk moet ‘n konkrete een wees.34 Hierdie maatstaf moet nie aan skadevergoeding gekoppel word nie maar wel aan die bestaan van skade. Skade word geïdentifiseer deur ‘n vergelykingsondersoek na sekere individuele vermoënsbestanddele met verwysing na relevante tydstippe en tydperke te onderneem.35 Die maatstaf waarvolgens vir skade getoets word, behoort dus nie tussen die verskeie vorme van kontrakbreuk te verskil nie, aangesien die skademaatstaf ‘n konstante een behoort xx xxxx. Die skademaatstaf kan nie anders as om ‘n vergelyking van ten minste twee posisies xx xxxx nie. So moet die vermoënsposisie voor en na die skadestigtende gebeurtenis of wat nou is, met wat sou xxx xxxx vergelyk word.36
Daar moet deurgaans tussen die maatstaf vir die bepaling van skade en die maatstaf vir die bepaling van skadevergoeding onderskei word. Hoewel die maatstawwe nou verwant is, kan hierdie maatstawwe immers nie dieselfde wees nie. Die korrekte maatstaf vir die berekening van skadevergoeding is xxxx Xxxxxx en Potgieter37 hierbo aandui gedagtig daaraan dat die waardemaatstaf na gelang die aard van die kontrak en die aard van die kontrakbreuk kan verskil.
Laastens moet die skadeberekeningsmaatstaf van die skademaatstaf onderskei word.38 Hierdie maatstawwe is in geval van kontrakbreuk wel verskillend. Die skadeberekeningsmaatstaf hang ten nouste saam met die aard van die kontrak en die
34 Sien par 1.7.1 en 3.10 ten aansien van skade en die konkrete benadering tot skade.
35 Sien die bespreking van die sommeskadeleer en die konkrete skadeleer in par 3.9 en 3.10 onderskeidelik. Vgl ook Xxx xxx Xxxxx et al Kontraktereg 300-301 vir steun ten aansien van die konkrete benadering tot skade.
36 Hierdie vergelyking moet plaasvind in ag genome die relevante tydstippe en tydperke asook die aard van die kontrak en die aard van die kontrakbreuk.
37 Sien Skadevergoedingsreg 316.
38 Sien par 6.4 vir ‘n vollediger bespreking van voordeeltoerekening en die skadeberekenings- maatstaf.
535
aard en die omvang van die kontrakbreuk. Die skadeberekeningsmaatstaf het ten doel om die omvang van die skade as gevolg van die kontrakbreuk te bereken of te kwantifiseer ten einde ‘n skadevergoedingsbedrag daar te stel. Die skade- vergoedingsbedrag wat hierdeur bereken word, stel ‘n voorlopige vergoedingsbedrag daar. Die voorlopige vergoedingsbedrag kan hierna weens die bestaan van moontlike verrekenbare voordele aangepas word om die skadevergoeding daar te stel.
6.3.2 Voordeeltoerekening en kousaliteit
Die toepaslike kousaliteitsmaatstawwe in geval van kontrakbreuk is eerstens feitelike
kousaliteit39 om ’n algemene kousale verband tussen die kontrakbreuk en die skade te bepaal en daarnaas “juridiese kousaliteit”40 om aanspreeklikheid te beperk. Xxxx met verwysing na kousaliteit in geval van kontrakbreuk, stel dit xxxx volg:41
“The basic problem is the same in contract, delict and criminal law; but in contract there is a preliminary question: did the parties agree, expressly or impliedly, on their responsibilities in regard to certain factors which could contribute to bringing about the loss?”
Daar is reeds xx xxxx geargumenteer dat kousaliteit 'n vanselfsprekende vereiste ten aansien van voordeeltoerekening in die wye sin is.42 Dit is derhalwe nodig om die wisselwerking tussen die toepaslike kousaliteitsmaatstawwe in geval van kontrakbreuk waar voordele ter sprake is, te ondersoek. As feitelike kousaliteits- maatstaf in geval van kontrakbreuk kan die xxxx dat een xxxx uit ‘n ander volg, gebruik
39 In Napier v Xxxxxxx 1995 (3) SA 140 (A) 144C stel die hof dit xxxx volg: “The initial enquiry will normally be whether there is ‘factual causation’.” Sien ook in die algemeen Xxxxxx en Potgieter Skadevergoedingsreg 273-274 en die gesag deur hulle aangehaal.
40 In Napier v Xxxxxxx 1995 (3) SA 140 (A) 144D stel die hof dit xxxx volg: “If this initial enquiry leads to the conclusion that the prior event was a causa sine quo non of the subseguent one, the further question arises, viz whether there is a sufficiently close relationship between the two events to constitute the former the legal cause of the latter.”
41 Contract 739-740.
42 Sien par 2.4.6 en 3.18 vir 'n vollediger bespreking van kousaliteit en die verhouding daarvan ten aansien van voordeeltoerekening.
536
word, xxxxx vasstelling xxxx xxxxxx en ervaring gedoen kan word.43 In die toepassing van voordeeltoerekening by kontrakbreuk kan hierdie kousaliteitsmaatstaf as toets vir feitelike kousaliteit dien.44 Geen probleme behoort dus in die toepassing en die wisselwerking van feitelike kousaliteit in geval van kontrakbreuk en feitelike kousaliteit in geval van voordeeltoerekening te bestaan nie, aangesien dieselfde beginsels toegepas kan word.
43 Sien in die algemeen Neethling et al Deliktereg 194-196 en Xxxx Contract 771-773 vir 'n bespreking van die teoretiese posisie, die vereistes en toepassing daarvan en 'n algemene verwysing na relevante regspraak.
44 Vgl par 3.18 ten aansien van ‘n bespreking van voordeeltoerekening en kousaliteit.
537
In geval van “juridiese kousaliteit” ten aansien van kontrakbreuk word kousaliteit anders as in deliktuele verband toegepas. In Xxxxxx & Co Ltd v Jungheinrich formuleer die hof die beginsel ten aansien van aanspreeklikheid xxxx volg:45
“The question whether damage claimed in an action for breach of contract is or is not too remote depends in our view on whether at the time when the contract was made, such damage can fairly be said to have been in the actual contemplation of the parties or may reasonably be supposed to have been in their contemplation, as a probable consequence of a breach of the contract.”
In die geval van kontrakbreuk geld addisionele reëls. Xxx Xxxxxxxxx en Oosthuizen stel een van die reëls xxxx volg:46
“Die eerste reël is dat slegs skade wat die partye inderdaad voorsien het, of wat hulle in die besondere omstandighede van die geval toegereken word om te voorsien, verhaal kan word.”
In hierdie verband kom aspekte xxxx konvensie, kontemplasie en voorsienbaarheid ter sprake, xxxxx beginsels ten doel het om die verhaalbaarheid van skade te beperk.47 Daar is ook reeds aangedui dat ‘n tempering van oorsaaklikheid nodig is ten
45 1931 AD 156 op 169. Vgl ook Xxxxx Investments (Pty) Ltd v Kalovyrnas 1976 (2) SA 545 (A).
46 Handelsreg Vol 1 173.
47 Dit is nie nodig vir doeleindes van die proefskrif om op hierdie beginsels in te gaan nie. X x xxxxx hierdie beginsels geen bydra tot die hantering van voordeeltoerekening nie en word dus daar gelaat. Sien in die algemeen Xxxxxx & Co Ltd v Jungheinrich 1931 AD 156; Xxxxx Investments (Pty) Ltd v Kalovyrnas 1976 (2) SA 545 (A). Vgl ook Xxxxxxxx Contract 637 641 en
538
einde voordele vir toerekenbaarheid te evalueer.48 Hierdie tempering word deur ‘n juridiese kousaliteitsmaatstaf te wete openbare beleid met elemente van redelikheid, billikheid en regverdigheid gedoen.49 Myns insiens geld hierdie beginsels
Xxxx Contract 739-780 vir ‘n algemene bespreking van die toepaslike beginsels ten aansien van die beperking van aanspreeklikheid in geval van kontrakbreuk.
48 Sien par 3.18 in hierdie verband.
49 Vgl par 6.6 vir ‘n bespreking van voordeeltoerekening en openbare beleid in geval van kontrakbreuk.
539
onveranderd ten aansien van voordeeltoerekening in geval van kontrakbreuk.50 Ten aansien van aanspreeklikheidsbeperking51 in geval van kontrakbreuk kan die voorgestelde soepelbenadering xxxx in S v Mokgethi52 en opvolgende regspraak53 neergelê, myns insiens ook moontlik aanwending vind. So kan beleidsoorwegings aanwending vind om te verhoed dat ‘n kontrakbreker se aanspreeklikheid die grense
50 Sien par 3.18 vir 'n bespreking van die toepaslike juridiese kousaliteitsmaatstaf, asook die toepassing daarvan.
51 In par 3.18 word betoog dat juridiese kousaliteit wel ‘n oorwegende rol in die beoordeling van voordeeltoerekening vorm. Die argument in hierdie verband is ook hier van toepassing.
52 1990 (1) SA 32 (A).
53 Sien par 3.18 vir 'n bespreking van die beginsels xxxx in S v Mokgethi 1990 (2) SA 32 (A) uitgestip is. Hierdie beginsels is in International Shipping Co (Pty) Ltd v Bentley 1990 (1) SA 680 (A) 701A 701D-F en in Standard Chartered Bank of Canada v Nedperm Bank Ltd 1994 (4) SA 747 (A) 764I-765A as korrek bevestig.
van redelikheid, billikheid en regverdigheid oorskry.54
6.4 Voordeeltoerekening en die skadeberekeningsmaatstaf
6.4.1 Inleiding
54 In S v Mokgethi 1990 (2) SA 32 (A) 40D-E word redelikheid, billikheid en regverdigheid as (strafregtelike) aanspreeklikheidsbeperkingsmaatstaf aangewend.
541
Dit is in die milieu van kontrakbreuk en die gevolge daarvan waar beginsels van voordeeltoerekening teenoor beginsels van beperking van skade en die toepaslike skadeberekeningsmaatstaf probleme verskaf. Weens die aard van die kontrak en die aard van die spesifieke kontrakbreuk kan die skadeberekeningsmaatstaf van geval tot geval verskil. Alhoewel ‘n algemene en vae maatstaf, te wete die positiewe interesse- maatstaf in die geval van berekening van skadevergoeding, toegepas word, word die toepassing van hierdie maatstaf deur die inwerking van voordele en die beginsels van skadebeperkingsoptrede vertroebel.55 Dit is nie moontlik om 'n spesifieke formule ten opsigte van die skadeberekeningsmaatstaf daar te stel wat eenvormig in alle gevalle van kontrakbreuk toegepas kan word nie.56 Dit is belangrik om daarteen xx xxxx om byvoorbeeld aanpassingsvoordele te vermeng met voordele wat xxxx van die spesifieke skadeberekeningsmaatstaf van die betrokke kontrakbreuk vorm.57 Aanpassingsvoordele xxxx byvoorbeeld skadebeperkende voordele is xxxx van voordeeltoerekening terwyl inflasie en inkomstebelasting xxxx van die skadeberekeningsmaatstaf is. Xxxx xx siening in hierdie verband is xxxx volg:58
“It is suggested that when mitigation is in question the formula for calculating damages is:
(1) Such loss flowing from the original breach as is agreed upon or is provided for in the residual rules, plus
(2) (a) expenses which were incurred ... to mitigate loss flowing from the original breach ...
(b) additional loss, if any, ... by taking such steps ...
minus
(3) whatever benefit is obtained or would have been obtained had reasonable steps been taken to mitigate
55 Holmdene Brickworks (Pty) Ltd v Xxxxxxx Construction Co Ltd 1977 (3) SA 670 (A) 687C-E.
56 Die skadeberekeningsmaatstaf waarna hier xxxxxx word, is nie die positiewe interesse- maatstaf nie maar die skadeberekeningsmaatstaf wat vir die spesifieke tipe kontrakbreuk geld. So xxx die skadeberekeningsmaatstaf weens kontrakbreuk van 'n boukontrak en kontrakbreuk weens die verkoop van 'n motorkar verskil.
57 Sien bv Xxxxxxx v Xxxxxx Heights (Pty) Ltd 1970 (1) SA 198 (K).
58 Contract 762.
542
the loss.”
Die siening xxx Xxxx is vir kritiek vatbaar. Deur hierdie formule word voordeel- toerekening as xxxx van die proses van skadeberekening gesien. So ‘n siening doen juis afbreek aan die gedagte dat voordeeltoerekening ‘n afsonderlike vraagstuk is.59 Skadebeperkingsvoordele is wel verrekenbare voordele maar moet nie as xxxx van die skadeberekeningsformule gesien word nie maar as xxxx van voordeeltoerekening. ‘n Belangrike rede vir die onderskeid is dat die “plig” om skade te beperk nie altyd intree nie en daar tog voordele weens die optrede van die xxxxx xxx ontstaan, xxxxx voordele nie toegereken behoort te word nie, ondanks die xxxx dat dit lyk of die voordele weens skadebeperkende optrede kon ontstaan het, of inderdaad die skade feitelik beperk het.60
Indien die onderskeid nie deeglik in ag geneem word nie kan daar maklik ‘n oorsnyding van beginsels plaasvind wat tot verwarring kan lei. Hierdie standpunt kan met die volgende voorbeeld beter toegelig word. Xxxxxx A se dienskontrak van twee jaar word deur B se kontrakbreuk beëindig. A sou in elk geval na afloop van die oorspronklike twee jaar se diens by B afgetree het. A bevind hom weens B se kontrakbreuk in ‘n benarde finansiële posisie tot die mate dat hy sy huis moet verkoop om finansieel te oorleef. A verkoop egter sy huis vir twee maal die markwaarde bloot omrede A se huis vir die koper goed geleë is. A soek verder ook alternatiewe werk maar vind eers vyf maande later ‘n heel ander tipe kontrak maar wel vir drie jaar en
59 Daar kan geargumenteer word dat dit in die praktyk weinig verskil xxx xxxx. M i moet na teoretiese suiwerheid gestreef word en is dit wel belangrik om die onderskeid te handhaaf.
60 Xxxxxxx v Xxxxxx Heights (Pty) Ltd 1979 (1) SA 198 (K) is juis ‘n geval waar die voordeel die skade uitwis maar nie verreken is nie. Sien ook Sandown Park (Pty) Ltd v Hunter Your Wine & Spirit Merchant (Pty) Ltd 1985 (1) SA 248 (W) waar die voordele nie uit skadebeperkende optrede vloei nie.
543
teen baie beter finansiële voordele. Verder het A vanaf sy vriende xxxxx xx benarde finansiële posisie R 10 000 ontvang. Weens die diensbeëindiging het A ook ‘n addisionele onverpligte lompsom van R 12 000 ontvang. A dagvaar nou vir B vir skadevergoeding as gevolg van die kontrakbreuk.
Uit die voorbeeld hierbo is dit duidelik dat verskeie elemente toepassing vind ten einde A se skade te kan bereken. Die vernaamste hiervan is wat die toepaslike skadeberekeningsmaatstaf in hierdie tipe kontrakbreuk is. Tweedens is voordeel- toerekening ook relevant. As derde element is beginsels van beperking van skade ter sprake. Hierdie faktore behoort nie in die skadeberekeningsmaatstaf opgeneem te word nie maar moet afsonderlik as individuele vraagstukke beoordeel en toegepas word.61 Voordeeltoerekening het nie primêr met skadeberekening en die maatstawwe daarvan te doen nie maar wel met die bepaling van skadevergoeding.62 Voordele wat in die proses van skadeberekening geïdentifiseer word, xxxx byvoorbeeld besparing van uitgawes, word wel as xxxx van kwantifisering of te wel die berekening van skade verreken maar is nie egte voordeeltoerekeningsvoordele nie.63 Dit is derhalwe belangrik om die verskeie elemente van mekaar xx xxxx en afsonderlik te beoordeel ten einde tussen skade, voordele, voordeeltoerekening en skadevergoeding te kan onderskei.
Die beoordeling ter bepaling van skadevergoeding in geval van kontrakbreuk xxx xxxx volg gedoen word. Eerstens moet die gevolge van die kontrakbreuk vir skade beoordeel word. Indien skade bestaan, moet die omvang van die skade vasgestel
61 Xxxx Xxxxxx en Potgieter Skadevergoeding 358 waar die skrywers aandui dat dit kan gebeur dat beginsels van voordeeltoerekening en die mitigasieplig by die skadeformule ingebou word. Die korrekte standpunt behoort xx xxxx dat die gevolge van die kontrakbreuk ondersoek moet word ten einde gunstige newewerkings te identifiseer. Hierdie gunstige newewerkings behoort afsonderlik vir toerekening beoordeel te word, instede daarvan dat hierdie vraagstukke in die skadeberekeningsmaatstaf ingebou word. Sodanige inbouing kan verwarring in die berekening van skade en skadevergoeding veroorsaak. Verder kan dit ook verwarring ten aansien van die bewyslas ten opsigte van skade en voordele veroorsaak.
62 Dit is juis die probleem waarin Xxxxx 2003 THRHR 550 kan vasval as hy nie in hierdie verband 'n genoegsame onderskeid handhaaf nie. Om na “voordele” in kontraktuele verband xx xxxxxx, is in orde, mits dit nie onder die vaandel van egte voordeeltoerekeningsvoordele plaasvind as die “voordele” xxxx van die korrekte skadeberekeningsmaatstaf is nie.
63 Xxxx Xxxx & Xxxxxxx v Mfinyeli 1915 NPD 149 as voorbeeld hiervan.
544
word. Ten einde die skade en die omvang daarvan te kan bepaal, moet die skadeberekeningsmaatstaf vir die tipe kontrakbreuk bekend wees.64 Daarna moet ‘n ondersoek vir die bestaan van voordele gedoen word. In hierdie verband moet die groepe voordele xxxx reeds geïdentifiseer, onderskei en in gedagte gehou word.65
64 Sou die skadeberekeningsmaatstaf nie bekend wees nie moet op algemene beginsels ten aansien van die berekening van skadevergoeding teruggeval word.
65 Sien par 3.5 ten aansien van die voorgestelde groeperinge.
545
Die skadeberekeningsmaatstaf moet dus ook sekere voordele kan akkommodeer. So xxx vir pseudo- en kwantifiseringsvoordele voorsiening gemaak moet word as xxxx van die relevante skadeberekeningsmaatstaf.66 Hierdie voordele moet reeds by die oorweging van die relevante skadeberekeningsmaatstaf in ag geneem word. In die eerste plek is dit dus nodig dat die voordele weens die kontrakbreuk geïdentifiseer word. Hiernaas moet die voordele tot een van die geïdentifiseerde voordeelgroepe te wete pseudo-, kwantifiserings-, aanpassings- of skadebeperkingsvoordele gekategoriseer word. Sou die geïdentifiseerde voordeel as behorende tot pseudo- of kwantifiseringsvoordele gekategoriseer word, is die voordeel 'n skadeberekenings- voordeel en nie 'n egte voordeeltoerekeningsvoordeel nie. Voordeeltoerekenings- voordele is slegs daardie voordele wat tot die groepering van aanpassings- of skadebeperkingsvoordele geklassifiseer kan word.67 Hierdie voordele is nie xxxx van die skadeberekeningsmaatstaf nie.68 Die volgende feitestel kan in hierdie verband as voorbeeld dien. Gestel A en B kom ooreen dat A 10 beeste van ‘n bepaalde kwaliteit teen R 100 per bees aan B xxx xxxxx. A pleeg kontrakbreuk deurdat hy nie beeste van die ooreengekome kwaliteit xxxxx nie en dat die beeste weens ‘n siekte vrek. A weet dat B die beeste teen ‘n wins aan ‘n slaghuis wat 10 km ver van B se plaas is, sou verkoop. Die vervoerkoste beloop R 10 per bees. B verkoop die velle van die diere teen R 20 stuk. Daarna poog B om ander beeste aan te koop maar kry net 5 beeste in
66 So xxx inkomstebelasting as kwantifiseringsvoordeel in die berekening van die xxxxx xx skade afgetrek moet word in geval van ‘n dienskontrak wat onregmatig beëindig word en daar vir die verlies van salaris gedagvaar word.
67 Sien in die algemeen par 3.5 vir ‘n bespreking van die aard van voordele.
68 As skadebeperkingsvoordele xxxx van die skademaatstaf was, sou dit in effek daarop neerkom dat die xxxxx die plig het om voordele te bewys ten einde by die werklike skadevasstelling uit te kom. So ‘n resultaat is nie in ooreenstemming met die positiewe reg nie. Sien par 3.17 en 6.9 onderskeidelik vir regspraak ten aansien van die bewyslas.
546
die hande teen R 100 per bees. B se pa gee uit welwillendheid R 1 000 aan B bloot omdat hy vrygewig is. B dagvaar A vir die verlies van sy wins.
Indien die voorbeeld nou vir die bestaan van skade en voordele ontleed word, blyk die volgende. Volgens die positiewe interesse-maatstaf moet B se skadevergoeding bepaal word volgens die posisie waarin hy sou wees as A nie kontrakbreuk gepleeg het nie. Dit is duidelik dat B nie kan dagvaar vir tien maal R 150 nie, aangesien die insetkoste, die uitgawes, die verkoop van die velle, die koop en verkoop van die vyf beeste en die welwillendheidsontvangste moontlik teen die verlies van die wins verreken moet word. Die normale skadeberekeningsmaatstaf in hierdie geval is die wins uit die verkoop van die beeste minus die aankoopkoste en die uitgawes om die beeste verkoop te kry. Dit is dus nodig om die aard en die gevolge van die kontrakbreuk te ondersoek ten einde skade en voordele te identifiseer. Hiervolgens is die vervoerkoste wat B xxx xxxx aangaan om die beeste by die slagpale te kry uitgawes ten einde wins xx xxxx en die nie-aangaan van die uitgawe is ‘n kwantifiseringsvoordeel. Die wins weens die verkoop van die velle is die gevolg van skadebeperkende optrede en verteenwoordig as sodanig skadebeperkingsvoordele. Die geld van B se pa kan as ‘n aanpassingsvoordeel gesien word.
Voordele as xxxx van die berekening van die skade is xxxx van die vraag na skade en die omvang daarvan ten einde die voorlopige skadevergoedingsbedrag te bepaal. Oorhoofs vorm hierdie voordele wel xxxx van die voordeeltoerekeningsleer aangesien hierdie voordele ‘n gunstige newewerking is wat die vermoënsposisie van die xxxxx verbeter of nie verder laat verswak nie.
6.4.2 Regspraak
Ten aansien van die skadeberekeningsmaatstaf word volstaan met 'n bespreking van vier gevalle waar die hof uitklaring oor die toepaslike skadeberekeningsmaatstaf xxxx xxx. Die eerste geval het voorgekom in Vahl & Xxxxxxx v Mfinyeli.69 Die xxxxx het met die verweerder gekontrakteer om suikerriet met sy waens teen 'n bepaalde
69 1915 NPD 149.
547
bedrag te vervoer. Hierna kontrakteer die verweerder met 'n goedkoper party om dieselfde diens te verrig en kom die kontrak met die xxxxx nie na nie. Die xxxxx dagvaar vir die gekontrakteerde bedrag per ton vermenigvuldig met die hoeveelheid ton suikerriet wat die derde party inderdaad vervoer het. Die hof bevind met betrekking tot die skadeberekeningsmaatstaf:70
“Now, it is obvious that the loss cannot be put at the total price which could be earned, when the doing of the work involved certain expenses both in wages and maintenance, and in wear and tear of trolleys and oxen, and so forth.”
70 159.
548
Dit blyk verder dat die xxxxx intussen ander vervoerwerk onderneem het, as gevolg van die verweerder se kontrakbreuk en weens die beskikbaarheid van sy waens. Die hof neem ook die wins wat die xxxxx uit hierdie optrede verdien het, teen die skadevergoeding in xx xxxx die eis vanaf £26 na £5 te verminder. Alhoewel die hof nie die uitvoering van die ander kontrak as ‘n skadebeperkingsvoordeel beskryf nie, is dit in wese waarmee die hof te doen kry.71
Myns insiens verteenwoordig hierdie beslissing die korrekte toepassing van die skadeberekeningsmaatstaf en ook die toepassing van beginsels van voordeel- toerekening. Kritiek kan wel teen die teoretiese werkswyse van die hof geopper word. Die skadeberekeningsmaatstaf is die bruto wins minus die onkoste om die kontrak uit te voer. Die onkoste (bespaarde uitgawes) wat afgetrek word van die bruto wins is kwantifiseringsvoordele wat xxxx van die skadeberekeningsmaatstaf vorm weens die aard van die kontrak en die aard van die kontrakbreuk. Die wins weens die nuwe kontrak wat gesluit is as gevolg van die verweerder se kontrakbreuk is skadebeperkingsvoordele en as sodanig ‘n toerekenbare voordeel.72 Die xxxxx het in hierdie omstandighede 'n plig gehad om redelik op te tree xxxx xxxxx vervoerwerk aan te aanneem ten einde die skade te beperk. Hierdie wins uit die opvolgende kontrak is xxxx van die vraag na skadevergoeding en nie skade nie. Alhoewel die hof se beredenering in hierdie verband nie duidelik bewoord is nie, is die resultaat wel korrek.
71 Op 160 stel r Xxxxxx dit xxxx volg: “As regards the measure of damages in a case like this we cannot, of course, allow the gross amount which would have been earned if the contract had been performed. That amount is subject to deduction of what could have been earned in the time which would otherwise have been occupied in carrying out the contract.”
72 Skadebeperkingsvoordele verteenwoordig toerekenbare voordele. Sien die bespreking van voordeeltoerekening en die beperking van skade in par 3.14 en die redes waarom hierdie voordele toerekenbare voordele is.
549
Dit sou prakties in hierdie geval geen verskil gemaak het indien die omvang van die skadebeperkingsvoordeel van die netto wins as xxxx van die vraag na skade of van die skadevergoeding afgetrek gewees het nie. Die resultaat sou in beide gevalle dieselfde wees. Die belangrikheid van die onderskeid tussen die verskillende elemente lê daarin dat nie alle voordeelveroorsakende optredes toerekenbare voordele verteenwoordig nie en ook nie noodwendig as skadebeperkende optrede kwalifiseer nie.73 Die bewyslas speel ook ‘n belangrike rol. Sou die voordeel as xxxx van die skademaatstaf ingebou word, vertroebel dit die bewyslas beginsels. Die bewyslas is op die xxxxx xx xx xxxxx en die omvang daarvan te bewys. Die bestaan van voordele moet daarenteen deur die verweerder bewys74 word en daarom is dit suiwerder om die voordeelveroorsakende gebeurtenis, te wete die beperking van skade, as iets afsonderlik van die skadeberekeningsmaatstaf te beskou anders kan die xxxxx met die bewyslas van die bestaan van voordele opgesaal word.
73 Sien in hierdie verband o a die xxxxx xxx Xxxxxxx v Xxxxxx Heights (Pty) Ltd 1970 (1) SA 198 (K) en Sandown Park (Pty) Ltd v Hunter Your Wine & Spirit Merchant (Pty) Ltd 1985 (1) SA 248
(W) waar voordeelveroorsakende gevolge nie verreken is nie.
74 Sien par 3.16 en 6.9 vir ‘n bespreking van die bewyslas en ‘n verwysing na regspraak.
550
In Xxxxx v Gavanne Investments (Pty) Ltd75 eis die bou-aannemer die wins wat hy met die uitvoering van die boukontrak sou gemaak het weens die verweerder se repudiëring van die boukontrak. Die xxxxx het xx xxxxx bereken as die kontrakprys minus die koste (uitgawe) om die huis te bou. Hierdie skademaatstaf aanvaar die hof as korrek.76 Regter Xxxxxxxx xxxxxx ook na voordelige gevolge weens kontrakbreuk. Die voordelige gevolge sou daarin bestaan dat die xxxxx xxx, na die verweerder se kontrakbreuk, vry is om xxxxx xxxx aan te neem.77 Hierdie aanname is korrek vir sover ‘n onderskeid tussen die vereiste skadeberekeningsmaatstaf en voordeel- toerekening78 gehandhaaf word. Die xxxx dat 'n kontraktant vry is om na die verweerder se kontrakbreuk in die ope mark te kan meeding om 'n ander kontrak, het met die vraag na skade en die korrekte skadeberekeningsmaatstaf of met voordeeltoerekening te doen. Die skadeberekeningsmaatstaf in hierdie geval is die kontrakprys minus die kosprys en daarna as ‘n afsonderlike proses die verrekening van die netto resultaat79 van enige skadebeperkende optrede deur die xxxxx.80
'n Voordeel xxx wel bestaan indien die opvolgende kontrak as xxxx van ‘n skadebeperkende optrede 'n resultaat teweegbring wat die xxxxx xx skadevergoeding verminder.81 In so ‘n geval xxx met 'n egte voordeel te doen gekry word. Dit is hierdie
75 1962 (1) SA 16 (T).
76 18. Die hof stel dit so: “... die basis van berekening, naamlik die kontrakprys minus kosprys, is korrek.”
77 18.
78 Hierdie geval moenie met die skademaatstaf verwar word waar die xxxxx ‘n handelaar is wat onbeperkte voorraad van ‘n verkoopte item hou nie. In hierdie geval is die verlies van die geleentheid wel skade en moet die wins bereken word, xxxxx wins minus uitgawes die skade verteenwoordig. Sien in die algemeen Xxxxxx en Potgieter Skadevergoedingsreg 332-333.
79 Die netto resultaat is die redelike uitgawes weens die skadebeperkende handeling teenoor die opbrengs as gevolg van die skadebeperkende optrede.
80 ‘n Voorbeeld van die onderskeid is die volgende. A word onregmatig xxxx xx werkgewer afgedank op ‘n wyse wat kontrakbreuk daarstel. A ontvang weens die afdanking ‘n welwillendheidsvoordeel van R 10 000 by sy pa. A dagvaar vir die verlies van xx xxxxxxx. As xxxx van die skademaatstaf xxx inkomstebelasting wel oorweeg en afgetrek moet word. As xxxx van voordeeltoerekening xxx die welwillendheidsontvangste oorweeg en buite rekening gelaat moet word.
81 Daar moet in gedagte gehou word dat nie alle opvolgende kontrakte as skadebeperkende optrede gesien kan word nie. Sien x x Xxxxxxx v Xxxxxx Heights (Pty) Ltd 1970 (1) SA 198 (C) waar die verkoop van ‘n gebou nie as skadebeperkende optrede gesien is nie.
551
voordeel wat verder ondersoek moet word ten einde die aard en die karakter van die voordeel vas te stel om te kan bepaal of die voordeel ‘n verrekenbare voordeel is.
Daar moet gewaak word om 'n “voordeel” wat na die bestaan van 'n geleentheid xxxxxx, aan die voordeelbegrip waarmee 'n vermoënsregtelike verbetering van die vermoënsposisie van die xxxxx bedoel word, gelyk te stel.82 Die bestaan van die geleentheid bring nie noodwendig 'n voordeel mee nie maar die gunstige uitoefening en die realisering van die geleentheid kan 'n voordeel meebring wat vermoënsregtelik gemeet kan word en as sodanig die skadevergoeding kan verminder. In die geval van die beperking van skade kan die blote bestaan van ‘n geleentheid wel in sekere omstandighede ‘n voordeel wees waaraan ‘n geldelike waarde gekoppel kan word en teen die skadevergoeding verreken word. Die bestaan van ‘n geleentheid is as ‘n voordeel relevant indien die verweerder hom van die bewyslas kwyt deur aan te toon dat die xxxxx ‘n redelike geleentheid gehad het om xx xxxxx xx xxx beperk en nie redelike stappe geneem het om so te doen nie. In so geval behoort die hof na gelang van die getuienis ‘n vermoënswaarde aan die bestaan van die geleentheid toe te xxx en die voordeel as xxxx van die beperking van skade te verreken.
82 Die geleentheid om iets te kan doen, kan wel xxxx van die vermoënshebbende se vermoë vorm. Die vraag is eerder wat die waarde van die geleentheid in rand en sent in ag genome die spekulatiewe aard van ‘n geleentheid is.
552
'n Belangrike ander aspek wat uit hierdie beslissing voortspruit, is die maatstaf wat die hof ten aansien van skadeberekening toepas. Hiervolgens is die skade- berekeningsmaatstaf die kontrakprys minus die kosprys,83 xxxxx maatstaf korrek is. Indien die skadeberekeningsmaatstaf geïdentifiseer is, kan dit daarna op die feite toegepas word. Hierna is dit nodig om vir die bestaan van voordele te toets.84 Dit is tydens hierdie fase waar voordeeltoerekening (aanpassingsvoordele) moontlik relevant kan wees. Die hof stel dit xxxx volg:85
“Daar is ‘n ander faktor wat ter sprake gekom het, nl. of die xxxxx tot die som geregtig is as hy in plaas van hierdie kontrak xxxxx xxxx aangeneem of kon aangeneem het waaruit hy gelyke of selfs miskien grotere wins gemaak het of kon gemaak het. Dat hierdie faktor relevant is, kan nie betwyfel word nie.”
83 Dit kan ook xxxxxx xxxxxx word, xx xxxx die verskil tussen die kontrakprys en wat dit sou kos om die huis te bou. Op hierdie xxxxxx word die “wins” bereken.
84 Sien in die algemeen par 3.7.2 ten aansien van die bespreking van die tydstip wanneer vir die bestaan van voordele getoets word.
85 18B-C.
553
Voordeeltoerekening verg ook ‘n bewyslas van die verweerder.86 Volgens die hof moet 'n xxxxx eers bewys dat hy skade ly en wat die omvang daarvan is, alvorens daar 'n bewyslas op die verweerder rus om te bewys dat die xxxxx nie redelike stappe geneem het om xx xxxxx te beperk nie.87 In hierdie geval het die verweerder nie getuienis op rekord geplaas dat die xxxxx xxxxx werk gedoen het of kon doen nie en gevolglik is die xxxxx xx getuienis van xx xxxxx en die omvang daarvan nie geskaad nie. Voordeeltoerekening is nie ter sprake nie aangesien die verweerder nie deur getuienis kon aantoon dat die xxxxx redelike stappe kon neem wat xx xxxxx kon beperk nie. Die hof laat tereg die wins wat die xxxxx xxx xxx xxxx as skade- vergoeding toe. Sou die verweerder getuienis van ‘n geleentheid kon aanvoer xxxxx geleentheid die xxxxx nie van gebruik gemaak het nie en die geleentheid ‘n redelike geleentheid was, is voordeeltoerekening by wyse van beperking van skade wel relevant. In hierdie geval is die blote bestaan van ‘n geleentheid wel ‘n voordeel waaraan ‘n waarde toegeken kan word na gelang die omstandighede van die geleentheid. Die xxxxx het in hierdie geval nie xx xxxxx beperk nie en dit is vir die verweerder om aan te voer dat die xxxxx xx skade xxxx beperk het en ook xxxxx stappe in hierdie verband xxxxxx xxxx gewees het.88 Die positiewe reg vereis immers dat 'n xxxxx in bepaalde omstandighede redelike stappe moet neem om die skade te beperk.89
Goolam v Comrie90 is 'n goeie voorbeeld waar die beginsels insake die skade- berekeningsmaatstaf en beperking van skade tereg uitmekaar gehou en afsonderlik beoordeel is. Die xxxxx het aan die verweerder bakstene verkoop. Die verweerder het die kontrak gerepudieer waarop die xxxxx die bakstene op 'n veiling verkoop het. Die xxxxx dagvaar vir die kontrakprys minus die netto resultaat van die veiling. In die
86 Sien par 6.9 vir ‘n bespreking van die bewyslas ten aansien van voordele by kontrakbreuk.
87 Xxxxx v Gavanne Investments (Pty) Ltd 1962 (1) SA 16 (T) 18G-H.
88 Die hof stel dit op 18F xxxx volg: “Dat xxxxx versuim het xx xxxxx stappe te doen, moet deur verweerder bewys word ...”
89 'n Xxxxx wat in omstandighede nie xx xxxxx beperk nie, terwyl die reg van so 'n xxxxx dit verwag, het nie aan daardie verwagting voldoen nie. Die gevolg van die nie-nakoming van die verpligting is dat die verweerder nie aan so 'n xxxxx die xxxxx xxxxx xxxx goed xx xxxx nie.
90 1925 NPD 103.
554
landdroshof word sy eis so toegestaan. In hoër beroep erken die xxxxx dat die skadeberekeningsmaatstaf verkeerd was op die basis dat die xxxxx onkostes xxx xxxx aangaan om die bakstene tot op die stasie te vervoer en op die trein te laai. Die uitgawes xxxx van die kontrakprys afgetrek gewees het om die werklike verlies te kan bepaal as die verweerder nie die kontrak gerepudieer het nie. Die hof bevestig die skadeberekeningsmaatstaf as die kontrakprys minus die uitgawes wat deur die xxxxx aangegaan sou gewees het indien die kontrak uitgevoer was, minus die netto resultaat van die verkoop van die xxxxx op die veiling. Hierdeur word die skadeberekeningsmaatstaf verteenwoordigend van die kontrakprys, minus die uitgawes, toegepas en ook voordeeltoerekening deur die skadeperkingsvoordeel as synde die netto resultaat van die verkoping tot die skadevergoeding toe xx xxxxx.91
Dit blyk uit die xxxx dat die positiewe interesse-maatstaf in gedagte gehou moet word by die berekening van skadevergoeding in geval van kontrakbreuk. Hiervolgens moet die xxxxx in die posisie geplaas word as die kontrak in stand gehou sou gewees het. Die xxxxx xxx op wins geregtig gewees het wat bereken sou word op die basis van die kontrakprys minus die totale onkoste. Xxxx van die onkoste sou wees om die bakstene op die ooreengekome plek xx xxxxx. Hierna beoordeel die hof die gunstige newewerking van die kontrakbreuk te wete die netto opbrengs van die verkoop van die bakstene op die veiling. Die veilingopbrengs verteenwoordig ‘n skadebeperkings- optrede, xxxxx optrede as xxxx van die van-die-regverwagtende-optrede van die xxxxx is en is as sulks ‘n toerekenbare voordeel.
91 Alhoewel die hof die beginsels van voordeeltoerekening toepas, word dit nie by name so beskryf nie.
555
Die skadevergoedingsmaatstaf en die wisselwerking daarvan teenoor voordeel- toerekening het ook in Sandown Park (Pty) Ltd v Hunter Your Wine & Spirit Merchant (Pty) Ltd92 die aandag van die hof geniet.93 Die feite is kortliks xxxx volg. Die huurkontrak het tot ‘n einde gekom op 7 Januarie 1981 aangesien die xxxxx die huurkontrak gekanselleer het weens die xxxx dat die verweerder nie die kontraktuele verpligtinge nagekom het nie. Die huurder voer aan dat die verhuurder nie die reg het om die kontrak te kanselleer nie en xxx in okkupasie van die perseel tot 26 Februarie 1982. Die perseel was na die ontruiming daarvan nie geskik om onmiddellik verhuur te word nie. Die perseel is herstel en is eers weer op 1 April 1982 verhuur. Die xxxxx dagvaar vir skadevergoeding weens die onregmatige “holding over” van die huurperseel en die gevolglike verbeuring van die maandelikse huurgeld vir die tydperk van “holding over”. Die verweerder voer aan dat die xxxxx nie enige skade as gevolg van die “holding over” ly nie, aangesien die optrede van die verweerder veroorsaak het dat die xxxxx ‘n meer gunstige kontrak met die nuwe huurder gesluit het en daar dus geen skade vir die xxxxx uit die kontrakbreuk vloei nie. Indien die verweerder betyds ontruim het, sou die xxxxx volgens die getuienis waarskynlik met ‘n ander huurder maar op minder gunstige terme ‘n kontrak gesluit het. Die vraag na die toerekenbaarheid van die finansiële gevolge van die nuwe huurkontrak xxxx xxxxx andere voor die hof. Regter Xxxxxxx stel die relevante skadevergoedings-maatstaf xxxx volg:94
“To give effect to the leases in the assessment of damages would moreover be contrary to the normal measure of damages claimable by the lessor, whether ex contracto or ex delicto from a lessee for wrongfully holding over, namely the market rental value of the premises for the period of the latter’s unlawful occupation ... This is, of course, in principle, what the plaintiff is claiming. It is based on the comparison being between the lessor having the use and enjoyment of the premises and thus being able to obtain the market rental for it ... and him being deprived thereof (as a result of the breach). It does not take account, save to the limited extent hereinafter referred to, of what the premises could or would have been let for, had the lessee not held over, and what they are let for, when he eventually vacates, and in both cases,
92 1985 (1) SA 248 (W).
93 Hierdie xxxx word ook in par 6.5.2 as xxxx van skadebeperkingsvoordele bespreek.
94 256H-257B.
556
on what terms, including especially the duration of the lease. These are collateral matters.”
Teen die agtergrond van hierdie maatstaf bevind die hof dat die kontrak met Xxxxxxx nie deur die verweerder in die berekening van die xxxxx xx skade-vergoeding gebruik kan word nie. Die hof stel sy eie bevinding met ‘n verwysing na die toepaslike xxxx xxx Xxxxxx v Shapiro95 xxxx volg:96
“In the result, therefore, though the sale at a profit was clearly a benefit which arose out of or flowed from the consequences of the defendant’s breach, it was not taken account of. Similarly here, the Sandown Motors lease, being the ultimate advantage which defendant contents accrued to plaintiff as a result of the holding over, being an ex post facto consideration, cannot, in my view, be used, as defendant would have, in the assessment of the damages.”
Regter Xxxxxxx steun ook op xxxxx xxxxxx en bevind verder:97
“There are, in my view, no considerations of fairness, equity or public policy in giving defendant the benefit of what I may term the plaintiff’s windfall. It was certainly never its intention to save the plaintiff from a bad bargain.”
95 1955 (3) SA 28 (D).
96 257H-I.
97 256G-H.
557
Hiermee word steun aan die gedagte xxxxxxx dat die normale skadevergoedings- maatstaf ten opsigte van die aard van die kontrakbreuk altyd voor oë gehou moet word. Weens die onregmatige okkupasie van die huurperseel kon die xxxxx in elk geval nie die perseel verhuur nie en kon die xxxxx dus nie stappe neem om die skade te beperk nie. Die inhoud van die opvolgende huurkontrak is normaalweg98 nie xxxx van die skadevergoedingsmaatstaf ten aansien van skade weens “holding over” nie en derhalwe res inter alios acta. Die skadevergoedingsmaatstaf weens die aard van die kontrakbreuk (naamlik die versuim om te ontruim) is die markverwante huur vir die tydperk van die verweerder se onregmatige besit.
Myns insiens behoort die konstruksie ter bepaling van skade en skadevergoeding in hierdie geval xxxx volg xx xxxx. Daar moet eerstens vir die bestaan van skade getoets word. Skadebepaling vereis dat daar ‘n vergelyking van twee posisies moet wees. Indien die algemene positiewe interesse-maatstaf in geval van kontrakbreuk toegepas word, moet die xxxxx in die vermoënsposisie geplaas word wat sou bestaan indien die verweerder die kontrak nagekom het. Die kontrak en die aard van die kontrakbreuk moet beoordeel word ten einde die skadeberekeningsmaatstaf vir die aard van die kontrakbreuk vas te stel. In hierdie geval word met “holding over” as aard van kontrakbreuk te doen gekry en word die skadeberekeningsmaatstaf as die markverwante huur vir die tydperk van “holding over” gesien. Die voorlopige skadevergoedingsbedrag kan nou vasgestel word.
98 Daar kan gevalle wees waar die sluit van die kontrak wel relevant kan wees bv xxxx xx aan te dui op xxxxx stadium die perseel weer inderdaad verhuur kon word en sodoende word die gevolge van die “holding over” gestuit. Die inhoud kan ook relevant wees xxxx bv om die markverwante huur vir die tydperk van “holding over” vas te stel.
558
Hierna moet vasgestel word of daar enige voordele is en of die voordele wel toerekenbare voordele verteenwoordig waarmee die voorlopige skadevergoedings- bedrag aangepas moet word. In hierdie fase is die vraag na voordele weens skade- beperkende optrede onder andere relevant.
Die xxxxx het in hierdie geval nie stappe geneem om xx xxxxx te beperk nie, aangesien daar in hierdie omstandighede nie ‘n plig op die xxxxx was om dit te doen nie.99 Die sluit van ‘n nuwe huurkontrak is bloot die voortsetting van die xxxxx xx normale besigheidsaktiwiteite. Die xxxxx xxx in elk geval ‘n nuwe huurkontrak gesluit het ongeag die verweerder se kontrakbreuk. Indien die verweerder onmiddellik die perseel ontruim het xxxx die kontrak vereis xxx xxx die xxxxx die perseel kon verhuur. Die xxxxx het in elk geval die perseel met die eerste geleentheid om so te kan doen, verhuur. Die xxxxx xxx nie die perseel vroeër verhuur nie aangesien die verweerder in besit van die perseel was. Gestel die xxxxx het as gevolg van die verweerder se “holding over” die perseel vir meer as die markwaarde daarvan verkoop in plaas daarvan om ‘n ander huurkontrak te sluit, op xxxxx basis sou nou geargumenteer kon word dat die (ekstra) wins teen die skadevergoeding verreken moet word?100 Myns insiens is die gevolge van die verkoping nie toerekenbaar nie en behoort die xxxxx xx kan kumuleer.
6.4.3 Gevolgtrekking
99 Op 256D dui die hof aan: “Nor, in casu, is there any question of mitigation.”
100 Hierdie is min of meer die xxxxx xxx Xxxxxx v Xxxxxxx 1955 (3) SA 28 (D) en daarin is beslis dat die wins weens die verkoop van die gebou nie teen die skadevergoeding verreken xxxx xx word nie.
559
Daar kan nou sekere gevolgtrekkings uit die bogenoemde bespreking gemaak word. Eerstens blyk dit dat die gevolge van elke kontrakbreuk deeglik ondersoek moet word ten einde vas te stel of skade weens die kontrakbreuk teenwoordig is. As xxxx van hierdie skadevasstellingsproses xxx die aard van die kontrak101 en die aard van die kontrakbreuk102 relevant wees. Die aard van die kontrak xxx xxxxx 'n prima facie aanduiding van die normale en toepaslike skadevergoedingsmaatstaf xxx xxx.103
Hierbenewens xxx die aard van die kontrakbreuk ook relevant wees ten einde die toepaslike skadevergoedingsmaatstaf te bepaal.104 Alhoewel daar in geval van kontrakbreuk 'n algemene skadevergoedingsmaatstaf te wete die positiewe interesse- maatstaf bestaan, bestaan daar in die praktyk ‘n verdere metode hoe die skade in ‘n
101 Die skadevergoedingsmaatstaf xxx na gelang van die tipe kontrak wat gesluit is, verskillend toegepas word. So xxx die toepassing van die skadevergoedingsmaatstaf in geval van ‘n handelaar wat onbeperkte voorraad van ‘n item het, verskil van ‘n party wat ‘n enkele item xxxx bv ‘n huis verkoop.
102 Die kontrakbreuk kan o a uit ‘n algehele wanbetaling of slegs ‘n laat betaling bestaan. In lg geval kan die skade uit rente verlies bestaan, terwyl eg uit ‘n kapitale en rente komponent kan bestaan. So xxx die skadevergoeding weens die aard van die kontrakbreuk dus verskil.
103 So bv xxx die skadeberekeningsmaatstaf in geval van kontrakbreuk weens die nalate om aandele betyds te verkoop, inhou dat die xxxxx die verlore wins kan verhaal, maar hierteenoor moet die verkoopsagent se verskil in die administrasiefooi weens die laer waarde van die transaksie ook verreken word.
104 Kontrakbreuk kan bv uit kansellasie, repudiëring, xxxx debitoris of ander oorsake bestaan.
560
spesifieke geval gekwantifiseer moet word.105 Die kontrakbreuk kan van geval tot geval verskil en gevolglik kan die spesifieke maatstaf waarvolgens skadevergoeding bereken word na gelang die omstandighede ook verskil.106 Dit is derhalwe nodig om so dikwels as wat kontrakbreuk en skade voorhande is, die toepaslike skadevergoedingsmaatstaf ten aansien van die aard van die kontrak en die aard van die kontrakbreuk te bepaal. Hierdie maatstaf is relevant om voordele van die skadeberekenings- en skadevergoedingsmaatstaf ten aansien van moontlike toerekening te kan onderskei.
105 Xxxxxx en Potgieter Skadevergoedingsreg 315-317 xxxxxx xx hierdie verdere metode as “waardemaatstawwe” wat in spesifieke gevalle toegepas word.
106 Elke kontrak het immers sy eiesoortige bepalings en eindresultaat.
561
Tweedens xxx ook 'n ondersoek gedoen moet word om vas te stel of daar enige voordele as gevolg van die kontrakbreuk ontstaan het. Sou enige voordele wel geïdentifiseer word, moet die voordele as synde pseudo-, kwantifiserings-, aanpassings- of skadebeperkingsvoordele geklassifiseer word.107 Indien die voordeel 'n pseudo- of kwantifiseringsvoordeel is, moet die voordeel as xxxx van die skade- berekeningsmaatstaf mee gehandel word. Sou die voordeel as 'n aanpassings- of 'n skadebeperkingsvoordeel geklassifiseer word, moet die voordeel as xxxx van die skadevergoeding hanteer word, in xxxxx geval openbare beleid in die oorweging van toerekening 'n rol speel.108 Beginsels van redelikheid, billikheid en regverdigheid as xxxx van openbare beleid kan aanduidend wees of die voordeel toegereken behoort te word al xxx xxx.
Die vraag xxx steeds hoe daar onderskei kan word tussen voordele wat tot die skadeberekeningsmaatstaf behoort en voordele wat as skadebeperkingsvoordele aangemerk moet word. Die antwoord word gewoonlik in die aard van die voordeel gevind.109 So vereis skadebeperkingsvoordele 'n optrede van die xxxxx xx die skadestigtende gebeurtenis ten einde die oploop van verdere skade te voorkom of om die skade te verminder.110 'n Verdere onderskeid is dat die reg soms van 'n xxxxx verwag xx xxxxx die kontrakbreuk op 'n bepaalde wyse op te tree ten einde die oploop van skade te beperk. In baie gevalle is dit voor-die-handliggend wat die optrede is, wat die reg van die xxxxx verwag.111 Voordele weens die van-die-reg- verwagte-optrede xxx as skadebeperkingsvoordele aangemerk kan word. Voordele buite hierdie optrede xxx normaalweg kollaterale voordele wees. Pseudovoordele kan
107 Ten aansien van die klassifikasie van voordele is daar nie tussen deliktuele en kontraktuele voordele ‘n onderskeid nie.
108 Sien in hierdie verband par 6.6 ten aansien van ‘n bespreking van voordeeltoerekening en openbare beleid.
109 In par 3.5 is die onderskeid tussen en die aard van hierdie voordele vollediger bespreek.
110 Sien in die algemeen par 6.7 vir 'n bespreking van skadebeperkingsvoordele.
111 So is dit bv duidelik dat in geval van kontrakbreuk weens ‘n huurder se versuim om verder te huur die verhuurder ‘n ander huurder moet soek. Sou ‘n nuwe huurder gevind word, xxx die nuwe huurkontrak wel in die berekening van die xxxxx xx skadevergoeding as skadebeperkende optrede relevant wees.
562
ook ingeval van kontrakbreuk ter sprake wees. Hierdie voordele vorm xxxx van die vraag na skade en is as sodanig nie egte voordeeltoerekeningsvoordele nie. Net so kan kwantifiseringsvoordele ook in geval van kontrakbreuk ter sprake wees. Kwantifiseringsvoordele is ook xxxx van die skadeberekeningsmaatstaf en nie egte voordeeltoerekeningsvoordele nie. Voordele wat nie as xxxx van skadeberekening in ag geneem word nie kan wel nog as ‘n verrekenbare voordeel teen die skadevergoeding oorweeg word. Die voordeel kan dalk ‘n aanpassings- of ‘n skadebeperkende voordeel wees in xxxxx geval die voordeel moontlik teen die skadevergoeding verreken kan word.
6.5 Voordeeltoerekening en skadebeperkingsvoordele112
6.5.1 Inleiding
Skadebeperkingsvoordele is 'n sambreelgroepering vir al daardie verskillende soorte gunstige vermoënsregtelike newewerkinge of voordele113 wat as gevolg van skade- beperkende optrede weens ‘n skadestigtende gebeurtenis (kontrakbreuk) resulteer. Hierdie voordele vereis geen ander omskrywing as dat dit voordele is wat weens skadebeperking ontstaan nie.114 Daar is reeds voorheen betoog dat skadebeperkings- voordele slegs 'n verskyningsvorm van die genus voordele is en ook daarmee saam is betoog dat skadebeperkingsvoordele altyd verrekenbare voordele is.115 Alhoewel
112 Hierdie aspek is reeds in par 3.14 bespreek. In hierdie gedeelte word nie weer volledig op die reeds bespreekte aspekte ingegaan nie. Die fokus word op die wisselwerking tussen die skadevergoedingsmaatstaf en die skadebeperkingsoptrede geplaas en lg se verbindtenis met die voordeeltoerekeningsvraagstuk.
113 Xxxxx voordele steeds vermoënsregtelike voordele moet wees.
114 Geen noemenswaardige helderheid word m i in 'n verdere afbreking van skadebeperkings- voordele tot xxxxxxx verskyningsvorme verkry nie.
115 Sien par 3.14 vir 'n algemene bespreking van voordeeltoerekening en skadebeperkings- voordele.
563
hierdie xxxxxxxx teen die agtergrond van deliktuele vorderings gemaak is, is hierdie xxxxxxxx eweneens ook in geval van ‘n eis weens kontrakbreuk geldig.
6.5.2 Regspraak
Hunter v Shapiro116 dien as 'n goeie voorbeeld waar die wisselwerking tussen skadestigtende voordele en ander voordele kan oorvleuel. Die feite van hierdie xxxx
116 1955 (3) SA 28 (D).
564
is dat die xxxxx vaste eiendom vir £12 000 gekoop het op die basis dat die verweerder die eiendom op 'n bepaalde datum sou ontruim. Die verweerder laat na om okkupasie van die eiendom op 1 Mei xx xxx. Die xxxxx probeer die eiendom hierna verhuur nadat die voornemende huurder onttrek het as gevolg van nie-lewering van die eiendom. Die xxxxx kry nie die eiendom verhuur nie en verkoop die eiendom vir £13 500 op 19 Mei. Die hof xxxx besluit of die wins weens die verkoop van die eiendom vir meer as die aankoopprys xxxx van die kontrakbreuk uitmaak en gevolglik die huurverlies as gevolg van die nie-verhuring vanaf 1 tot 19 Mei uitwis. Die hof bevind:117
“I have come to the conclusion that the sale was a new supervening cause, to which the defendant was a complete stranger. The sale, in my view, is thus res inter alios acta with which the defendant has nothing to do, and which he is not now entitled to set up.”
Regter Xxxxxxx besef die xxxxx is nou na kontrakbreuk vermoënsregtelik beter daaraan toe maar bevind dat daar geen rede is waarom die verweerder die voordeel van die verkoopstransaksie moet kry nie. Die skuldoorsaak het ontstaan op die oomblik toe die verweerder nie die eiendom gelewer het nie. Die xxxxx xxx toe reeds dagvaarding uitreik en vonnis verkry het en daarna die eiendom verkoop het. Die hof onderskei die geval waar die xxxxx 'n nuwe huurder sou verkry, in xxxxx geval die huurkontrak relevant sou wees. Die verkoop van die eiendom plaas die hof in 'n heel ander kompartement as 'n huurkontrak.
117 30E.
565
Dit blyk in elk geval dat die beslissing by sommige akademici byval vind.118 Xxxxxxxx stel dit xxxx volg:119
“Dit wil voorkom of die beslissing in die Xxxxxx-xxxx volkome korrek is. In casu het die koper ‘n goeie koop gedoen, maar dit is geen rede waarom hy die voordeel daarvan xxxx inboet omdat die verkoper kontrakbreuk gepleeg het nie. As alles reëlmatig verloop het, sou die betrokke koper immers ‘n wins op die aankoop van die xxxx ervaar het en daarbenewens sou hy ook huurgeld van sy huurder ontvang het. Daar is met ander woorde geen kousale verband tussen die skadestigtende gebeurtenis, die kontrakbreuk en die gewraakte voordeel nie.”
Xxxxxxxx xx opmerking ten aansien van die afwesigheid van kousaliteit is vir kritiek vatbaar. Myns insiens is daar wel feitelike kousaliteit. Sou die verkoper tydig okkupasie gegee het, sou die koper wel met die verhuur van die perseel kon voortgaan. Die koper het immers reeds ‘n drie jaar verhuringskontrak gesluit. Die huurder het die huurkontrak gekanselleer aangesien die koper weens die verkoper se kontrakbreuk nie aan die huurder onbelemmerde besit van die perseel xxx xxx nie. Die koper kon na die kontrakbeuk en na die voornemende huurder gekanselleer het die perseel verkoop. Indien die verkoper nie kontrakbreuk gepleeg het nie sou die koper aan die drie jaar huurkontrak gebind gewees het. Dit is duidelik dat die feite en die gevolge daarvan uitmekaar voortvloei.
118 Sien ook Xxxxxx en Potgieter Skadevergoedingsreg 234-235 vir ‘n bespreking van hierdie xxxx.
119 1988 De Jure 230-231.
566
Van der Walt120 is van mening dat die resultaat miskien ‘n mens se billikheidsgevoel bevredig maar meen dat die beslissing nie voldoende gemotiveer is nie. So ook is Van der Spuy121 van mening dat die xxxx xxxxxx is. Xxxxx pas ‘n ander maatstaf toe om te bevind dat die beslissing korrek is. Hy stel dit xxxx volg:122
“If we apply the principle of relationship between the loss and the advantage, it is clear that the benefit of profit of the sale had no counterpart head of damage. In the light of the foregoing analysis it is clear that Xxxxxx was correctly decided.”
Die basis waarop hy na “... the principle of relationship between the loss and the advantage ...” xxxxxx, is onseker. Myns insiens is daar nie ‘n sogenaamde “principle” tussen die skade en die voordeel nie. Miskien word slegs gepoog om aan te dui dat daar ‘n bepaalde kousale verband tussen die spesifieke skade en die spesifieke voordeel moet bestaan alvorens toerekening van die voordeel kan plaasvind, in xxxxx geval xx xxxxxx xxx xxxx.
120 1980 THRHR 14.
121 1965 SALJ 51-52.
122 2003 THRHR 557.
567
Volgens Kerr123 is Hunter nie met British Westinghouse124 te versoen nie en behoort daarom nie xxxxxx gevolg te word nie aangesien die xxxx verkeerd beslis is.
Dit sou myns insiens suiwerder gewees het om die xxxx uit die perspektief van beperking van skade te hanteer. Indien die aangeleentheid oor hierdie boeg gegooi word, het die xxxxx 'n duidelike plig gehad om xx xxxxx te beperk. Hierdie plig is nie absoluut nie en sou inhou dat die xxxxx 'n nuwe huurder xxxx xxxx. Indien hy na redelike pogings geen huurder vind nie, sou hy aan die skadebeperkingsplig voldoen het. Enige stappe wat die xxxxx meer as dit sou neem, kan van die plig om xx xxxxx te beperk, onderskei word met die gevolg dat 'n voordeel wat uit die verdere stappe resulteer nie tot voordeel van die verweerder verreken behoort te word nie. Dit kan ook xxxxxx xxxxxx word xxxx xx sê dat die stappe wat die xxxxx buite die skadebeperkingsplig neem nie toerekenbaar behoort xx xxxx nie. Op hierdie basis is die opvolgende verkoop van die eiendom nie xxxx van die plig om xx xxxxx te beperk nie en is die voordeel dus kollateraal.
123 1986 SALJ 179-181.
124 British Westinghouse Electric & Manufacturing Co Ltd v Underground Electric Railway Co of London Ltd 1912 AC 673.
568
Skadebeperkende optrede het ook in Xxxxxxx v Xxxxxx Heights (Pty) Ltd125 ter sprake gekom. Die verweerder pleeg kontrakbreuk deur nie tydig besit van twee eiendomme xx xxx nie. Die xxxxx tree na die kontrakbreuk skadebeperkend op deur met die okkupeerders van die eiendomme sekere onderhandelinge aan te gaan in terme waarvan die een okkupeerder teen betaling aan hom van 'n bedrag van R 750 die eiendom vir 'n bepaalde tyd teen betaling van die maandelikse huurpremie kan okkupeer. Die ander okkupeerder sou vir drie maande teen 'n waarde van R 59 per maand gratis xxx xxx en een maand se huurgeld betaal. Die xxxxx eis die R 750 en ook drie maande se verlies van huurgeld van R 177. Die hof staan die bedrag van R 927 aan die xxxxx toe. In hoër beroep argumenteer die verweerder dat die hof die maandelikse huurontvangstes teen die verlies xxxx verreken het. Die hof bevind dat die huurinkomste van die okkupeerders wel uit die kontrakbreuk vloei en dat dit gevolglik nie kollateraal of res inter alios acta is nie en teen die skadevergoeding verreken moet word. Regter Corbett stel dit xxxx volg:126
“In the present case the pecuniary advantages, in the form of rental, which accrued to the respondent could be described, with every justification, as having arisen out of the consequences of the appellants’ breach of contract inasmuch as, had there been no breach, this advantage would not have accrued.”
Dit is duidelik dat die hof met 'n kousale argument werk ten einde die voordeel toe xx xxxxx. Hiermee is nie xxxx xx vind nie, mits ingedagte gehou word dat feitelike kousaliteit maar een van die beoordelingselemente is, wat oorweeg moet word ten einde te kan bepaal of ‘n voordeel ‘n verrekenbare voordeel is. Die getuienis was dat die xxxxx die intree van skade na die kontrakbreuk wou beperk en het ook aangedui dat daar vanuit 'n skadebeperkingsgedagte met die okkupeerders onderhandel is, ten einde 'n groter verlies te voorkom.127 In hierdie omstandighede is die xxxxx geregtig om die onkoste wat aangegaan is ten einde die skade te beperk, xx xxxxxxx. Die xxxxx
125 1970 (1) SA 198 (K).
126 205F-G.
127 200B-C.
moet egter ook van gunstige newewerkinge rekenskap gee.128
569
128 Op 204C stel die hof dit xxxx volg: “It follows that both the detrimental and the beneficial results of the breach of contract must be taken into account ...”
570
Die xxxxx xx eisoorsaak is daarop gebaseer dat die verweerder kontrakbreuk gepleeg het deur nie tydige okkupasie van die perseel xx xxx nie en hy as gevolg daarvan uitgawes aangegaan het om groter skade te voorkom. Die eis is gebaseer op die verhaal van die onkoste ten einde groter skade te voorkom. Die eerste stap is om vas te stel of die kontrakbreuk werklike skade veroorsaak het. Uit die getuienis is dit duidelik dat die xxxxx die bestaande gebou wou sloop en hiervoor was ‘n permit nodig en ‘n permit sou nie gekry kon word met okkupeerders op die perseel nie. Die verlies xxx xxx in die laat voltooiing van die beoogde bouprojek en die gevolglike verlies van uiteindelike huurinkomste bestaan en ook die verlies van rente op die geïnvesteerde geld.129 Weens die kontrakbreuk (ten einde die intree van werklike skade te verhoed) tree die xxxxx skadebeperkend op en dagvaar vir die uitgawes wat aangegaan xxxx word ten einde verdere en meer ernstige skade te voorkom. Die xxxx hiervan is dat ondersoek ook gedoen moet word om te bepaal of die xxxxx xx skadebeperkende optrede nie dalk vermoënsregtelike voordele meegebring het nie.
Die vraag is nou wat die omvang van die xxxxx xx werklike skade is. Ten einde die skade te kwantifiseer is dit nodig om die omvang van die uitgawes as aanduidend van die xxxxx xx skade te bepaal. Om die skade te kwantifiseer neem die hof ook die voordeel wat weens die aangaan van die uitgawes xx xxxx gebring is, in ag. As tweede stap is dit nodig om die relevante skadevergoedingsmaatstaf ten aansien van die eisoorsaak (skade) te bepaal. In hierdie geval is die skadevergoedingsmaatstaf die uitgawes om die skade te beperk, minus die wins of voordeel, indien enige, wat deur die aangaan van die uitgawes bereik is. Die huurinkomste is 'n gunstige newewerking as gevolg van die skadebeperkende optrede en moet dus verreken word om die omvang van die skade en die skadevergoeding te bepaal.
Die voordeel in hierdie geval is nie ‘n aanpassingsvoordeel nie maar ‘n voordeel as xxxx van skadebepaling. Die voordeel het wel weens skadebeperkende optrede ontstaan maar is in die lig van die eisoorsaak nie ‘n skadebeperkende voordeel nie maar xxxx van die vraag na skade en gevolglik ‘n kwantifiseringsvoordeel. Die resultaat wat die hof bereik, is wel korrek maar die analise om die resultaat te bereik
129 200C-D.
571
is nie heeltemal suiwer nie.
'n Verdere belangrike aspek van hierdie xxxx is die tydstip wanneer 'n xxxxx verplig is om xx xxxxx te begin beperk. Die xxxxx het xx xxxxx voordat dit werklik ingetree het, begin beperk. Die hof het op die getuienis bevind dat die xxxxx hiermee groter skade voorkom het en as sodanig korrek opgetree het. Myns insiens is hierdie benadering korrek. Die xxxxx tree nie onredelik op as xx xxxxx die verweerder se kontrakbreuk voorkomend optree ten einde dreigende skade af xx xxxx nie. Die aard van die kontrakbreuk xxx xxxxx andere bepaal watter tipe optrede nodig xxx xxxx.
Floyd130 is van mening dat die xxxx xxxxxx beslis is aangesien die voordeel uit die kontrakbreuk spruit en die “mirror image” van die toekomstige verlies van die huur is.
Skadebeperkende optrede het ook in Sandown Park (Pty) Ltd v Hunter Your Wine & Spirit Merchant Pty Ltd131 voorgekom.132 S verhuur aan H 'n perseel vir 'n vyf jaar termyn. H kom nie die huurverpligtinge na nie en S kanselleer die huurkontrak. H ontruim nie die perseel nie en betwis die reg tot kansellasie. Nadat H met 'n hofbevel tot ontruiming verplig is, sluit S 'n baie gunstige kontrak met A. H beweer, sou hy tydig ontruim het sou S 'n minder gunstige kontrak met B gesluit het en pleit dat S nie skade as gevolg van sy onregmatige ontruiming ly nie. Die hof xxxx beslis of die voordelige kontrak met A teen die skadevergoeding verreken kan word.
Regter Xxxxxxx bevind dat die kontrakte met A en B nie in die berekening van die xxxxx xx skadevergoeding relevant is nie.133 Die redes vir hierdie gevolgtrekking is xxxx volg: eerstens is die kontrakte nie xxxx van skadebeperkende optrede nie en kan die voordelige gevolge van die kontrakte dus nie verreken word nie.134 Tweedens
130 2003 THRHR 560.
131 1985 (1) SA 248 (W). Die feite is reeds hierbo genoem en word bloot vir doeleindes van gerief kortliks herhaal.
132 Sien ook par 6.4.2 vir ‘n bespreking van hierdie xxxx en skadeberekeningsmaatstaf.
133 256G 257I.
134 256B-D.
572
is die kontrakte kollateraal en toevallig en behoort die kontrakte daarom as res inter alios acta beskou te word.135 Die derde rede stel die hof xxxx volg:136
“There are, in my view, no considerations of fairness, equity or public policy in giving defendant the benefit of what I may term the plaintiff’s windfall. It was certainly never its intention to save the plaintiff from a bad bargain.”
135 265D-E.
136 256H.
573
Die hof pas die normale skadevergoedingsmaatstaf wat in gevalle van “holding over” geld te wete die markverwante huur vir die perseel teenoor die periode van okkupasie toe. Hierdie maatstaf sluit aldus die hof die beoordeling van die huurkontrakte as synde kollateraal uit.137 Hiervolgens word die objektiewe huurmarkwaarde as skadevergoeding vir die tydperk van “holding over” toegeken.
Xxxx en Harker138 is van mening dat die hof wel die laaste huurkontrak as ‘n skade- beperkende voordeel teen die skadevergoeding xxxx verreken het. Volgens die skrywers is die redelike optrede wat die reg van die verhuurder verwag, om die perseel weer te verhuur, wat die verhuurder wel gedoen het onmiddellik toe die perseel weer in ‘n toestand was om te verhuur. Die gevolg van so ‘n verrekening sou wees dat die xxxxx geen skade sou kon bewys nie en dat sy eis van die hand gewys xxxx word. Die standpunt xxx Xxxx en Xxxxxx is myns insiens om die volgende redes nie verdedigbaar nie. Dit is tog eerstens bekende reg dat die plig om skade te beperk nie altyd intree nie, alternatiewelik is dit vir die verweerder om te bewys dat die xxxxx xx skade kon beperk het en wat die redelike stappe in die omstandighede sou wees.139 Die xxxxx dagvaar vir die huurinkomste wat gedurende die tydperk van “holding over” verbeur is. Hierdie eisoorsaak het in die toepaslike omstandighede nie vereis dat die xxxxx skadebeperkende stappe xxxx neem nie, aangesien die huurder in besit van die perseel was. Die sluit van die nuwe huurkontrak sou wel as skadebeperkende optrede relevant gewees het as die xxxxx vir die verlies van toekomstige huurinkomste ten aansien van die oorblywende tydperk van die huurtermyn gedagvaar het of as die xxxxx op ‘n deliktuele basis gedagvaar het.
137 257B.
138 1986 SALJ 175-184.
139 Sien in die algemeen Xxxxxx en Potgieter Skadevergoedingsreg 262-268 ten aansien van ‘n bespreking van die algemene beginsels van skadebeperking en die gesag xxxx xxxx die skrywers aangehaal.
574
Die tweede rede waarom die siening xxx Xxxx en Xxxxxx nie gesteun word nie, is weens hulle vertolking van ‘n verrekenbare voordeel. Hiervolgens word ‘n voordeel verreken “whether it results from the breach itself or from the action of the aggrieved party”.140 Hierdie standpunt is te wyd en hou nie voldoende rekening daarmee dat ‘n voordeel weens skadebeperking xxxx van die voordeeltoerekeningsleer uitmaak nie. Voordeeltoerekening in die wye sin behels veel meer as ‘n blote feitelike kousale verband tussen die kontrakbreuk en die bestaan van die voordeel. Hulle siening ten aansien van voordeeltoerekening blyk nie voorsiening vir die normatiewe aard van voordeeltoerekening xx xxxx nie.141 Die aard van elke voordeel xxx telkens ondersoek moet word om die verrekenbaarheid daarvan te bepaal.
Xxxx,142 Floyd143 en Reinecke144 is van mening dat die xxxx wel korrek beslis is en dat daar in die omstandighede en in die lig van die skuldoorsaak geen verrekening van die voordeel moet plaasvind nie. Xxxxx xx formulering is ongelukkig vatbaar vir kritiek.
140 Sien in die algemeen 1986 SALJ 181 en ook 1987 SALJ 324-329 waar die skrywers hulle standpunt verdedig.
141 Welwillendheidsvoordele kan ook by kontrakbreuk ter sprake wees en dit volg tog logies dat hierdie tipe voordele nie meteens verreken moet word nie.
142 1986 SALJ 704-705 en ook 1987 SALJ 745-747.
143 2003 THRHR 557-559.
144 Diktaat hfst 7 voer aan dat skadebeperkend optrede nie ter sake of selfs moontlik was nie.
Hy stel sy gevolgtrekking ten aansien van die Sandown-gewysde xxxx volg:145
575
“To allow the advantage of an act of mitigation146 with regard to one claim to be set off against the other two claims is unacceptable.”
145 2003 THRHR 559.
146 My eie kursivering.
576
Indien ‘n voordeel weens ‘n skadebeperkende optrede ontstaan en gevolglik as ‘n skadebeperkende voordeel geklassifiseer word, behoort sodanige voordeel altyd teen die skadevergoeding verreken te word.147 In Sandown was die voordeel ‘n kollaterale voordeel en nie ‘n voordeel weens skadebeperking nie.148 Sou dit wel ‘n skade- beperkingsvoordeel wees, xxxx dit as sodanig verreken gewees het.149
‘n Verdere aspek van die Sandown-xxxx wat ook bespreking verdien, is die volgende opmerking van regter Xxxxxxx:150
“There are, in my view, no considerations of fairness, equity or public policy in giving defendant the benefit of what I may term the plaintiff’s windfall. It was certainly never its intention to save the plaintiff from a bad bargain.”
Hierdie opmerking kan myns insiens gekonstrueer word as synde normatiewe aspekte xxxx billikheidsoorwegings by die beoordeling van voordeeltoerekening in geval van kontrakbreuk wel relevant is. Nadat daar bevind is dat die voordeel nie ‘n skadebeperkende voordeel is nie, is die ondersoek na verrekening van die voordeel nog nie afgehandel nie. Die voordeel kan dalk een van die ander identifiseerbare voordele wees.151 In hierdie verband is dit nodig om te bepaal of die voordeel ‘n aanpassingsvoordeel kan wees. Sou die voordeel wel wees, moet die skade- vergoeding met die omvang van die voordeel verminder word. Die hof bevind dat die voordeel nie xxxx van die skadevergoedingsmaatstaf152 is nie en klassifiseer dit
147 Daar is in par3.14 betoog dat sou‘n voordeel as ‘n skadebeperkende voordeel geklassifiseer word, toerekening daarvan moet plaasvind. Toerekening vind plaas aangesien die reg van ‘n xxxxx in bepaalde omstandighede vereis dat hy redelikerwys stappe moet neem om die skade te beperk. Indien daar uit die skadebeperkende stappe ‘n voordeel voortspruit, moet die voordeel verreken word. Redelikheid, billikheid en regverdigheid teenoor die verweerder vereis in elk geval dat hierdie voordele verreken moet word.
148 Met verwysing na die twee huurkontrakte stel die hof dit op 256E xxxx volg: “In my view, they are to be disregarded as being collateral and fortuitous and therefore res inter alios acta.”
149 Sien par 3.15 vir ‘n bespreking van die kenmerke en die identifisering van skadebeperkende voordele.
150 256G-H.
151 Die voordeel kan moontlik ‘n pseudo-, kwantifiserings- of ‘n aanpassingsvoordeel wees.
152 256H.
577
gevolglik as ‘n kollaterale voordeel.153 Aangesien die voordeel die “plaintiff’s windfall” is, word dit in elk geval weens “considerations of fairness, equity or public policy” nie verreken nie. Ongelukkig xxxx die hof nie verder op hierdie oorwegings uit nie.
153 256D-E.
578
Die onus om die toerekening van ‘n aanpassingsvoordeel te bewys, rus op die verweerder.154 Die verweerder het geen gronde ingevolge redelikheid, billikheid of regverdigheid kon aantoon waarom die voordeel moontlik verreken xxxx word nie en faal dus bloot op grond van die bewyslas. Xxxxxx en Potgieter155 sluit in ‘n mate by die billikheidsgronde aan waarop die hof steun. Die skrywers is van mening dat die hof in die lig van die feite van die betrokke xxxx en die toepaslike billikheidsgronde tot die regte gevolgtrekking gekom het. Wat die aard van die billikheidsgronde is, wat die skrywers oorweeg, is nie duidelik nie. Myns insiens kan ‘n billikheidselement wel in die beoordeling van die moontlike verrekening van die voordeel betrek word. Die enigste wyse waarop dit egter kan geskied, is indien die voordeel as xxxx van voordeeltoerekening in die wye sin daarvan gesien word en oorwegings gebaseer op redelikheid, billikheid en regverdigheid as xxxx van die beoordelingskriteria toegepas word.156
Sandown is waarskynlik korrek beslis. Die skadevergoedingsmaatstaf ten aansien van kontrakbreuk weens “holding over” is die markverwante huur vir die tydperk van okkupasie van die huurperseel. In die lig van die omstandighede van die geval en die eisoorsaak was daar nie ‘n plig op die xxxxx xx stappe te neem om die oploop van verdere skade ten aansien van die “holding over” te beperk nie. Die sluit van die huurkontrak was nie ‘n stap ter beperking van skade nie maar die blote voortsetting
154 Sien par 3.16 in die algemeen en ook par 6.9 ten aansien van die bewyslas in geval van kontrakbreuk.
155 Skadevergoedingsreg 264 vn 133.
156 ‘n Aspek wat ‘n hof myns insiens wel in ag kan neem as xxxx van redelikheid, billikheid en regverdigheid is die posisie waarin die xxxxx xxxx die verweerder se kontrakbreuk geplaas word. Indien die xxxxx xx kontrakbreuk buite die skadebeperkingsplig optree, behoort die nadelige en voordelige gevolge van so ‘n optrede vir die xxxxx xx rekening xx xxxx.
579
van die normale besigheidsaktiwiteite van die xxxxx. Die voordeel is nie ‘n skade- beperkende voordeel nie en in hierdie geval dus kollateraal.
6.5.3 Gevolgtrekking
Uit die Sandown-xxxx blyk duidelik dit dat dit telkens nodig is om die aard van die kontrak en die aard van die kontrakbreuk te ondersoek en om die gepaardgaande skadevergoedingsmaatstaf vas te stel om sodoende skadebeperkende voordele van ander en ook kollaterale voordele te kan onderskei. Hierdie xxxx dui nog nie aan hoe onderskei moet word tussen voordele wat verreken en die wat nie verreken xxxx xx word nie. So dikwels as wat daar kontrakbreuk en skade bestaan, xxx die proses ter berekening van skadevergoeding ‘n ondersoek na die bestaan en die toereken- baarheid van voordele insluit. In hierdie verband moet die “plig” om skade te beperk en die gevolge van die beperkende optrede deeglik van egte voordeeltoerekenings- voordele onderskei word.
Skadebeperkingsvoordele het drie basiese kenmerke.157 Eerstens is dit voordele wat na die skadestigtende gebeurtenis ontstaan en tweedens is dit voordele wat vanweë die xxxxx xx optrede daargestel word.158 Derdens is dit voordele wat ontstaan omdat die reg van die xxxxx verwag om bepaalde stappe te neem ten einde skade wat reeds
157 Die gedagte is nie om die kenmerke van die vereistes hier te bespreek nie. Sien in die algemeen ten aansien van die vereistes en die gesag daaromtrent Xxxxxx en Potgieter Skadevergoedingsreg 262-268; Xxxx Contract 759-768; Xxxxxxx en Xxxxxxxxx Damages LAWSA Vol 7 37-38; Xxxxxxxxx et al Deliktereg 251-252.
158 Hierdie handeling kan natuurlik ook deur 'n orgaan van die xxxxx geskied.
580
ingetree het, of moontlik kan intree, te beperk.159 Die eerste en die tweede kenmerke behoort normaalweg nie moeilik xx xxxx om uit die feite afgelei te word nie. Die blote beoordeling van die omstandighede van die kontrakbreuk en die daarop volgende gebeure xxx xxxxx ‘n goeie en selfs ‘n deurslaggewende aanduiding gee van wanneer en deur wie se optrede die voordeel ontstaan het.
159 Aan die anderkant is dit ook so dat indien die xxxxx nie die nodige stappe wat die reg xxx xxx vereis, geneem het xxx xxx ‘n waarde aan die nie-optrede van die xxxxx toegeken word. Hierdie waarde xxx xxx die omvang van die voordeel verteenwoordig.
581
Die derde kenmerk is moeiliker om te beoordeel. In hierdie geval gaan dit oor die stappe wat geneem is of xxxxxx xxxx gewees het teen die agtergrond van wat die reg redelikerwys van die xxxxx in bepaalde omstandighede verwag. Hierdie van-die- reg-verwagte-optrede moet die oorsaak van die voordele wees.160 Daar is dus 'n “plig” op die xxxxx xx in sekere omstandighede op 'n bepaalde wyse op te tree ten einde skade te beperk, of te voorkom dat skade intree. ‘n Moontlike werkswyse sou wees om die bestaan van die voordeel “weg te dink” en xxx te bepaal wat die redelike stappe sou wees wat die reg van die xxxxx in die heersende omstandighede sou verwag om te neem ten einde xx xxxxx te voorkom of te beperk. Indien die stappe wat die voordeel werklik laat ontstaan nie redelikerwys xxxx van die beoogde of die van-die-reg-verwagte stappe uitmaak nie kan die voordeel as ‘n skadebeperkende voordeel uitgesluit word. Sou die voordeel wel die gevolg van die van-die-reg- verwagte optrede xxxx, xxx die voordeel binne die kader van skadebeperkende voordele en moet xxx verreken word.
As uitgangspunt kan aanvaar word dat alle skadebeperkingsvoordele wel toerekenbare voordele is. Die werklike rede waarom hierdie voordele toerekenbare voordele verteenwoordig, is nie so duidelik nie. Dit is wel ‘n erkende beginsel dat ‘n xxxxx nie skadevergoeding kan verhaal vir die skade wat voorkom kon gewees het deur die doen van redelike stappe nie.161 In Holmdene Brickworks (Pty) Ltd v Xxxxxxx Construction Co Ltd maak die appèlafdeling die volgende opmerking:162
“To ensure that undue hardship is not imposed on the defaulting party the sufferer is obliged to take reasonable steps to mitigate his loss or damage ... ”.
Dit wil hieruit voorkom of die verrekening van skadebeperkende voordele toegelaat word weens oorwegings van billikheid teenoor die verweerder.163 ‘n Ander oorweging
160 Daar moet ‘n feitelike kousale verband tussen die van-die-reg-verwagte-optrede en die voordele wees.
161 Holmdene Brickworks (Pty) Ltd v Xxxxxxx Construction Co Ltd 1977 (3) SA 670 (A) 687D;
Nedfin Bank Ltd v Xxxxxx 1981 (4) SA 229 (D) 233E.
162 1977 (3) SA 670 (A) 687D.
163 Ook in Nedfin Bank Ltd v Xxxxxx 1981 (4) SA 229 (D) 233D-E dui die hof aan: “While it has
582
word weer in Hazis v Transvaal & Delagoa Bay Investment Co Ltd gevind waar die hof dit xxxx volg stel:164
“This rule about mitigating damages relates not to what the claimant in fact did, but to what he should have done. It is in essence a claim based on negligence - neglect to do what a reasonable man would do if placed in the position of the person claiming damages.”
been said that a Court should not examine a plaintiff’s conduct when mitigating his damages to acutely ... the Court must act with even-handedness because, if it does not do so, it may act with undue hardship to the defaulting party ...”
164 1939 AD 372 388.
583
Hieruit blyk dit dat die onderliggende gedagte moontlik die nalatigheid van die xxxxx is en dat die verweerder nie vir hierdie nalatigheid blameer kan word nie.165 ‘n Derde moontlike verklaring vir die toerekening van die voordele kan in die bestaan van ‘n regsplig teenoor die verweerder gevind word. In Xxxxx v Provincial Insurance Co Ltd stel die hof dit xxxx volg:166
“[H]oewel daar ‘n regsplig op appellant rus om alle redelike stappe te doen om xx xxxxx te minimaliseer ...”
165 In Jayber (Pty) Ltd v Xxxxxx 1980 (4) SA 280 (W) 282H-283 word die volgende aangedui:“This rule as to mitigation of damages is often described as casting a duty on the injured party, but the truer formulation probably is quite simply that a person cannot recover damages for which he himself is responsible, in the sense that but for his negligence in administering his affairs he would not have suffered the damage.”
166 1963 (2) SA 630 (A) 633C. Sien ook Xxxxxxxxx et al Deliktereg 251 vn 191 wat aandui dat daar ‘n regsplig op die benadeelde rus om die verweerder se skadevergoedingsverpligting nie onredelik te verswaar nie. So ook Klopper Third Party Compensation 140, Collisions 14; Xxxxxx en Potgieter Skadevergoedingsreg 263.
584
Alhoewel die teoretiese verklaring vir die toerekening van skadebeperkingsvoordele nie eenvormig is nie, is die positiefregtelike beginsel van toerekening daarvan deeglik gevestig.167 Myns insiens is die werklike rede vir toerekening in oorwegings van redelikheid, billikheid en regverdigheid teenoor die verweerder xx xxxx.
167 Vgl Van der Xxxx en Xxxxxxx Delict 238 wat aandui dat die reël vir sommige in kousaliteit en vir andere in die bestaan van ‘n plig teenoor die verweerder lê.
585
Die probleem is steeds om voordele wat weens die xxxxx xx optrede ontstaan van ander voordele wat eweneens ook deur die xxxxx xx optrede ontstaan en wat nie as skadebeperkingsvoordele aangemerk behoort te word nie, te onderskei.168 'n Oorvleueling kan dus tussen hierdie twee groepe voordele bestaan. Daar bestaan geen formele toets om hierdie oorvleueling uit xx xxxxxx nie aangesien die skadevergoedingsmaatstaf na die aard van die skadestigtende gebeurtenis kan verskil. Die basiese toets is om vas te stel watter skadebeperkende optrede redelike optrede is of sou wees gegewe die spesifieke omstandighede van die kontrakbreuk. Daar is ‘n aantal addisionele faktore wat beoordeel kan word om die onderskeid tussen hierdie voordele te vergemaklik. Die faktore is onder andere:
(a) die aard van die kontrak;
(b) die aard van die kontrakbreuk;
(c) die aard van die eisoorsaak; en
(d) die toepaslike skadeberekeningsmaatstaf.
Die aard van die kontrak169 en die aard van die kontrakbreuk170 xxx in die lig van die
168 Vgl die geval waar die xxxxx xx 'n ongeluk van sy minderjarige kind as gevolg van kontrakbreuk hierna xxxx xx eie optrede 'n hulpfonds in die lewe roep. Die hulpfonds is duidelik deur die optrede van die xxxxx daargestel. Daar kan nouliks geargumenteer word dat die opbrengs van die hulpfonds as 'n skadebeperkingsvoordeel toegereken moet word.
169 Die volgende twee gevalle kan vgl word. ‘n Handelaar in tweedehandse fietse met onbeperkte vooraad verkoop ‘n fiets op skuld aan ‘n koper. Die koper pleeg kontrakbreuk deur nie die fiets te betaal nie en bring dit terug. Daar kan nouliks betoog word dat die handelaar ‘n plig het om xx xxxxx te beperk deur die fiets te probeer herverkoop. Die handelaar se verlies is die wins wat hy met die spesifieke verkooptransaksie sou gemaak het. Die tweede geval is waar ‘n pensionaris gratis adverteer om sy tweedehandse fiets te verkoop. Hy verkoop die fiets op skuld. Die koper pleeg kontrakbreuk deur nie te betaal nie en bring die fiets terug. In hierdie geval rus daar m i wel ‘n plig op die pensionaris om xx xxxxx te beperk deur die fiets te heradverteer. Sou hy die fiets vir dubbel die waarde herverkoop ly hy nie skade nie. Die plig om skade te beperk ten aansien van ‘n gekanselleerde koopkontrak met ‘n handelaar wat ‘n onbeperkte vooraad fietse het, behoort dus anders beoordeel te word as die koopkontrak met die pensionaris wat ook gekanselleer word. Vgl ook Xxxxxx en Potgieter Skadevergoedingsreg 332-333 en die gesag xxxx aangehaal ten aansien van die maatstaf ter berekening van ‘n handelaar se skade.
170 Die volgende twee gevalle kan vgl word. ‘n Kontrak word met ‘n pleisteraar gesluit om ‘n gebou te pleister. Die pleisteraar pleeg kontrakbreuk deur nie op te daag nie. M i is daar ‘n plig om die skade te beperk deur ‘n ander pleisteraar aan te stel om die werk te verrig. Die tweede geval is waar die pleisteraar kontrakbreuk pleeg deur ‘n laer kwaliteit sement te gebruik as waarvoor hy gekwoteer het. In hierdie geval is daar m i geen plig om die skade te beperk nie, aangesien die werk reeds gedoen is. Die skade bestaan o a daarin dat te duur vir die kwaliteit van die sement betaal is. So xxx die plig om skade te beperk ook nagelang die aard van die kontrakbreuk verskil.
586
feite van die geval ondersoek moet word om vas te stel of 'n plig tot skadebeperking bestaan en indien wel, wat die aard en die omvang van die stappe is wat die reg van die xxxxx verwag om te neem. Waar geen skadebeperkende optrede van die xxxxx verwag word nie, kan dit ‘n aanduiding wees dat die voordele dalk kollateraal is.
Die aard van die eisoorsaak kan ook ‘n aanduiding van die plig om skade te beperk gee. Die Sandown-xxxx is juis ‘n voorbeeld waar daar myns insiens geen plig was om stappe te neem om skade te beperk nie.171 Die skadeberekeningsmaatstaf xxx xxxx byvoorbeeld in die geval van ‘n huurkontrak wat gekanselleer word ook help in die beoordeling of ‘n plig om skade te beperk bestaan al xxx xxx. Normaalweg word van die verhuurder verwag om ‘n ander huurder xx xxxx ten einde die oploop van skade te voorkom. Aan die anderkant is dit ook so dat die plig om skade te beperk nie altyd intree nie. Hierdie plig is egter nie absoluut nie en word in die lig van die omstandighede beoordeel.172
Die voordeeltoerekeningsproses is nie afgehandel as bevind word dat die voordeel nie ‘n skadebeperkende voordeel is nie. Die voordeel moet ontleed word aan die hand van die kriteria xxxx voorheen geïdentifiseer, ten einde die moontlike toerekening daarvan te bepaal.173
Xxxx xxx dus telkens empiries xx xxxx gegaan moet word, na gelang die aard van die tipe kontrakbreuk en die aard van die voordele. Riglyne kan myns insiens wel vir die empiriese metode geformuleer word. Eerstens xxx die aard van die inbreukmakende optrede beoordeel moet word en na gelang daarvan xxx voorkomende stappe ter beperking van skade, indien enige, geneem moet word. Tweedens xxx die aard en omvang van die voorkomende stappe ontleed moet word om daardie stappe te bepaal wat objektief van 'n xxxxx in die bepaalde omstandighede verwag word om te
171 Sien par 6.5.2 ten aansien van ‘n bespreking van feite en die meriete van die xxxx.
172 Indien die verhuurder na verstryking van die huurkontrak die eiendom sou verkoop ten einde dit te kapitaliseer en die huurder kontrakbreuk pleeg deur nie die laaste maand se huurgeld te betaal nie is daar myns insiens nie ‘n plig om skade te beperk nie.
173 Sien par 3.20 in hierdie verband.
587
neem. Stappe wat buite hierdie “normale” xxx-xxxx-die-reg-verwagte optrede val en die gevolge (voor- en nadelige) daarvan is vir die rekening van die xxxxx, alternatiewelik is dit xxx xxx toerekenbaar nie.
Skadebeperkingsvoordele is daardie voordele wat na die skadestigtende gebeurtenis as gevolg van die optrede van die xxxxx ontstaan en wat die reg van die xxxxx verwag ten einde skade te beperk. Die vraag is egter wat die toerekenbaarheidsposisie van daardie voordele is, wat ontstaan as gevolg van stappe wat die xxxxx neem meer as wat die reg redelikerwys xxx xxx verwag. Hierdie voordele word op die basis dat dit kollaterale voordele is, van toerekening uitgesluit en gevolglik kan die verweerder nie aandring vir toerekening daarvan nie.174
Die voordele moet egter weens die optrede van die xxxxx totstand kom om as skadebeperkingsvoordele aangemerk te kan word. Hiermee word nie aangedui dat 'n verweerder nie ook stappe kan neem om skade te voorkom of te beperk nie. Die teendeel is juis waar.175 Die voordele wat uit die verweerder se optrede voortspruit word wel teen die skadevergoeding verreken. Die voordele wat uit die verweerder se optrede volg, kan verklaar word as sou dit verrekenbare aanpassingsvoordele verteenwoordig.
174 Sien o a Xxxxxx x Xxxxxxx 1955 (3) SA 28 (D) en Xxxxxxx x Xxxxxxxxxx 1929 EDL 146.
175 ‘n Verweerder kan kontrakbreuk pleeg deur aan te dui dat hy nie met die huurkontrak voort gaan nie en daarna self stappe neem om ‘n nuwe huurder in sy plek te kry. Hierdie optrede is duidelik ‘n skadebeperkende optrede, xxxxx optrede nie van die verhuurder afkomstig is nie. Hierdie voordeel behoort wel teen die skadevergoeding verreken te word.
588
Openbare beleid xxxx verteenwoordig deur redelikheid, billikheid en regverdigheid kan ook 'n rol in die beoordeling van die toerekenbaarheid van skadebeperkende voordele speel.176 Een van die redes waarom skadebeperkingsvoordele verrekenbare voordele verteenwoordig, is juis in die gedagte van billikheid teenoor die verweerder xx xxxx.177 Billikheid is ‘n deelelement van openbare beleid en indien dit eenmaal so aanvaar word, is daar geen rede om nie te aanvaar dat dit juis openbare beleid is wat meebring dat sommige voordele nie as skadebeperkingsvoordele aangedui word nie en dus nie-toerekenbare voordele verteenwoordig. Openbare beleid het dus ‘n rol en funksie te vervul ten einde voordele te beoordeel ten aansien van toerekening.178
6.6 Voordeeltoerekening en openbare beleid
Daar is xx xxxx betoog dat openbare beleid uit normatiewe oorwegings xxxx redelikheid, billikheid en regverdigheid bestaan.179 Daarmee saam is ook betoog dat die voordeeltoerekeningsvraag aan die hand van openbare beleid hanteer en opgelos kan word. Indien eenmaal aanvaar word dat voordeeltoerekening ook in geval van kontrakbreuk xxxxxxx vind, kan logies geargumenteer word dat oorwegings van redelikheid, billikheid en regverdigheid dus ook hier toepassing behoort xx xxxx.180 'n Aspek wat hier ondersoek moet word, is of openbare beleid wel 'n rol en funksie in die milieu van voordele weens kontrakbreuk te vervul het, en indien wel wat die aard en die omvang daarvan is.
Die uitgangspunt behoort xx xxxx dat die grondbeginsels van voordeeltoerekening in
176 In Sandown Park (Pty) v Hunter Your Wine & Spirit Merchant 1985 (1) SA 248 (W) 256H bevind r Nestadt xxxx volg: “There are, in my view, no considerations of fairness, equity or public policy in giving defendant the benefit of what I may term the plaintiff's windfall.”
177 Sien Holmdene Brickworks (Pty) Ltd v Xxxxxxx Construction Co Ltd 1977 (3) SA 670 (A) 687D.
178 Sien die bespreking van voordeeltoerekening en openbare beleid in par 6.6 hieronder.
179 Sien par 1.7.8, 3.4, 3.19 en 3.20 vir 'n meer volledige bespreking van voordeeltoerekening en openbare beleid in deliktuele verband.
180 Xxx xxx Xxxxx et al Kontraktereg 301 steun klaarblyklik ook die standpunt dat billikheid en geregtigheid in die toerekeningsvraag na voordele van toepassing kan wees.
589
deliktuele en kontraktuele verband dieselfde behoort xx xxxx vir sover met soortgelyke gevalle te doen gekry word. Myns insiens is daar geen nodigheid om die grondbeginsels van voordeeltoerekening te verander om dit in geval van kontrakbreuk meer toepaslik xx xxxx nie. Daar kan aanvaar word dat die grond-beginsels betreffende voordeeltoerekening in geval van deliktuele voordele en voordele weens kontrakbreuk dieselfde is. Gevolglik behoort die toerekenings-kriterium xxxx op openbare beleid geformuleer ook in geval van voordele weens kontrakbreuk toegepas te word.
Daar is ook ‘n addisionele argument waarom aangevoer kan word dat openbare beleid wel in geval van voordele weens kontrakbreuk van toepassing is. Xxxx reeds vermeld, is die basis van toerekening van skadebeperkende voordele onder andere in die bestaan van billikheid teenoor die verweerder geleë.181 Die grondslag vir toerekening van skadebeperkende optrede kan (verder) ook in die bestaan van ‘n regsplig geleë wees.182 Die bestaan van ‘n regsplig moet ook een of ander basis vir die bestaan daarvan hê. Ten einde nie “undue hardship” teenoor die verweerder tot gevolg te hê nie en xxxxxx teenoor die verweerder xx xxxx ten aansien van die plig tot betaling van skadevergoeding, kan aangevoer word dat hierdie oorwegings as die basis van die regsplig dien. Tot hierdie mate het openbare beleid xxx wel 'n rol en funksie in die geval van voordele weens kontrakbreuk te vervul.
Daar is in die regspraak ook steun vir die standpunt dat openbare beleid wel in geval van voordeeltoerekening relevant is. In Sandown Park (Pty) Ltd v Hunter Your Wine & Spirit Merchant (Pty) Ltd stel regter Xxxxxxx dit xxxx volg:183
“There are, in my view, no considerations of fairness, equity or public policy in giving defendant the benefit of what I may term the plaintiff’s windfall. It was certainly never its intention to save
181 Sien par 6.5.3 vir ‘n bespreking van hierdie punt. Vgl ook Holmdene Brickworks (Pty) Ltd v Xxxxxxx Construction Co Ltd 1977 (3) SA 670 (A) 687D waar die hof “undue hardship”, wat m i as billikheid teenoor die verweerder vertolk kan word, as grondslag vir toerekening sien.
182 Sien ook par 6.5.3 vir ‘n bespreking van hierdie punt. Vgl ook Victoria Falls & Transvaal Power Co Ltd v Consolidated Langlaagte Mines Ltd 1915 AD 1 27; Xxxxx v Provincial Insurance Co Ltd 1963 (2) SA 630 (A) 633C.
183 1985 (1) SA 248 (W) 256H.
590
the plaintiff from a bad bargain.”
Daar is ook onder die akademici steun dat oorwegings van billikheid en regverdigheid relevant ten aansien van voordeeltoerekening in geval van voordele weens kontrakbreuk is. Xxx xxx Xxxxx et al stel dit xxxx volg:184
“Kontrakbreuk kan sowel nadelige as gunstige gevolge hê. Oor die algemeen neem die
xxxx by die vasstelling van skade sulke voordele in ag, mits die voordeel uit die skadelike gebeurtenis voortspruit en verrekening daarvan in ooreenstemming is met oorwegings van billikheid en geregtigheid.”
In opvolging hiervan is die verdere vraag wat die aard en die omvang van openbare beleid of te wel redelikheid, billikheid en regverdigheid in die kader van voordeel- toerekening in geval van voordele weens kontrakbreuk behoort xx xxxx.
184 Kontraktereg 301.
591
Voordeeltoerekening in geval van voordele weens kontrakbreuk xxxx xxxxx teen die agtergrond van skadebeperkingsvoordele xxxxxxx. Indien 'n voordeel as 'n skadebeperkingsvoordeel gekategoriseer word, behoort die voordeel altyd teen die skadevergoeding verreken te word. Sou die voordeel nie toegereken word nie, is die voordeel nie 'n skadebeperkingsvoordeel185 nie, alhoewel dit feitelik die volg het dat die skade beperk word, maar 'n voordeel wat as kollateraal gekategoriseer kan word. Die rede waarom die voordeel as kollateraal gekategoriseer kan word, kan in 'n veelheid van redes gevind word.186 Die vernaamste rede is dat die voordeel buite die skadebeperkingsplig val. Die effek hiervan is dat die voordeel nie verrekenbaar is nie, aangesien dit kollateraal is. Die opvolgende vraag is watter kriteria gebruik word om te bepaal of die voordeel 'n skadebeperkende of 'n kollaterale voordeel is. Twee faktore speel in hierdie ontleding 'n rol: eerstens is die skadeberekeningsmaatstaf187 relevant en tweedens speel openbare beleid as toerekeningskriterium 'n rol.
185 Een van die kenmerke van ‘n skadebeperkingsvoordeel is dat hierdie tipe voordele altyd verrekenbare voordele verteenwoordig.
186 'n Ooglopende rede kan wees dat die voordeel buite die vereiste kousaliteitsmaatstaf val. Andersins kan die voordeel buite die skadeberekenings- of buite die skadebeperkings-maatstaf val.
187 Hierdie aspek word in par 6.6 bespreek.
592
Openbare beleid as toerekeningskriterium speel myns insiens nie 'n rol as xxxx van die skadeberekeningsmaatstaf nie. Openbare beleid is wel xxxx van die voordeel- toerekeningsvraagstuk maar nie xxxx van die skademaatstaf nie en voortspruitend hieruit ook nie xxxx van die skadeberekeningsmaatstaf nie. Die argument is dat voordeeltoerekening xxxx van die proses van skadevergoeding is en nie xxxx van die vraag na skade of skadeberekening nie.188 Hierdie xxxxxxxx verdien vollediger bespreking. Die toepaslike skadeberekeningsmaatstaf, in ag genome die feite van die geval, kan vereis dat die voordeel toegereken moet word.189 So xxx die besparing van uitgawes weens kontrakbreuk as sogenaamde “voordele” geen egte voordeeltoerekeningsvoordele wees nie maar xxxx van die skadeberekenings- maatstaf vorm. Openbare beleid speel in hierdie scenario geen rol nie, aangesien openbare beleid nie by die toepassing van die skadeberekeningsmaatstaf ter sprake is nie.190 Hiermee word nie voorgehou dat pseudo- of kwantifiseringsvoordele nie xxxx van die voordeeltoerekenings is nie. Die teendeel is juis waar. Die onderskeid word in egte en nie-egte voordeeltoerekeningsvoordele gevind.
Openbare beleid moet myns insiens wel as xxxx van die beoordelingskriteria ten
188 Sien par 3.5 en 6.4 in hierdie verband. Sien ook Xxxxxx en Potgieter Skadevergoedingsreg 210.
189 Ten einde die positiewe interesse te bepaal, sou die xxxxx sekere uitgawes xxxx aangaan. In die berekening van die skade moet die besparing van uitgawes tog in berekening gebring word ten einde die korrekte skadevergoedingsbedrag te bepaal.
190 Dit mag wees dat kousaliteit in hierdie scenario 'n rol speel en gevolglik speel 'n juridiese toerekeningsnorm ook weer 'n rol. Daar moet gewaak word teen 'n oorvleueling van juridiese kousaliteit en die toerekeningsnorm daarvan en die toerekeningsnorm ter bepaling van voordeeltoerekening.
593
aansien van voordele in geval van kontrakbreuk gesien word.191 Die positiewe reg moet 'n beoordelingsnorm toepas waaraan die voordeel getoets kan word, ten einde te bepaal of die voordeel 'n skadebeperkingsvoordeel is. Hierdie beoordelings- maatstaf is die skadeberekeningsmaatstaf en openbare beleid (met elemente van redelikheid, billikheid en regverdigheid) as aanvullende maatstaf.
191 Sien par 1.7.8 en 1.7.9 onderskeidelik ten aansien van ‘n bespreking van openbare beleid en redelikheid, billikheid en regverdigheid.
594
Openbare beleid kan eers aan die orde kom as die skade en skadebeperkende voordele behoorlik geïdentifiseer is.192 Daarom is dit noodsaaklik dat die skade- berekeningsmaatstaf in geval van die spesifieke kontrakbreuk korrek aangewend en toegepas word. As hierdie beginsels korrek toegepas word, kan openbare beleid as aanvullende beoordelingsnorm ten aansien van die toerekening van skade- beperkingsvoordele, in ag genome die voordeeltoerekeningsbeginsels, toegepas word. Myns insiens beskik openbare beleid as toerekeningsmaatstaf wel oor die nodige kapasiteit om hierdie beoordeling te kan akkommodeer.
6.7 Voordeeltoerekening en parallelle kontrakte
Kontrakte wat voor ‘n skadestigtende gebeurtenis gesluit is, mag juis met die oog op kontrakbreuk of 'n ander skadestigtende gebeurtenis sekere gevolge of voordele kontraktueel reël. Na hierdie situasie xxx xxxxxx word as optredes voor kontrakbreuk. 'n Tipe kontraktuele voordeel wat in hierdie verband ter sprake kan kom, is waar 'n voordeel kontraktueel met ‘n derde beding word, ten einde 'n nadeel wat in ‘n ander kontrak ontstaan of kan ontstaan, te omseil. Hierdie gevalle kan xx xxxxxx word as parallelle kontrakte.193 In hierdie scenario word 'n moontlike nadeel voorsien en in 'n opvolgende kontrak word voorsiening gemaak om die moontlike nadeel wat kan intree, te neutraliseer. McGregor stel dit xxxx volg:194
“A defendant xxxxxx, in breach of his covenant to repair, delivers up the property at the end of
192 Kwantifisering is nie 'n vereiste alvorens die skade beoordeel kan word vir toerekenbaarheid nie. Dit is genoegsaam dat die skade wel kwantifiseerbaar is.
193 McGregor Damages 291-296 xxxxxx xx hierdie tipe kontrakte as “sub-contracts”. M i is die term parallelle kontrakte dalk meer gepas aangesien albei kontrakte ten doel het om dieselfde resultaat te bereik.
194 Damages 295.
595
the term in disrepair, but the claimant xxxxxx has already granted a new lease to a third party to run from the expiration of the defendant’s lease under which the third party has covenanted to repair, so that the performance of the defendant’s covenant to repair is a matter of pecuniary indifference to the claimant.”
Sover vasgestel kan word, het die bovermelde situasie nog nie in die Suid-Afrikaanse regspraak voorgekom nie.195 Hier word dus met 'n teoretiese analise van die posisie volstaan. 'n Voorbeeld hiervan sou wees waar die huurder van eiendom die perseel aan die einde van die huurtermyn in 'n sekere toestand moet afgee. Die verhuurder van die eiendom kontrakteer met die opvolgende huurder om die eiendom oor te neem teen ‘n markverwante huurpremie met die verdere klousule dat die eiendom deur die nuwe huurder op eie koste opgeknap xxx word tot die vlak waarteen die vorige huurder xxxx ontruim het. Die huidige huurder laat na om die eiendom in die gekontrakteerde toestand af xx xxx, met die gevolg dat die verhuurder die huurder vir kontrakbreuk dagvaar. Die huurperseel word intussen deur die opvolgende huurder op eie xxxxx xxxxxxx. In hierdie feitestel word nie met 'n deliktuele aksie te doen gekry nie maar met ‘n eis weens kontrakbreuk.
Subjektief196 het die verhuurder nie skade gely nie, aangesien die opvolgende huurder die eiendom op sy eie koste opgeknap het tot die toestand waartoe die eerste huurder die eiendom xxxx afgegee het. Die vraag is of die eerste huurder in 'n aksie vir skadevergoeding weens kontrakbreuk hom daarop kan beroep dat die xxxxx nie skade ly nie. In die beoordeling van die toerekeningsvraag is die volgende aspekte onder andere van belang. Die skadeberekeningsmaatstaf in hierdie geval vereis dat die skade bereken moet word as die koste wat die xxxxx xxx moet aangaan om die perseel in die ooreengekome toestand te bring. Indien xxxx xxx nou sekerheid oor die omvang van die skade verkry is, is die skadeberekeningsmaatstaf uit die weg en is die volgende vraag of die effek van die opvolgende huurkontrak teenoor die
195 In die Engelse regspraak is daar wel analogiese gevalle. Sien x x Xxxxxx v Weeks [1891] 2 QB 31; Wertheim v Chicoutimi Pulp Co [1911] AC 301; Xxxxxx v Xxxxx & Xxxxx [1920] KB 11; Xxxxxxxx v Long [1952] 2 QB 80.
196 Sien in die algemeen ISEP Structural Engineering and Plating (Pty) Ltd v Inland Exploration Co (Pty) Ltd 1981 (4) SA 1 (A) 8-9 en ook Xxxxx v Van der Vyver 1970 (1) SA 633 (A) 643C-D ten aansien van die subjektiwiteit van skade.
596
skadevergoeding in berekening gebring moet word as ‘n moontlike verrekenbare voordeel. Voordeeltoerekeningsbeginsels moet nou oorweging geniet.
In die toepassing van voordeeltoerekeningsbeginsels moet kousaliteit eerstens oorweeg word. Om kousaliteit te kan beoordeel, moet die voordeel immers geïdentifiseer wees.197 Die identifikasie van die voordeel is in hierdie geval nie 'n probleem nie, aangesien die voordeel daarin bestaan dat die huurperseel deur die opvolgende huurder op eie koste opgeknap is en die huurder se vermoë nie verminder is met die koste van die herstelwerk nie. Die volgende stap is om vas te stel of die voordeel weens die skadestigtende gebeurtenis ontstaan het. Sou 'n mens die feitelike kousaliteitstoets te wete dat die een xxxx uit 'n xxxxx xxxx volg of selfs die conditio sine qua non-toets toepas, blyk dit dat die voordeel wel weens die skadestigtende gebeurtenis gerealiseer het. Indien die eerste huurder nie kontrakbreuk gepleeg het nie, sou daar geen skade gewees het nie. Die gevolg hiervan sou wees dat die tweede huurder geen opknappingswerk xxxx xx verrig het nie en xxx xxx geen voordeel bestaan het nie. Myns insiens is daar wel ‘n feitelike kousale verband tussen die kontrakbreuk en die voordeel. Sou die argument verkeerd wees en daar nie ‘n feitelike verband bestaan nie, kan die voordeel in elk geval nie toegereken word nie, xxxx xxxxx die afwesigheid van feitelike kousaliteit.
Die toerekenbaarheid van die voordeel moet ook ondersoek word. Die voordeel moet eers volgens die geïdentifiseerde voordeelklasse geklassifiseer word. Die voordeel kan in hierdie feitestel dalk 'n aanpassings- of ‘n skadebeperkingsvoordeel wees. In hierdie geval is die voordeel nie 'n skadebeperkingsvoordeel nie, aangesien die reg nie van die xxxxx verwag om in hierdie situasie enige skadebeperkende optrede te neem nie. In geval van skadebeperkende optrede gaan dit in elk geval oor ‘n optrede van die xxxxx xx kontrakbreuk. Die optrede wat in hierdie geval ter sprake is, is ‘n optrede voor kontrakbreuk. Die opvolgende huurkontrak is nie ter beperking van skade gesluit nie, aangesien die nuwe kontrak gesluit is voor die eerste kontrak tot 'n
197 Ten einde te bepaal of die voordeel feitelik aan die bestaan van die kontrakbreuk verbind kan word, is dit tog nodig dat die partye van die bestaan van die voordeel bewus moet wees. Op hierdie basis is die identifikasie van die voordeel ‘n vereiste alvorens voordeeltoerekening ter sprake kan wees.
597
einde gekom het en skade kan tog nie beperk word alvorens daar nie kontrakbreuk deur die huidige huurder gepleeg is nie.198 Die voordeel is myns insiens dus 'n aanpassingsvoordeel. In geval van aanpassingsvoordele speel openbare beleid as toerekeningsnorm ‘n rol. Op grond van redelikheid, billikheid en regverdigheid as elemente van openbare beleid kan nou besluit word of die voordeel ‘n verrekenbare voordeel is.199
198 Sien par 3.14 en 6.5 ten aansien van ‘n bespreking van beperking van skade.
199 Sien in die algemeen par 1.7.9 ten aansien van redelikheid, billikheid en regverdigheid en par
3.4 ten aansien van openbare beleid.
598
Indien die vereistes van redelikheid, billikheid en regverdigheid beoordeel word, blyk die volgende aspekte relevant xx xxxx. Die bron van die voordeel is in die bestaan en die uitvoering van die opvolgende huurkontrak geleë. Die verweerder is nie ‘n party tot die kontrak nie en daarom is die tweede huurkontrak oënskynlik res inter alios acta. Die bedoeling met die opvolgende kontrak is primêr om ‘n huurinkomste vir die verhuurder te verseker tesame daarmee om die verhuurder teen die uitgawe van die herstel- of instandhoudingskoste ten aansien van die huurperseel te vrywaar. Die bedoeling is dus nie om die verweerder van sy kontrakbreuk en die gevolge daarvan vry te stel nie. Die tydstip waarop die voordeel ontstaan, is eers na afloop van die eerste huurkontrak en op ‘n stadium wat die tweede huurder inderdaad die huurperseel tot die ooreengekome toestand herstel. Alhoewel die vorderingsreg teen die tweede huurder voor die kontrakbreuk van die eerste huurder beding is, realiseer die voordeel de facto eers as die herstelwerk inderdaad deur die tweede huurder gedoen is. Sou die xxxxx xxxxx na die eerste huurder se kontrakbreuk dagvaar en op so ‘n tydstip dat die herstelwerk nog nie deur die tweede huurder verrig is nie, is die bestaan van die voordeel slegs prospektief in die sin dat die voordeel bloot in die bestaan van die vorderingsreg geleë is. In so ‘n geval bestaan daar xxx xxxx gerealiseerde vermoënsregtelike voordeel nie. Die vraag in hierdie geval is xxx of die prospektiewe voordeel teen die skadevergoeding verreken moet word op die basis dat ‘n gebeurlikheidsfaktor aan die realisering van die voordeel gekoppel word.200
200 Sien par 3.6 vir ‘n bespreking van voordeeltoerekening en toekomstige voordele. Toekomstige voordele kan wel verreken word, indien dit tot ‘n verrekenbare voordeelklas behoort.
599
Die antwoord hierop is geleë in die tydstip wanneer die xxxxx dagvaar. Sou die eerste huurder gedagvaar word op ‘n tydstip wat die tweede verhuurder nog nie die huurperseel herstel het nie, kan die verhuurder werklike skade bewys. Die verweerder kan hoogstens die bestaan van die tweede kontrak tesame met die vorderingsreg daaruit pleit, maar kan nie bestaan van die skade ontken nie.201 Die realisering van die voordeel uit die opvolgende kontrak is in onsekerheid gehul aangesien die tweede huurder ook kontrakbreuk kan pleeg. Selfs al word vonnis teen die tweede huurder op grond van kontrakbreuk verkry, beteken dit nog nie voldoening aan die vonnis nie. Indien die aksie teen die eerste huurder van die hand gewys word op die basis van die bestaan van die vorderingsreg uit die tweede huurkontrak en die tweede huurder nie aan die vonnis voldoen nie, is die xxxxx geensins skadeloos gestel nie. Die tweede huurkontrak behoort nie teen die xxxxx xx skadevergoeding verreken te word nie, aangesien die realisering van die voordeel te prospektief is.202
Sou die tweede huurder wel die herstelkoste aangaan en die verhuurder daarna die eerste huurder op grond van kontrakbreuk dagvaar, xxx die xxxxx nie werklike skade kan bewys nie. Die xxxxx xxx wel kontrakbreuk deur die eerste huurder kan bewys. Weens die afwesigheid van die bewys van skade behoort die aksie dus xx xxxx.
In Xxxxxx v Weeks203 het die xxxxx ‘n kontrak met die verweerder gehad waarvolgens die verweerder die perseel na afloop van die huurkontrak in ‘n bepaalde toestand xxxx bring. Die xxxxx het ook ‘n ooreenkoms met ‘n derde party gehad waarvolgens die derde party aan die verpligting sou voldoen. Die hof verreken nie die voordeel van die tweede kontrak teen die skadevergoeding nie op die basis dat die tweede kontrak irrelevant teenoor die aanspraak van die xxxxx is. Die appèlhof by monde van Lord
201 Daar kan vir doeleindes van die voorbeeld aanvaar word dat die “parol evidence rule” nie teen die verweer opgewerp word nie. Dit is in elk geval baie moeilik vir die eerste huurder om te bewys dat die xxxxx xxxxxx teen die tweede verhuurder xxx xxx kry en ook dat daar voldoening aan die vonnis xxx xxxx. Hierdie aspekte is ten beste hoogs spekulatief.
202 Die realiteit is dat indien die xxxxx die tweede huurder dagvaar, is daar ‘n verskil in die verhaalbare koste. Die xxx xxx in alle waarskynlikheid slegs party-en-party koste aan die xxxxx toeken, xxxxx xxxxx dalk nie eens die koste van ‘n advokaat xxxx per brevet insluit nie. Die xxxxx xxx dus bloot weens die toegelate koste-struktuur van die xxxx ‘n verlies ervaar.
203 [1891] 2 QB 31.
600
Esher, aanvaar die siening van die hof a quo waar regter Xxxxxx opmerk:204
“The person whose breach of contract has caused the damage is not the less liable because the damage has been made good, or its effect compensated by an extraneous event of such a kind that if it had operated the other way it would not have increased his legal liability. Nor does it seem to us that the relation between the plaintiff and the defendant is directly, if at all, affected by the terms of an agreement made by the plaintiff with a third person before the expiration of the defendant’s term. That agreement might be rescinded, or might never be performed. When it was made the parties to it could not foresee, and did not contract on the basis, that there would at the end of the defendant’s term be any breach of the contract to deliver up in repair. It must be not the making but the performance of the new agreement to which the supposed effect would be attributable. But if so, then at the moment of the termination of the defendant’s tenancy and before the new agreement was performed, a cause of action vested in the plaintiff against the defendant, and this could not be taken away or affected by the subsequent res inter alios acta.”
Dit blyk dus dat die tydstip waarop die reg om op grond van die kontrakbreuk te kan dagvaar ‘n belangrike en oorwegende rol kan speel in die beoordeling of die opvolgende kontrak teenoor die skadevergoedingsaanspraak relevant is. Die hof sien ook die opvolgende kontrak as ‘n “extraneous event” en daarom nie as relevant tussen die xxxxx en die verweerder nie.
204 34.
601
In Xxxxxxxx v Long 205 het die xxxxx ook ‘n huurkontrak met die nuwe huurder gehad waarvolgens laasgenoemde die huurperseel sou herstel. Die xxxxx dagvaar die eerste huurder op grond van kontrakbreuk aangesien die huurperseel nie in die ooreen- gekome toestand nagelaat is nie. Xxxx Xxxxxxx stel die regsposisie xxxx volg:206
“The fact that the landlord has an undertaking from a new tenant to do the repairs does not go into diminution of damages. It is res inter alios acta.”
In hierdie geval van kontrakbreuk word die xxxxx wel in die posisie geplaas dat die xxxxx op sy “bargain” geregtig is. In hierdie omstandighede het die xxxxx doelbewus so kontrakteer dat hy ‘n tweede vorderingsreg ten aansien van die herstelkoste het. Sou die eerste huurder wel die eiendom in die ooreengekome toestand afgegee het, sou die tweede huurder die voordeel verkry, aangesien hy xxx die xxxxx gespaar is deur nie aan die verpligting om die eiendom te herstel, xxxx xx voldoen nie.
Vanuit hierdie oogpunt kry die tweede huurder die voordeel van die eerste huurder se nakoming van die huurkontrak. Die xxxx xxx steeds dat een van die partye wel die voordeel van die herstelwerk gaan kry. In hierdie situasie kom beleidsoorwegings myns insiens sterker xx xxxx. Die vraag behoort xx xxxx wie van die partye op grond van redelikheid, billikheid en regverdigheid die voordeel behoort te kry.
205 [1952] 2 QB 80.
206 84.
602
Myns insiens kan daar in hierdie geval op XxXxxxxx000 se argument teruggeval word waarvolgens die belange van die gemeenskap beter gedien xxx word xxxx kumulasie ten gunste van die xxxxx toe te laat. Die eerste huurder is die blaamwaardige party wat kontrakbreuk pleeg en behoort nie die voordeel van die verhuurder se voorsienigheid te kry nie.
Dit is ook moontlik dat die verhuurder ten einde die reg op herstelkoste van die tweede huurder te kon kry die een of ander toegewing xxxx byvoorbeeld ‘n laer huurpremie xxxx maak. Deur verrekening van die voordeel toe te laat, kan dit ook gebeur dat ‘n party doelbewus kontrakbreuk pleeg, aangesien hy weet dat die voordeel van die tweede huurkontrak teen ‘n eis om skadevergoeding verreken gaan word en hy sodoende die voordeel van die xxxxx xx voorsienigheid verkry. Hierdie moontlike denkwyse behoort ontmoedig te word. Die verhuurder behoort myns insiens wel in hierdie geval toegelaat te word om sy “bargain” te kry.
Opsommend is die posisie dat 'n voordeel xxxx in die bespreekte geval nie tot voordeel van die verweerder toegereken word nie. In hierdie geval is die xxxxx xx die kontrakbreuk vermoënsregtelik beter daaraantoe aangesien hy nie verplig is om die skadevergoeding aan xx xxxx om die huurperseel in die oorgeenkome toestand te bring nie. Myns insiens is hierdie geval ook een van die uitsonderings waar kumulasie geduld behoort te word. Daar moet ingedagte gehou word dat ‘n eis vir die objektiewe
207 Delict 124. Hierdie opmerking van XxXxxxxx is ook in Santam Versekeringsmaatskappy v Byleveldt 1973 (2) SA 146 (A) 153C deur ar Xxxxxx met goedkeuring xx xxxxxx.
waarde van byvoorbeeld herstelkoste nie in ons reg erken word nie.208
603
208 In ISEP Structural Engineering and Plating (Pty) Ltd v Inland Exploration Co (Pty) Ltd 1981 (4) SA 1 (A) 9F-G 16D-F 17B het die hof beslis dat werklike skade steeds ‘n vereiste vir die verhaal van skadevergoedings is .Sien ook Oelofse 1982 TSAR 61-76 in hierdie verband.
6.8 Voordeeltoerekening en die bestaan van twee remedies209
In die praktyk kan dit gebeur dat die nalatige optrede van 'n derde xxxx van die scenario ten aansien van voordele weens kontrakbreuk uitmaak en daarom die toerekeningsposisie ten aansien van voordele vertroebel.210 Weens die nalatige optrede van 'n derde kan 'n xxxxx 'n deliktuele vorderingsreg verkry en kan dit gebeur dat 'n kontraktuele sowel as 'n deliktuele aanspraak gelyktydig vir ‘n xxxxx beskikbaar is. Die effek hiervan is dat daar nou gelyktydig twee afsonderlike regsbande bestaan.
Bogenoemde posisie kan met die volgende voorbeeld geïllustreer word. A sluit 'n dienskontrak met B ingevolge waarvan A op sekere mediese voordele in geval van
209 Die bestaan van twee remedies moet van “sameloop xxx xxxx” onderskei word. Van Aswegen Sameloop 99 formuleer dit xxxx volg: “... die uitdrukking ‘sameloop xxx xxxx’ slegs beteken dat aan die materiële ontstaansvereistes van die betrokke eise voldoen is en dat daarmee nie noodwendig die gelyktydige afdwinging van al die eise veronderstel word nie.” In die geval onder bespreking word nie met dieselfde feite te doen gekry nie maar juis met opvolgende aksies met verskillende feite. Hier word m i xxx xxx met sameloop van aksies te doen gekry nie. Sien ook in die algemeen Lillicrap, Wassenaar & Partners v Xxxxxxxxxx Bros (SA) Ltd 1985 (1) SA 474 (A).
210 Dit kan gebeur dat 'n werknemer nalatig beserings opdoen en sodoende 'n deliktuele vorderingsreg vir o a mediese uitgawes teen die dader verkry, sowel as 'n kontraktuele vorderingsreg vir die mediese uitgawes teen bv sy werkgewer. Indien die werkgewer xxx xxxxx om aan die kontraktuele aanspraak te voldoen, pleeg die werkgewer kontrakbreuk, in xxxxx geval die xxxxx twee moontlike aansprake vir die verhaal van skadevergoeding het. ‘n Voordeel xxx xxx moontlik in die bestaan van die beskikbaarheid van die ander remedie geleë wees.
605
besering geregtig is. A word op 'n nalatige wyse deur C beseer. A het potensieel nou twee remedies: een ex delicto teen C, die delikpleger, en ook 'n remedie ex contracto teen B, die werkgewer. Indien die werkgewer xxx xxxxx om die mediese xxxxxx xx betaal, pleeg die werkgewer boonop kontrakbreuk. A kan nou na twee partye vir die verhaal van die mediese uitgawes kyk.211
211 ‘n Ander voorbeeld sou wees waar A ‘n kontrak in die aard van ‘n mediese skema met B sou sluit ingevolge waarvan B in geval van besering A se mediese uitgawes moet vergoed. Waar C die delikpleger op ‘n nalatige wyse vir A beseer, kan A teen die mediese skema of teen C die deliktuele dader vir die verhaal van sy mediese koste kyk.
606
Alhoewel verskeie scenario's vanuit die bogenoemde feitestel kan ontstaan, word vir doeleindes van hierdie gedeelte slegs gefokus op die geval waar die werkgewer kontrakbreuk pleeg deur nie die mediese uitgawes te vergoed nie, terwyl daarmee saam 'n deliktuele remedie vir die werknemer teen 'n derde beskikbaar is. Twee remedies naamlik 'n eis weens kontrakbreuk sowel as 'n eis ex delicto is nou vir die werknemer beskikbaar. Die vraag is of die deliktuele remedie ‘n toerekenbare voordeel in die geval van ‘n eis weens kontrakbreuk verteenwoordig. Twee vrae moet in hierdie verband onderskei word. Die eerste vraag is of die bestaan van ‘n ander remedie xxxx ‘n deliktuele vorderingsreg as ‘n voordeel beskou kan word en tweedens indien wel of die voordeel xxx ‘n verrekenbare voordeel verteenwoordig.212 Ten aansien van die eerste vraag is dit nodig om na die omskrywing van ‘n voordeel te kyk. Daar is reeds op gewys dat ‘n voordeel ‘n gunstige newewerking as gevolg van ‘n skade- of voordeelstigtende gebeurtenis is en wat die uitwerking het dat die benadeelde se vermoë vermeerder of meebring dat dit nie verder verminder nie.213 Hiervolgens word ‘n feitelike kousale band tussen die skade- of voordeelstigtende gebeurtenis en die ontstaan van die voordeel vereis. Uit die bogemelde voorbeeld is die verloop van gebeure xxxx volg: Die dienskontrak is gesluit, waarna die besering (delik) plaasvind. Hierna vind die kontrakbreuk plaas aangesien die werkgewer xxxxx xx die mediese xxxxx xx betaal. Die deliktuele eis het tydsgewys eerste gevestig waarna die kontraktuele eis ontstaan het. Kousaal gesien, ontstaan die deliktuele remedie dus nie weens die kontrakbreuk nie. Uit ‘n kontraktuele perspektief het die deliktuele remedie dus nie as gevolg van die kontrakbreuk ontstaan nie en behoort gevolglik weens hierdie rede nie as ‘n “voordeel” gesien te word nie. Die bestaan van die deliktuele remedie behoort ook nie verreken te word nie.
212 Sover vasgestel kon word, het dit nog nie in die gerapporteerde regspraak voorgekom dat die werkgewer xxxxx xx aan die werknemer die kontraktuele ooreengekome voordele xx xxxxx, op die basis dat die werknemer sy deliktuele remedie uitgeoefen het of kan uitoefen nie. Daar word dus met 'n bespreking van die teoretiese posisie volstaan.
213 Sien par 1.7.2 vir ‘n meer volledige bespreking van die voordeelbegrip.
607
Selfs al word vir doeleindes van die argument aanvaar dat die beskikbaarheid van die vorderingsreg ‘n voordeel is, kan in die tweede plek aangevoer word dat die bestaan van die deliktuele remedie nog nie ‘n daadwerklike vermoënsvermeerdering meebring nie maar bloot ‘n spes daar stel dat die suksesvolle uitoefening van die reg ‘n vermoënsvermeerdering meebring.214 Twee situasies kan nou onderskei word: die eerste is waar die delikpleger nog nie aan die deliktuele aanspraak tot die betaling van die mediese uitgawes voldoen het nie en die tweede is waar die delikpleger reeds die mediese uitgawes vergoed het. Die blote bestaan van die deliktuele vorderingsreg kan wel as ‘n vermoënsverwagting aangemerk word.215 Die graad van realisering daarvan is egter onseker. Myns insiens is die graad van realisering van die vorderingsreg in hierdie omstandighede baie riskant en behoort die gevolglike vermoënsvermeerdering aan ‘n hoë gebeurlikheidspersentasie gekoppel te word, indien dit enigsins verreken moet word.216 Die volle waarde van die reg behoort in hierdie omstandighede nie verreken te word nie, selfs al word bevind dat die vorderingsreg ‘n verrekenbare voordeel verteenwoordig.
214 In par 1.7.4 is daar betoog dat beide die reg in die objek en die objek in die vermoë van die vermoënsubjek val. Alhoewel ‘n waarde aan die deliktuele reg toegeken kan word, het die vermoë inderdaad nog nie werklik reëel vermeerder nie. In hierdie verband moet duidelik onderskei word tussen die objektiewe waarde wat aan die bestaan van die reg toegeken word en die daadwerklike vermoënsvermeerdering wat weens die suksesvolle uitoefening van die reg veroorsaak word.
215 Die verwagting bestaan daarin dat sou die vorderingsreg suksesvol uitgeoefen word die vermoë daadwerklik vermeerder.
216 Litigasie is op xx xxxxx onseker. Selfs al word vonnis teen die verweerder verkry, beteken dit nog geensins dat die skuld ingevorder of ekonomies ingevorder word nie. Die regkostes om die skuld in te vorder, behoort ook teen die waarde van die reg verreken te word.
608
Ter beantwoording van die tweede geval waar die deliktuele dader wel die mediese uitgawes reeds vergoed het en ook die vraag of die vorderingsreg ‘n verrekenbare voordeel verteenwoordig, is dit myns insiens nodig om na die bestaan van skade ‘n ondersoek te doen.217 Die vraag is nie nou soseer of die bestaan van die deliktuele remedie ‘n verrekenbare voordeel is nie maar of die betaling van die mediese uitgawes as gevolg van die suksesvolle uitoefening van die deliktuele remedie ‘n verrekenbare voordeel verteenwoordig. Die werknemer xxx vir 'n geslaagde eis op grond van kontrakbreuk skade moet bewys. Ingeval van kontrakbreuk bestaan die skade in die nie-betaling van die mediese uitgawes deur die werkgewer. Waar die mediese uitgawes intussen deur die delikpleger betaal is, is die vraag of die werkgewer as verweer kan aanvoer dat die werknemer nie skade kan bewys nie en hy daarom nie aan die aanspraak van die werknemer xxxx xx voldoen nie. In hierdie feitestel word met 'n voordeeltoerekeningsvraag te doen gekry en nie met 'n skadeberekeningsvraag nie.218 Hierdie probleem moet dus aan die hand van die beginsels insake voordeeltoerekening opgelos word.
In die lig van die betoog dat redelikheid, billikheid en regverdigheid die relevante toerekeningsmaatstaf is, moet nou vasgestel word of die voordeel wel verrekenbaar teen die agtergrond van die toerekeningsmaatstaf is.219 Myns insiens is die aard van die voordeel relevant en in hierdie verband is die tydstip van die ontstaan van die eis,220 die bron van die voordeel en die bedoeling van die partye die relevante faktore wat in die beoordeling van die toerekeningsmaatstaf ‘n oorwegende rol speel.
Die xxxxx xx aksie teen die werkgewer op grond van kontrakbreuk het gevestig op die
217 Die tweede vraag is slegs relevant indien die deliktuele vorderingsreg wel ‘n voordeel verteenwoordig, xxxxx vraag reeds negatief beantwoord is. Vir teoretiese volledigheid word die tweede vraag wel ondersoek.
218 Die werknemer kan tog sekerlik bewys dat die werkgewer nie die ooreengekome uitgawes betaal het nie. Dit opsigself verteenwoordig kontrakbreuk. Die uitgawes wat nie betaal is nie kan tot 'n bepaalde geldsom gekwantifiseer word, wat die probleem nie 'n skadeberekenings- probleem maak nie.
219 Sien par 3.20 ten aansien hiervan.
220 In hierdie geval is die deliktuele vorderingsreg die voordeel.
609
tydstip toe die werkgewer xxxxx xx te betaal. Die voordeel moet dus beoordeel word op die tydstip toe die reg om skadevergoeding op grond van kontrakbreuk gevestig het. Die kontrakbreuk het nie tot gevolg gehad dat die deliktuele vorderingsreg ontstaan het nie. Die deliktuele vorderingsreg het ontstaan, waarna die werkgewer kontrakbreuk pleeg aangesien die deliktuele vorderingsreg bestaan en aan voldoen is. Die bestaan van die voordeel (deliktuele remedie) is dus die rede vir die kontrakbreuk. Die voordeel vloei gevolglik nie feitelik uit die kontrakbreuk nie en het in tyd voor die kontrakbreuk bestaan.
Die bron van die voordeel spruit uit ‘n optrede tussen die werkgewer en die derde voort. Die bron van die voordeel is die optrede van die dader en die aanspreeklikheid wat daaruit volg. Indien die bedoeling van die partye tot die deliktuele aksie beoordeel word, is dit duidelik dat die dader die werknemer bloot betaal om homself van siviele aanspreeklikheid te verlos. Die werknemer ontvang die betaling as vergoeding vir xx xxxxx en die bedoeling van die werknemer kan dus gesien word as sou die betaling kompensasie ten aansien van die skade verteenwoordig.
Indien die voorgestelde toerekeningsmaatstaf van redelikheid, billikheid en regverdigheid toegepas word, is die negatiewe xxxx hiervan uiteraard dat die werknemer twee maal vir die mediese uitgawes vergoed word en dus vermoëns- regtelik beter daaraan toe is. Hierdie posisie kan betreklik maklik voorkom word indien die kontrak bepaal dat die mediese koste slegs betaalbaar is indien dit nie reeds deur ‘n xxxxx xxxx vergoed is nie, of vergoed kan word nie. In die bogenoemde voorbeeld is daar ‘n ooreenkoms tussen die werknemer en die werkgewer op die basis dat die werknemer 'n reg het om te eis dat die werkgewer die mediese uitgawes in geval van besering xxx vergoed. Openbare beleid vereis juis dat ooreenkomste instand gehou en nagekom moet word. Die deliktuele dader betaal tog nie die mediese uitgawe namens die werkgewer nie maar om homself van aanspreeklikheid te verlos.221 Die xxxx dat ‘n kontraktant vrywillig kontraktuele aanspreeklikheid opdoen en daarna kontrakbreuk pleeg, aangesien ‘n derde party wat tot die kontrak kollateraal is ‘n
221 Dit spreek vanself dat daar telkens na die inhoud van die betrokke kontrak gekyk moet word om die bedoeling van die partye vas te stel.
610
deliktuele xxxxx vergoed, behoort in belang van redelikheid, billikheid en regverdigheid nie geduld te word nie. Die remedie bestaan ook dat ‘n xxxxx die hof in elk geval vir spesifieke nakoming van die kontrak xxx xxxxx.
Voordele weens kontrakbreuk is opsigself nie die probleem nie. Dit is die saamloop van 'n deliktuele remedie wat die inwerkingtrede of die beskikbaarheid van kontraktuele voordele beïnvloed. Die voordeel ontstaan nie weens kontrakbreuk nie maar weens die beskikbaarheid vir die benadeelde van ‘n ander remedie en sou dit suksesvol uitgeoefen word moontlik die skade kan uitwis. In hierdie verband moet die wisselwerking tussen die bestaan en die uitoefening van die twee remedies beoordeel word.222 Myns insiens behoort ons reg wel die posisie te verdra dat 'n xxxxx in 'n beter vermoënsposisie as gevolg van die uitoefening van ‘n ander remedie kan wees en behoort ‘n xxxxx in hierdie geval te kan kumuleer.223
6.9 Bewyslas
Daar is reeds daarop gewys dat die xxxxx wat wil slaag met sy aksie ten aansien van skadevergoeding die plig het om die aard en die omvang van die skade en die skadevergoedingsbedrag te moet bewys.224 Hierdie beginsels geld uiteraard ook in die geval van ‘n eis weens kontrakbreuk. Die toepaslike beginsels betreffende die bewyslas van voordele in geval van kontrakbreuk is dieselfde as die beginsels in geval van voordele weens ‘n delik.225 Hiervolgens xxx die xxxxx dus die bestaan van skade, die aard en ook die omvang daarvan moet bewys en die verweerder die bestaan en die toerekenbaarheid van voordele moet bewys.
222 Sien ook die bespreking in par 3.21 van die bestaan van alternatiewe remedies.
223 Hierdie verbeterde vermoënsposisie is nie uniek nie. Die nie-toerekening van bv welwillendheidsontvangstes verteenwoordig ook 'n verbetering van ‘n xxxxx xx vermoëns- posisie. Sien ook Santam Versekeringsmaatskappy Bpk v Byleveldt 1973 (2) SA 146 (A).
224 Sien par 6.3.1 vir ‘n algemene verwysing na regspraak ten aansien van die bewyslas van skade.
225 Sien in hierdie verband par 3.16 vir 'n vollediger bespreking van die bewyslas in sake voordeeltoerekening.
611
Die bewyslas ten aansien van voordele weens kontrakbreuk ontstaan eers as die xxxxx bewys hy het skade gely en wat die aard en die omvang daarvan is. Indien die verweerder die skadevergoedingsbedrag wil verminder xxx hy die bestaan van toerekenbare voordele moet bewys.226
Die verweerder xxx dit gewoonlik moeilik vind om die omvang van die voordele te bewys aangesien hy normaalweg nie toegang tot hierdie inligting het nie. In Xxxxx v Gavanne Investments (Pty) Ltd stel die hof, xxxxx dictum blyk korrek xx xxxx, dit xxxx volg:227
“Dikwels xxx verweerder nie juiste bewyse kan bring van ander winste wat gemaak is in die plek van die verlore wins nie, omdat hy nie toegang tot die feite het nie. Xx xxxx egter net die waarskynlikheid te skep dat daar ander winste was. Xxx xxx die xxxxx, op die beginsel dat hy feite moet bewys wat besonderlik binne sy eie kennis lê (peculiarly within his own knowledge) die waarskynlikheid moet weerlê.”
Dit is by die bepaling van die bewyslas van skade normaalweg irrelevant wat die aard van die eisoorsaak is. Waar die eisoorsaak kontrakbreuk is, doen dit daarom ook nie afbreuk aan die toepaslike beginsels betreffende die bewyslas van die bestaan van toerekenbare voordele nie.
226 Xxxxx Xxxxx v Gavanne Investments (Pty) Ltd 1962 (1) SA 16 (T) 18F-H rus die bewyslas op die verweerder.
227 1962 (1) SA 16 (T) 18H.
HOOFSTUK 7
GEVOLGTREKKINGS EN AANBEVELINGS
7.1 Inleiding
Die aanbevelings hieronder word gemaak gedagtig daaraan dat die positiewe reg voordeeltoerekening kasuïsties hanteer.1 Die gevolg hiervan is dat daar altyd ruimte vir sogenaamde “nuwe” voordele en nuwe beginsels is.2 In hierdie verband kan daarop gewys word dat veral sosiale versekering 'n al hoe belangriker funksie in die moderne samelewing vervul.3 In geval van veral sosiale versekering kan nuwe beginsels ten aansien van die toerekeningsmaatstaf moontlik ontstaan. Wetgewing kan ook in hierdie verband 'n prominente rol speel. Sekere leemtes wat deur die navorsing geïdentifiseer is, word uitgelig en aanbevelings omtrent die hantering daarvan word gemaak.
7.2 Gevolgtrekkings
1 Sien par 1.1, 2.3.1.3, 2.4.6, 4.2.1 en 4.5 in hierdie verband.
2 Vgl Mukheiber en Xxxxxx 2004 De Jure 157-165 wat argumenteer dat die hoogste hof xxx xxxxx ‘n nuwe voordeel geïdentifiseer het. Sien par 1.3 vn 20 in hierdie verband. ‘n Nuwe voordeel xxx ondersoek moet word om die aard daarvan te bepaal en dit kan meebring dat nuwe beginsels daargestel word, veral ten aansien van toepaslike toerekeningsmaatstaf.
3 Sien par 4.9.2, 4.3.13 en 4.4.10 vir ‘n bespreking van die posisie onderskeidelik in die Engelse, Nederlandse en Australiese reg. Vgl par 5.11 vir ‘n bespreking van sosiale voordele in die Suid-Afrikaanse reg.
585
1 As algemene vertrekpunt moet die oogmerk met die toekenning van skadevergoeding telkens in gedagte gehou word. Hierdie oogmerk is om die benadeelde terugwerkend en vir die toekoms so volledig as moontlik ten aansien van die geskonde belang te vergoed. Die oogmerk van volledige skadeloosstelling moet as een van die primêre doelstellings van die skadevergoedingsreg beskou word.4 Binne die raamwerk van getuienis- aanbieding moet na hierdie oogmerk gestreef word. Ter verwesenliking van hierdie oogmerk moet oor- en ondervergoeding vermy word.5 Die primêre beginsels van voordeeltoerekening moet teen hierdie agtergrond oorweeg word. Kumulasie van voordele moet nie die xxxx xxxx nie maar eerder die uitsondering ten einde aan die skadevergoedingsbeginsels uiting xx xxx.
2 'n Voordeel moet gesien word as 'n gunstige newewerking, as gevolg van 'n skade- of voordeelstigtende gebeurtenis, wat die resultaat het dat die benadeelde se huidige of toekomstige vermoënsposisie verbeter of xxx xxx verder verswak nie.6
4 Sien par 3.2 ten aansien van hierdie beginsel.
5 In par 3.2 en 3.20 word daarop gewys dat die benadeelde volledig skadeloos gestel moet word. Sien par 2.3.1.3 waar daarop gewys word dat kumulasie van voordele tot oorkompensasie ly en dit juis strydig met die oorhoofse doel van die skadevergoedingsreg is en daarom vermy moet word.
6 Sien par 1.7.2 vir die omskrywing van ‘n voordeel. Vgl verder ook par 3.5 ten aansien van die aard van die voordeel. Sien ook par 4.3.2 vir ‘n omskrywing van die voordeelbegrip in die Nederlandse reg.
586
3 Voordeeltoerekening in sy wye betekenis7 is die proses8 waarby voordele ten opsigte van die toerekenbaarheid daarvan teenoor die skadevergoedings- aanspraak beoordeel word. Voordeeltoerekening in sy eng betekenis behels die daadwerklike toerekening van ‘n spesifieke voordeel ter vermindering van die skadevergoeding.
7 Vgl par 1.7.3 vir ‘n bespreking van die aard van die voordeeltoerekeningsbegrip en ook ten aansien van die wye en eng betekenis van voordeeltoerekening.
8 Sien par 1.7.3 en 3.19 vir ‘n bespreking van die fases van die voordeeltoerekeningsproses.
587
4 Die proses van voordeeltoerekening verloop in vier opvolgende fases.9 Eerstens moet vir die bestaan van 'n voordeel getoets word. Indien geen voordeel geïdentifiseer word nie, is dit die einde van die voordeel- toerekeningsproses vir daardie spesifieke skadestigtende gebeurtenis. Indien 'n voordeel wel voorhande is, is die tweede stap om die voordeel aan die vereiste feitelike kousaliteitsmaatstaf te toets. Sou die voordeel aan die vereiste feitelike kousaliteitsmaatstaf voldoen, is die derde stap om die voordeel na gelang die aard daarvan te klassifiseer. Hierdie klassifikasie word op ‘n tweeledige basis gedoen. Die voordeel word eerstens tot een van die reeds geïdentifiseerde voordeelklasse gedoen. Hierdie klassifikasie vereis dat die geïdentifiseerde voordeel teenoor die besondere voordeelklas se individuele vereistes geëvalueer moet word. Die voordeel word hierna ook tot een van die voordeelgroepe geklassifiseer. Hierdie kategorisering van die voordeel mag moontlik reeds die einde van die voordeel-toerekeningsproses vir sommige van die voordele beteken. Na kategorisering van die voordeel is die vierde stap om die voordeel na gelang van die kategorisering daarvan vir toerekening te oorweeg. Hierdie fase vereis die beoordeling van die toerekeningsmaatstaf. Die vierde stap behels dus ook die bepaling van die omvang van die voordeel vir daadwerklike toerekening daarvan teenoor die skadevergoeding op die stadium wat die voordeelgroep toerekening vereis.
5 Voordeeltoerekening in die wye sin daarvan is 'n basiese oorweging in die berekening van skadevergoeding. Voordeeltoerekening moet so dikwels as wat die skade-element teenwoordig is, oorweeg word.10 Voordeeltoerekening in die wye sin daarvan is nie net in die berekening van skadevergoeding relevant nie maar ook in die vasstelling van werklike skade. Die gevolge van 'n skadestigtende gebeurtenis moet vir nadelige en gunstige newewerkinge beoordeel word.11 In hierdie verband moet skade- en voordeelposte
9 Vgl par 1.7.3 en 3.19 vir ‘n bespreking van die proses van voordeeltoerekening.
10 Sien par 1.2 en 1.6 ten aansien van die terrein van voordeeltoerekening en par 3.7.2 ten aansien van die tydstip vir die toets vir die bestaan van ‘n voordeel.
11 In par 3.7.2 word aangevoer dat die toets vir die bestaan van voordele ‘n vereiste is so dikwels as wat skade teenwoordig is. In die proses ter bepaling van die omvang van die skade en die
588
geïdentifiseer word, waarna die voordele aan die vereistes van die spesifieke voordeelgroep en -klas12 getoets kan word.
omvang van die skadevergoeding moet ook vir die bestaan van voordele getoets word.
12 Voordeelgroepe moet van voordeelklasse onderskei word. Voordeelgroepe is ‘n oorhoofse klassifikasie waartoe die voordeelklasse geklassifiseer kan word. Voordeelklasse verteenwoordig die reeds geïdentifiseerde voordele. Sien par 5.1 vir ‘n lys van die belangrikste reeds geïdentifiseerde voordeelklasse in die Suid-Afrikaanse reg. Sien par 3.19 vir ‘n bespreking van die verskil tussen voordeelgroepe en -klasse.
589
6 Voordeeltoerekening word deur ons positiewe reg kasuïsties benader.13 Hiermee is daar nie noodwendig xxxx xx vind nie. Een van die bevindings van die navorsing is juis dat voordeeltoerekening normgerig14 is en weens die aard hiervan het kasuïstiek steeds 'n rol en funksie te vervul. Daar word deurentyd na 'n algemene en eenvormige reël gesoek waaraan alle voordele getoets kan word ten einde die toerekenbaarheid van voordele te beoordeel. Die tyd is geleë om te aanvaar dat daar geen algemene en eenvormige of standaard reël is om die diverse voordele aan te toets nie en die soektog na 'n enkel beoordelingsnorm kan dus gestaak word.15 Die toets wat aangewend word om voordele vir toerekening te beoordeel word in juridiese kousaliteit gevind.16
Die diversiteit van die voordele bring uiteraard mee dat die aard van die voordele verskillend xxx xxxx en daarom verteenwoordig dit ook geen gebrek om te aanvaar dat voordeeltoerekening kasuïsties benader word nie. Wat wel verwag word, is dat die kasuïstiek op 'n algemene vaste teoretiese en praktiese grondslag geplaas word, ten einde die kasuïstiese beginsels uit te
13 Sien par 1.1, 2.4.6. en 5.1 ten aansien van die Suid-Afrikaanse reg. Sien par 4.2.1, 4.3.1 en
4.4.1 onderskeidelik ten aansien van die Engelse, die Nederlandse en die Australiese regstelsels.
14 Sien par 2.4.5 ten aansien van die normatiewe benadering betreffende voordeeltoerekening en ook par 3.3 vir ‘n bespreking van die grondslag van voordeeltoerekening.
15 In par 3.19 word juridies kousaliteit as beoordelingsmaatstaf gepropageer. Na hierdie maatstaf kan ook xxxxxx word as die toerekeningsmaatstaf.
16 Sien par 3.19 en 3.20 in hierdie verband.
590
bou en om regsekerheid vir die praktyk daar te stel.17
17 Sien in hierdie verband par 3.19 vir ‘n uiteensetting van die geformuleerde reëls wat gestel is ten aansien van voordeeltoerekening en par 3.20 ten aansien van die toepassing van die redelikheidsmaatstaf.
591
Wat hiermee bedoel word, is dat die aard van elke soort voordeel ondersoek en geïdentifiseer moet word.18 Hierdie identifikasie van die aard van die voordeel moet op ‘n teoretiese basis verantwoord word ten einde die onderliggende aard van die voordeel te bepaal om sodoende van ander voordele onderskei te word.19 Hierdie ondersoek en identifikasie-proses bring mee dat sekere algemene beginsels uit die kasuïstiese hantering van voordele geïdentifiseer kan word, waarvolgens voordeeltoerekening prakties hanteer kan word. Die kasuïstiese benadering vereis dat die aard van die voordeel vir kategorisering ondersoek moet word. Die algemene toepaslike beginsels ten aansien van toerekening van voordele stel ook hierdie vereiste. Sodoende word balans tussen die kasuïstiese hantering van voordeeltoerekening en die algemene reëls20 van voordeeltoerekening verkry.
7 Vir doeleindes van voordeeltoerekening kan aanvaar word dat slegs vermoënsvoordele vir beoordeling relevant is.21 Hierdie standpuntinname
18 Verskeie faktore speel in die beoordeling van die aard van die voordeel ‘n rol. Sien par 3.4.1 ten aansien van die algemene relevante faktore.
19 Sien par 3.4.1 en 3.4.5 vir ‘n uiteensetting van die basiese faktore, asook ‘n uiteensetting van 6 addisionele faktore. Hierdie faktore kan m i nuttig aangewend word om ook die aard van die voordeel te bepaal.
20 Sien par 3.19 ten aansien van die reëls van voordeeltoerekening.
21 Sien par 3.5 ten aansien van die aard van die voordeel. Sien ook par 3.15 vir ‘n bespreking van gelyksoortigheid van voordele en verder ook par 3.19 ten aansien van die reëls van