… веројатно најподмолниот дел на ПД е што преку отворање- то на патот кон ЕУ за Северна Македонија, тој истовремено го отвори и патот за Бугарија да ја спроведе својата политика на негирање спрема македонскиот јазик и да положи право на сите...

Xxxxxxx XXXXXXXXX УДК:327(497.7:497.2)

Изворен научен труд

ЕДЕН (НЕ СОСЕМА) ПРИЈАТЕЛСКИ ДОГОВОР И БЛОКАДАТА НА ПРОШИРУВАЊЕТО НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА

Апстракт

Договорот за пријателство меѓу Софија и Скопје беше едно од првите надворешнополитички достигнувања на новоформираната Влада предводена од Xxxxx Xxxx во 2017 година. Тој беше претставен како конечно затворање на еден долготраен билатерален спор меѓу двете соседни земји, којшто би отстранил една пречка на патот кон интеграцијата во ЕУ. Меѓутоа, подоцнежниот Преспански договор (склучен речиси година дена подоцна) ја зеде сета слава и јавно внимание. Вистинската политичка тежина и слабостите на Договорот за пријателство станаа очигледни дури во декември 2020 година, кога бугарското вето го попречи отворањето на процесот за преговори за полноправно членство. Оваа статија го анализира и евалуира Договорот и неговите импликации пре- ку политичка и правна призма. Клучната премиса е дека наместо поплочување на патот кон ЕУ, набрзина склучениот договор се покажа не само како нова пречка на патот, туку и како фактор на продлабочување на заемната недо- верба и тензии меѓу двата народа. Пресвртот до кој дојде со воведувањето на новата методологија за проширување на ЕУ, во содејство со бугарското вето, го направи балканскиот заплет уште посложен од порано. Македонската држава е вратена на почетниот праг, слично како и во случајот во спорот со Грција, но сега заплеткана со друг билатерален спор и со идентитетски прашања кои немаат ништо заедничко со добрососедските односи и/или со Копенхашките критериуми. Напротив, овој доста потценет спор може да има силно влијание врз одржливоста на македонската држава на среден или долг рок. Главниот заклучок е дека застојот во процесот на проширување на ЕУ истовремено претставува и причина и последица на неспособноста на Брисел да ги разбере и разреши длабоките конфликти на Балканот, што истовремено покажува и дека членството во ЕУ само по себе не е лек за вкоренетиот и сè уште присутен национализам и шовинизам.

Клучни зборови: ДОГОВОР ЗА ПРИЈАТЕЛСТВО, ДОБРОСОСЕДСТВО И СОРАБОТКА МЕЃУ РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА И РЕПУБЛИКА БУГА- РИЈА, ПРЕСПАНСКИ ДОГОВОР, ЕВРОПСКА УНИЈА, ПРОШИРУВАЊЕ

Вовед

Вообичаената верзија за македонските обиди за зачленување во НАТО и ЕУ долго време гласеше дека истите се осуетени поради грчкото вето во период од речиси три децении. На т.н. спор околу името се гледаше како на суштинска пречка, со такви размери што повремено ги засенуваше другите многу покруцијални слабости во контекст на демократските, правните и економските реформи. Слично, тој го засени и далеку почувствителниот билатерален спор со Софија, кој сосема погрешно беше перципиран како далеку полесен за решавање. Веднаш по наводното ко- нечно решение за прашањето со името преку Преспанскиот договор (ПД) се подигнаа (лажни) очекувања дека патот кон Брисел е расчистен и дека наградата ќе дојде брзо. Меѓутоа, најнапред францускиот претседател Xxxxxxx Xxxxxx беше тој кој ги разби илузиите на еврооптимистите на Западниот Балкан есента 2019 година, што дури и предизвика политичка криза која подоцна резултираше и со предвремени избори (во 2021 година). Бугарското вето од декември 2020 година дојде како шок особено за застапниците на ПД, со што само се потврди нивната наивност и/или ку- согледост. Така, на пример, беа потребни дури три години за еден научен работник со висок углед (кој е истовремено и член на МАНУ) како што е Xxxxxx Xxxxxxx конечно да ја види заемната поврзаност и деталите на синергично блокирање содржани во двата договори. Во еден од поновите

трудови, тој ќе напише:

… веројатно најподмолниот дел на ПД е што преку отворање- то на патот кон ЕУ за Северна Македонија, тој истовремено го отвори и патот за Бугарија да ја спроведе својата политика на негирање спрема македонскиот јазик и да положи право на сите дијалекти… Во оваа смисла, ПД разрешува локална кавга која се гледа низ глобална призма, додека реалната гло- бална закана за македонскиот народ и лингвистичката наука доаѓа од Бугарија, која излегува надвор од условите на Дого- ворот, и која не е под никакво ограничување да се однесува согласно таканаречените европски вредности кога станува збор за македонскиот јазик. (Xxxxxxxx, 2021).

Долготрајниот конфликт со Бугарија ѝ претходи на македонска- та независност. Сепак, малкумина воопшто посветија внимание на кон- фликтниот потенцијал или истиот го потценија. Тој беше речиси целосно игнориран поради две основни причини: прво, во времето на Југославија, социјалистичка Македонија беше заштитена во рамките на Федерацијата со висок меѓународен углед и искусна дипломатија, додека Бугарија беше само сателит на СССР. Второ, иако Југославија се распадна, посткомунис- тичка Бугарија остана слаба во меѓународни рамки, поради што не може- ше да демонстрира сила во своето соседство или на други места. Всушност, таа минуваше низ сериозни политички и економски кризи, а се соочи и

со сопствени проблеми на патот кон ЕУ. Освен тоа, во процесот на при- дружување, Бугарија мораше да ја демонстрира својата способност да одр- жува добрососедски односи и со членките на ЕУ и со оние кои тоа не беа. Конечно, таа се зачлени во НАТО во 2004 година, додека членството во ЕУ дојде по дополнителен процес на болни внатрешни реформи, и тоа не во 2004 година како што беше планирано, туку во 2007 година, заедно со Ро- манија. Геополитичката и регионална моќ на Софија спрема Македонија се зголемуваше низ годините, но супериорноста беше демонстрирана во сета своја сила дури после стапувањето во сила на ПД.

Од декември 2020 година, Бугарија ја презеде улогата што Грција ја имаше во период од три децении. Оваа позиција беше детерминирана и од т.н. нова методологија за проширување на ЕУ, која de facto обезбеди поголемо влијание на секоја држава членка во процесот на донесување одлуки и во процесот на евалуација на прогресот на земјите аспиранти на секој чекор од долгиот пат. Новата методологија најнапред настојува да ја подобри ефективноста на позитивното условување, а потоа воведе и можност да го запре или врати процесот на пристапување во случај на

„секоја сериозна или пролонгирана стагнација или дури и назадување во имплементацијата на реформите“. Xxxxxxxxx (Ćemalović 2020 p. 186) со право укажува на еден загрижувачки момент, односно на потенцијалното отсуство на единствено толкување од Комисијата (и државите членки) за тоа дали некои услови се исполнети или не. Во овој контекст, тој ги зема предвид и обновените авторитарни тенденции во некои од членките на ЕУ (кои се нарекуваат „нелиберални“ демократии и популистички режими. Оваа амбивалентност веќе беше демонстрирана во македонскиот случај, дури и пред почетокот на преговорите за членство, како и пред стартот на примената на новата методологија.

За целите на ова истражување беа прегледани и анализирани сите академски извори за да се направи преглед на литературата посветена на првиот од двата билатерални (пријателски) договори потпишани од македонската Влада, односно на Договорот за пријателство, добрососедство и соработка меѓу Република Македонија и Република Бугарија (од 1 август 2017 година) и Конечната спогодба за решавање на разликите опишани во резолуциите 817 (1993) и 845 (1993) на Советот за безбедност на Обединетите нации, за престанување на важноста на Привремената спогодба од 1995 г. и за воспоставување на стратешко партнерство меѓу страните (познат како Преспански договор, ПД). До моментот на пишување на оваа статија, не е објавен ниту еден академски труд кој би се фокусирал исклучиво на до- говорот со Бугарија и/или на неговата синергија со ПД. Напротив, биб- лиографијата која се однесува на ПД забрзано расте (да споменеме само некои, може да се види кај Chryssogelos and Stavrevska 2019; Xxxxxxxxxxx 2021; Vlachov 2020; Loizides 2020; Heraclides 2020; Vankovska 2020; Maatsch & Xxxxxxx 2021; Xxxxxxxxx and Xxxxxx 2021). Се чини дека интересот во ака- демските кругови ја следи инерцијата на лажното уверување дека спорот

со името бил главната пречка за пристапниот процес на Македонија кон ЕУ. Втората причина е зголеменото меѓународно инволвирање и медиум- скиот публицитет што го доби ПД. Бившата Европска комисија го вброи ПД меѓу своите пет врвни надворешнополитички успеси, додека западни- те медиуми неретко зборуваа за чудото и за затворањето на долготрајниот балкански спор. Накусо, т.н. Бугарски договор (БД), како што во македон- ската јавност колоквијално се нарекува спогодбата меѓу Скопје и Софија, се третира како „сираче“, како второкласно и помалку значајно надворешно- политичко постигнување на македонската Влада.

Тргнувајќи од фактот дека бугарско-македонскиот (замрзнат) кон- фликт отсекогаш бил подолготраен и затоа и посложен отколку „спорот со името“, овој текст нуди кус преглед на заднината на случувањата и на патот до Договорот за пријателство, а потоа прави и анализа на содржината на неговите одредби. На крајот, тој нуди одредени заклучоци за сегашните и за можните идни реперкусии на БД во светлина на проширувањето на ЕУ.

Експресниот пат до Договорот за пријателство

Бугарија беше првата држава што официјално ја призна независна Република Македонија во февруари 1992 година, веднаш по објавувањето на позитивното мислење на европската Арбитражна (Бадинтерова) коми- сија, што беше гест на пријателство без преседан особено во време кога малкумина веруваа дека малата држава ќе го преживее распадот на Југо- славија. Сведоштвото на првиот некомунистички бугарски претседател нуди интересен поглед на сомнителниот и неусогласен внатрешен процес на одлучување, а особено на иницијалната намера на Владата да учествува на конференцијата на надворешните министри на Грција, Србија и Буга- рија на која би се разговарало за иднината на Македонија (Xxxxxx 2006). Бугарскиот историчар Xxxxxx Xxxxxxx со право забележува дека при- знавањето на македонската независност само по себе било двосмислено. Имено, бугарската елита речиси веднаш почнала со повторување на посту- латите од времето на Xxxxx Xxxxxx, според кои „македонската нација е ’создадена вештачкиՙ и тоа врз база на бугарската народност, која постоела во Вардарска Македонија. Македонскиот јазик е бугарски дијалект, изме- нет под свесно наметнатото српско влијание. Сепак, двете држави би има- ле ’заедничка историјаՙ, а ’жителите наՙ Република Македонија би треба- ло да ги признаат ’фактитеՙ и ’историските реалностиՙ “. (Маринов 2020, стр. 227). Покрај тоа, Xxxxxxx детектира дека ваквата реторика открива лабав иредентистички аспект во политичкиот чин на Софија. Но, во 1991

- 1992 година, Република Македонија нема многу избор, освен да ја следи народната изрека дека на подарен коњ не треба да му се гледа во забите кога станува збор за нечиј пријателски чин.

Иако идејата на овој труд не е историски осврт на времињата во кои Македонија била позната како „јаболко на раздорот“ и „буре барут на Бал-

канот“ од крајот на 19 и почетокот на 20 век (види повеќе кај Vankovska 2015), одредена историска рефлексија е повеќе од потребна за да се раз- берат денешните случувања. Суштината на проблемот е дека денес, и за Бугарија и за Грција

„македонската нација е непостоечка и луѓето што се чувству- ваат како Македонци се само Бугари. Во Грција, од друга страна, доминантно гледиште е дека една нација сочинува ’племенска‘ група и затоа, нејзините членови немаат пра- во да припаѓаат на таква нација, бидејќи тие не се ’племен- скиՙ потомци на Античките Македонци“. (Xxxxxxxxxxxxx and Karpozilos 2018, p. 42)

Фактот што најголемиот бугарски национален празник е токму 3 Март, т.е. денот на потпишувањето на Договорот од Сан Стефано во 1878 година, односно одбележувањето на еднодневното постоење на Голема Бу- гарија, не е никаква случајност. Бугарија е единствената членка на ЕУ која прославува нешто што е поврзано со очигледно иредентистички (терито- ријални и етнички) аспирации. Во доминантниот наратив, Македонија е никогаш незаборавениот „изгубен дел“ на татковината и на нацијата. Иако, како што веќе рековме, целта на оваа статија не е историски преглед на бугарско-македонските односи, вредно е да се спомене дека Бугарија водела четири војни (и ги загубила сите) заради Македонија/Македонците. Според поранешниот бугарски претседател Xxxxx Xxxxxxxx, Македонија е најромантичниот дел на бугарската историја, и поради тоа Бугарија не може да се откаже од неа. Овој став имаше свое ехо и во зборовите на сега веќе бившиот министер за одбрана Xxxxxxxxxxx, кој додаде: „Македонија не е само најромантичниот, туку и најтрагичниот дел на бугарската исто- рија“ (Плусинфо 2021). На самитот на НАТО од 2019 година, претседателот Xxxxx нагласи дека заштитата на воздушниот простор на Република Север- на Македонија за Бугарија претставува национална должност и одговор- ност. Според него, Бугарија не смее да ја испушти оваа историска можност да ја заштити Македонија (Novinite 2019). Овие зборови може да се земат со сета сериозност кога доаѓаат од бугарскиот државен врв, а во контекст на бугарските тврдења во однос на македонската територија и население како нешто што им припаѓа историски. Еден член на бугарскиот Хелсиншки комитет, сепак, предупредува на нужноста ваквите изјави да се читаат пов- нимателно:

Таа изјава на Xxxxxxxx е многу точна и треба да се чита многу внимателно. Македонија е толку големо парче од бугарската историја што е невозможно да се тргне. Сите во бугарскиот политички живот се определиле за тоа како да се обединат со Македонија и тоа е клучот на сето она што се случува во последните 100 и повеќе години, од Сан Стефано наваму. Таа изјава на Xxxxxxxx не беше во форма на аспирација, ниту на негирање на идентитетот, туку таа беше факт. Единствено

преку дијалог можеме да ја надминеме таа чувствителност.

(Дојче Веле, 2009)

И покрај несомнено позитивните политички и дипломатски гесто- ви на Бугарија vis-à-vis независноста на новиот сосед не само во 1991 го- дина, туку и подоцна за време на грчкото ембарго и конфликтот од 2001 година, историското наследство и националните интереси (видени како историска константа) секогаш ја воделе официјалната политика кон Ма- кедонија. Значајно е, меѓутоа, и тоа што уште сосема рано во процесот, Бугарија го препознава својот заеднички интерес со Грција кога станува збор за малцинските права на Македонците во двете земји. Така, Бугарија ги поддржува барањата на Грција за уставна реформа во смисла на про- мена на членот 49 од македонскиот Устав кој предвидува заштита на ма- кедонските малцинства во соседните држави. Xxxxx (Xxxxxx ibid.) лобира кај македонскиот претседател Xxxxxxxx да покаже разбирање за ова „сен- зитивно прашање“ и за двете земји. Двата балкански соседи кои се бореле едни против други во текот на Втората балканска војна и во Првата светска војна, подоцна во 1919 година минуваат низ операција за размена на попу- лација во пограничните региони (што ја погодило и македонската попу- лација, се разбира). Според Xxxxxxxxxxx и Карпозилос (Xxxxxxxxxxxxx and Xxxxxxxxxx ibid.), тие склучуваат „џентлменски договор“ никогаш повеќе да не го отвораат прашањето за малцинствата во иднина. Оттогаш тие навис- тина го игнорираат ова прашање во заемните односи како никогаш да не постоело. И покрај развојот на меѓународното право за малцинските пра- ва, и членувањето во Советот на Европа и во други меѓународни организа- ции кои почиваат на овие меѓународни принципи, двете земји покажуваат загрижувачки резултати во однос на заштитата на малцинските права во своите рамки (вклучувајќи ги и етничките Македонци).

Под силен меѓународен притисок, Република Македонија ќе мине низ својата прва уставна реформа на помалку од два месеци по донесу- вањето на Уставот од 1991 година. Првите два амандмани се донесени ток- му заради задоволување на барањата на Грција и на нејзините сојузници од ЕУ, а поради нужноста од стекнување меѓународно признавање. Првиот амандман во суштина предвидува дека Република Македонија дава гаран- ции дека нема какви било територијални аспирации кон соседните држа- ви. Вториот амандман претставува измена на членот 49 според кој во ори- гиналниот текст се предвидуваше дека „Републиката се грижи за правата и положбата на македонскиот народ кој живее во соседните држави и во дијаспората, го помага нивниот културен развој и ги одржува врските со нив“. Со амандманот се појаснува дека „чинејќи го ова, Републиката нема да се меша во суверените права на другите држави во однос на нивните внатрешни работи“. Референцата ’внатрешни работиՙ е само еуфемизам за незастапување на малцинските права. Конституционалистите аргумен- тираа дека ова реформа, изведена под надворешни притисоци (и пред приемот на земјата во ООН, што de facto претставува уцена и безбедносна

закана), претставува понижување и обезвреднување на ’демократскиот ка- пацитет на Уставотՙ “ (Karakamisheva Xxxxxxxxxx 2019, p. 6).

Покрај чувствителноста во поглед на македонското малцинство, второто суштествено прашање за Бугарија е она за (потеклото на) јазикот. Преговорите помеѓу Софија и Скопје во однос на македонскиот јазик за- почнаа уште во средината на 90-тите години на 20 век. Владата на конзер- вативната (и наводно, попатриотска) партија ВМРО-ДПМНЕ предводена од Xxxxx Xxxxxxxxxxx потпиша Заедничката декларација со бугарскиот премиер Xxxx Xxxxxx на 22 февруари 1999 година, во Софија. Во Скопје овој чин беше доживеан како шок: тој беше избрзан, преземен во првите 100 дена на новата Влада и без консултации со опозицијата и/или јавноста. Социјалдемократите го обвинија Xxxxxxxxxxx за предавство, а високи пар- тиски функционери тврдеа дека „ќе станеме национално аморфна маса, со држава но без национална припадност, и уште повеќе со бугарски коре- ни“ (Призма 2020). Претседателот Xxxxxxxx се обрати пред Парламентот обвинувајќи ја Владата за мал државен удар. Владата пак се фалеше дека дошла до „финално решение на спорот околу јазикот“ и дека европските перспективи стануваат реалност. Декларацијата, инаку полна со празна дипломатска реторика за добрососедските односи, навистина се потпира- ше на неколку дубиозни премиси:

„Република Македонија потврдува дека ништо во нејзиниот Устав може или треба да се толкува, сега или во иднина, како основа за мешање во внатрешните работи на Република Буга- рија заради одбрана на статусот и правата на лицата кои не се граѓани на Република Македонија. Двете земји ќе преземат ефикасни мерки за спречување злонамерна пропаганда од страна на институциите и агенциите и нема да дозволат активности на приватни лица кои имаат за цел поттикнување насил- ство, омраза или други слични активности кои можат да им наштетат на односите меѓу Република Бугарија и Република Македонија. Потпишано на 22 февруари 1999 година во Со- фија, во две оригинални верзии, секоја на службените јазици на двете земји – на бугарски, согласно Уставот на Република Бугарија, и на македонски, согласно Уставот на Република Македонија, при што двата текста се еднакви и автентични.“ (преводот и нагласокот се на авторката) (UN 1999)

Оттука, Скопје ја презеде на себе и обврската да санкционира „не- пријателски говор или дејствија“ против Бугарија, што е особено индика- тивно кога се применува на приватни лица и граѓани, односно ја засега нивната слобода на говор. Конечно, наводната компромисна јазична фор- мула (еднаква за двете страни) создаде дополнителен ефект и индуцира- ше страв во однос на внатрешните (меѓуетнички) предизвици, односно во поглед на зголемените притисоци за подигнување на албанскиот јазик на ниво на втор службен јазик. Со тек на времето, навистина јазичните права

на етничките Албанци станаа материја регулирана со Охридскиот рамко- вен договор (и уставните измени од 2001 година), а конечно и со донесу- вањето на Законот за употреба на јазиците во 2018 година.

Заедничката декларација од 1999 година беше реафирмирана со за- едничкиот Меморандум потпишан на 22 јануари 2008 година во Софија. Сепак, проблемите беа далеку од разрешени. Според поранешен маке- донски амбасадор, Бугарија инсистирала на трансформирање на наводно неизбалансираната декларација во меѓудржавен договор за добрососедски односи во 2014/2015 година. Претседателот Xxxxx Xxxxxxxxxx во обраќање до бугарските амбасадори ќе изјави „договорот е наш стратешки приори- тет и услов за поддршката на Бугарија за почеток на преговорите за член- ство“, а „Македонија треба да го потпише... и да престане да ги менува историските факти“. (Цитирано според Xxxxx 2017, стр. 353 - 354)

Владата на Xxxxxx Xxxxxxxx (2006 - 2016) навидум ги продолжи преговорите со Софија (како и со Атина), но претпазливо и со брзина на полжав. Xxxxxxxx не беше подготвен за какви било драматични отстапки: одбраната на македонштината беше клучна точка на неговата владејачка парадигма и идеологија (вклучувајќи го и контрапродуктивното инсисти- рање на античкото наследство, особено по неуспехот на НАТО-самитот во 2008 година). Како што ќе посведочи самиот подоцна, во јули 2017 годи- на, неговата влада не била подготвена да ги прифати бугарските барања кои се однесувале на следното: (не)признавање на македонскиот јазик (или поточно, инсистирањето дека тој е само западнобугарски дијалект) the (non) recognition of the Macedonian language (or rather, insistence that the Macedonia, заедничка историја (т.е. признание дека Македонците не постоеле пред 1944 година), откажување од македонското малцинство во Бугарија и ревизија на историските книги и учебници. (Нетпрес 2017) Ис- тите тези во повеќе наврати ги повторуваше своевремено и поранешниот министер за надворешни работи од ВМРО-ДПМНЕ, Xxxxxx Xxxxxxxx.

Мораше да дојде до длабока внатрешна политичка криза, надво- решно инволвирање и смена на режимот за на власт да дојде покоопера- тивна влада. Владата на Xxxx во исклучително кус рок ќе го прифати сето она што ВМРО-ДПМНЕ го одбиваше. Спротивно на Изборната програма и ветувања во предизборието, еден од првите надворешнополитички при- оритети на новата Влада беше затворањето на споровите со соседите, по секоја цена. Првата станица беше Софија: патот до договорот веќе беше поплочен од претходната влада, но потпишувањето изостана поради не- согласувањата околу најчувствителните идентитетски прашања. Во потра- га по брзи резултати по секоја цена, премиерот Xxxx се согласи на сите барања кои претходно беа одбивани. Процесот на проговори траеше по- малку од два месеци, без каква било експертска или јавна дебата. Текстот на Нацрт- договорот потпишан од двата премиери беше држен во целосна тајност. Опозицијата и експертската јавност бараа транспарентен однос и предупредуваа на можните штетни последици од избрзаниот и невнима-

телно формулиран договор за македонскиот идентитет, но попусто. Заев одговори дека конечната одлука ќе биде донесена во Парламентот. Она што реално се случи беше одржување затворена седница на парламентар- ната Комисија за надворешна политика на 18 јули 2017 година. Според све- дочењата на членовите на Комисијата, текстот на Договорот им бил доста- вен на само неколку часа пред одржувањето на седницата, а копиите биле одземени веднаш по нејзиното завршување со цел да се избегне негово протекување во јавноста. Записникот од таа седница сè уште не е достапен за јавноста, затоа што таа се сметала за високодоверлива. На членовите на Парламентот им било кажано дека станува збор само за нацрт-документ кој дополнително ќе биде подобрен.

Сепак, она што требаше да биде само нацрт, на крајот се појави како финална верзија на Договорот, а јавноста беше ставена пред свршен чин. Договорот за пријателство беше потпишан на 1 август, за време на служ- бената посета на бугарскиот премиер Xxxxx Xxxxxxx на Скопје, за време на настанот (на само еден ден пред најголемиот национален празник Илин- ден), а Xxxx ќе изјави дека Договорот претставува „историски чекор напред и за Македонија и за Бугарија, којшто покажува дека минатото може да биде основа за идна соработка“. Од своја страна, Xxxxxxx изјави дека „До- говорот покажува дека дури и на турбулентниот Балкан проблемите мо- жат да се решаваат преку спогодби и без странски посредници“ – тоа е исход кој заслужува високи пофалби од Брисел, заклучи тој (Balkan Insight 2017).

Што е пријателско во Договорот за пријателство?

Договорот беше потпишан на ниво на премиери и тоа во главниот град, Скопје. Ако се суди според насловот на документот, двете страни пот- писнички се еднакви и именувани согласно нивните уставни имиња. Ре- публика Македонија е првата страна на Договорот. Во поглед на неговата содржина, БД е изложен во доста куса форма: тој се состои од само 14 куси членови, а во целина текстот не преминува пет страници.

На прв поглед, БД претставува прилично нејасен и нејасно дефини- ран документ кој се состои од листа на добри желби на страните потпис- нички за соработка во различни домени. Сите заложби се во рамките на она што е вообичаено за суверените и одговорни членки на ООН, ОБСЕ, Советот на Европа и сл. Еден добар пример за плеонастичката природа на добар дел од одредбите на БД може да се најде во членот 11 став 3, кој гла- си: „ Двете Договорни страни немаат и нема да пројавуваат територијални претензии една спрема друга.“ Повторно, се чини бизарно што две европ- ски земји треба да потврдат во писмена форма и во билатерален договор дека немаат никакви територијални претензии една кон друга, особено имајќи предвид дека едната од нив во времето на потпишувањето на Дого- ворот е една од воено најслабите држави во светот, додека другата е десе-

тина години членка на НАТО. Но, ретко кој воопшто и веруваше дека овој договор се склучува околу кое било друго прашање, освен идентитетскиот

„пакет“ врзан за македонската страна.

И без продлабочена анализа на преамбулата на БД сосема лесно се забележува потенцијалната „темпирана бомба“, која реферира на зе- мањето предвид на „заедничката историја, која ги поврзува двете држави и нивните народи“. Како што досегашниот тек на имплементацијата на Договорот веќе потврди, т.н. заедничка историја не се однесува на балкан- ската историја или на нејзин дел, туку на заемната историја на Бугарите и Македонците. Концептот на заедничка историја едвај и да е теориски елабориран, но нештата стануваат уште посложени кога ќе се земе пред- вид семиотичкиот контекст на секој од двата јазика, што создава ситуација која може да се опише како „изгубени во преводот“ и покрај блискоста на јазиците. Така, она што неофицијално е преведено од македонското Ми- нистерство за надворешни работи како заедничка историја (shared history) во англиската верзија на БД, може да значи и споделена историја, но на бугарски изразот е „обща“ историја. Всушност, само преку практиката може да се види дека БД е дизајниран и потпишан врз основа на заемно недоразбирање – или поради наивноста на послабата страна.

Членовите од 4 до 7, поединечно предвидуваат широк опсег на соработка во неколку експлицитно наведени полиња, како: политичко (политичка комуникација на национално и локално ниво), економско (обезбедување на најшироко можно движење на стоки, услуги и капитал, поттикнување заеднички инвестиции и обезбедување нивна заштита), ту- ризам, проширување и усовршување на транспортните врски и комуника- циите, како и на регионалните инфраструктурни проекти, како и олесну- вање на царинските и граничните формалности за патниците и стоките. Кусите одредби звучат повеќе како листа на желби (wishful thinking), осо- бено ако се имаат во вид ограничените економски потенцијали на двете земји, кои можат да имплементираат само дел од овие проекти и убави замисли и тоа главно преку дополнително задолжување и правење прио- ритети во рамки на државните потреби и буџетски капацитети.

Разбирливо, суштината и вистинската причина за склучување на БД се наоѓа во два члена кои се доста бизарни: членот 8 став 2 и 3, како и членот 11 став 5. Овие одредби се однесуваат на најчувствителните идентитетски прашања кои се надвиснуваа над односите меѓу двете земји долго време. Идејата тука е во нивното вешто затскривање зад непотребното повтору- вање на меѓународните норми и реториката на пријателство. Реториката е особено избалансирана за да остави впечаток дека станува збор за си- метричен договор помеѓу две еднакви држави. Меѓутоа, односот на моќ и доминација на Бугарија е видлив на повеќе места. Најзабележлив пример од таков вид е текстот на членот 11 став 5 кој гласи:

Република Македонија потврдува дека ништо од нејзиниот Устав не може и не треба да се толкува дека претставува или

некогаш ќе претставува основа за мешање во внатрешните работи на Република Бугарија, со цел заштита на статусот и правата на лица, кои не се државјани на Република Македо- нија.

Се чини дека прашањето за немешање во внатрешните работи е надминато, не само поради важноста на Повелбата на ООН, туку и поради веќе споменатите амандмани на Уставот од 1992 година. Ова е единствено- то место во рамки на БД во кое македонската страна е експлицитно посо- чена како потенцијален прекршител на овие базични меѓународни нор- ми. Повторно, најмалиот и најслаб сосед на Бугарија (како и на Грција) се претставува како закана во однос на афирмацијата на малцинските права. Интересно, иако ниту БД во целина, ниту членот 11, не споменуваат мал- цинства или малцински права, само по себе се подразбира дека оваа од- редба имплицитно треба да се примени на бугарските граѓани со македон- ски етнички идентитет (лица кои не се државјани на Република Македонија). Во овој аспект, членот 11 е спротивен на преамбулата која се повикува на принципите на меѓународното право (Повелбата на ОН, документите на ОБСЕ и на „демократските принципи содржани во актите на Советот на Европа“) (Ristevska Jordanova and Kacarska 2020, стр. 9). Повикувајќи се на меѓународните стандарди и норми, Договорот инсистира на негирање на правата на лицата кои припаѓаат на малцинствата, права кои не можат да се одземат и кои се една од вредностите на ЕУ (Treaty on European Union art 2). Клучниот проблем овде не е положбата или однесувањето на соседната држава, туку фактот дека Бугарија како држава има обврска да ги зашти- тува правата на малцинствата во својата земја. Во актите и извештаите на Советот на Европа повеќе пати се нотирани примери на непризнавање на македонското малцинство во Бугарија (Parliamentary Assembly of the Council of Europe 2019), како и непочитувањето на пресудите на Европскиот суд за човекови права во однос на организациите кои имаат за цел да остварат

„признавање на македонското малцинство во Бугарија“. (The Commissioner for HR 2020).

Другата суштествена одредба на БД се содржи во членот 8 кој гласи:

1. Двете Договорни страни ќе ја поттикнуваат активната и непрече- на соработка во областа на културата, образованието, здравство- то, социјалната грижа и спортот.

2. Во рок најдоцна до три месеци од влегувањето во сила на овој договор, со цел продлабочување на заемната доверба, двете До- говорни страни ќе формираат Заедничка мултидисциплинар- на експертска комисија за историски и образовни прашања, на паритетна основа, за да придонесе за објективно и засновано на автентични и на докази засновани историски извори, научно толкување на историските настани. Комисијата ќе поднесува ед- ногодишен извештај за својата работа пред владите на Договорните страни.

3. Двете Договорни страни ќе организираат со заемна согласност заеднички чествувања на заеднички историски настани и лич- ности, насочени кон зајакнување на добрососедските односи во духот на европските вредности. (акцентот е ставен од авторот)

Ставот 1 зборува за непречена соработка (останува енигма кој е тој што попречува слободна соработка меѓу суверени држави каде слобода- та на здружување е императив и е надвор од државната контрола и инге- ренции). Опсегот на соработката експлицитно се однесува на културата, образованието, здравствената заштита, социјалната политика и спортот. Меѓутоа, во двата наредни става (2 и 3) дополнително се регулираат само прашањата од историска и образовна природа. Многу позначајно е што се предвидува да формираат Заедничка мултидисциплинарна експертска комисија за историски и образовни прашања, којашто треба да придонесе за „објективно и засновано на автентични и на докази засновани историски извори, научно толкување на историските настани“. Евидентно е од сами- от почеток дека Комисијата е замислена како тело формирано и спонзори- рано од државите (составено од експерти, според желбите на актуелните влади и на паритетен принцип). Телото треба да поднесува извештаи пред владите на Договорните страни. Така, наводно експертската (научна?) коми- сија од која се бара да применува објективна и научна методологија станува тело одговорно за својата работа (напредокот во процесот на имплемен- тација на БД) пред двете влади. Последниот став (3) индиректно упатува на целта на постоењето на Комисијата: да даде „научен“ легитимитет на политички чинови, како што се чествувања на заеднички историски настани и личности. Така, и тука клучниот концепт е повторно заедничката исто- рија, којашто останува предмет на дубиозни и различни интерпретации. Единствено од името на Комисијата, и тоа посредно, може да се заклучи дека таа е формирана со повеќе од една цел, односно дека го опфаќа и об- разованието во сферата на историјата (а ниту еден збор не се споменува за здравството, социјалната политика и спортот).

Крајниот резултат од Договорот за пријателство меѓу двете држави е недвосмислено кршење на човековите права, кои стануваат колатерална штета на сметка на регионалниот мир и стабилност, како и на европската интеграција. Покрај негирањето на малцинските права, БД претпоставува и државна контрола над слободата на мисла, автономијата на академското истражување (особено во полето на историјата и лингвистиката), слобода- та на говор и здружување итн.

Интересно е што Софија инсистира на заедничка историја (под што подразбира иста историја на двата народа), додека Атина обратно инси- стира на демаркација на историјата. Примарната цел на Софија е да ја

„докаже истоста“ на историските основи и потеклото на двете популации, додека Атина се фокусира на добивање „потврда“ за нејзиниот сопствен мит на историски континуитет од антиката (т.е. од Xxxxxxxxxx Xxxxxx) до денес. Грчката, односно бугарската есенција на државите се разликува

бидејќи втората се прикажува како сеопфатна (апсорбирајќи ги Македон- ците, кои навистина створиле државност и станале политичка заедница но поради историска несреќа, а не со борба и самосвест). Политизација- та на македонската историографија и истражувања е очигледна, и е под притисок на државните власти од три (вклучувајќи ја тука и македонската) страни истовремено. Бившиот грчки министер за надворешни работи Ни- кос Xxxxxxx (Kotzias 2020) тврди дека „македонското“ прашање започнало како внатресловенски конфликт: „Со Преспанскиот договор, Грција се ос- лободи од проблемот. Тоа беше договор на кој буквално завидуваше ди- пломатскиот естаблишмент во Софија. Ова се случи и покрај фактот што тие први го потпишаа „Пактот за пријателство“ со Северна Македонија“. Слично, и еден бивш македонски амбасадор во Софија укажува дека мно- зина во Бугарија веруваат дека грчкиот договор со Скопје бил подобар и повешто дизајниран (Спасов 2019). Оттука не зачудува што многу скоро се појавија толку многу иницијативи за ревизија и/или проширување на потпишаниот БД.

Наспроти широкораспространетото мислење дека само ПД е аси- метричен, а дека БД е пофер, анализата открива инаква слика. И БД по- деднакво ја рефлектира разликата на моќ и дисбалансот во положбата на договорните страни, иако тоа се чини на посуптилен начин. Всушност, единствената „обврска“ која ја презеде бугарската страна е онаа од членот 2 став 2, кој гласи:

Двете Договорни страни ќе ја развиваат соработката помеѓу себе во областа на европската и евроатлантската интеграција, насочена кон успешна подготовка на Република Македонија за нејзиното пристапување кон Европската Унија и НАТО. Бугарската страна ќе го сподели своето искуство со цел да ѝ помогне на Република Македонија да ги исполни неопходни- те критериуми за членство во Европската Унија и ќе ја поддр- жи Република Македонија за добивање на покана за членство во НАТО согласно соодветните одлуки од средбите на врвот на НАТО.

Внимателното читање на оваа одредба покажува дека Бугарија един- ствено презела обврска да ја поддржи Република Македонија за добивање покана за членство во НАТО, што е сосема разбирливо ако се имаат пред- вид силните воени врски помеѓу Софија и Вашингтон, како и неможноста да ѝ се опонира на суперсилата (Vankovska 2020a). Кога станува збор за интеграцијата во ЕУ, оваа одредба само утврдува дека Бугарија ќе помогне со споделување на своите искуства во исполнувањето на неопходните кри- териуми за членство. Имајќи ги во вид сите проблеми кои Бугарија ги има- ше и сè уште ги има во однос на суштината на овие критериуми, станува збор само за декларативна заложба, за зборови а не за некаква практична задача. Xxxxxxxxx Xxxxxxxx (Xxxxxxxxx 2021) уверливо покажува како Буга- рија не успеала да ги разреши долгорочните предизвици кога станува збор

за владеењето на правото, демократијата и благосостојбата откако станала членка на ЕУ. Со доза на иронија таа укажува дека „некој може да се праша дали земјата се придружила на Унијата по грешка“, особено имајќи го во вид заклучокот на реномираниот Politico дека Бугарија е мафијашка др- жава (9 September 2020). Во светлина на ветото од Софија, ова наликува на ироничен пресврт на судбината и создава déjà vu чувство од времето кога Република Македонија беше блокирана од Грција и покрај одредбите на Времената спогодба од 1995 година, кои ја обврзуваа земјата да не го поп- речува македонското интегрирање во меѓународните организации.

Би можело да се каже дека XX ја признава еднаквоста на договорни- те страни и дека нема амбиции да стане „вечен“ и неотповиклив. Членот 13 гласи:

1. Овој Договор подлежи на ратификација согласно уставните ба- рања на Договорните страни. Овој Договор влегува во сила на датумот на размената на ратификационите инструменти на две- те Договорни страни и останува во сила за неопределен времен- ски период.

2. Овој Договор може да биде изменет со писмена согласност меѓу двете Договорни страни. Измените се договараат по дипломат- ски пат и влегуваат во сила во согласност со став 1 од овој член.

3. Секоја Договорна страна може да го раскине Договорот со ис- праќање на писмено известување до другата Договорна страна. Договорот ќе престане да биде во сила една година по датумот на приемот на ваквото известување.

Со други зборови, иницијално идејата на БД е да остане во сила на неопределено време, односно сè додека некоја од страните или двете не побараат негова промена или раскинување. Ревизијата на БД е во рацете на парламентите, односно процесот на ратификација. Процесот на раски- нување не е уреден експлицитно, односно е оставено на секоја договорна страна да ги следи своите правила за доставување писмено известување до другата страна, но истото ќе предизвика ефекти по истекот од една година.

Заклучок: За ѓаволот во деталите

Потпишувањето на БД на политички и правно дубиозен и не- транспарентен начин не се соочи со помасовен јавен отпор. Од несреќните настани од 27 април 2017 година (т.е. од упадот во Парламентот и викти- мизацијата на Xxxx и неговите сопартијци), опозицијата беше практично замолчена и дискредитирана, и под закана од кривичен прогон за терори- зам. Уште пред ратификацијата на БД во февруари 2018 година (со само 61 глас од вкупниот број на пратеници) и во ситуација на бојкот од опозиција- та, Xxxxxxx веќе го беше поставила склучувањето на Договорот со Грција на брза патека. Во моментот кога Скопје започна со имплементацијата на

ПД (веднаш по уставната реформа од февруари 2019 година), бугарскиот политички врв започна со преиспитување на своите позиции.

Во октомври 2019 година, бугарскиот Парламент едногласно ја ус- вои Декларацијата со која de facto се реинтерпретираше БД и се наметнаа нови барања за да се отвори процесот на пристапување на С Македонија во ЕУ (Декларация 2019). Според оваа декларација усвоена само некол- ку месеци по ратификацијата на ПД и измените на Уставот, бугарските пратеници го повикаа соседот да исполни осум барања, кои може да се сумираат во една реченица: „поддршката на Националниот парламент за европската интеграција нема да биде дадена за сметка на фабрикувањето на историските настани, документи и артефакти како и на улогата и по- гледите на личностите од бугарската историја“. По овој документ следува- ше Рамковна позиција на бугарската Влада (Council of Ministers, 9 October 2019). Конкретизираните барања на бугарската влада станаа јавно познати дури по завршувањето на виртуелниот самит на ЕУ и западниот Балкан од Загреб во мај 2020 година. Македонската влада не се осмели да ги обелоде- ни пред јавноста, која конечно дојде до нив преку интернет-страницата на австриското Министерство за надворешни работи. Најголемите стравови се овистинија: Бугарија инсистираше на максималистички идентитетски барања и наметна свое толкување на одредбите на Договорот за пријател- ство. Оттука, исходот на самитот на ЕУ од декември 2020 година беше сè освен изненадување. Така, БД не само што не реши ниту едно прашање, туку и отвори нова Пандорина кутија.

Гледано од ретроспектива, може да се претпостави дека бугарска- та Влада играла тактички внимателно и молчела чекајќи да се разреши главното прашање (името), свесна дека за македонското мнозинство про- мената на името ќе биде многу трауматичен настан. Кога веќе се појави Северна Македонија (и Северномакедонци), Бугарија можеше да го отвори повторно договорот и да притисне посилно, со уште еден адут в рака пра- вејќи директна споредба со грчкиот сосед: ако Грција можеше да чека тол- ку долго до вашата капитулација, и ние ќе чекаме 30 години ако е потребно за остварување на она што го сакаме.

Имплементацијата на ПД се соочува со застои и пречки, но главно почива на внатрешна репресија и притисоци. Имплементацијата на БД е друга приказна: притисоците доаѓаат однадвор, не само од Софија која има адут в рака, туку и од Брисел. Парадоксално, но не Бугарите, туку Че- сите и Словаците, а подоцна и Австријците, беа тие што го отфрлија бугар- ското извртување на историјата како услов за проширувањето на Унијата за време на Министерскиот самит на ЕУ од декември 2020 година. Нивната теза гласеше дека „нема да дозволиме [Европската] Унија да биде судија за нашата заедничка историја, за тоа како се идентификуваме себе си, или каков јазик користиме. Овие прашања им припаѓаат на засегнатите стра- ни и ние сме тука да ги поддржиме во тоа“ (Balkan Insight 2020). Според медиумските извештаи, германското претседателство со ЕУ се согласило

со компромис, кој вклучувал и една критична реченица, наметната од Со- фија како последен напор да се изнуди деблокирање на почетокот на прис- тапните преговори за влез во ЕУ за С Македонија. Таа гласела: „ Советот потсетува на Договорот од Преспа меѓу Република Северна Македонија и Грција и на Договорот за пријателство, добрососедство и соработка меѓу Република Северна Македонија и Бугарија и ја нагласува важноста за про- должување на нивната имплементација. Овие два важни чекори треба да стават крај на сите обвинувања засновани на погрешно толкување на исто- ријата“ (нагласокот е додаден од авторот) (IBNA 2020).

За разлика од ПД кој стана (гео)политичко Свето писмо (дури и за опозицијата), постои впечаток дека БД се соочува со поотворена јавна кри- тика, па дури и со отворени патриотски реакции. Ова е особено видливо кај најжестоките застапници на ПД, кои секоја критика на тој договор ја денунцираа како шовинизам, популизам, национализам, па дури и како проруски став. Одновородените патриоти почнаа да користат дури и го- вор на омраза и мизогинија во вокабуларот (спрема бугарската министер- ка за надворешни работи Xxxxxxxxx), што беше внимателно забележано во Софија.

Процесот на толкување на одредбите на договорите (без оглед дали станува збор за мировни или договори за пријателство) е многу вообичае- на појава и деликатен дел на нивната имплементација. Оваа фаза е особено чувствителна во случај кога станува збор за (квази)правни и de facto ди- пломатски текстови кои се намерно напишани на нејасен и флексибилен начин, кој остава простор за различни поимања. Најчесто тоа е и единстве- ниот начин да се постигне некој наводен „компромис“ или „консензус“.

Според некои анализи, Софија го засилува темпото „барајќи целос- но признание од Северна Македонија дека нејзиниот идентитет и јазик имаат бугарски основи“, додека „ваквите тврди тактики ги збунуваат дру- гите членки на ЕУ, но постојат малку докази дека се подготвени да ѝ се спротивстават на Софија“ (Xxxxxx and Xxxxxxx 2020, p. 11). Проблемот е што ЕУ е импотентна како и секогаш порано кога треба да се разрешат споровите во нејзиниот двор, и како што беше триесетина година назад во случајот со Грција. Проширувањето не е врвен приоритет на Унијата која се соочува со неуспеси на финансиски, политички и здравствен план.

Се чини дека македонската страна само замени еден ќорсокак со друг, кој освен тоа е и посериозен и позаканувачки од грчкиот. Она што кусогледите аналитичари не го гледаат (или не сакаат да го видат) е дека двата „спора“ над македонскиот идентитет (име, јазик, историја, култура итн.) се само две страни на една иста паричка. Историите на меѓународни- те односи и на меѓународното право не познаваат „спорови“ од ваков вид, како ни такви кои би можеле да се „разрешат“ на легално коректен начин. Поради нивната неспособност да ја одиграат улогата на чесен по- средник и да ја искористат својата нормативна моќ, највисоките претстав- ници на ЕУ побрзаа да го поздрават БД како „инспирација за целиот реги-

он“ (European Western Balkans 2017). Но, дури и некои бугарски аналитичари го гледаат очигледното дека Договорот за пријателство е напишан на не баш пријателски начин, и дека е подложен на злоупотреби кога моќта на пазарење е нееднаква меѓу страните. Xxxxxxxx (Vassileva 2020) дури и забе- лежува орвелијански белези во заедничките експертски комисии, кои таа ги нарекува Министерство на вистината.

Додека ПД имаше за цел да го затвори последното делче на мо- заикот на моќ на НАТО на Балканот (особено vis-à-vis руското влијание во Србија) и успеа во тоа во март 2020 година, процесот на преговори во ЕУ дури и не претставува сериозна можност. Променетата методологија de facto создаде „грчки (вето) фактор“ кој нема да биде применет само на ма- кедонските обиди, туку и пошироко. Отсега секоја влада ќе може да стане

„Грција“ (или „Бугарија“) и да ја искористи својата позиција за да условува (уценува) потенцијална држава членка поради причини кои ги надмину- ваат Копенхагенските критериуми. Од друга страна, Xxxx Xxxxxx (2020) со право забележува дека новата методологија е бесмислена игра која на поголемите сили им дава добро алиби за неспроведување на политиката на проширување. Сега помалите и идентитетски чувствителни членки ќе ја вршат работата на блокирање на проширувањето на не така функцио- налната Унија.

Несомнено, Македонците се меѓу чеканот и наковалната: или ќе ја прифатат идејата за „нација на многу етникуми“ (како што преферираат грчката и албанската страна) или ќе ја прифатат понудата од Софија и ќе

„признаат“ дека се Бугари. Втората опција носи свои предизвици и опас- ности за целиот регион. Уште од почетокот на транзицијата, и Грција и Бугарија се надеваа дека ќе профитираат од старото и новото Македонско прашање, но равенката има повеќе од две непознати. Можните сценарија неретко се изнесуваат со помош на посредници (аналитичари, сенатори на САД, тинк-тенкови и сл.) во различно ‘non-papers’ со сугестии за прецр- тување на границите и (не)доброволна поделба на земјата и населението.

Референци

Xxxxxxxxx, X., & Xxxxxx, X. (2021). “Why did it take so long?” Exploring Greek public opinion as

an obstacle to the settlement of the Macedonia name dispute”, Nationalities Papers, 1-20. doi:10.1017/nps.2021.7

Balkan Insight, “Macedonia, Bulgaria Sign Landmark Friendship Treaty”, 1 August 2017, online xxxxx://xxxxxxxxxxxxx.xxx/0000/00/00/xxxxxxxxx-xxxxxxxx-xxxx- friendship-treaty-08-01-2017/ (пристапено на 25 мај 2021).

Balkan Insight, “Czecks, Slovaks Reject Bulgaria’s ‘Historical’ Twist to Enlargement Criteria”, 18 December 2020, online xxxxx://xxxxxxxxxxxxx.xxx/0000/00/00/xxxxxx-xxxxxxx-xxxxxx-xxxxxxxxx- historical-twist-to-enlargement-criteria/ (пристапено на 25 мај 2021).

Xxxxxx Xxxxxxx and Xxxxxxx Xxxxx, North Macedonia on the Threshold of Europe, The Atlantic Council, 2020, online xxxxx://xxx.xxxxxxxxxxxxxxx.xxx/ wp-content/uploads/2020/12/North-Macedonia-on-the-threshold-of- Europe.pdf (пристапено на 25 мај 2021).

Xxxxxxxxx, Xxxx. “Towards a New Strategy for EU Enlargement – Between the Wish for an Encouragement, the Reality of the Fatigue and the Threat of a Dead End”. EU and Comparative Law Issues and Challenges Series (ECLIC), 4 (September): 281-98, 2020.

Xxxxxxxxxxxxx Xxxxxxxx and Xxxxxxxxxx Xxxxxx, 10 + 1 Questions & Answers on the Macedonian Question, Xxxx Xxxxxxxxx Stiftung Office in Greece, 2018, online xxxxx://xxx.xxxxxxx.xx/xxxxxxxxx/xxx_xxxxxxx/xxxx/xxxx/ MAKEDONIKO_2019_%CE%95%CE%9D.pdf (пристапено на 25 мај 2021).

Xxxxxxxxxxxx Xxxxxxx and Stavrevska Xxxxx, “The Prespa Agreement between Greece and North Macedonia and the Discordancies of EU Foreign Policy”, European Foreign Affairs Review, vol. 24, no. 4, 2020.

Council of Ministers of the Republic of Bulgaria, Framework position on EU accession and the process of stabilization and association: Republic of N. Macedonia and Albania [in Bulgarian], 9 October 2019, online https:// xxx.xxx.xx/xx/xxxxxxxxxxx/xxxxxx/xxxxxxx-xxxxxxxx?xxxxxxxXxXX0X 5YqWNSunLVYZ0FfixUEfLaS5b8hPm1V2hUYLlwZWtQVJBdjICQc_ RmY (пристапено на 25 мај 2021).

Декларация на Четиридесет и четвъртото Народно събрание на Републи- ка България във връзка с разширяването на Европейския съюз и Процеса на стабилизиране и асоцииране на Република Северна Ма- кедония и Република Албания, 10 October 2019, online xxxxx://xxx. xxxxxxxxxx.xx/xx/xxxx/XX/0000 (пристапено на 25 мај 2021).

Договорот за пријателство, добрососедство и соработка меѓу Република Маке- донија и Република Бугарија (2017), достапно на xxxxx://xxx.xxx.xx/xx/ document/1712 (пристапено на 15 мај 2021).

Дојче Веле, „Грозев: „Проблемот на Бугарија со Македонците е идеолош- ки“, 14 август 2009, достапно на https://xxx.xx.xxx/mk/%D0% B3%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%B5%D0%B2-%D0%BF%D1%8 0%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%82-

%D0%BD%D0%B0-%D0%B1%D1%83%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0

%B8%D1%98%D0%B0-%D1%81%D0%BE-%D0%BC%D0%B0%D0%BA

%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%86%D0%B8%D1%82%D0

%B5-%D0%B5-%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE

%D1%88%D0%BA%D0%B8/a-4563020 (пристапено на 25 мај 2021).

European Western Balkans, “Mogherini and Xxxx on Treaty between Bulgaria and Macedonia”, 1 August 2017, достапно на xxxxx://xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx.xxx/0000/00/00/xxxxxxxxx-xxxx- treaty-bulgaria-macedonia/ (пристапено на 25 мај 2021).

Xxxxx Xxxxxx, Од објект до субјект: Македонија во меѓународните односи, Скопје: ФЕС, 2017, достапно на xxxx://xxxxxxx.xxx.xx/xxx-xxxxx/xxxxxx/ skopje/14053.pdf (пристапено на 25 мај 2021).

Xxxxxxxxxx Xxxxxx, “The settlement of the Greek-Macedonian naming dispute: the Prespa Agreement”, Security Dialogues, vol. 11, no. 2, 2020.

XXXX, “EU: Bulgaria’s demands included in the conclusions on North Macedonia, with the help of Germany”, 17 December 2020, достапно на xxxxx://xxxxxxxx.xxx/xx-xxxxxxxxx-xxxxxxx-xxxxxxxx-xx-xxx- conclusions-on-north-macedonia-with-the-help-of-germany/ (приста- пено на 25 мај 2021).

Xxxxxxxxx Xxxxxxxxx Xxxxxxx and Xxxxxxxx Xxxxxxxx, EU - North Macedonia accession negotiations: the implications of the Bulgarian conditions, Skopje: EPI, 2020, достапно на xxxxx://xxx.xxx.xx/xxxx/xxxx/xxxxxxx- citizens-first-exploring-public-perceptions-of-administrative-services- in?lang=en (пристапено на 25 мај 2021).

Xxxxxxxxxxxxx Xxxxxxxxxx, “Macedonian Constitutional Story”, Xxxxxxxxxxx

Primus Law Review, 2019, достапно на

xxxx://xx.xxxx.xxx.xx/xx-xxxxxxx/xxxxxxx/0000/00/0.-Xxxx.- Xxxxxxxxxxxxx-Xxxxxxxxxx.pdf (пристапено на 25 мај 2021).

Конечната спогодба за решавање на разликите опишани во резолуциите 817 (1993) и 845 (1993) на Советот за безбедност на Обединетите нации, за престанување на важноста на Привремената спогодба од 1995 г. и за воспоставување на стратешко партнерство меѓу страните (2018), дос- тапно на xxxxx://xxxxx.xx/xxxx/00000 (пристапено на 26 мај 2021)

Xxxxxxx Xxxxx, “OP/ED: The attitude of Bulgarian chauvinism in the Macedonian issue”, IBNA, 2 December 2020, достапно на xxxxx://xxxxxxxx.xxx/ op-ed-the-attitude-of-bulgarian-chauvinism-in-the-macedonian-issue/ (пристапено на 25 мај 2021).

Xxxxxxxx Xxxxxxxxx “Symbolic right-sizing and Balkan nationalisms: the Macedonia name dispute and the Prespa Agreement”, Irish Political Studies, 35:3, 2020, 492-508, DOI: 10.1080/07907184.2020.1816392.

Xxxxxxx Xxxxxxxxxx & Xxxx Xxxxxxx (2021), “Between collective and particularistic interests. Ratification of the Prespa Agreement by national parliaments in Greece and North Macedonia”, Southeast European and Black Sea Studies, 21:1, 53-75, DOI: 10.1080/14683857.2021.1877911.

Макфакс, „ВМРО-ДПМНЕ почна да го условува договорот со Бугарија“, 21 јули 2017, достапно на xxxxx://xxxxxx. xxx.xx/ daily-news/ %d0%b2%d0%bc%d1%80%d0%be-

% d 0 % b 4 % d 0 % b f % d 0 % b c % d 0 % b d % d 0 % b 5 -

%d0%bf%d0%be%d1%87%d0%bd%d0%b0-%d0%b4%d0%b0-

% d 0 % b 3 % d 0 % b e - % d 1 % 8 3 % d 1 % 8 1 % d 0 % b b % d 0 -

%be%d0%b2%d1%83%d0%b2%d0%b0-%d0%b4%d0%be%d0%b3%d0

%be%d0%b2%d0%be/ (пристапено на 25 мај 2021).

Xxxxxxx Xxxxxx, Македонското прашање од 1944 година до денес. Комуниз- мот и национализмот на Балканот, Скопје: ФИООМ, 2020.

META, “Zaev: The agreement with Bulgaria is a direct responsibility of Parliament”, 21 July 2017, online xxxxx://xxxx.xx/xx/xxxx-xxx-xxxxxx- with-bulgaria-is-a-direct-responsibility-of-parliament/ (accessed on 16 February 2021).

Xxxxxxxxxxx P. Vasiliki (ed.), Macedonia and Identity Politics After the Prespa Agreement, NY and London: Routledge, 2021.

Нетпрес, „Груевски: Бугарија не го признава македонскиот јазик, сметаат дека е некаков бугарски дијалект“, 8 јули 2017, достапно на http:// xxxxxxxx.xxx.xx/xxxxxxxx-xxxxxxxx-xx-xx-xxxxxxxx-xxxxxxxxxxxx- jazik-smetaat-deka-e-nekakov-bugarski-dijalekt/ (пристапено на 25 мај 2021).

Novinite, “Rumen Radev: Protecting the Republic of North Macedonia’s Air Space Is Bulgaria’s

National Duty and Responsibility”, 4 December 2019, достапно на https:// xxx.xxxxxxxx.xxx/xxxxxxxx/000000/XxxxxxXxxxx%0XxXxxxxxxxxxxxxxx Republic+of+North+Macedonia%E2%80%99s+Air+Space+Is+Bulgaria% E2%80%99s+National+Duty+and+Responsibility (пристапено на 25 мај 2021).

Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Resolution 2296 (2019) Post-monitoring dialogue with Bulgaria, достапно на http:// semantic- xxxx.xxx/ tools/ pdf.aspx?doc=aHR0cDovL2Fzc2Vt Ymx5Lm NvZS5pbnQvbncveG1sL 1hSZWYvWDJILURXLW V4dHIuYXNwP2ZpbGVpZD0yODA2MiZsYW5nPUVO&

xsl=aHR0cDovL3NlbWFudGljcGFjZS5uZXQvWHNsdC9QZGYvW- FJlZi1XRC1BVC1YTUwyUERGLnhzbA==&xsltparams=Zm- lsZWlkPTI4MDYy (пристапено на 25 мај 2021).

Плусинфо, „Каракачанов: Најтрагичниот дел од бугарската историја е Ма- кедонија (ВИДЕО)“, 17 јануари 2021, достапно на xxxxx://xxxxxxxx.xx/ karakachanov-na-tragichniot-del-od-bugarskata-istori-a-e-makedoni-a- video/ (пристапено на 25 мај 2021).

Politico, “How Bulgaria became the EU’s mafia state”, 9 September 2020, online xxxxx://xxx.xxxxxxxx.xx/xxxxxxx/xxxxxxxx-xxx-xx-xxxxxx-xxxxx-xxxxx-xx-xx/

(пристапено на 25 мај 2021).

Призма, „Историјата на Договорот за ‘добрососедство и поделби’ “, 3 де- кември 2020, достапно на xxxxx://xxxxxx.xx/xxxxxxxx-xx-xxxxxxxxx-xx- dobrososedstvo-i-podelbi/ (пристапено на 25 мај 2021).

Проева Xxxx, „Бугарскиот џандар за историски прашања – со свој ка- мен по своја глава“, Нова Македонија, 22 декември 2020, достап- но на xxxxx://xxx.xxxxxxxxxxxxxx.xxx.xx/xxxxxxxxxx/xxxxxxxx

/%d0%b1%d1%83%d0%b3%d0%b0%d1%80%d1%81%d0%ba%d 0%b8%d0%be%d1%82-%d1%9f%d0%b0%d0%bd%d0%b4%d0%b 0%d1%80-%d0%b7%d0%b0-%d0%b8%d1%81%d1%82%d0%be%-

d1%80%d0%b8%d1%81%d0%ba%d0%b8-%d0%bf%d1%80%d0%b0%d 1%88%d0%b0/?fbclid=IwAR0kkB9T53gbtjr_JdmAG4Ed9QifSsrS109L8p 4GXDCjtYE7625t9aMB9KI (пристапено на 25 мај 2021).

Xxxxxxx Xxxxxxx, “The Truth About Friendship Treaties: Behind The Iron Curtain”. In: Xxx Xxxxx ed), The Oxford Handbook of Postwar European History, Oxford University Press, 2012.

Xxxxxx Xxxxx, „Договорот за добрососедство е брана за негирањата од Бу- гарија“, Res Publica, 20 декември 2019, достапно на xxxxx://xxxxxxxxxx. xxx.xx/xx/xxxx/0000-00-00-00-00-00, (пристапено на 25 мај 2021).

The Commissioner for HR of the CoE Xxxxx Xxxxxxxxx Report following her visit to Bulgaria from 25 to 29 November 2019, (31 March 2020) 11, достап- но на xxxxx://xx.xxx.xxx/xxxxxx-xx-xxx-xxxxx-xx-xxxxxxxx-xxxx-00-xx-00- november-2019-by-dunja-m/16809cde16 (пристапено на 25 мај 2021).

Устав на Република Македонија, Собрание на Република Македонија, дос- тапно на xxxxx://xxx.xxxxxxxx.xx/xxx-xxxxxxxxxxxx-xx-xxx-xxxxxxxx-xx- macedonia-ns_article-constitution-of-the-republic-of-north-macedonia. nspx (пристапено на 25 мај 2021).

UN Documents, Joint declaration, 1999, достапно на xxxxx://xxxxxx.xxx/ pdf?symbol=en/A/53/855 (пристапено на 25 мај 2021).

Vankovska Biljana, “Geopolitics of the Prespa Agreement: Background and After-Effects”, Journal of Balkan and Near Eastern Studies, vol. 22, no. 3, 2020.

Xxxxxxxxx Xxxxxxx, The NATO Membership: On the Frontline?, Skopje: Faculty of Philosophy, 2020a.

Xxxxxxxxx Xxxxxxx, The NATO Membership: On the Frontline?, Skopje: Faculty of Philosophy, 2020a, достапно на xxxxx://xxx.xxxxxxxxxxxx.xxx/ publication/349279677_The_NATO_Membership_On_the_Frontline (пристапено на 25 мај 2021).

Vankovska Biljana, “A Diplomatic Fairytale or Geopolitics as Usual: A Critical Perspective on the Agreement between Athens and Skopje”, in: OSCE Yearbook 2018, Verlag: Baden-Baden, 2019.

Xxxxxxxxx Xxxxxxx, “History and Memories of the Balkan Wars in the Republic of Macedonia: Debates over the Past”, in: Xxxxx Xxxxxxxx and Xxx Xxxxxxxx (eds.), War in the Balkans: Conflict and Diplomacy Before World War I, London: I.B. Tauris, 2015.

Xxxxxxxxx Xxxxxxxxx, “How friendly is the Bulgaria-Macedonia Friendship Treaty?”, Respublica, 25 декември 2020, достапно на xxxxx://xxxxxxxxxx. xxx.xx/xx/xxxx/xxx-xxxxxxxx-xx-xxx-xxxxxxxx-xxxxxxxxx-xxxxxxxxxx- treaty (пристапено на 25 мај 2021).

Xxxxxxxxx Xxxxxxxxx, “Some Sad Lessons the Western Balkans Can Learn from Bulgaria’s EU Journey”, Respublica, 10 февруари 2021, достапно на xxxxx://xxxxxxxxxx.xxx.xx/xx/xxxxxxxx-xx-xxxxxxxx/xxxx-xxx-xxxxxxx- the-western-balkans-can-learn-from-bulgaria-s-eu-journey (пристапе- но на 25 мај 2021).

Xxxxxx Xxxxxx, “Macedonia Today and the Future of Macedonia”, Crossroads,

1(1), 2006, достапно на xxxx://xxxxxxx.xxx.xx/xxxxx/Xxxxxxxxxx%00

No%201.pdf (пристапено на 25 мај 2021).