TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ’NİN TARAFLARCA DEČİŞTİRİLMESİ

$ TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ’NİN TARAFLARCA DEČİŞTİRİLMESİ

(CHANGING OF COLLECTIVE BARGAINING AGREEMENT BY PARTIES)

Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx•

XX

Toplu iş sözleşmesinin tarafları, gerek kendi aralarındaki ve gerekse üye- lerinin karşılıklı hukuki ilişkilerini sözleşme süresinin sonuna kadar yeterli açıklıkla düzenlemek durumunda olmayabilirler. Bu bağlamda taraflar, söz- leşmenin bazı hükümlerinin belirlenmesini daha sonraki bir tarihe bırakmak isteyebilirler. Sonra, toplu iş sözleşmesinde sonradan değişiklik yapılması, söz- leşmenin imzadan sonra ortaya çıkan aksak yönlerinin giderilmesi veya eko- nomik değişimlerin ortaya çıkması gibi yeni durumlara uydurulması bakımın- dan bir gereksinim olarak da ortaya çıkabilir.

Günümüzde yaşanan çeşitli nedenler, tarafların toplu iş sözleşmesi ile kendi aralarındaki ve üyelerinin birbirleri ile olan hukuki ilişkilerini isabetli bir biçimde düzenlemelerini güçleştirmektedir. Bu durumda sözleşmenin yeni ko- şullara uydurulması ve uygulamada ortaya çıkan aksayan yönlerinin değişti- rilmesi kaçınılmaz olmaktadır. Bu bağlamda tarafların sözleşmenin bazı hü- kümlerini yeniden düzenlenmeleri gerekmektedir. Dirlik borcu gereği tarafların toplu iş sözleşmesinde değişiklik yapabilmek için birbirlerini zorlamasına ola- nak verilmemesi yerinde ise de, tarafların anlaşarak toplu iş sözleşmesinde değişiklik yapmasına imkan verilmemesi için geçerli bir neden bulunmamakta- dır. Bununla birlikte, tarafların sonradan anlaşarak toplu iş sözleşmesinde dilediği değişikliği yapması mümkün değildir. Bu hak şekil ve içerik bakımın- dan bazı sınırlamalara tabidir.

Anahtar kelimeler: 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu Sözleşme Kanunu, Toplu iş sözleşmesinde sonradan değişiklik yapılması.

ABSTRACT

Sometimes parties of collective bargaining agreement are not able to ar- range entire judicial relations with enough clarity. In this regard, needs of deter- mining in some provisions of agreement would be postponed by parties. After signing the agreement, new situations such as solving the problems or economic changes would create needs for new arrangement.

Nowadays, some reasons create difficulties for well-directed arrangement on collective bargaining agreements in terms of union members and between

H Hakem denetiminden geçmiştir.

• Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Yüksekokulu Sigortacılık Bölümü İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Öğretim Üyesi

990 Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

parties. In this situation, following the new conditions and change of defective aspects in the agreement must be unavoidable. In this regard, changing of some provisions in the agreement must be requirement. There is no reason to rule out changes when both sides agree with each other on the agreement although there is no opportunity to force each side for changing the agreement by peace duty. After all, parties cannot modify whatever they wish on the agreement after sig- ning by agreeing with each other. This right subject to some limitation in terms of form and content.

Keywords: The Labor Unions and Collective Bargaining Act, no.6356, Af- terwards Changing on Collective Bargaining Agreement.

***

I. 6356 SAYILI SENDİKALAR VE TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ KANUNU

1982 Anayasası sonrası çıkarılan 2821 ve 2822 sayılı Kanunlara ilişkin değişiklikler toplu iş ilişkilerinin önündeki engelleri ve yöneltilen eleştirileri ortadan kaldıramamıştır. Sendikal faaliyetlerde gelişme olmamış tersine işçi sendikaları ücret sendikacılığının dışına çıkamamış, toplu iş sözleşmesi dışın- daki faaliyetleri oldukça sınırlı kalmıştır. Belirtilen olumsuz gelişmeler bu alan- da yeni bir düzenleme yapma ihtiyacını zorunlu kılmıştır.

6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu olarak yasalaşa- rak yürürlüğe girmiştir. 6356 sayılı Kanun; 2821 sayılı Sendikalar Kanunu ile 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu (TİSGLK) ’nun yerini almış ve tek bir kanunda 6356 sayılı Sendikalar Toplu İş Sözleşmesi Kanunu (STİSK) ’nda toplanmıştır.1

Kanunun gerekçesine göre; bu Kanun, Türk çalışma hayatının öteden beri evrensel normlara verdiği tepkiyi dikkate alarak, sendikal hak ve özgürlük- ler ile toplu sözleşme ve serbest toplu pazarlık hakkını; özgürlükçü ve demok- ratik toplum esasları temelinde yeniden düzenlemektedir. Türk endüstri ilişki- leri sistemini ileri taşıyan, çağın değerlerini yansıtan ve aynı zamanda Türk çalışma hayatının sorunlarına köklü çözüm getiren uzun soluklu bir kanun yapmak gerekmektedir. Xxxxx, Türk çalışma hayatının öteden beri evrensel normlara verdiği tepkiyi dikkate alarak, sendikal hak ve özgürlükler ile toplu sözleşme ve serbest toplu pazarlık hakkını; özgürlükçü ve demokratik toplum esasları temelinde yeniden düzenlemelidir.

Kanunda sendikal hak ve özgürlükler ile serbest toplu pazarlık süreçleri, toplu iş sözleşmelerinin düzeyi, 87 ve 98 Xx.xx ILO Sözleşmeleri dikkate alına- rak yeniden düzenlenmiştir. Sendika kurma, sendikaya üyelik, sendika yöneti- cisi olma, sendikal güvenceler, sendikal faaliyetler, sendikaların işleyişleri, de- netimleri, serbest toplu pazarlık, iş uyuşmazlıklarının çözümü ve toplu iş söz- leşmelerinin düzeyi, 87 ve 98 Xx.xx ILO Sözleşmeleri paralelinde düzenlenmiştir.

6356 sayılı Kanunun amacı; işçilerin ve işverenlerin karşılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumları ile çalışma şartlarını belirlemek üzere toplu iş sözleşmesi yapmalarını düzenlemektir.

6356 sayılı Kanunda da 2822 sayılı Kanunda olduğu gibi; toplu iş söz- leşmesi (TİS) ’nde, aktedildikten sonra değişiklik yapılabilmesine ilişkin olarak

1 RG., 07.11.2012, 28460

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 991

açık bir hüküm yoktur. 275 sayılı Kanunda ise TİS'nde sonradan değişiklik yapılabilmesine açıkça imkan tanıyan hükümler yeralmaktaydı. 275 sayılı Ka- nunda; TİS'nin değiştirilmesinin yazılı olmadıkça geçerli olmayacağı (m.2), bir TİS'ne taraf teşekkül ile ilişkileri kesilmesine rağmen, o sözleşme ile bağlı sayı- lan işveren ve işçilerin, sözleşmenin değiştirilmesi suretiyle getirilen hükümler ile bağlı olmadıkları (m.6), TİS değişikliklerinin dört nüsha olarak düzenleneceği ve altı işgünü içinde ilgili yerlere gönderileceği hükme bağlanarak, TİS'nde sonradan yapılacak değişikliğin şekli ve hükümleri açıkça düzenlenmişti (m.13/II).

275 Sayılı TİSGLK, tarafların yürürlükteki TİS'nde değişiklik yapma yet- kisine sahip oldukları esasından hareketle, TİS'nin değiştirilmesine ilişkin hü- kümlere yer vermişti. Nitekim Kanunda değişikliğin yazılı olacağı (m.2); bir TİS'ne taraf işçi veya işveren teşekkülüne sözleşmenin yapılması sırasında üye olan işçi veya işverenin o teşekkül ile ilgisinin daha sonra herhangi bir suretle kesilmesi halinde dahi, sözkonusu işçi veya işverenin sözleşmenin değiştirilme- si suretiyle getirilen hükümler dışında, o sözleşme ile bağlı kalacağı (m.6); TİS'nin değiştirilmesi halinde aynı maddenin 1. fıkrası hükmünün uygulanaca- ğı, dört nüsha olarak düzenlenecek değişiklik hakkındaki anlaşma tutanağının birer nüshasının taraflara verileceği, iki nüshasının da çağrıyı yapmış olan ta- rafça altı iş günü içerisinde sözleşmenin işyeri veya işkolu düzeyinde yapılmış olmasına göre Bölge Çalışma Müdürlüğü veya Çalışma Bakanlığı'na gönderile- ceği belirtilmiş (m.13/2); TİS'nin değiştirilmesi hakkındaki hukuki belgeleri süresi içinde resmi mercilere göndermeyen işveren veya işçi veya işveren teşek- külü hakkında cezai bir yaptırım da öngörülmüştü (m.52)2. 2822 sayılı TİSGLK hazırlanırken Hükümet Tasarısı'nın 2,6 ve 12. maddelerinde de benzer hükümler yer almıştı. Tasarı'nın TİS'nin değişikliğine ilişkin hükümleri Milli Güvenlik Kurulu Komisyonu'nda metinden çıkarılmış ve bu metin yasalaşmış- tır.3 Bu nedenle 2822 sayılı Kanunda TİS'nde sonradan yapılacak değişikliklere ilişkin düzenlemeler yer almamıştır. Bu husus kanun koyucunun toplu iş söz- leşmelerinin değiştirilmesini yasakladığı biçiminde yorumlanabilir. Ancak Ka- nunda; TİS'nin süresinin sözleşmenin imzalanmasından sonra taraflarca uzatı- lamayacağı, kısaltılamayacağı ve sözleşmenin süresinden önce sona erdirileme- yeceği hükme (m.7/I) bağlanmıştır. Kanun koyucu sonradan değişikliğe ilişkin olarak süre dışında bir kısıtlamaya yer vermemiştir. Bu nedenle, tarafların an- laşarak TİS'nde değişiklik yapabilecekleri sonucuna varmak gerekir, aksi tak- dirde TİS'nde değişiklik yapılamayacağına göre sözleşmenin imzalanmasından sonra sürenin taraflarca değiştirilemeyeceğine ilişkin kısıtlamanın bir anlamı kalmaz.4

2 Münir EKONOMİ, Toplu İş Sözleşmesinin Değiştirilmesi, İHU (İş Hukuku Uygulaması), TSGLK, m.2 (No: 1).

3 Bkz. Xxxxx XXX/Xxxxxxx XXXXX, Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu, Ankara 1983, s.21, 35, 77.

4 Aynı görüş için bkz. M. Xxxxx XXXXXXX, (İlişkiler) Hukuki Yönden İşçi - İşveren Xxxxxx- xxxx, X.0, 0.Xxxx, Xxxxxxxx 1987, s.94-95; Xxxx XXXXXXX, (Toplu İş Sözleşmesinde De- ğişiklik Yapılması) Toplu İş Sözleşmesinde Tarafların İradeleriyle Sonradan Değişiklik Yapılması, Çimento İşveren Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 5, Eylül 1996, s.14-15; Seza REİ- SOČLU, (Şerh) 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu Xxxxx, Xxxxxx 0000, s.81; XXXX XXXXXXXXXXXX, (Grev) Xxxx, Xxxxxx 0000, s.132; A. Xxx XXXXXX, Karar İncelemesi, Çimento İşveren Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 6, Kasım 1989, s.35; Kenan TUNÇOMAČ, (İş Hukuku) İş Hukukunun Esasları, Beta Yayınevi, İstanbul 1989, s.453; Xxxx XXXXX, Xx Xxxxxx Xxxxxxxx, 00. Xxxx, Xxxx Xxxxxxxx, Xxxxxxxx 0000, s.421; ÇE-

992 Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

6356 sayılı Kanunda da 2822 sayılı Kanunda olduğu gibi (m.7/I); benzer hükümlere yerverilmemiş yalnızca; TİS'nin süresinin, imzalanmasından sonra uzatılamayacağı ve kısaltılamayacağı hükme bağlanmıştır (m.35/2). Sonradan değişikliğe ilişkin olarak ise süre dışında bir yasak getirilmemiştir. Bundan hareketle, 2822 sayılı Kanun döneminde öğretide; tarafların anlaşmak suretiyle TİS'nde sonradan değişiklik yapabilecekleri sonucuna varmak gerektiği, aksi takdirde Yasada yalnızca sürede değişikliğe ilişkin yasak getirilmesinin anlaşı- lamayacağı isabetle ileri sürülmektedir. Kaldı ki, tarafların, üyeleri üzerinde bağlayıcı nitelikte kurallar koyabilme yetkisi, TİS'nin aktedilmesiyle birlikte sona ermez. Tarafların, bu kurallarda sonradan değişiklik yapabileceklerinin de kabulü gerekir. Zira, sonradan değişiklik yapabilme yetkisi de kural koyma yetkisinin bir parçasıdır.5

TİS'nin tarafları, gerek kendi aralarındaki ve gerekse üyelerinin karşılıklı hukuki ilişkilerini sözleşme süresinin sonuna kadar yeterli açıklıkla düzenle- mek durumunda olmayabilirler.

II. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ

Toplu iş sözleşmesinin tanımı 6356 sayılı Kanunda; “İş sözleşmesinin yapılması, içeriği ve sona ermesine ilişkin hususları düzenlemek üzere işçi sen- dikası ile işveren sendikası veya sendika üyesi olmayan işveren arasında yapı- lan sözleşmeyi” ifade eder şeklinde tanımlanmıştır (m.2). Bu tanım 2822 sayılı Kanundaki tanımla (m.2) aynıdır. 6356 sayılı Kanun, TİS konularında 2822 sayılı Kanunun sistematiğini benimsemiş ve bazı maddelerini aynen tekrarla- mıştır.6

l. Toplu İş Sözleşmesi Özerkliği

Toplu sözleşme düzeninin özerkliği, sözleşme taraflarının dıştan bir mü- dahale olmaksızın ücret ve çalışma koşullarını Anayasa ve Kanunların emredici kurallarına aykırı olmayacak bir şekilde serbestçe düzenlemeleri anlamına gel- mektedir. Bu özerklik Anayasada da yer almaktadır. Anayasada açıkça “özerk-

LİK/Nurşen CANİKLİOČLU/Xxxxx XXXXXXXX, İş Hukuku Dersleri, 28. Bası, Beta Yayı- nevi, İstanbul 2015, s.653-660; Öner EYRENCİ, Toplu iş Sözleşmesinin Normatif Etki- si, İHU, TSGLK m.3 (No.2); Algun ÇİFTER, Toplu İş Sözleşmesinin Taraflarca Değişti- rilmesi, Prof. Dr. Xxxxx XXXXX'a Armağan, Ankara 1998, s.65-66.

5 Bkz. XXXXXXX, İlişkiler, s.95; EKONOMİ, İHU, XXXXX, m.2 (No: 1); Seza REİSOČLU, Şerh, s.81; TUNÇOMAČ, İş Hukuku, s.452; EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişik- lik Yapılması, s.14-15.

6 CANBOLAT, (6356 sayılı Kanun) 6356 sayılı Kanunun Toplu İş Sözleşmesine İlişkin Hükümleri, İş Hukukunda Güncel Sorunlar 3 - 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Söz- leşmesi Kanununun Değerlendirilmesi, Kadir Has Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayın- ları – Seçkin Yayınları, İstanbul 2013, s.59-60; Aynı yazar, (Toplu İş Sözleşmesi) 6356 sayılı Kanuna Göre Toplu İş Sözleşmesinin Düzeyi ve Türleri, Beta Yayınevi, İstanbul 2013, s.25; Xxxxxxx XXXXXX, (6356 sayılı Kanun) 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu'nun Toplu İş Sözleşmesine İlişkin Hükümleri, Öz İplik İş Sendikası ve Yeni Yüzyıl Üniversitesi Hukuk Fakültesi Tarafından Düzenlenen 30.Yılında Yeni Toplu İş Hukuku Düzeni Konferansı, Öz İplik İş Sendikası Eğitim Yayınları, İstanbul 2013, s.69; Aynı yazar, (Toplu İş Sözleşmesi) 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Söz- leşmesi Kanunu'na Göre Toplu İş Sözleşmesi, Prof. Dr. Xxx Xxxx Xxxx'x Armağan, Mar- mara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cilt 20, Sayı 1, İstan- bul 2014, s.604.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 993

lik” sözcüğüne yer verilmemiş olmakla birlikte, Anayasada m.53 hükmü bu sonucu doğurmaktadır. “Sözleşme muhtevasının serbestçe kararlaştırılabilme- si” anlamına gelen sözleşme özerkliği, toplu iş sözleşmesi tarafı işçi ve işveren ile sendikalarına ve kamu kesimi işvereni olarak Devlete de büyük sorumluluk- lar yüklemektedir.7

Toplu sözleşme özerkliği, işçi sendikaları ile işveren ve sendikalarına ta- nınan ve “kendi kendine yönetim” olarak adlandırılan geniş bir özerlik kavra- mının en önemlisini oluşturmaktadır. İşçi ve işveren taraflarına tanınan toplu sözleşme yapma özerkliği ile “siyasi demokrasi” yanında “iktisadi demokrasi” yaratılmış ve gelirinin paylaşılması mücadelesinde işçi sendikalarına önemli bir güç sağlanmış bulunmaktadır8.

2. Toplu İş Sözleşmesinin İçeriği

Kanunun 2.maddesindeki tanıma uygun olarak 33.maddesinin ilk fıkra- sında TİS'nin; iş sözleşmesinin yapılması, içeriği ve sona ermesine ilişkin hü- kümleri içereceği belirtilmiştir. Belirtilen konular TİS'nin normatif (düzenleyici) kısmını teşkil etmektedir. 2822 sayılı Kanunda olduğu gibi TİS'nin varlığı için normatif kısım zorunludur. Ancak bundan TİS'nin belirtilen konuların tümünü kapsaması değil bunlardan en az birinin düzenlenmesi şeklinde anlaşılması gerektiği açıktır.9

6356 sayılı Kanunda 2822 sayılı Kanundaki düzenlemeye uygun olarak “Toplu iş sözleşmesi, tarafların karşılıklı hak ve borçları ile sözleşmenin uygu- lanması ve denetimini ve uyuşmazlıkların çözümü için başvurulacak yolları dü- zenleyen hükümleri de içerebilir.” hükmüne de yer verilmiştir (m.33/2). Madde metnindeki “içerebilir” deyimiyle TİS'nin varlığı için bu hükümlerin zorunlu bir unsur olmadığı ifade edilmiştir. 2822 sayılı Kanun döneminde yapılan açıkla- malar ve konuya ilişkin varılan sonuçlar 6356 sayılı Kanun yönünden de geçer- liliğini devam ettirecektir. Tarafların karşılıklı hak ve borçlarına ilişkin hüküm- lerin başında üyelik ve dayanışma aidatlarının kesilmesi ve yatırılması, işyeri sendika temsilcileri, temsilci odaları ve ilan tahtalarına ilişkin hükümler gel- mektedir. 6356 sayılı Kanununla getirilen çerçeve sözleşmesinin içeriği de daha çok tarafların karşılıklı hak ve borçlarına ilişkin hüküm niteliğindedir. Sözleş- menin uygulanması ve denetimi ile uyuşmazlıkların çözüm yollarını düzenleyen hükümlerin başlıcaları ise TİS'nin uygulanmasında sendikanın sorumluluğu,

7 Xxxxxx XXXXXX, Toplu İş Sözleşmesi Özerkliği ve Hukuki Niteliği, İstanbul 1981, s.69; Xxxxx XXXXXXXX, Xxxxx Xx Xxxxxxxxxx, Xxxxxxxx 0000, s.3-7; Xxxxx XXXXX, (İş Hukuku) İş Hukuku ve Uygulaması, 7. Baskı, Albi Yayınları, İzmir 2013, s.546; Xxxxx XXX, Top- lu İş Sözleşmesi Özerkliği ve Teşmil, Ankara 1990, s.3 vd.; TUNÇOMAČ/Tankut XXX- XXX, Xx Xxxxxxxxx Xxxxxxxx, 0. Xxxx, Xxxx Xxxxxxxx, Xxxxxxxx 0000, s.331; TUN- CAY/Burcu XXXXX XXXXXX, Xxxxx Xx Xxxxxx, 0. Xxxx, Xxxx Xxxxxxxx, Xxxxxxxx 0000,

s.152 vd.; A. Xxxxxxxxxx XXXXX/Xxxxx XXXXX/Xxxxx Tuncay Xxxxxx XXXXXX, İş Hu- kuku, 5. Baskı, Gazi Kitabevi, Ankara 2012, s.413-414; Xxxxx Xxxx XXXXX, İş Huku- ku, 16. Baskı, Mimoza Yayınları, Konya 2011, s.215-216; Xxxxx XXXXXXXXX- XX/XXXXXX, Xx Xxxxxx, 00. Xxxx, Xxxx Xxxxxxxx, Xxxxxxxx 0000, s.274-275; Xxxxx XXXXX XXXXXXX, Xx Xxxxxxxxx Xxxxxxxx Xxxxxx, Xxxx Xxxxxxxx, Xxxxxxxx 0000, s.196-205.

8 ÇELİK, (İş Hukuku, 26. Bası) İş Hukuku Dersleri, 26. Bası, Beta Yayınevi, İstanbul 2013, s.509-510; ÇELİK/CANİKLİOČLU/CANBOLAT, s.653-660.

9 Xxxxxx XXXXXX, Xx Xxxxxx, 0. Xxxx, Xxxxxx 0000, s.415; ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.524; TUNCAY, Toplu İş Hukuku, 2. Bası, Beta Yayınevi, İstanbul 2010, s.149; XXX- XXXXX, Toplu İş Sözleşmesi, s.11-12; DEMİR, İş Hukuku s.551.

994 Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

işçilerin şikâyetleri ve TİS'nin yorumlanmasından çıkan uyuşmazlıkların çö- zümlenmesine ilişkin hükümler oluşturmaktadır.10

Bazı yazarlara göre; toplu iş sözleşmesinin normatif hükümleri; emredici, zorlayıcı, yasa hükmü niteliğinde hükümlerdir. Taraflar dilerlerse, borç doğu- rucu (vecibevi) hükümleri de düzenleyebileceklerdir. Bu hükümler, borç doğu- rucu hükümlerdir. Bu hükümler Türk Borçlar Kanununun yorum ilkelerine göre yorumlanır. Taraflar iki grup hüküm dışında, TİS serbestisi içinde başka düzenlemeler de yapabilirler.11

Tarafların kendi iradelerine tabi olarak TİS'ne koyabilecekleri hükümler Kanunda düzenlenmiştir. Bunlar TİS'nin Borçlar Hukuku'na ilişkin hükümleri ile düzenleyici hükümleridir. Kanun gereği, TİS tarafların karşılıklı hak ve borç- larını, sözleşmenin uygulanması ve denetimi ile uyuşmazlıkların çözümü için başvurulacak yolları düzenleyen hükümleri içerebilir. İrade serbestisi çerçeve- sinde taraflar sözleşmenin Borçlar Hukuku'na ilişkin kısmında sonradan dile- dikleri değişikliği yapabilir. Kanunda bu konuda bir sınırlama yoktur. Kanuna göre, TİS'nin iş sözleşmesinin yapılması, muhtevası ve sona ermesi ile ilgili hu- susları düzenleyen hükümleri içermesi şarttır. Ancak, sözleşmenin bu konula- rın tümünü değil, en az birini düzenlemesi yeterlidir. Bu düzenleme ile sözleş- menin taraflarına emredici hukuk kuralları koyabilme yetkisi tanınmış ve bu yetkinin sınırları da belirtilmiştir. Taraflar yalnızca iş sözleşmesine ilişkin ko- nularda üyelerini bağlayıcı kural koyma yetkisine sahiptir. Tarafların sonradan değiştirebilecekleri hususlar da bu konularla sınırlıdır.12

Taraflar işçinin hizmet ilişkisinden bağımsız nitelik kazanmış bulunan, doğmuş haklarına müdahale edemez. Taraflar üyelerinin hak ve borçlarına ilişkin hukuk kurallarını düzenleyebilir, ancak bu kuralların iş sözleşmelerini doğrudan doğruya etkilemesi sonucu üyelerinin doğmuş olan talep hakları üze- rinde herhangi bir tasarrufta bulunamaz. Talep hakkı doğumuyla birlikte süb- jektif bir nitelik kazanır ve bu hakkı kullanıp kullanmamak hak sahibinin ira- desine tabi olur. İşçi dilerse ibra akdi ile alacağından vazgeçebilir. TİS'nin ge- çerliliği yazılı şekil şartına bağlı olduğu için ibra akdinin de yazılı şekilde ya- pılması gerektiği söylenebilir.13 Buna karşın, TİS'ndeki bir kuralın düzenleyici etkisi o kural geçerli olduğu sürece vardır. Düzenleyici etki bu kuralların söz- leşme süresinin bitimine kadar değiştirilememesi anlamına gelmez. Taraflar hakkın doğumunu sağlayan kuralı geleceğe yönelik olarak değiştirebilir, geçmi- şe yönelik olarak değiştiremez. Geleceğe yönelik haklar henüz doğmamış ve iş sözleşmesinin dışına çıkarak hak sahibinin tasarrufuna tabi talep hakkına dönüşmemiş ise, taraflar TİS'ndeki bir hakkı geleceğe yönelik olarak işçinin daha çok yararına veya daha az yararına değiştirebilir. İşçinin daha az yararına değişiklik hukuken geçerlidir. Bu yetki tarafların üyelerinin iş sözleşmesinden doğan hak ve borçlarını düzenleyebilme erkinin bir sonucudur.14

10 DEMİR, İş Hukuku s.552-554; CANBOLAT, 6356 sayılı Kanun, s.61-62; Aynı yazar, Toplu İş Sözleşmesi, s.27.

11 Xxxx XXXXX, 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu Üzerine Notlar, Türk Metal Sendikası Yayını, Ankara 2013, s.71.

12 ÇİFTER, s.70.

13 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.422; ÇİFTER, s.70.

14 ÇİFTER, s.70-71.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 995

III. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN ŞEKLİ

275 sayılı TİSGLK değişiklik anlaşmasının şekli konusunda hükümlere yer vermişti. Xxxxxxx, TİS'nin değiştirilmesinin yazılı olmadıkça geçerli olma- yacağı belirtilmişti. Yine, değişiklik anlaşmasının dört nüsha olarak düzenlene- ceği, birer nüshanın taraflara verileceği ve iki nüshanın da çağrıyı yapan taraf- ça sözleşmenin işyeri veya işkolu düzeyinde aktedilmiş olmasına göre görevli makama gönderileceği öngörülmüştü. Bu hususları yerine getirmeyenler hak- kında cezai yaptırım getirilmişti.

2822 sayılı TİSGLK'nda değişiklik anlaşmasının şekli konusunda hü- kümlere yer verilmemiştir. Kanunun atfı uyarınca Borçlar Kanunu'nun uygu- lanması ve yazılı şekle tabi olan TİS'nin değişikliğinin de yazılı şekle tabi olması gerekir. Değişikliğe ilişkin metnin kaç nüsha olacağı ve kimlere verileceği hu- susları da Kanunda düzenlenmemiştir. Kanunun 20. maddesine paralel olarak beş nüsha olarak düzenlenmesi, birer nüshasının taraflara verilmesi, üç nüs- hasının da değişiklik talebinde bulunan tarafça görevli makama gönderilmesi Kanunun amacı bakımından gereklidir. Fakat bu hükme uyulmamış olsa bile değişiklik anlaşması yazılı olarak yapılmışsa geçerlidir.15

TİS'nin şekli ve süresi 6356 sayılı Kanunda 2822 sayılı Kanuna paralel şekilde düzenlenmiştir. Buna göre; toplu iş sözleşmesi yazılı olarak yapılacaktır (m.35/1). 2822 sayılı Kanundaki gibi TİS'nin yazılı olarak yapılmadıkça geçerli olmayacağına ilişkin açık hüküm olmamakla birlikte burada belirtilen yazılı şeklin geçerlilik koşulu olduğu ve yazılı yapılmadıkça geçerli olmayacağı açıktır. Zira 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu; Kanunlarda sözleşmeler için öngörülen şeklin kural olarak geçerlilik şekli olduğunu, öngörülen şekle uyulmaksızın yapılan sözlemlerin hüküm doğurmayacağını belirtmektedir (m.12). Yazılı şek- lin geçerlilik koşulu olmasının doğal sonucu olarak TİS'nde yapılacak değişik- liklerin de ancak yazılı olarak yapılabileceğidir. Çerçeve sözleşmenin şekline ilişkin ise Kanunda bir düzenleme yoktur.16

6356 Sayılı STİSK'na göre; TİS yazılı olarak yapılır (m.35/1). TİS'nin yazı- lı yapılması bir geçerlik şartıdır.17 6356 Sayılı STİSK'na göre; Toplu iş sözleşme- leri hakkında, bu Kanunda hüküm olmayan hâllerde 4721 sayılı Türk Medeni Kanun ve 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu ile iş sözleşmesini düzenleyen diğer kanunların bu Kanuna aykırı olmayan hükümleri uygulanır (m.80/2). Yasanın bu atfı gereğince uygulama alanı bulan 6098 sayılı BK hükmüne göre; Kanun- da yazılı şekilde yapılması öngörülen bir sözleşmenin değiştirilmesinde de yazılı şekle uyulması zorunludur (m.13/1).

Böylece; yazılı şekilde yapılması gereken bir sözleşmede yapılacak deği- şikliklerin de yazılı yapılması gerektiğinden (TBK md. 13), toplu iş sözleşme- sinde sonradan yapılacak değişikliklerin de yazılı şekilde yapılması gerekir.18 Aksi takdirde geçersiz olur. Tarafların, sonradan değişiklikte uyulması gereken yazılı şekil hükmünü hafifletmeleri, örneğin değişiklik anlaşmasının sözlü ola- rak yapılabilmesini kararlaştırmaları mümkün değildir. Buna karşılık, şekil hükmünü ağırlaştırmalarına, örneğin 6356 Sayılı STİSK'na göre gereken ilan

15 XXXXXXX, İlişkiler, s.95-96.

16 CANBOLAT, 6356 sayılı Kanun, s.69.

17 TUNCAY/KUTSAL, s.296.

18 XXXXXXX, İlişkiler, s.95-96; Xxxx XXXXXXXX, Xxxx, s.81; EKMEKÇİ, (Düzenleme Yetkisi) Toplu İş Sözleşmesiyle Düzenleme Yetkisi, İstanbul 1996, s.111 vd.; TUN- CAY/XXXXXX, s.296.

996 Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

hükmünü (m.48/2) bir geçerlik koşulu haline dönüştürerek, değişikliğin ancak işyerinde ilan edildikten sonra yürürlüğe gireceğini kararlaştırmalarına bir en- gel yoktur.19 Noterde onaylanmış olması şart değildir.20 Yargıtay'ın bir kararına görede; Protokolün geçerli olması için Noterden onaylanmış olması da gerek- mez21.

TİS'nde sonradan değişiklik yapan metnin (protokolün), 6356 Sayılı STİSK (m.48/1) uyarınca, görevi makama tevdi edilmesi gerektiği kabul edilme- lidir. Bu sonuç, TİS'nin görevli makama tevdi edilmesi yükümü getirmesinde izlediği amaca uygundur ve taraflarda bulunan değişiklik metninin birbirinden farklı olmasından kaynaklanan olası bir uyuşmazlıkta, Bakanlıkta bulunan metnin esas alınabilmesi ve değişiklik tarihinin belirlenmesi bakımından yarar- lıdır.22

Bu konuya ilişkin olarak 6356 Sayılı STİSK'nda da 275 sayılı Kanuna paralel düzenlemeler getirilmesi daha isabetli olur.23

IV. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN HÜKMÜ

6356 sayılı Kanuna göre; TİS'nde aksi belirtilmedikçe iş sözleşmeleri TİS'ne aykırı olamayacaktır. İş sözleşmelerinin TİS'ne aykırı hükümlerinin yerini TİS'ndeki hükümler alacaktır (m.36/I). Diğer yandan yararlılık ilkesi de koruna- rak “Toplu iş sözleşmesinde iş sözleşmelerine aykırı hükümlerin bulunması hâlinde ise iş sözleşmesinin işçi yararına olan hükümleri geçerlidir.” hükmüne yer verilmiştir. Belirtilen düzenleme 2822 sayılı Kanuna paralel olup, sadece madde metninde “hizmet akitleri” yerine “iş sözleşmeleri” deyimine yer veril- miş24 ve 2822 sayılı Kanunda yer alan “Hizmet akdinde düzenlenmeyen husus- larda toplu iş sözleşmesindeki hükümler uygulanır.” hükmüne yer verilmemiştir. Esasen 2822 sayılı Kanundaki belirtilen hüküm gereksiz bir tekrardan ibaretti. Zira madde metninde yer alan iş sözleşmelerinin TİS'ne aykırı olamayacağı ve aykırı hükümlerin yerini TİS'ndeki hükümlerin alacağına ilişkin düzenlemeden başka bir sonuca varmak zaten mümkün değildir. Bu nedenle 6356 sayılı Ka- nunda yer verilmemiş olması isabetlidir.25 Tüm düzenlemede işçi yararı öne alınmış, TİS ile iş sözleşmesi arasındaki farklılıklarda işçi lehine olan hükmün uygulanacağı düzenlenmiştir. İş sözleşmelerinin TİS'ne aykırı olmakla birlikte “işçi yararına” olan hükümleri korunmaktadır.26

Belirtilen düzenleme tarafların toplu iş sözleşmeleri ile tıpkı yasa koyucu gibi emredici hukuk kuralları koyabilme özerkliğini ortaya koymaktadır. Bu- nunla TİS'nin normatif kısmı (iş sözleşmesinin yapılması, içeriği ve sona erme- sine ilişkin hükümleri) iş sözleşmelerini kanun gibi doğrudan doğruya ve emre- dici olarak etkileyeceği belirtilmiş olmaktadır. Konu sadece iş sözleşmesini etki-

19 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.17.

20 TUNCAY/KUTSAL, s.296.

21 Yarg. 9. HD, 25.02.2014, E.2014/2478, K.2014/5936, Çalışma ve Toplum, 2014/3, s.387-389.

22 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.17; TUNCAY/KUTSAL, s.296.

23 Bkz. ÇİFTER; s.69.

24 Bu konuda Kanunlar arasında birliktelik sağlanamamıştır. 4857 ve 6356 sayılı Kanun- ların yayım tarihleri arasında bir tarihte (RG., 04.02.2011, 27836) yayımlanan Türk Borçlar Kanunu “hizmet sözleşmesi” kavramını kullanmıştır.

25 CANBOLAT, 6356 sayılı Kanun, s.70-71.

26 DEMİR, İş Hukuku, s.590; ÖNSAL, s.77.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 997

lemesi yönünden değil TİS'ndeki normatif hükümlerin hukuki niteliğinin “ob- jektif hukuk kuralı” (maddi anlamda yasa hükmü) olarak kabul edilmesi nede- niyle bunların yorumunun yasaların tabi olduğu yorum kurallarına göre yapıl- ması gerekir.27 Nitekim Yargıtay da; 2822 sayılı Kanun döneminde vermiş oldu- ğu kararlarında bu hususu kabul etmiştir.28 Yargıtay'ın bu görüşü aynı esası benimseyen 6356 sayılı Kanun yönünden de geçerli olacaktır.29

TİS'nin ard etkisine ilişkin 2822 sayılı Kanundaki esas korunarak 6356 sayılı Kanunda; “Sona eren toplu iş sözleşmesinin iş sözleşmesine ilişkin hüküm- leri yenisi yürürlüğe girinceye kadar iş sözleşmesi hükmü olarak devam eder.” hükmüne yer verilmiştir (m.36/2). TİS'nin sona erme şekline ilişkin olarak 2822 sayılı Kanundaki “Her ne sebeple olursa olsun” ibaresine yer verilmemiş- tir. Ancak bu durum farklı bir sonuca varmayı gerektirmeyecektir. Bu nedenle TİS'nin ard etkisi için sona erme şekli önemli olmayacaktır. Belirtilen hükümle 2822 sayılı Kanun döneminde olduğu gibi TİS'nin sona ermesiyle işçilerin söz- leşme ile kazandıkları hakları devam ettirmeleri amaçlanmaktadır.30

TİS'nin sona erdikten sonra yeni TİS'nin yapılıncaya kadar, sona eren TİS'nin art etkisini sürdüreceği, bu TİS hükümlerinin iş sözleşmesi hükmü olarak uygulanmaya devam edileceği düzenlenmiştir. Belirtilen düzenlemeyle TİS'nin sona ermesiyle normatif hükümlerinin emredici etkisinin sona ereceği ifade edilmiş olmaktadır. Bunun sonucu olarak Kanunda düzenlenen ard etki TİS'nin emredici etkisine maruz kalan iş sözleşmeleri yönünden geçerli olacak- tır. Ard etki; TİS'nin sona erdiği tarihte var olan ve taraf sendikaya üyelik veya dayanışma aidatı ödemek suretiyle TİS'nden yararlanıyor olması nedeniyle be- lirtilen emredici etkiye maruz kalan iş sözleşmeleri için geçerli olacaktır. Bu nedenle TİS'nin sona erme tarihinden sonra yapılan iş sözleşmeleri ile sona erme tarihinden önce yapılmış olmasına rağmen emredici etkiye maruz kalma- yan (yararlanma koşulları bulunmayan) iş sözleşmeleri için ard etkiden söz edilemeyecektir.31 Sona eren TİS'ndeki hizmet akdine ilişkin hükümlerin yenisi

27 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.550-551; NARMANLIOČLU, (İş Hukuku) İş Hukuku II, Toplu İş İlişkileri, 2. Baskı, Beta Yayınevi, İstanbul 2013, s.486-491; Xxxxx XXX, Türk Hukukunda Toplu İş Sözleşmesi, Ankara 1996, s.9.

28 Yargıtay'a göre; TİS'nin ihtiva edeceği ve etmeyeceği hükümler 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanununda düzenlenmiştir. Borçlar Kanununun 19. maddesine göre kanunun açık buyurucu hükmüne aykırı olmayan sözleşme hükümleri taraflar için uyulması zorunlu bağlayıcı objektif hukuk kurallarıdır. Bunlar arasında yer alan disiplin kurallarına taraflar uymak zorundadırlar. Disiplin kurallarına aykırı davranışlardan hangilerinin ne gibi disiplin cezalarını gerektireceği ve bu cezaların nasıl ve kim tarafından verilip uygulanacağı TİS ile düzenlenebilir. Herhangi bir disiplin cezasına maruz kalan işçi gerek fiil bakımından ve gerekse ceza bakımından verilen cezanın TİS düzenlenmesine aykırı olduğunu ileri sürerek yargı mercii önünde dava açıp bu cezanın sözleşmeye uygun olmadığının tespitini ve iptalini isteyebilir. (Yarg.9.HD., 20.04.1987, E.1987/3816, K.1987/3991).

29 CANBOLAT, 6356 sayılı Kanun, s.71.

30 DEMİR, İş Hukuku, s.623-625; CANBOLAT, 6356 sayılı Kanun, s.71; XXXXXXXXXX- XX, İş Hukuku, s.486-488.

31 CANBOLAT, 6356 sayılı Kanun, s.72; “Davacı TİS sona ermeden TİS'ne taraf işçi sen- dikasından istifa etmiş ve istifa gerçekleşmiştir. Başka bir anlatımla TİS'nin sona erdiği tarihde davacı taraf işçi sendikasının üyesi olmadığı gibi, TİS'den de yararlanmamak- tadır. Bu nedenle TİS'nin davacı yönünden hizmet akdi olarak devam ettiğinin kabul edilmesi mümkün değildir.” (Yarg. 9.HD., 22.11.2006, E.2006/9890, K.2006/30806, Çalışma ve Toplum Dergisi, 2007/2, s.258-259, direnme üzerine Yargıtay Hukuk Genel

998 Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

yürürlüğe girinceye kadar hizmet akdi hükmü olarak devam etmesi toplu iş sözleşmeden yararlanma niteliğinde değildir. Bu nedenle ard etkinin başlaya- bilmesi için TİS'nin sona erme tarihinde işçinin TİS'nden yararlanıyor olması gerekli ise de bu tarihten sonra ortada mevcut bir TİS'nin bulunduğundan söz edilemeyecektir. Bu nedenle ard etkinin devamı için yararlanma koşullarının da devam ediyor olması ya da işçinin üyelik veya dayanışma aidatı gibi herhan- gi bir aidat ödeme yükümlülüğünden söz edilemeyecektir.32

V. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN SÜRESİ

6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanununa göre; TİS en az bir ve en çok üç yıl süreli olarak yapılabilir. TİS'nin süresi, sözleşmenin imza- lanmasından sonra taraflarca uzatılamaz, kısaltılamaz ve sözleşme süresinden önce sona erdirilemez (m.35/II).

Kanunun; TİS'nin yürürlük süresine ilişkin hükmü, emredici nitelikte olduğundan, sözleşmenin buna aykırı hükmü geçersiz olacaktır. TİS'ndeki böy- le bir düzenleme sözleşmenin tamamını hükümsüz kılmaz. Kanunda TİS'nin kararlaştırılabilecek en az ve en uzun süresinin belirtilmiş olması nedeniyle, sözleşmede bir yıldan az sürenin kararlaştırılmış olması durumunda bir yıllık ve üç yıldan uzun sürenin kararlaştırılmış olması halinde de, kararlaştırılabile- cek azami süre olan üç yılın, sözleşmenin yürürlük süresi olarak kabul edilme- si gerekir.33

TİS'nin süresi 6356 sayılı Kanununda 2822 sayılı Kanunda olduğu gibi en az bir ve en çok üç yıl olarak düzenlenmiştir (m.35/II). TİS bir yıldan kısa süreli yapılamaz, ancak işin süresi bir yıldan kısa ise TİS'nin süresi de bir yıl- dan kısa yapılabilir. İşin bitmemesi halinde bu sözleşmeler ancak takvim yılı sonuna kadar uzatılabilir. Eskiden olduğu gibi mevsimlik işler gibi faaliyeti bir yıldan az süren işler göz önüne alınarak sözleşme süresinin en az bir yıl olması koşuluna istisna getirilmiştir. Buna göre; ƒaaliyetleri bir yıldan az süren işlerde uygulanmak üzere, toplu iş sözleşmelerinin süresi bir yıldan az olabilir. Ancak bu durumda da işin bitmemesi halinde TİS bir yılın sonuna kadar uygulanacaktır (m.35/III). Burada TİS sona ermemekte süresi Kanunda belirtildiği şekilde işin bitimi ve nihayet bir yılın sonuna kadar uzatılmış olmaktadır. Bu nedenle sona eren TİS'nin hizmet akdi hükmü olarak uygulanması mahiyetinde değil Kanu- nun açık hükmü gereği TİS'nin kararlaştırılan süresinin uzamasıdır. Bunun dışında Kanunun açık hükmü gereği TİS'nin süresi, sözleşme imzalandıktan sonra taraƒlarca uzatılamaz, kısaltılamaz ve sözleşme süresinden önce sona erdirilemez (m.35/II). Kanunun TİS'nin süresine ilişkin hükmü emredici nitelik- tedir. Çerçeve sözleşmenin süresi de aynı şekilde Kanunda en az bir ve en çok üç yıl olarak düzenlenmiştir (m.33/IV).34

STİSK, TİS'nin süresi konusunda kesin ve kararlı bir tutum izleyerek sözleşmenin imzalanmasından sonra sürenin uzatılıp kısaltılmayacağını, söz- leşmenin kararlaştırılan süreden önce sona erdirilemeyeceğini öngörmüştür. Bu hüküm mutlak emredicidir. Böylece asgari ve azami sınırlar içinde kalmak

Kurulu yerel mahkemenin direnme kararını Yargıtay 9. Hukuk Dairesinin gerekçeleri doğrultusunda bozmuştur, Yarg. HGK., 26.3.2008, E.2008/9-275, K.2008/282).

32 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.551-552; NARMANLIOČLU, İş Hukuku, s.488-490.

33 XXXXXXXX, s.186; EKMEKÇİ, Düzenleme Yetkisi, s.209.

34 CANBOLAT, 6356 sayılı Kanun, s.70; SUBAŞI, 6356 sayılı Kanun, s.78; Aynı yazar, Toplu İş Sözleşmesi, s.617-618.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 999

kaydıyla dahi olsa tarafların sözleşmenin süresinde değişiklik yapmaları müm- kün değildir. TİS imzalandıktan sonra hiçbir durumda süreye ilişkin değişiklik yapılamaz. Bu kesinlik sadece süreye ilişkin olup tarafların sonradan TİS'nin başka madde ve şartlarında değişiklik yapmalarına bir engel bulunmamaktadır.35

TİS'nin imzalanması sırasında taraflar kanunda öngörülen sınırlar içeri- sinde sözleşmenin süresini istedikleri şekilde kararlaştırabilirler. Ülkemiz uy- gulamasında toplu iş sözleşmelerinin genellikle iki yıl süreli olarak yapıldığı görülmektedir. Sözleşme imzalandıktan sonra taraflar artık kanunda öngörülen azami üç yıllık süre içerisinde kalsa da sözleşmenin süresi konusunda herhan- gi bir değişiklik yapamazlar.36 Bu nedenle taraflar açık bir anlaşma ile sözleş- menin süresini kararlaştırılan süre dışında uzatamayacakları gibi, örneğin iki yıllık yapılan bir toplu iş sözleşmesinin süresinin bitiminden önce feshi ihbarı- nın yapılmadığı takdirde kanunda öngörülen azami süre olan üç yılın sonuna kadar uygulanacağını kararlaştırmış olmalarına da herhangi bir geçerlilik ta- nınmayacak, sözleşme kararlaştırılan iki yılın sonunda kendiliğinden sona ere- cektir.37 Esasen; TİS'nin bitiminden önceki yüzyirmi gün içinde yeni sözleşme için yetki işlemlerine başlanabileceğini öngören 6356 sayılı Kanunun m.35/IV hükmü de bu düşünceyi doğrulamaktadır.38 Kanunda yenilemeye ilişkin hük- me yer verilmemiş olması ve sözleşmenin süresine ilişkin anılan hükmü karşı- sında 275 sayılı Kanun döneminde sorun yaratan “yenilemeye” de olanak ta- nınmadığı anlaşılmaktadır.39

Kural olarak; TİS'nin tarafları birlikte düzenledikleri hükümleri yine bir- likte (anlaşarak) değiştirebilirler, bunun tek istisnası toplu iş sözleşmesinin süresidir.40

Taraflardan biri TİS'nin bitiminden yüz yirmi gün önce yeni sözleşme için yetki başvurusunda bulunulabilecektir. Ancak yapılacak TİS yürürlükteki TİS sona ermeden yürürlüğe girmeyecektir (m.35/IV).

VI. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN DEČİŞTİRİLMESİ

TİS'nin tarafları, gerek kendi aralarındaki ve gerekse üyelerinin karşılıklı hukuki ilişkilerini sözleşme süresinin sonuna kadar yeterli açıklıkla düzenle- mek durumunda olmayabilirler. Bu bağlamda taraflar, sözleşmenin bazı hü- kümlerinin belirlenmesini daha sonraki bir tarihe bırakmak isteyebilirler. Son- ra, TİS'nde sonradan değişiklik yapılması, sözleşmenin imzadan sonra ortaya

35 TUNCAY/KUTSAL, s.287.

36 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.578-579; Aynı yazar, Toplu İş Sözleşmesinin Kişi ve Zaman Açısından Uygulama Alanına İlişkin Bazı Sorunlar, İşçi ve İşveren İlişkilerinde Gelişmeler Semineri, Tühis Yayını, İstanbul 1980, s.146; EKONOMİ, (Toplu İş Sözleş- mesi) Toplu İş Sözleşmesinin Niteliği, Hükümleri, Uygulama Alanı ve Sona Ermesi Ko- nularında Önceki Yargıtay Kararlarının Değerlendirilmesi, Toplu İş İlişkilerini Düzenle- yen yeni Kanunlar Karşısında Önceki Yargıtay Kararlarının Değerlendirilmesi, İstanbul 1983, s.85-86; XXXXXXXX, Toplu İş Sözleşmesi, s.187; EKMEKÇİ, Düzenleme Yetkisi, s.212; TUČ, s.215.

37 ŞAHLANAN, Toplu İş Sözleşmesi s.187.

38 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.579-580; ŞAHLANAN, Toplu İş Sözleşmesi, s.187-188.

39 CANBOLAT, (Toplu İş Sözleşmesinin Uygulama Alanı) Toplu İş Sözleşmesinin Kişiler Açısından Uygulama Alanı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Marmara Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü Özel Hukuk Anabilim Dalı, İstanbul 1998, s.60.

40 ÖNSAL, s.76.

1000

Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

çıkan aksak yönlerinin giderilmesi veya ekonomik değişimlerin ortaya çıkması gibi yeni durumlara uydurulması bakımından bir gereksinim olarak da ortaya çıkabilir. Türk Hukukunda tarafların TİS'ni süresinden önce sona erdirerek, gereksinimlere uygun yeni bir TİS aktedemeyecekleri hususu gözönünde bu- lundurulduğunda, bu gibi gereksinimlerin karşılanabilmesi bakımından söz- leşmede sonradan değişiklik yapılabilmesinin önemi daha iyi ortaya çıkar.41

Günümüzde yaşanan ekonomik durgunluk, enflasyon ve diğer nedenler, tarafların TİS ile kendi aralarındaki ve üyelerinin birbirleri ile olan hukuki iliş- kilerini isabetli bir biçimde düzenlemelerini güçleştirmektedir. Bu durumda sözleşmenin yeni koşullara uydurulması ve uygulamada ortaya çıkan aksayan yönlerinin değiştirilmesi kaçınılmaz olmaktadır. Bu bağlamda tarafların söz- leşmenin bazı hükümlerinin düzenlenmesini daha sonraki bir tarihe bıraktıkla- rı veya ileride gerçekleşecek bazı unsurlara yollama yaptıkları da görülmekte- dir. Dirlik borcu gereği tarafların TİS'nde değişiklik yapabilmek için birbirlerini zorlamasına olanak verilmemesi yerinde ise de, tarafların anlaşarak TİS'nde değişiklik yapmasına imkan verilmemesi için geçerli bir neden bulunmamakta- dır. Bununla birlikte, tarafların sonradan anlaşarak TİS'nde dilediği değişikliği yapması mümkün değildir. Bu hak şekil ve içerik bakımından bazı sınırlamala- ra tabidir.42

2822 sayılı Kanunun TİS'nin yürürlük süresine ilişkin 7. maddesi kamu düzenine ilişkin olup, emredici niteliktedir. Bu nedenle, tarafların, en az bir yıl en çok üç yıl olmak üzere kararlaştıracakları süre üzerinde sonradan herhangi bir değişiklik yapmaları mümkün değildir. Kanunun hükmüne göre, “toplu iş sözleşmesinin süresi, sözleşmenin imzalanmasından sonra taraflarca uzatıla- maz, kısaltılamaz ve sözleşme süresinden önce sona erdirilemez.” Böylece, ön- ceki kanun döneminde uygulamada karşılaşılan sorunlar ve tartışmalar orta- dan kaldırılmış olmaktadır.43

Gereksinimlerin giderilmesi isteği taraflara TİS'nde sonradan diledikleri değişikliği ve diledikleri şekilde yapma hakkını vermez. TİS'nde sonradan hu- kuken geçerli bir değişikliğin yapılabilmesi, gerek değişikliğin şekli ve gerekse değişikliğin içeriği bakımından belirli sınırlara tabidir.44

TİS'nin her unsuru sonradan değişikliğe konu olmaz. Herşeyden önce, tarafların TİS'nin süresi konusunda, imzalanmasından sonra değişiklik yapma- ları TİSGLK ile açık olarak yasaklanmıştır. Kanundaki, TİS süresinin imzalan- masından sonra uzatılamayacağı, kısaltılamayacağı ve süresinden önce sona erdirilemeyeceğine ilişkin düzenleme, sözleşme süresinin imza tarihinde belir- lenmiş olmasını gerektirir. Bu bakımdan, tarafların belirledikleri süreyi sonra-

41 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.13.

42 ÇİFTER, s.65.

43 Madde gerekçesinde bu durum şu şekilde anlatılmaktadır: “Toplu iş sözleşmelerinin süresi 275 sayılı Kanunda olduğu gibi asgarî bir yıl azami üç yıl olarak tespit edilmiş- tir. Uygulamada sorun yaratan ve çalışma barışını da bozan yenileme kaldırılmış, ayrı- ca üç yıllık azami süre içinde kalmak şartıyla da olsa, tarafların anlaşmasıyla imza sı- rasında kararlaştırılan sürenin uzatılması yolundaki uygulamaya yer verilmemiştir.” (Xxxxxxxxx XXXXX, 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu, Basisen Ya- yınları, İstanbul 1988, s.275).

44 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.13.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 1001

dan değiştirmeleri mümkün olmadığı gibi, süreyi önceden belirlemeyerek, bu- nun sonradan belirleneceğini kararlaştırmaları da mümkün değildir.45

Kanunun, yalnızca toplu iş sözleşmesinin süresi konusunda değişiklik yapılamayacağına ilişkin hükmünden (STİSK.m.35/2), süre dışında kalan tüm hususlarda sonradan değişiklik yapma hakkının bulunduğu sonucu da çıka- rılamaz. Tarafların TİS'nde değişiklik yapabilecekleri hususlar, sözleşmenin aktedilmesi esnasında belirlenmesi tarafların iradelerine tabi olan konulardır. Tarafların önceden belirleme yetkileri bulunmayan hususlarda sonradan deği- şiklik yapabilme yetkileri de yoktur. Bu bağlamda, örneğin, TİS'nin uygulana- cağı yer itibariyle kapsamının, sözleşmenin kapsamına hangi işyeri veya işyer- lerinin gireceğinin belirlenmesi konusu kamu düzenine ilişkin olup tarafların iradelerine tabi değildir, sonradan değiştirilmesi mümkün değildir. Uygulamada toplu iş sözleşmelerinde yer verilen ve sözleşmenin yer itibariyle kapsamını gösteren hükümler yalnızca açıklayıcı nitelik taşır. Bu bakımdan tarafların önceden belirleme yetkileri bulunmayan, sözleşmenin uygulanacağı yer konu- sunda, sonradan değişiklik yapabilme, sözleşmenin uygulanacağı işyeri veya işyerlerini daraltma veya genişletme yetkileri de bulunmamaktadır.46

Böylece; TİS'nin yer itibariyle kapsamının belirlenmesi de kamu düzeni- ne ilişkin bir husus olması nedeniyle, tarafların iradesine tabi değildir. Böylece tarafların önceden belirleme yetkileri olmayan sözleşmenin yer itibariyle uygu- lama alanı konusunda sonradan değişiklik yapabilme yetkisi de bulunmamak- tadır.47

TİS'nin sonradan değişikliğe konu olabilecek hükümleri, önceden de kendilerince beiirlenebilecek hükümlerle sınırlıdır. Ancak, tarafların önceden belirleyebildikleri her konuda sonradan değişiklik yapabilmeleri de mümkün değildir. Böyle bir durumda, değişikliğin TİS taraflarının karşılıklı hak ve borç- larına mı yoksa sözleşmenin düzenleyici bölümüne mi ilişkin olduğuna baka- rak bir sonuca varmak gerekir. TİS imzaladıktan sonra tarafların karşılıklı hak ve borçlarına ilişkin hükümlerinde değişiklik yapmaları mümkündür. Bu bağ- lamda taraflar, sözleşmede sonradan değişiklik yaparak yeni bir borç ihdas edebilecekleri gibi mevcut borçların kapsamını değiştirebilir veya tamamen ortadan kaldırabilirler. Örneğin, sözleşmenin tarafların borçlarına ilişkin hü- kümlerinden, taraf sendikanın işyerinin seminer salonundan ücretsiz yarar- lanmasına ilişkin bir hüküm üzerinde sonradan değişiklik yapabilirler. Bu so- nucu, bir borç ilişkisi taraflarının irade özerkliği çerçevesinde mevcut borçla- rında sonradan değişiklik yapabileceklerine ilişkin Borçlar Hukukunun genel prensiplerinden çıkarmak mümkündür.48

2822 sayılı Kanunda olduğu gibi 6356 sayılı Kanunda da; TİS'nde imza- landıktan sonra değişiklik yapılabilmesini düzenleyen açık bir hüküm bulun- mamaktadır. Bununla birlikte STİSK m.35/2'de TİS'nin sadece vaktinden önce

45 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.17.

46 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.17-18; Karşıt görüş; TUN- CAY, Karar İncelemesi, Çimento İşveren Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 6, Kasım 1989, s.35; TUNCAY/KUTSAL, s.296.

47 ÇİFTER, s.65; EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.17-18; Bazı yazarlar ise; buna karşın tarafların anlaşması ile yeni kurulan işyerinin yürürlükteki işletme toplu iş sözleşmesi kapsamına dahil edilebileceği görüşündedir. (Bkz. TUNCAY, Karar İncelemesi, Çimento İşveren Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 6, Kasım 1989, s.35).

48 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.18.

1002

Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

feshedilemeyeceği ve süresinin değiştirilemeyeceğinden söz edilmiş olması yo- lundaki düzenlemeden, süre dışındaki konularda değişiklik yapılmasının mümkün olduğu kabul edilmektedir.49 2822 sayılı Kanunda olduğu gibi 6356 sayılı STİSK m.35/2'deki “Toplu iş sözleşmesinin süresi, sözleşmenin imzalan- masından sonra taraflarca uzatılamaz, kısaltılamaz ve sözleşme süresinden önce sona erdirilemez.”' hükmü sözleşme süresine kesinlik kazandırmak sure- tiyle kötü niyetli sona erdirmeleri önleme, sendikalar arası rekabette eşitliğin bozulmamasını sağlama amacına yöneliktir.50

Kanunda; sadece TİS'nin süresine ilişkin bir değişiklik engellenmiş oldu- ğundan (m.35/2), sözleşme taraflarının bunun dışındaki konularda her türlü değişikliği yapabileceklerini kabul etmek gerekir.51 Hâkimin sözleşmeye müda- hale edememesine karşılık, TİS'nin tarafları, değişen ekonomik durumlar karşı- sında, sözleşmede değişiklikler yapmak ve sözleşmeyi yeni koşullara uyarlamak olanağına sahiptirler. Bunu gerçekleştirebilmek için tarafların sözleşme süresi- nin sona ermesini ve yeni sözleşmeyi yapma koşullarının doğmasını beklemele- rine gerek yoktur.52

TİS imzalandıktan sonra, tarafların karşılıklı hak ve borçlarında değişik- lik yapmaları, mevcut bir borcu ortadan kaldırmaları veya borcun kapsamını değiştirmeleri mümkündür. Bu da genellikle “protokol” adı verilen sözleşmelerle yapılmaktadır. Tarafların, sözleşmenin normatif hükümlerinde sonradan dile- dikleri değişikliği yapma yetkilerinin bulunup bulunmadığı konusu bu kadar açık değildir. Normatif hükümlerde sonradan yapılacak değişiklik, sadece gele- cekteki (beklenen) haklara ilişkin olabilir. Doğmuş bulunan (kazanılmış) hakla- rın sonradan değişikliğe konu olması mümkün değildir.53 Bu nedenle doğmuş ve işçi için talep edilebilir (kazanılmış) hale gelmiş bir hak sonradan TİS tarafla- rınca ortadan kaldırılmış ya da değiştirilmiş olsa bile işçiyi bağlamaz.54 Yargıta- ya göre de; sözleşme yapıldığı tarihten itibaren ileriye doğru hüküm doğurur. Bu nedenle işçinin doğmuş hakkı sonradan yapılan protokolle ortadan kaldırı-

49 Bkz. XXXXXXX, İşçi-İşveren İlişkileri, s.95; REİSOČLU, Şerh, s.124; EKONOMİ, İHU, TSGLK. m.2 (No: 1); XXXXXXXX, Toplu İş Sözleşmesi, s.187, dn.5; EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.15.

50 Bkz. ÇELİK, Değerlendirme Semineri 1995, 147.

51 XXXXXXX, Toplu İlişkiler, s.94-95; Xxxx XXXXXXXX, Xxxx, s.81; XXXXXXXXXXXX, Xxxx, s.132; XXXXXXXX, Toplu İş Sözleşmesi, s.187 dn. 5; EKONOMİ, Esnekleşme Ge- reği, s.75; ÇELİK, İş Hukuku Dersleri, 13. Bası, 1996, 421; EKMEKÇİ, Toplu İş Söz- leşmesinde Değişiklik Yapılması, s.13-15; ÇİFTER, s.66; Xxx XXXXX, 1996 Yılı Kararları Semineri, s.193; Xxxxxx XXXXXXXXX, Değişen Durumlar Karşısında Toplu İş Sözleşme- lerinde Taraflarca Değişiklik Yapılması, TÜHİS, Şubat-Mayıs 1999, s.57-58; Xxxxxx İl- han GÜNAY, Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Hukuku, Ankara 1999, s.258; Xxxxx XXXXX, İktisadi Kriz Döneminde Toplu İş Sözleşmesinin Taraf İradelerine Göre Uygu- lanması, Ekonomik Krizin İş Hukuku Uygulamasına Etkisi, İstanbul Baro- su/Galatasaray Üniversitesi Yayını, İstanbul 2002, s.157; ALPAGUT, İşlem Temelinin Çökmesi, s.111; TUNCAY/KUTSAL, s.273; Bu görüşün Borçlar Hukuku hükümleriyle bağdaştırılmasının zor ve özellikle toplu iş sözleşmesinin hükümlerini paraya ilişkin olanlar ve olmayanlar olarak ayırmanın güç olduğu görüşü, Xxxxx XXXXXX, Toplu İş İlişkileri ve Hukuk, Ankara 2012, s.201-202.

52 ÇELİK/CANİKLİOČLU/CANBOLAT, s.740.

53 XXXXX, Xx Xxxxxx, 00.Xxxx, x.000; GÜZEL, Değerlendirme Semineri 1996, s.193-194; TUNCAY/KUTSAL, s.296.

54 NARMANLIOČLU, İş Hukuku II, s.364; SUR, Toplu İlişkiler, s.298; TUNCAY/KUTSAL, s.296.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 1003

lamaz.55 Protokolün TİS yapmaya yetkili kişiler tarafından ileriye etkili olarak yapılıp imzalanması gerekli ve yeterli olup değişikliğin ayrıca işçiler tarafından kabulü gerekmez.56 Ancak, kazanılmış bir hakkın protokol ile ortadan kaldırı- labilmesi ancak her üye işçinin bunu ayrıca imzasıyla onaylaması ile mümkün olur. Tarafların TİS'nde sonradan değişiklik yapmak üzere birbirlerini iş müca- delesi yoluyla zorlama hakları yoktur.57

TİS taraflarının, sözleşmenin, üyelerinin karşılıklı hak ve yükümlülükle- rine ilişkin olarak koydukları kurallarda sonradan diledikleri her türlü değişik- liği yapma yetkileri bulunup bulunmadığı konusu ise açık değildir. Tarafların, üyelerinin karşılıklı hak ve yükümlülüklerini düzenleyen hükümlerde sonradan yapabilecekleri değişiklikler, bunların üyeleriyle ilgili olarak ne gibi kurallar koyabilecekleri konusu ile de yakından ilgilidir. TİS taraflarının, üyeleri üzerin- de bağlayıcı kurallar koyma yetkisine sahip bulunduğunda tereddüt yoktur. Ancak, bu yetki konu bakımından sınırlıdır. TİS taraflarının, üyeleriyle ilgili bağlayıcı kurallar koyma erki; iş sözleşmesinin yapılması, konusu ve sona er- mesine ilişkin konularla sınırlıdır. Tarafların, hangi konularda sonradan deği- şiklik yapma yetkisinin bulunduğu belirlenirken, yapılmak istenen değişikliğin konu bakımından düzenleyebilecekleri alanın içerisinde olup olmadığının sap- tanması gerekir.58

TİS'nin değiştirilmesi ihtiyaçların sonucudur ve kural olarak engellen- memelidir. 6356 sayılı Kanunda da 2822 sayılı Kanunda olduğu gibi; TİS'nde sonradan yapılacak değişikliklere ilişkin hükümler yer almamasına karşın, tarafların bu yetkisi kısıtlanmış da değildir. TİS'nin değişen koşullara uydu- rulmasının ve aksayan yönlerinin değiştirilmesinin taraflara bırakılması Anaya- sada yer alan TİS özerkliğinin gereğidir. Ancak uygulamada çıkabilecek sorun- ları önlemek açısından Kanun'da konunun daha açık olarak düzenlenmesi isabetli olacaktır.59

l. Toplu İş Sözleşmesinde Sonradan Değişiklik Kavramı

Bir TİS'nde sonradan değişiklik yapıldığından söz edebilmek için, TİS'nden mevcut olan bir hükmün ortadan kaldırılması veya içeriğinin değişti- rilmesi yahut önceden mevcut olmayan yeni bir hüküm getirilmesi gerekir.60 Örneğin; TİS'nin aktedildiği tarihte mevcut olmayan bir taşıma yardımının ka- rarlaştırılması veya mevcut olan çocuk yardımının kaldırılması yahut yılda bir kez verilen ikramiyenin ikiye çıkarılması halinde, yahut yılda iki kez verilen ikramiyenin bire indirilmesi halinde TİS'nde sonradan değişiklik yapılmış olu- nur. Uygulamada taraflar bazan, TİS'nde yeralmasını istedikleri konulardan bazılarını, örneğin, ikinci yıl için uygulanacak bazı hakları önceden belirleme- mekte, ileride bunun belirlenmesi için toplu görüşme kabul etmektedirler. Böy-

55 Yarg. 9. HD., 24.10.2003, E. 20251, K. 4018, Legal İHSGHD, Sayı: 3 Temmuz-Ağustos- Eylül 2004, s.957-959; Xxxxx XXXXXXX'xx kararı isabetli bulan Karar İncelemesi, Toplu İş Sözleşmesi Taraflarının Sözleşmede Sonradan Değişiklik Yapma Yetkilerinin Kapsamı, Legal İHSGHD, Sayı: 3 Temmuz-Ağustos-Eylül 2004, s.960-966.

56 Yarg. 9. HD., 25.2.2014, E. 2478, K. 5936, Çalışma ve Toplum D., 2014/3, s.387 vd.

57 TUNCAY/XXXXXX, s.296-297.

58 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.18.

59 ÇİFTER, s.76.

60 EKONOMİ, İHU, TSGLK, m.2 (No: 1); EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.13.

1004

Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

le bir durumda tarafların sonradan yaptıkları bu gibi belirlemeler de TİS'nde sonradan yapılan değişiklik niteliğindedir.61

TİS'nde, hakkın miktarının belirlenmesi bakımından, aktedildiği tarihte henüz belirsiz olan bazı unsurlara atıf yapılması sonradan değişiklik niteliği taşımaz.62 Bu bağlamda; örneğin, TİS'ne konulacak bir hükümle ikinci yıl zammı için fiyat değişim endekslerine veya işverenin diğer bir işyerinde henüz müzakereleri süren bir TİS gibi, bir başka unsura atıf yapılması durumunda, atıf yapılan unsur gerçekleştiğinde, sözleşmedeki hakların buna uydurulması, TİS'nde sonradan değişiklik yapılması anlamına gelmez. Bu durumda TİS hükmünde herhangi bir değişiklik yapılmamakta, yalnızca hükmün atıfta bu- lunduğu unsurun sonradan kendiliğinden belirginleşmesi sözkonusu olmakta- dır. Bu ihtimalde, atıf yapılan unsurun gerçekleşmesiyle meydana gelen deği- şiklik, yine TİS'nin baştan itibaren mevcut bulunan bir hükmüne dayanmakta- dır. Ancak, TİS'nde örneğin, ikinci yıl zammının fiyat endeklerindeki değişim oranından az olmamak üzere taraflarca belirleneceği kararlaştırılıp da bu belir- leme yapılmışsa, yine sonradan değişiklikten sözedilir.63 Tarafların TİS'nde mevcut bulunan bir hükmün yorumu konusunda anlaşmaya varmaları da söz- leşme değişikliği niteliğinde değildir. Ancak, tarafların yorum anlaşması yoluyla belirledikleri hüküm, bu hükmün önceki içeriğinden farklı bir içeriğe sahip ise, yine TİS'nin sonradan değiştirilmesinden sözedilmek gerekir.64 Bir TİS'nde son- radan değişiklik yapılması ile TİS hükmünün henüz belirsiz olan unsurlara atıf yapması yoluyla hakkın miktarında zaman içerisinde değişiklik meydana gel- mesi, hukuki sonuçları birbirinden farklı iki durumdur. TİS'nde sonradan deği- şiklik yapılabilmesi için tarafların dava yoluyla birbirini zorlaması kural olarak mümkün değil iken, ikinci durumda tarafların anlaşmasına gerek bulunmayıp hakkın atıf yapılan unsura uydurulmasını dava etmek mümkündür.65

Taraflar yürürlükteki TİS'nin bazı hükümlerini kaldırabilir, sözleşmede yer almayan yeni hükümler koyabilir veya sözleşmede var olan hükümlerin içeriğini başka bir biçime sokabilir. Tarafların TİS'nde yer alan bir hükmün anlamını belirlemek için yaptıkları yorum anlaşması, hükmün içeriğine yeni bir biçim vermediği için değişiklik anlaşması sayılamaz.66

Değişen ekonomik koşulların her sözleşmeyi olduğu gibi, TİS'ni de etki- lemesi ve sözleşme içeriğinde bir değişiklik ihtiyacı ortaya çıkarması mümkün- dür. Bu değişiklik, TİS'nin taraflarınca gerçekleştirilebilir. Bunun dışında ül- kemizde 1994 yılında yaşanan önemli ekonomik kriz, TİS'ne hâkim tarafından müdahale edilmesi olgusunu gündeme getirmiş ve konu o günden bu yana doktrin ve yargı kararlarında tartışılmıştır.67

61 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.13.

62 XXXXXXX, İlişkiler, s.97-98; EKONOMİ, İHU, TSGLK, m.2 (No: 1); EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.13.

63 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.13-14.

64 EKONOMİ, İHU, XXXXX, m.2 (No: 1); EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.14.

65 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.14.

66 Yarg. 9.HD., 15.2.1974, E.1973/18933, K.1974/3597, Kararın incelenmesi için bkz. EKONOMİ, Toplu iş Sözleşmesinin Değiştirilmesi, İHU, TSGLK, m.2 (No: 1); ÇİFTER, s.69.

67 TUNCAY/KUTSAL, s.292.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 1005

TİS'nde sonradan değişiklik yapılmasına ilişkin olarak taraflar arasında çıkan uyuşmazlık bir çıkar uyuşmazlığı niteliğinde olmakla birlikte68, Türk Hu- kukunda ancak TİS'nin yapılması sırasında meydana gelen çıkar uyuşmazlıkla- rı için grev ve lokavt uygulanması mümkün olduğundan, tarafların sonradan birbirlerini grev ve lokavt yoluyla değişiklik anlaşması yapmaya zorlaması mümkün değildir.69 Esasen tarafların “mutlak dirlik borcu” da buna engeldir.70

Mahkemeler de ancak hak uyuşmazlıklarını çözmeye görevli ve yetkili ol- duğundan, taraflar arasında sonradan değişiklik konusunda meydana gelen uyuşmazlığı çözme yetkileri de bulunmamaktadır. Bununla birlikte sınırlı bazı hallerde, tarafların belirlenmesini geleceğe bıraktıkları bir konu TİS'nde öyle düzenlenmiş olabilir ki, bunun belirlenmemesi durumunda bir hak ihlalinden ve dava açma hakkından söz etmek mümkün olabilir.71 Ayrıca, işlem temelinin çökmesi halinde mahkemeler uyarlama yoluna gidebilir.72 Ancak, uyuşmazlığın özel hakem tarafından çözüleceği öngörülmüşse bu yola gidilebilir ve bu du- rumda özel hakem kararı TİS'nde sonradan değişiklik niteliği taşır.73

Tarafların süre dışındaki konularda sözleşmede her türlü değişikliği ya- pabilecekleri konusunda bir duraksama olmamakla birlikte, sözleşmenin ya- pılması sırasında tarafların bazı konuları daha sonra görüşmeyi kararlaştırdık- ları (revizyon kayıtları), fakat bu konularda anlaşamadıkları takdirde ortaya çıkan uyuşmazlığın çözümüne ilişkin olarak öğretide görüş ayrılığı vardır. İsa- betli bulunan baskın görüş, bu uyuşmazlığın bir menfaat uyuşmazlığı olmama- sı nedeniyle taraflardan birinin diğerini grev ve lokavt hakkını kullanarak an- laşmaya zorlayamayacağı, mahkemenin de bu konudaki bir uyuşmazlığı çözme yetkisinin bulunmadığı74 yolundadır. Bu görüşe göre; sözleşmede uyuşmazlığın özel hakem tarafından çözümü öngörülmüşse bu yola gidilebilir ve hakem ka- rarı TİS değişikliği anlamını taşır 75. Buna karşı öne sürülen bir görüşe göre ise taraflar böyle bir uyuşmazlıkta grev ve lokavt haklarını kullanabilirler.76

2. Sonradan Değişikliğin Hukuki Niteliği

TİS'nde sonradan yapılan değişikliğin hukuki niteliğinin belirlenmesi, değişikliğin koşulları ve hükümleri bakımından önem taşır. TİS'nde sonradan

68 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.21.

69 XXXXXXX, İlişkiler, s.96; EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.21; Karşıt görüşte; EKONOMİ, Toplu İş Sözleşmesinin Taraflara Yüklediği Borçlar, İHD., Xxxx-Mart 1993, s.13.

70 TUNCAY/KUTSAL, s.297.

71 Bak. Yarg. 9. HD., 5.12.1995. E. 11393, K. 11334: Tekstil İşveren, Haziran 1986, s.19.

72 TUNCAY/KUTSAL, s.297.

73 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.23 vd.

74 Ayrık bazı durumlarda, bir Yargıtay kararına konu olan olayda görüldüğü gibi, sözleş- mede “meslek riski zammı”nın kimlere verileceğinin protokolle belirleneceği öngörül- müş fakat bu yapılamamışsa, eda davası açılabileceği kabul edilmektedir. (XXXXXXX, İlişkiler, s.97 ve dn.114a; Başka bir Yargıtay kararı; Yarg. 9.HD., 5.12.1985, 11393/11334, Tekstil İşveren D., Haziran 1986, s.19).

75 XXXXXXX, İlişkiler, s.97; XXXXXXXXXXXX, Xxxx, s.132-133; ŞAHLANAN, Toplu İş Sözleşmesi, s.187; EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.21 vd.; XXXXX, Xx Xxxxxx Xxxxxxxx, 00. Xxxx, Xxxxxxxx 0000, s. 473; TUNCAY/XXXXXX, s.273; ÇETİNKAYA, s. 67; ÇELİK/CANİKLİOČLU/CANBOLAT, s.740.

76 EKONOMİ, Toplu İş Sözleşmesinin Taraflara Yüklediği Borçlar, İHD., Xxxx-Mart 1993, s.13.

1006

Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

yapılan değişiklik hukuken bir sözleşmedir.77 Bu bakımından değişiklik yapıl- ması her iki tarafın bu konuda anlaşmasına bağlıdır. TİS'nde sonradan yapılan değişiklik, bu sözleşmeden ayrı ikinci bir TİS olmayıp, onun eki niteliğindedir. Yapılan değişlikle getirilen hükümler mevcut TİS'nin bütünü içerisinde yeralır. TİS'nde sonradan değişiklik yapabilmek için işçi sendikasının değişiklik tari- hinde işyerinde çoğunluğa sahip olması gerekmediği gibi yetki tespiti prosedü- rünün izlenmesine gerek yoktur. TİS akdedildikten sonra, sözleşmenin uygu- lama alanına giren işyeri bağımsız ünite niteliğini yitirerek, bir sonraki toplu sözleşme dönemi bakımından aynı işverene ait olmak üzere, bir işletmeye dahil olmuş olsa dahi durum değişmez. TİS'nde sonradan yapılan değişiklikle getiri- len düzenleme de bir TİS hükmü olduğu için doğrudan ve emredici etkiye sa- hiptir.78 Bu hükmün ihlali halinde açılacak davada işletme kredisi faizi uygula- nır ve TİS'nin sona ermesiyle birlikte bu hüküm ard etkiye sahiptir.79

TİS'nde sonradan değişiklikten sözedebilmek için bu değişikliğin sözleş- me normlarının içeriğinde yapılması zorunlu değildir. Taraflar, sözleşmedeki kuralların içeriğinde değişiklik yapmaksızın, bu kuralların hukuki niteliğinde değişik de yapabilirler. Tarafların sonradan TİS'nin iş sözleşmesine ilişkin ku- rallarından bazılarının emredici nitelikte olmadığını veya bunun aksine, baştan tamamlayıcı nitelikte olmasını kararlaştırdıkları kuralların sonradan emredici nitelikte olduğunu kararlaştırmaları mümkündür.80

3. Değişiklik Yapma Yetkisinin Süresi

Tarafların TİS'nde değişiklik yapma yetkisi yalnızca sözleşmenin yürür- lük süresinde mevcuttur, Çünkü; TİS'nde sonradan değişiklik yapılması, taraf- ların, üyelerine ilişkin olarak yeni kurallar koyması anlamına gelir. Toplu iş sözleşmesinin sona ermesiyle birlikte bu kural koyma yetkisi ortadan kalkar ve sona eren TİS'nin iş sözleşmesine ilişkin hükümleri Yasa gereği (6356 sayılı STİSK m. 36/2) yenisi yürürlüğe girinceye kadar uygulanmaya devam olunur. Taraflar, TİS sona erdikten sonra, gerek sözleşmenin yürürlükte bulunduğu döneme ve gerekse sona erdikten sonra ard etki gereği uygulanmaya devam olunan döneme ilişkin herhangi bir değişiklik yapamazlar. Yargıtay; konuya ilişkin bir kararında; sözleşme süresi bittikten sonra geriye doğru o sözleşme- nin kapsadığı dönem için protokol yapılamayacağına hükmetmiştir.81

4. Sözleşmenin Süre Dışındaki Hükümlerinin Değiştirilmesi

2822 sayılı Kanunda olduğu gibi 6356 sayılı Kanunda da sadece toplu iş sözleşmesinin süresinin değiştirilmesi yasaklanmış olup bunun dışında kalan sözleşme hükümlerinin değiştirilmesi konusunda herhangi bir kısıtlama söz- konusu değildir. Bu nedenle, taraflar TİS'nin süresi içerisinde anlaşarak söz-

77 EKONOMİ, İHU, XXXXX, m.2 (No: 1); Xxxx EYRENCİ, İHU, TSGLK, m.2 (No: 2); EK- MEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.14.

78 Yarg. HGK., 18.12.1973, 9-875/1137; EYRENCİ, İHU, TSGLK, m.3 (No: 2)

79 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.14.

80 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.21.

81 Yarg. 9. HD., 23.11.1987, 9934/10340, YKD., Ekim 1998, s.1378-1379; EKMEKÇİ,

Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.18-19.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 1007

leşmenin süresi dışındaki hükümlerinde değişiklik yapabilirler.82 Taraflar, ken- di imzaladıkları TİS'nde değişiklik yapabileceği gibi, Yüksek Hakem Kurulu kararı ile ya da özel hakem kararı ile oluşan bir TİS'nde de değişiklik yapabilir- ler.83 Tarafların bu yetkisi yürürlükte olan bir TİS için geçerlidir. Sözleşmenin sona ermesi ile birlikte tarafların anılan yetkisi de sona erer.84 Zira, yürürlüğü sona eren TİS ile birlikte, sözleşmenin borç ilişkisi doğuran hükümlerinin yanı sıra yanların taraf olma sıfatları da ortadan kalkacaktır. Taraflar, yetkili olma- ları koşuluyla ve sözleşmenin yapılmasına ilişkin yasal prosedüre uyarak ancak yeni bir toplu iş sözleşmesi yapabilirler. Sona eren TİS'nin normatif hükümleri yenisi yürürlüğe girene kadar hizmet akdi hükmü olarak devam edecektir (m. 6/III).85

Değişiklik anlaşması ile toplu iş sözleşmesinin süre dışındaki hükümle- rinde değişiklik yapılabilir. 2822 sayılı Kanunda olduğu gibi 6356 sayılı Ka- nunda; TİS'nin süresinin, sözleşmenin imzalanmasından sonra taraflarca uza- tılamayacağını, kısaltılmayacağını ve sözleşmenin süresinden önce sona erdiri- lemeyeceğini hükme bağlamış bulunmaktadır. Böylece 275 sayılı Kanun döne- minde taraflara tanınmış olan TİS'nin süresi üzerinde tasarruf etme yetkisi sonraki yasalar ile kaldırılmıştır. Yenilemeye ilişkin eski yasa düzenlemesinin sonraki yasalar yer almaması karşısında, yenilemenin de mümkün olmadığı sonucuna varmak gerekir.86 2822 sayılı Kanunda olduğu gibi 6356 sayılı Ka- nunda; belirsiz süreli toplu iş sözleşmesi türünü de 275 sayılı eski Kanundan farklı olarak kabul etmemiştir. Bu nedenle, tarafların sürenin sonradan belirle- neceğini kararlaştırmaları mümkün bulunmamaktadır.87

TİS'nin tarafları, değişen ekonomik durumlar karşısında, sözleşmede de- ğişiklikler yapmak ve sözleşmeyi yeni koşullara uyarlamak olanağına sahiptir- ler. Bunu gerçekleştirebilmek için tarafların sözleşme süresinin sona ermesini ve yeni sözleşmeyi yapma koşullarının doğmasını beklemelerine gerek yoktur.88

82 XXXXXXX, İlişkiler, s.94 vd; ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.575-578; Seza REİSOČLU, Şerh, s.81; TUNÇOMAČ, İş Hukuku, s.452; TUNÇOMAČ/CENTEL, s.407; EKONOMİ, Toplu İş Sözleşmesi, s.64; Aynı yazar, Türk iş Hukukunda Esnekleşme Gereği, Çalışma Hayatında Esneklik, Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayını, İzmir 1994, s.75; ŞAHLANAN, Toplu İş Sözleşmesi, s.187; TUNCAY, s.239; TUNCAY/KUTSAL, s.287; XXXXXXXXXX- XX, Grev, s.132; Xxxxx XXXXXXX, Toplu İş Sözleşmeleri ve Toplu İş Uyuşmazlıkları Açı- sından Yargıtayın 1987 Yılı Kararlarının Değerlendirilmesi, Yargıtayın İş Hukuku Ka- rarlarının Değerlendirilmesi 1987, İstanbul 1989, s.208; ÇİFTER, s.65; EKMEKÇİ, Top- lu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.13 vd; Xxxxxxxx XXXXXXX, (İşlem Temelinin Çökmesi) Toplu İş Sözleşmesinde İşlem Temelinin Çökmesi, İstanbul 2002, s.111; SUR, İş Hukuku Toplu İş İlişkiler, Turhan Kitabevi, 2. Xxxxx, Xxxxxx 0000, s.278-281; Yarg. 9.HD., 23.11.1987, E.9934, K.10340, Tühis, Kasım 1987, s.19; Yarg. 9.HD., 22.4.1996, E.1996/906, K.1996/9229, Çimento İşv, Temmuz 1996, s.31; Yarg. 9.HD., 8.7.1996, E.1996/5525, K. 1996/15513, Çimento İşv, Eylül 1996, s.34.

83 XXXXXXX, İlişkiler, s.95; ŞAHLANAN, Toplu İş Sözleşmesi, s.187, dn.5; EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.15.

84 Yarg. 9.HD., 23.11.1987, E. 1987/9934, K. 1987/10340, YKB, Ekim 1988, s.1378-

1379; EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.15.

85 CANBOLAT, Toplu İş Sözleşmesinin Uygulama Alanı, s.60-61.

86 Xxxxx Xxxxx XXXXX, İş Hukuku, 9. Baskı, Filiz Kitabevi, İstanbul 1987, s.220; ÇİFTER; s.69.

87 ÇİFTER; s.69.

88 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.576.

1008

Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

TİS'nde değişiklik yapılması yeni bir TİS niteliğinde olmayıp önceki söz- leşmenin eki niteliğindedir. Bu nedenle, TİS'nin yapılmasına ilişkin prosedüre uyulması ya da taraf işçi sendikasının işyerinde sahip olduğu çoğunluğu mu- hafaza ediyor olmasına gerek yoktur. Zira, TİS'nin tarafı olmak sözleşmede de- ğişiklik yapabilmek için yeterlidir.89 Öte yandan, “Toplu iş sözleşmesi yazılı olarak yapılır” diyen 6356 sayılı Kanunun hükmü (m.35/I) karşısında, sözleşmede ya- pılacak değişikliklerin de aynı koşula tabi olduğunun kabul edilmesi gerekir.90

Taraflar TİS ile kararlaştırılan çalışma koşullarında, miktar itibariyle in- dirim veya artırım yapabilecekleri gibi, mevcut bir çalışma koşulunu geçici veya sürekli olarak kaldırabilirler ya da sözleşmede düzenlenmemiş bir konuda yeni düzenleme getirebilirler. Anılan böyle bir değişiklik, mevcut durumu, ancak ilerisi için etkiler. Taraflar henüz tahakkuk etmemiş TİS'nde kararlaştırılan hükümler üzerinde değişiklik yapabilirler.91 Örneğin TİS ile öngörülen ücret zammına ilişkin normatif hüküm sözleşmede kararlaştırılan tarihin geçmesi ile hizmet akitlerini doğrudan etkileyecek ve ücretler zamlı düzeye yükseltilmiş olacaktır. Tarafların belirtilen tarihten sonra ücret zamlarının kaldırılması veya düşürülmesi konusunda anlaşmış olmaları işçiyi bağlamayacak ve işçinin zam- lı ücreti talep etmesini engellemeyecektir. Ancak, işçilerin, değişiklikten önce doğmuş bulunan haklarından, ibra akdi çerçevesinde, vazgeçmeleri mümkün- dür.92

Uygulamada, tarafların, TİS'yle kararlaştırılan ücret ve diğer sosyal hak- ların ileride belirli bir tarihte ya da enflasyon rakamlarının kararlaştırılan belirli bir miktarın üzerinde olması gibi, belirli bir koşulun gerçekleşmesi halinde sözleşmenin bazı hükümlerinin yeniden gözden geçirilmesini kararlaştırdıkları

89 EKONOMİ, Karar İncelemesi, İHU, TSGLK (275), m.2, (No.l); XXXXXXX, İlişkiler, s.96; EKMEKÇİ. Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.15-16; Bazı yazarlara göre, TİS'nin tarafı olamadığı için, sendikanın üyesi bulunduğu konfederasyonun, TİS'nde değişiklik yapma yetkisi yoktur. Ancak, kuşkusuz taraf sendikanın, değişiklik görüş- melerine katılmak üzere üyesi bulunduğu konfederasyona yetki vermesi mümkündür (EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.14-15). Sözleşmede değişik- lik yapma yetkisine sahip olan tarafların, kuşkusuz, değişiklik görüşmelerine kendile- rini temsilen kimin katılacağını belirleme yetkileri de vardır. Böyle bir temsil yetkisi, ni- teliği gereği toplu görüşmeye sendika adına katılacak gerçek kişilere verilebilir. Bu ne- denle, herhangi bir tüzel kişiliğe ya da sendikanın üyesi bulunduğu konfederasyona anılan temsil yetkisinin verilmesi mümkün değildir. Bu yetki ancak Konfederasyonun yönetim kurulu üyeleri ya da başkanına verilebilir. (CANBOLAT, Toplu İş Sözleşmesi- nin Uygulama Alanı, s.61).

90 TİS'nde yapılacak değişikliklerin şekline ilişkin 2822 sayılı Kanunda açık bir hüküm yoktur. Bu Kanunun 66. maddesinde belirtilen esas uyarınca Borçlar Kanununun 12. maddesi hükmü uygulama alanı bulacaktır. Burada, yapılması kanunen yazılı olan sözleşmelerde yapılacak değişikliklerin de yazılı olarak yapılması gerektiğini belirtmek- tedir. Bu nedenle, yapılması yazılı şekil koşuluna bağlanan toplu iş sözleşmelerinde yapılacak değişiklikler de yazılı olarak yapılmak zorundadır (OČUZMAN, İlişkiler, s.95- 96; EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.17; CANBOLAT, Toplu İş Sözleşmesinin Uygulama Alanı, s.63 vd.)

91 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.575-578; EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.19; EKONOMİ, (Çalışma Şartları) Çalışma Şartlarının Belirlenmesi ve De- ğişen İlişkilere Uyumu, M. Xxxxx Xxxxxxx'x Armağan, Kamu İş Yayını, Ankara 1997, s.174.

92 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.578; EKONOMİ, Çalışma Şartları, s.174.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 1009

görülmektedir. Buna “revizyon koşulları” denilmekte ve bu tür hükümler geçerli sayılmaktadır.93

Öğretide ileri sürülen bir görüşe göre; taraflar TİS'nin yapılması sırasın- da sözleşmede yer almasını istedikleri konulardan birini veya bir kaçını, önce- den belirlemeyip daha sonra aralarında tespit etmek üzere toplu görüşmeyi saklı tuttuklarında, zamanı geldiğinde aralarında bir anlaşma sağlanamaması halinde saklı tutulan konu veya konularda anlaşmaya ulaşmak için grev ve lokavt haklarını kullanabilirler.94 Buna karşı öğretideki baskın görüş; tarafların sözleşmede öngörülen revizyon koşullarına rağmen anlaşamamaları halinde grev ve lokavta başvuramayacakları yönündedir.95 Gerçekten de, Anayasada (m.54/I) ve 2822 sayılı Kanunda, ancak TİS'nin yapılması sırasında uyuşmazlık çıkması halinde greve xxxxxxxxxxxxxx xxxxx xxx xxxxxxx (x.00/X) ve kanunun sistemi içerisinde alınmış bir grev kararı olmadan xxxxxxx xxxxxxxx xxxxxxx xx xxxxxxxxxxxxxxx (x.00/XX). Bununla 275 sayılı Kanun döneminde TİS'nin yapılmasından sonra, mevzuatla veya sözleşmeyle tanınan hakların taraflardan biri veya onun teşvik veya tahriki ile ihlal edilmesi halinde (toplu hak uyuşmaz- lıklarında) diğer tarafın grev veya lokavta gidilebilmesi karşısında uygulamada karşılaşılan sorunlar96 önlenmiştir. Yargıtay da; TİS'nde düzenlenmemiş konu- larda çıkan uyuşmazlığın “hak uyuşmazlığı” değil “menfaat uyuşmazlığı” oldu- ğu görüşündedir.97

5. Paraya İlişkin Sözleşme Hükümlerinin Değiştirilmesi

Değişen ekonomik durumlar karşısında önem kazanan paraya ilişkin TİS hükümlerinin başında ücret zamlarının geldiği kuşkusuzdur. Ücret zamları uygulamada her sözleşme yılı veya sözleşmenin her altı aylık dönemi için ka- rarlaştırılmaktadır. Sözleşme taraflarının değişen ekonomik koşulları göz önüne alarak işçiler için henüz bir hak olarak doğmayan sözleşmenin sonraki yılına veya dönemine yahut dönemlerine ait ücret zamlarını düşürmeye yönelik bir değişiklikte bulunabileceklerini kabul etmek gerekir.98 Buna karşılık, bir ücret

93 ESENER, s.534-535; ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.576-577; TUNÇOMAČ, İş Hukuku, s.372, 452; REİSOČLU, Xxxx, s.81; XXXXXXX, İlişkiler, s.97; XXXXXXXX, s.23; EKO- NOMİ, (Tarafların Borçları) Toplu İş Sözleşmesinin Taraflara Yüklediği Borçlar, İş Hu- kuku Dergisi, s.13; EKMEKÇİ, Düzenleme Yetkisi, s.40.

94 EKONOMİ, Tarafların Borçları, 13-14; Aynı yazar, Karar İncelemesi, İHU, TSGLK (275), m.2, No.l.

95 ESENER, s.535; XXXXXXX, İlişkiler, s.97; TUNÇOMAČ, Xx Xxxxxx, s.372; XXXXXX- XXXXXX, Xxxx, s.135; XXXXXXXX, s.23; XXXXXXX, Düzenleme Yetkisi, s.40.

96 Seza REİSOČLU, Türk Hukukunda ve Mukayeseli Hukukda Toplu İş Sözleşmeleri, Ankara 1967, s.62 vd; ESENER, s.534-535; XXXXXXX, Xxxxxx Xxxxxx Xxxx xx Xx- xxxx, 0.Xxxx, Xxxxxxxx 0000, s.81 vd; XXXXX, Xx Xxxxxx Xxxxxxxx, 0.Xxxx, Xxxxxxxx 0000, s.337; Xxxxx XXXXX/EKONOMİ, Türk Endüstri İlişkileri Sisteminin Yasal Çerçe- vesi ve Başlıca Sorunlar, Uluslararası Deneyimler Işığında Türkiye'deki Endüstri Xxxxxx- xxxx, Xxxxxxxx 0000, s.111-112.

97 “TİS'in ilgili maddesinde izin harçlığı, bayram harçlığı ve yakacak yardımı konusunda işçiye belirli hak sağlayan bir hüküm yer almamış, bu düzenlemenin yapılması ileriye bırakılmıştır. Bu durumda ortada bir hak uyuşmazlığı değil, menfaat uyuşmazlığı var- dır.” (Yarg. 9. HD., 26.6.1986, E.1986/4891, K.1986/6559, İşveren D., Kasım 1986, s.16-18).

98 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.576-577; ÇELİK/CANİKLİOČLU/CANBOLAT, s.741; Yarg.9.HD., 20.01.2004, E.2003/18300, K.2003/426 ve Tankut CENTEL'in İncelemesi, Tekstil İşveren D., Ekim 2004, s.36-39.

1010

Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

zammını uygulama tarihinden sonra zammı ortadan kaldırmaya veya azaltma- ya yönelik bir kararlaştırma yapılamaz. Zira, toplu sözleşme ile öngörülen zam tarihinde ücret zammına ilişkin normatif nitelikteki emredici hüküm iş sözleş- melerini doğrudan doğruya etkileyeceğinden işçilerin ücretleri zam tarihinden itibaren zamlı düzeye yükselmiş olur. Bunun sonucu olarak işçi için artık doğ- muş bir hak niteliğinde olan zamlı ücret toplu sözleşme taraflarının anlaşma- sıyla düşürülemez. Tarafların bu yolda yapacakları bir kararlaştırma işçilerin toplu sözleşmede öngörülen zamlı ücreti talep etmelerini önleyemez.99

Borçlar Kanununun ibra konusundaki yeni düzenlemesinde engelleyici bir hüküm bulunmadığından, işçilerin ibra sözleşmesi çerçevesinde zamma ilişkin alacaklarından vazgeçmeleri mümkün sayılmalıdır.100 Borçlar Kanunun- da ibra sözleşmesinin geçerliliği yazılı olma koşuluna bağlı olduğundan (m.420/II), vazgeçmenin yazılı olarak yapılması gerekir.101

Yargıtaya göre; sözleşme yapıldığı tarihten itibaren ileriye dönük olarak hüküm doğurur.102

Bununla birlikte, Borçlar Kanununun ibra konusundaki yeni düzen- lemesinde engelleyici bir hüküm bulunmadığından, işçilerin ibra sözleşmesi çerçevesinde zamma ilişkin alacaklarından vazgeçmeleri mümkün sayılmalıdır. Vazgeçmenin şekli; Borçlar Kanununda ibra sözleşmesinin geçerliliği yazılı olma koşuluna bağlı olduğundan (m.420/II), vazgeçmenin yazılı olarak yapılması gerekir.103

99 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.577; ÇELİK/CANİKLİOČLU/CANBOLAT, s.741; Xxx XX- ZEL, 1996 Yılı Kararları Semineri, s.193-194; Xxxxxx Xxxxx XXXXX, (TİSGLH) Xxxxx Xx Xxxxxxxxxx Xxxx xx Xxxxxx Xxxxxx, Xxxxxx 0000, s.258; TUNCAY, s.239; Tun- cay/KUTSAL, s.273; XXXXX, İş Hukuku Uygulamaları, 3. Baskı, Mimoza Yayınları, Konya 2009, s.468; Yarg. 9.HD., 21.02.2006, E.2005/38526, K.2006/4481 ve XXXXX- XXX'xx İncelemesi, Tekstil İşv. D., Nisan 2007 eki, s.2-5. Bkz. ve Karş. EKMEKÇİ, Top- lu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.18 vd; ÇİFTER, s.70 vd.; XXXXXXXXXXXX, İş Hukuku, s.364; Xxxxx XXX, İş Hukuku, Toplu İlişkiler, 4. Bası Ankara 2011, s.299.

100 Eski dönemle ilgili olarak Bkz. ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.577; GÜZEL, 1996 Yılı Kararları Semineri, s.193-194; XXXXX, Xx Xxxxxx, 0.Xxxxx, Xxxxxx 0000, s.892; BAŞ- BUČ, Toplu İş Sözleşmesinden Doğan Haklardan Feragat, Sicil İHD, Eylül 2007, s.73- 74; Aynı yönde, Yarg. 9. HD., 6.7.2004, E. 2004/12658 K. 2004/17179 ve Xxxxx XXX'xx ka- rarı isabetli bulan incelemesi, XXXXX, Xxxxxxx 0000, x.00-00; Yarg. 9. HD., 1.6.2005, E. 2004/24860 K. 2005/20002, İşv. D, Kasım 2005 eki, s.23-29; XXXXX, İş Hukuku Uygu- lamaları, s.469-470; Xxxx yönde, Xxxxx XXXXXXX, İnceleme, s.963 vd.; Yarg. 9. HD., 11.5.2005, E. 2005/19012 K. 2005/24835 ve M. ULUSOY'un kararı isabetsiz bulan incele- mesi, Sicil İHD, Mart 2006, s.98-112; Yarg. 9. HD., 21.2.2006, E. 2005/38526 K. 2006/4481, Legal HD, Ekim 2006, s.3159-3161 ve ALPAGUT'un kararı isabetli bulan ince- lemesi, Legal YKİ, 2007/6, s.439-476; Yarg. 9. HD., 10.5.2007, E. 2007/27830 K. 2007/14717, Çalışma ve Toplum, 2008/1, s.313-315; XXXXXX, Toplu İş İlişkileri, s.204-205.

101 ÇELİK/CANİKLİOČLU/CANBOLAT, s.741.

102 Yarg. 9.HD., 02.03.2004, E.2003/20251, K.2004/4018 ve Xxxxx XXXXXXX'xx İnce- lemesi, Legal İHD., 2004/3, s.957-966; Yarg. 9.HD., 09.03.2004, E.2003/12327,

K.2004/4517, Xxxxx XXX, İş Kanunu Xxxxx, X.0, 0. Xxxxx, Xxxxxx 0000, s.2305-2306; Yarg. 9.HD., 13.09.2006, E.2006/21095, K.2006/22417, Legal İHD., 2007/13, s.336-

337; Karş. XXXXX, İktisadi Kriz Döneminde Toplu İş Sözleşmesi, s.157; Aynı yönde BAŞBUČ, Toplu İş Sözleşmesinden Doğan Haklardan Feragat, Sicil İHD, Eylül 2007, s.70-71.

103 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.577.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 1011

TİS'nin tarafları, ücret zamlarından başka, uygulama bakımından para- sal konulara ilişkin diğer sözleşme hükümlerinde de ileriye yönelik olarak kuş- kusuz değişiklikler yapabilir ve henüz işçiler için tahakkuk etmemiş durumda- ki her türlü ödeme tutarında indirime gidebilir veya bunlara ilişkin düzenleme- leri kaldırabilirler.104

a. Doğmuş Bulunan Haklara İlişkin Değişiklik

Bir hakkın doğması ile bu hakkın doğumuna temel oluşturan hukuki ilişki birbirinden farklı iki olgudur. Hukuki ilişki ile bundan doğmuş bulunan somut talep hakkı arasında sürekli bir ilişki bulunmaz. Bir hakkın doğması ile birlikte, doğumuna temel oluşturan hukuki ilişkiyle bağı kesilir ve hak bağım- sız bir yaşama olanağına sahip olur. Örneğin, bir kez doğmuş bulunan hak, doğumuna neden olan hukuki ilişkiden bağımsız olarak zamanaşımı süresine tabi olur. Talep hakkı, doğumuyla birlikte subjektif nitelik kazanır. Bir hukuki ilişki ile bundan doğmuş bulunan hakkın birbirinden farklı olması olgusu, iliş- kinin artık mevcut olmaması durumunda daha belirgin bir şekilde ortaya çıkar. Hukuki ilişkinin ortadan kalkması bu ilişkiden doğmuş bulunan talep hakkı- nın devamına engel olmaz. Bir kimse diğerine karşı bir talep hakkı elde ettiğin- de subjektif nitelik kazanan, bu hakkını kullanıp kullanmamak kural olarak tamamen o kişinin iradesine tabi olur.105

Bu bağlamda, hizmet ilişkisi ile bu ilişkiden doğmuş bulunan talepler de farklıdır. Hizmet ilişkisine dayanan talepler, doğmalarıyla birlikte sübjektif nite- lik kazanır ve artık hizmet ilişkisinin konusu olmaktan çıkar. TİS tarafları ise, üyelerinin yalnızca hizmet sözleşmesine ilişkin konularda bağlayıcı kural koy- ma yetkisine sahiptir. Bu nedenle, TİS tarafları işçinin hizmet ilişkisinden ba- ğımsız nitelik kazanan, doğmuş bulunan hakları üzerinde artık tasarruf yetki- sine sahip değildir ve bu haklara müdahalede bulunamaz. TİS tarafları üyele- rinin karşılıklı hak ve yükümlülüklerine ilişkin hukuk normunu düzenleyebilir- ler. Ancak, bu hukuk normundan doğmuş bulunan haklara ilişkin düzenleme- de bulunamazlar. Bu bağlamda işiçinin hizmet ilişkisinden doğmuş bulunan somut talep hakları, TİS taraflarının sonradan farklı düzenleme yapma yetkisi- ne bir sınır oluşturur. Tarafların sözleşmede sonradan değişiklik yapma yetki- sinin sınırlarının belirlenmesi bakımından toplu sözleşme düzeninde hangi hakların “doğmuş hak” niteliğinde olduğu ve böylece TİS taraflarının tasarru- fundan çıktığının belirlenmesi gerekir. Bir TİS'nin aktedilmesiyle birlikte, işçi- nin sözleşme süresi içerisinde zamana yayılmış bir şekilde hangi koşullarla ve ne miktar hak elde edeceği, kural olarak, ortaya çıkmış olur. Ancak, TİS'nde öngörülen tüm bu haklar işçi bakımından doğmuş hak niteliğinde değildir. Bir hak ancak; ortaya çıkması için öngörülen bir veya birkaç olgunun gerçekleşme- siyle doğmuş hak niteliğini kazanır. Öngörülen bu olgular tamamlanmadıkça yalnızca bir beklenen haktan sözedilir.106 Bu anlamda, TİS taraflarının, üyele- rinin bu sözleşmeden doğmuş hakları üzerinde artık tasarrufta bulunamaması, sözleşmede sonradan yaptıkları değişiklikleri geriye yürütememeleri, bu deği-

104 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.577; ÇELİK/CANİKLİOČLU/CANBOLAT, s.741-742; Yarg. 9.HD., 28.11.2007, E.2007/9-872, K.2007/899 ve Xxxxx XXXXX'xx İncelemesi, Sicil İHD., Mart 2009, s.142-147.

105 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.18-19.

106 Xxxxx XXXXX, Medeni Hukuka Giriş, İstanbul 1995, s.178; EKMEKÇİ, Toplu İş Söz- leşmesinde Değişiklik Yapılması, s.19.

1012

Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

şikliğin ancak geleceğe yönelik olabilmesi anlamına gelir. Bu durum kişilerin mevcut düzenlemeye güvenerek elde ettikleri hakların korunması gereğinin bir sonucudur.107

TİS'nde, verilmesi belli bir olayın meydana gelmesine bağlanmış bulunan haklar da, ancak bu olayın meydana gelmesiyle doğmuş hak niteliği kazanır. Örneğin, sözleşmede evlenen işçilere evlenme yardımı verilmesi öngörülmüşse, bu yardım ancak evlenme olayı gerçekleştikten itibaren doğmuş hak niteliği kazanır. TİS tarafları mevcut düzenlemeyle bu şekilde doğmuş bulunan haklara artık müdahalede bulunamaz, bu bağlamda sözleşmede yapacakları değişiklik- le, geride kalan aylar için ücretlerin düşürülmesini veya hak kazandığı bir ev- lenme yardımının geri alınmasını kararlaştıramazlar. İşçinin hak kazandığı bir ödemenin henüz verilmemiş olması veya verilmesinin belirli bir süreye bağlan- ması da doğmuş hak niteliğini engellemez. Örneğin, TİS'nde işçilere her üç ay- da bir ikramiye verilmesi öngörülmüş ve fakat bu ikramiyenin bir sonraki ayın ücretleri ile birlikte ödenmesi kararlaştırılmışsa, üç ayın dolmasıyla birlikte ikramiye alacağı doğmuş hak haline gelir, henüz ödeme zamanının gelmemiş olması bu anlamda önem taşımaz. Tarafların TİS'nde sonradan değişiklik yap- ma yetkisi, bir hakkın doğmuş bulunup bulunmamasına bağlıdır. Yoksa henüz ödenmemiş olması sonucu değiştirmez.108

b. Gelecekteki Haklara İlişkin Değişiklik

TİS tarafları; işçinin hak kazanmadığı geleceğe ilişkin alacaklarda değişi- kiik yapmaya, değişen durumlara uydurmak üzere, mevcut sözleşme hükmünü geleceğe yönelik olarak değiştirmeye veya uyarlamaya ise yetkilidir. Çünkü, geleceğe yönelik haklar henüz doğmuş ve böylece iş (hizmet) sözleşmesinin ko- nusunun dışına çıkmamıştır. Bu yetki tarafların, üyelerinin hizmet ilişkilerini kollektîf ve normatif bir şekilde düzenleme yetkilerinin bir parçasıdır. Taraflar, sözleşmede hakkın doğumuna temel olan normu değiştirerek, henüz doğmamış bulunan bir hakkı artırabilir, azaltabilir veya tamamen ortadan kaldırabilirler. TİS'nin normatif etkisi de iş sözleşmesi taraflarının geleceğe ilişkin haklarında değişiklik yapılabileceği sonucuna varmayı engellemez. Normatif etki, sözleş- medeki kuralların, sözleşme süresinin bitimine kadar devam etmesi, bundan önce değiştirilmemesi anlamına gelmez. TİS'ndeki bir kuralın normatif etkisi, o kural devam ettiği sürece vardır. Tarafların üyelerinin hizmet ilişkisi, halen mevcut hükmün normatif etkisinin sağladığı içeriğe sahip olur ve bu şekilde doğmuş bulunan haklara taraflar müdahalede bulunamaz. Ancak bunun de- vam etmesi, hükmün varlığını devam ettirmesine bağlıdır. Bu olasılıkta ise ta- raflar hakkın doğumunu sağlayan normu geleceğe yönelik olarak değiştirmekte veya ortadan kaldırmaktadır.109

Gelecekteki taleplere ilişkin değişikliğin işiçinin lehine veya aleyhine ol- masının da değişikliğin geçerliği bakımından bir önemi yoktur. TİS'nde sonra- dan yapılan değişiklik, işçinin geleceğe ilişkin haklarında bir artış sağlayabile- ceği gibi, bir azalmaya da neden olabilir.110 Buna göre taraflar yapacakları deği-

107 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.19.

108 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.19-20.

109 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.20.

110 EKONOMİ, İHU, XXXXX, m.2 (No: 1); XXXXXXX, İlişkiler, s.96; EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.20.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 1013

şiklikle, mevcut TİS'yle işçinin yükseltilmiş bulunan ücretini bundan sonrası için düşürebilecekleri gibi, üç ayda bir ödenen ikramiyenin dört ayda bir xxxx- mesini veya beilirli hakkın doğumu için öngörülen bekleme süresinin uzatılma- sını kararlaştırabilirler. Yargıtay konuya ilişkin bir kararında; TİS'nde işçiye verilmesi kabul edilen bir günde bir kilo yoğurdun sözleşme taraflarınca yarım kiloya indirilmesini öngören ek protokolü geçerli kabul etmiştir.111

6. Toplu İş Sözleşmesi Hükümlerinin Hâkim Tarafından Değişen Koşullara Uyarlanması

Ahde vefa (pacta sund servanda, söze sadık kalma) ilkesi uyarınca, taraf- ların; aksine bir hüküm bulunmadıkça, sözleşmeden doğan yükümlülüklerini yerine getirmeleri gerekir. Bununla birlikte, ahde vefa ilkesini katı ve kesin bir şekilde uygulamanın her zaman adil olmadığı da görülmüştür. Örneğin, belirli bir bedel üzerinden bir malın devamlı teslimi taahhüdünün, para değerinin önemli ölçüde düşmesinden sonra yine aynı şartlarla ifasını beklemek adil de- ğildir.112

İsviçre ve Türk Hukuklarında çoğunluk görüşü, dürüstlük kuralı (MK. m.2) uyarınca buna bir çözüm bulunması yönündedir. Sözleşmenin yapılma- sından sonra meydana gelen değişiklikler nedeniyle borçludan borcunu aynı şartlarla ifa etmesini beklemenin dürüstlük kuralına aykırılık oluşturduğu hal- lerde, borçlu sözleşmenin yeni koşullara uyarlanmasını veya feshini talep ede- bilir. Dürüstlük kuralı çerçevesinde hâkimin sözleşmede değişikliğe karar vere- bilmesi için ilk olarak; tarafların yüklendikleri edimler arasındaki dengenin borçludan sonuçlarına katlanması istenemeyecek derecede bozulmuş olması gerekir. Buna “işlem temelinin çökmesi”de denilmektedir.113 Ayrıca, edimler arasındaki dengede meydana gelen değişikliğin, sözleşme yapılırken öngörüle- meyen; savaş, ekonomik kriz, doğal afetler, hükümet kararlarında önemli deği- şiklikler, yüksek devalüasyon gibi nedenlerden ileri gelmesi gerekir. Bu du- rumda hâkimin sözleşmeye müdahalesi istenebilir. Ancak hâkimin sözleşmeye müdahalesinin istenebilmesi için, edimlerin henüz ifa edilmemiş olması gerekir. İfa edilmiş edimler için hâkimin sözleşmeye müdahalesi istenemez.114

Borçlar Hukukunda kabul edilen esasların115 serbest toplu pazarlık ilke- sinin hâkim olduğu sistemlerde toplu iş sözleşmeleri için de kabul edilip edile- meyeceği çok tartışmalıdır. Ülkemizde ise bir hükümet genelgesi ile kamu ke- simi işyerlerinde TİS'nden doğan zamların ileri bir tarihte ödenmesi üzerine doğan uyuşmazlıklarda Yargıtay; tarafların serbest iradeleriyle akdettikleri top- lu iş sözleşmeleriyle bağlanmalarının asıl olduğu, bununla birlikte edimler ara- sındaki dengenin taraflardan biri için katlanılamayacak derecede bozularak işlem temelinin çökmesi durumunda sözleşmeye sıkı sıkıya bağlılık aranması- nın adalet, hakkaniyet ve iyiniyet kurallarıyla bağdaşmayacağı, bu durumda hâkimin sözleşmeye müdahalesinin istenebileceği, toplu iş sözleşmesinin imza- lanmasından sonra ülke çapındaki olumsuz ekonomik gelişmelerin işvereni BK.

111 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.20.

112 Bak. OČUZMAN/Xxxxxx XX, Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, 9. Bası, İstanbul 2011, s.602; ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.571.

113 XXXXXXX/XX, s.602; XXXXXXX, İşlem Temelinin Çökmesi, s.10 vd.

114 TUNCAY/XXXXXX, s.293.

115 Bak. Xxxxxxx XXXXXX, Hakimin Sözleşmeye Müdahalesi, Ankara 1987, s.114 vd.

1014

Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

m.44 (TBK m.52) uyarınca zor duruma düşürdüğü, taraflarca yüklenilen edim- ler arasındaki dengenin bozulduğu, işverenin TİS'nden doğan ücret zammını bir ödeme planı çerçevesinde erteleme önerisinin bir uyarlama önerisi niteliğin- de olduğu, ücret zammının birkaç aylık gecikme ile ödenmesi önerisinin kabul edilmemesinin Medeni Kanunun 2.maddesindeki dürüstlük kuralıyla bağdaş- madığı sonucuna varmış ve bu görüşü muhtelif kararlarında tekrarlamıştır.116

Yargıtayın bu görüşü öğretide bazı yazarlarca eleştirilmiştir. Onlara göre; toplu iş sözleşmesi niteliği itibariyle diğer sözleşmelerden farklıdır. Taraflar toplu iş sözleşmeleri ile maddi anlamda yasa hükümleri niteliğinde hukuk ku- ralları koyarlar. Hâkimin bu sözleşmeye müdahalesi, onun tarafların yerine geçerek düzenleme yapması anlamına geleceğinden toplu iş sözleşmesi tarafla- rına Anayasanın 53.maddesi ile tanınan “toplu sözleşme özerkliği" kavramına ters düşer. Bu özerkliğin sonucu olarak sadece hâkimin değil, Yasakoyucunun dahi toplu iş sözleşmelerine konulacak ücret zamlarına bir sınırlama getirmesi mümkün değildir.117 Bununla birlikte Yargıtay görüşünü isabetli bulanlar da vardır. Şöyle ki, bugün artık TİS'nde beklenemezlik kriteri, borçlunun mahvı, malvarlığının ve işçi haklarının tehlikeye düşmesi gibi şartların varlığı halinde ve istisnai durumlarda ve tarafların anlaşamaması durumunda TİS'ne hâkimin müdahale etmesi hatta TİS'nin uyarlanmasına karar vermesi mümkün görül- mektedir. Tüm bu durumlarda MK.m.2'deki dürüstlük kuralı sonuca etkili olacaktır.118

TİS'nin hâkim tarafından değişen ekonomik koşullara uyarlanıp uyarla- namayacağı son yıllarda ülkemiz uygulamasında önemli bir sorun olarak kar- şımıza çıkmaktadır. Borçlar Hukukunda kabul edilen esasa göre, akde bağlılık ilkesi kural olmakla birlikte, akdin yapılmasından sonra ortaya çıkan ve önce- den öngörülemeyen olayların, akdi ilişkide taraflar arasındaki dengeyi taraflar- dan biri katlanılamayacak derecede bozması durumunda borçlunun, hâkim- den, akdin değişen koşullara uyarlanması veya feshini isteme hakkına sahip olduğu kabul edilmektedir.119

7. Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapma Ehliyeti ve Yetkisi

TİS değişikliğini STİSK'na göre (m.41) sözleşmenin tarafını oluşturan İşçi Sendikası ile İşveren Sendikası veya Sendika üyesi olmayan İşverenin yapabile-

116 Bak. Yarg. 9. HD., 31.1.1995, E. 16730, K. 1307, YKD, Nisan 1995, s.576-583; Yarg.

9. HD., 6.2.1995, E. 17670, K. 2538, TÜHİS, Mayıs 3995, s.38; Yarg. 9. HD.,

14.3.1996, E. 4479, K. 5354, İşveren D., Mart 1996, s.15-16; Yarg. HGK., 3.5.1995, X.

0-000, X. 000, Xxxxxxx Xxxxxxx X., Xxxxxx 0000, x.00-00; Yarg. HGK., 26.2.1997, E.

9-679, K. 119: İşveren D., Mart 1997, s.15; Yarg. 9. HD., 27.1.1997, E. 17387, K.

1182, YASA D., Haziran 1997, s.186.

117 XXXXX, Xx Xxxxxx, 00.Xxxx, x.000; Aynı yazar, Değerlendirme Semineri 1995, s.143 vd.; Xxx XXXXX, Değerlendirme Semineri 1995, s.198. Farklı gerekçelerle bak., OČUZ- MAN, İşçi-İşveren İlişkileri, s.97 vd.

118 ALPAGUT, İşlem Temelinin Çökmesi, s.167, 198; EKONOMİ, Değerlendirme Semineri 1997, s.216-218; TUNCAY/KUTSAL, s.294; Karş. Xxxxx XXX, Xx Xxxxxx, Xxxxxx Xxxxxx- xxx, 0. Xxxx, Xxxxxx 2011, s.357; AKTAY/ARICI/XXXXXX XXXXXX, Xx Xxxxxx, 0. Xxxx, Xxxxxx 0000, s.578-579.

119 Safa REİSOČLU, Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, 11. Bası, İstanbul 1997, s.325 vd.; CANBOLAT, Toplu İş Sözleşmesinin Uygulama Alanı, s.63 vd.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 1015

ceği açıktır. İşçi ve İşveren Konfederasyonlarının veya Hükümetin TİS yapma veya sözleşmeyi değiştirme hak, ehliyet ve yetkisi yoktur.120

TİS'nde sonradan değişiklik yapma yetkisi, bu sözleşmenin taraflarına tanınmıştır. Grev ve lokavt yasakları veya grev oylamasında işçilerin çoğunlu- ğunun grevin uygulanmamasına karar vermesi nedeniyle TİS, Yüksek Hakem Kurulu tarafından veya tarafların anlaşarak özel hakeme başvurması nedeniyle özel hakem tarafından aktedilmiş olsa bile değişiklik yapma yetkisi taraflara aittir.121 Çünkü 2364 sayılı Süresi Sona Eren Toplu İş Sözleşmelerinin Sosyal Zorunluluk Hallerinde Yeniden Yürürlüğe Konulması Hakkında Kanunun aksi- ne 2822 sayılı TİSGLK Yüksek Hakem Kurulu'na aktettiği toplu iş sözleşmele- rinde süresi içinde değişiklik yapabilme yetkisi tanımamıştır.122

Sözleşmede yapılacak değişiklik konusunda da sözleşmenin tarafı olan sendika, üyesi bulunduğu konfederasyon tüzel kişiliğine veya başka bir kuru- luşa yetki veremez.123

TİS yapma ehliyeti ve yetkisi konusunda; ehliyet sadece sendikalara ve yetki de Kanunda gösterilen koşullara sahip olan sendikaya tanınmıştır (m.41). Bu hüküm karşısında, sendikanın zorunlu organlarının görev, yetki ve sorum- luluklarının, sözleşme yapma yetkisinin başka bir kuruluşa devri olanaksızdır. Bununla birlikte, sendika yönetim kurulunun söz konusu faaliyetin yerine geti- rilmesi için kurul üyeleri yanında bazı gerçek kişilere ve bu arada konfederas- yon yöneticilerine ismen yetki verebileceği kuşkusuzdur.124

Değişiklik yapma yetkisi TİS'nin tarafı olma sıfatına bağlı bulunduğun- dan, sendikanın üyesi bulunduğu konfederasyonun TİS'nde değişiklik yapma yetkisi bulunmamaktadır.125 Konfederasyonun esasen TİS ehliyeti dahi bulun- mamaktadır. TİS'nde sonradan değişiklik ancak tarafların anlaşmasıyla müm- kündür. Bunun yanı sıra, uygulamada görüldüğü gibi, taraflar, ileride değişik- lik konusunda anlaşamamaları halinde doğan uyuşmazlığın özel hakem tara- fından çözümleneceğini de kararlaştırabilirler.126 Yargıtay; kötüleşen ekonomik koşullar nedeniyle işverenin tek taraflı iradesiyle muvazaalı işe giriş çıkışlar yaparak, her girişte işçi ücretlerinde indirime giderek yürürlükteki TİS'nde fiili değişikliğe gitmesini iyiniyetli bir davranış olarak değerlendirmemiş ve işçilerin fark taleplerinin kabulü gerektiğine karar vermiştir.127

Bazı yazarlara göre; TİS'nde anlaşarak sonradan değişiklik yapılması yetkisi, TİS'nin taraflarına aittir. Sonradan değişiklik yapılması yetkisi, TİS'nin tarafı olma sıfatına bağlıdır. Bu bakımdan, TİS'nin tarafı olamadığı için, sendi- kanın üyesi bulunduğu konfederasyonun, TİS'nde değişiklik yapma yetkisi yoktur. Ancak, kuşkusuz taraf sendikanın değişiklik görüşmelerine katılmak

120 ÇELİK, İş Hukuku, 26. Bası, s.578; ÇELİK/CANİKLİOČLU/CANBOLAT, s.742; GÜ- NAY, TİSGLH, s.262-263; Güzel, 1996 Yılı Kararları Semineri, s.194-195; XXXXX, İkti- xxxx Xxxx Döneminde Toplu İş Sözleşmesi, s.158; XXXXXXX, İşlem Temelinin Çökmesi, s.121-122; DEMİR, İş Hukuku, s.551.

121 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.15; TUNCAY/KUTSAL, s.295.

122 ÇİFTER, s.66-67.

123 ÇELİK/CANİKLİOČLU/CANBOLAT, s.742; Aksi görüş EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşme- sinde Değişiklik Yapılması, s.15.

124 ÇELİK/CANİKLİOČLU/CANBOLAT, s.742.

125 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.15; TUNCAY/KUTSAL, s.295.

126 TUNCAY/KUTSAL, s.295.

127 Yarg. 9. HD., 19.6.2012, E.15673, K.23729, Çalışma ve Toplum, 2012/4, s.402 vd.

1016

Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

üzere üyesi bulunduğu konfederasyona yetki vermesi mümkündür. TİS'nin taraflarca aktedilmediği hallerde dahi, sonradan değişiklik yapılması yetkisi yine sözleşmenin taraflarına aittir. Bu bağlamda, TİS, iş mücadelesi yasağı (2822 sayılı TİSGLK m.32-34) veya grev oylamasında grevin uygulanmaması sonucunun çıkması nedeniyle (2822 sayılı TİSGLK m.36) Yüksek Hakem Kuru- lunca aktedilmiş veya tarafların özel hakeme başvurmaları nedeniyle (2822 sayılı TİSGLK m.58) özel hakem tarafından aktedilmiş olsa dahi, sonradan de- ğişiklik yapılması yetkisi sözleşmenin taraflarına aittir. TİS'nin imzalanması esnasında sendika üyesi olmayan işverenin sonradan işveren sendikasına üye olması halinde, üye olunan sendika o sözleşme bakımından taraf sıfatını kaza- namayacağından, değişiklik yetkisi işverene ait olur. Sonra, sözleşmenin akte- dildiği sırada sendika üyesi olan işverenin sonradan üyeliğinin herhangi bir nedenle sona ermesi halinde, değişiklik yapma yetkisi yine işverene aittir. Çün- kü, üyelik ilişkisinin sona ermesi ile, sendikanın artık işveren üzerindeki kural koyma gücü ortadan kalkacağından, işveren sendikasının değişiklik yapma yetkisi de ortadan kalkar veya ancak grup toplu iş sözleşmelerinde görülebile- ceği gibi, işveren ve işçi sendikasının grup TİS'nde sonradan yapacakları deği- şiklikler, üyelik ilişkisi sona ermiş bulunan işvereni bağlamaz.128

Bazı yazarlara göre de; TİS'nin yapıldığı sırada işveren sendikasının üye- si olan işverenin, sonradan üyeliğinin sona ermesi halinde, işveren sendikası- nın işveren üzerindeki kural koyma erki ortadan kalkacağı için, TİS'nde deği- şiklik yapma yetkisi vardır. Buna karşılık, TİS'nin imzalanması sırasında sen- dika üyesi olmayan işverenin, daha sonra sendikaya üye olması halinde deği- şiklik yapma yetkisi ortadan kalkar. Çünkü, bu durumda kural koyma erki sendikaya ait olacağı ve işverenin artık böyle bir erki kalmayacağı için değişik- lik yapma yetkisi sendikaya ait olur.129

TİS'nde sonradan değişiklik yapılması yeni bir TİS yapılması olmayıp, mevcut bulunan TİS'nin eki niteliğindedir.130 Bu bakımdan, sonradan değişik- lik yapılması yeni bir TİS yapılması anlamına gelmediğinden, TİS'nde sonradan değişiklik yapılabilmesi için, yetki tespitindeki prosedüre uyulması gerekmediği gibi, sendikanın işverendeki çoğunluğu yitirmiş olması da değişiklik yapma yetkisine engel oluşturmaz. İçeriğindeki değişiklik yapılmak istenilen TİS'nin tarafı olmak yeterlidir.131

Yürürlükteki TİS'nin değiştirilmesi yönündeki tarafların karşılıklı ve bir- birine uygun irade beyanı teknik anlamda bir sözleşme (akit) ise de, değiştirilen TİS'nden ayrı, aynı düzeyde ikinci bir sözleşme niteliğinde değildir. Bu sözleş- me, değiştirilen TİS'nin eki niteliğindedir ve onun bütünü içinde yer alır. Bu nedenle tarafların TİS'nde değişiklik yapabilmeleri için ayrı bir yetki işlemine gerek yoktur. Taraflar çoğunluğu kaybetseler dahi, TİS'ni sona erdirinceye ka- dar sözleşmeyi değiştirebilirler.132

128 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.15.

129 ÇİFTER, s.67.

130 XXXXXXX, İlişkiler, s.96; EKONOMİ, İHU, TSGLK, m.2 (No: 1); EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.15.

131 XXXXXXX, İlişkiler, s.95; EKONOMİ, İHU, XXXXX, m.2 (No: 1); REİSOČLU, Şerh, s.81; TUNÇOMAČ, İş Hukuku, s.452; EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.15-16; ÇİFTER, s.67; TUNCAY/KUTSAL, s.295-296.

132 ÇİFTER, s.67.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 1017

TİS'nde değişiklik yapma yetkisi, sözleşmenin yürürlük süresi içerisinde mevcuttur. Sözleşme süresi sona erdikten sonra değişiklik yapılması mümkün değildir. TİS'nde yapılan değişiklik, bu sözleşmeden ayrı ikinci bir sözleşme olmayıp, onun tadili ve eki niteliğindedir. Yapılan değişiklikle getirilen hüküm- ler, mevcut TİS'nin bütünü içerisinde yer alır ve STİSK m.36/1 uyarınca doğ- rudan ve emredici etkiye sahiptir.133

6356 sayılı Kanunda da 2822 sayılı Kanunda olduğu gibi (m.12/III); yet- ki belgesi almak üzere başvuran veya yetki belgesi alan işçi sendikasının yetki- sini daha sonra yayınlanacak istatistikler etkilemez (m.41/5); hükmü bu sonu- ca varmayı gerektirir. Ancak tarafların TİS'nde değişiklik yapma yetkisi sözleş- menin süresi ile sınırlıdır. Değişiklikler taraflarca imza tarihinde yürürlüğe konulabileceği gibi, bu tarihten önceki veya sonraki bir tarihte de yürürlüğe konabilir. TİS'nin süresi sona erdikten sonra tarafların kural koyma erki sona ermiş olacağından, gerek sözleşmenin yürürlükteki dönemine ve gerekse hiz- met akdi olarak uygulandığı döneme ilişkin değişiklik yapılamaz.134 Ayrıca söz- leşmeyi değiştirme yetkisi gerçek veya tüzel kişilere aittir. Sözleşmeyi temsilci sıfatıyla imzalayan kişi veya kişiler bu sıfatları devam etmiyorsa TİS'ni değişti- ren anlaşmayı imzalayamaz.135

Bazı yazarlara göre; işyerinde çoğunluğu kaybeden işçi sendikasının sırf işçileri cezalandırmaya yönelik TİS değişiklikleri hakkın kötüye kullanımını oluşturacağı için Medeni Kanun (MK.m.2) uyarınca mahkeme tarafından geçer- siz sayılacaktır.136 Bazı yazarlara göre ise; bu görüşü benimsemek mümkün değildir. Hakimin bu konuda karar verebileceğinin kabulü hakime TİS kuralı koyabilme yetkisini tanımak anlamını taşır. Bu ise Anayasa'nın 53. maddesi ile taraflara tanınmış olan TİS özerkliğine müdahale sonucunu doğurur ve Anaya- saya aykırı düşer.137

TİS'nde sonradan değişiklik, ancak tarafların karşılıklı olarak anlaşma- sıyla mümkündür. Bunun yanısıra taraflar, uygulamada görüldüğü üzere, de- ğişiklik hususunda anlaşamamaları halinde uyuşmazlığın özel hakem tarafın- dan çözüleceğini de kararlaştırabilirler.138

TİS'nde sonradan değişiklik yapma yetkisi konusunda; sözleşmenin tara- fı olma durumuyla, sözleşme aktedilirken temsilci sıfatıyla sözleşmeyi imzala- mış olma durumunun da birbirinden ayrılması gerekir. Sonradan değişiklik yetkisi, sözleşmeyi temsilci sıfatıyla imzalayan kişi veya kişilerde değil, sözleş- menin taraflarındadır. Sözleşmeyi temsilci sıfatıyla imzalamış bulunan kişilerin sözleşmede sonradan değişiklik içeren bir protokol imzalaması durumunda, bu kişilerin sözleşmede sonradan değişiklik yapma yetkilerinin bulunup bulun- madığının taraflar nezdinde ayrıca araştırılması, böyle bir yetkinin tespit edile- mediği hallerde imzalanan protokolün geçersizliğine karar verilmesi gerekir.

133 TUNCAY/KUTSAL, s.296.

134 Yarg. 9.HD., 24.12.1987, E.1987/10974, K.1987/11554, Yargıtay Kararları Dergisi (YKD), Cilt: 14, Sayı: 10, Ekim 1988, s.1378-1379.

135 Yarg. 9.HD., 20.04.1996, E.1996/906, K.1996/9229, Çimento İşveren Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 4, Temmuz 1996, s.31; ÇİFTER, s.68.

136 REİSOČLU, Şerh, s.81-82.

137 ÇİFTER, s.68.

138 XXXXXXX, İlişkiler, s.97; EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.15-16.

1018

Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

Yargıtayın konuya ilişkin bir kararında139 isabetli bir şekilde, TİS'ni sendika temsilcisi olarak imzalamış bulunan Bölge Başkanının, sözleşmede sonradan değişikliği konu alan bir protokol imzalamaya yetkili olup olmadığının araştı- rılması gerektiğine hükmetmiştir.140

Yargıtay da, kural olarak TİS'nin taraflarının, TİS hükümlerini tadil et- meleri mümkün olduğunu, ancak değişikliğin TİS yapmaya yetkili kişilerce gerçekleştirilmesi ve ileriye dönük olarak yürürlüğe konulması gerektiğini belir- terek, protokolü sendika adına imzalayan kişinin protokolün düzenlendiği ta- rihte tek başına TİS bağıtlama yetkisi olup olmadığı araştırılarak sonucuna göre karar verilmesi gerektiğine hükmetmiştir.141

Teşmil edilen TİS'nde142; Bakanlar Kurulu, sonradan TİS'nde değişiklik yapma yetkisine sahiptir. 6356 sayılı Kanunda da 2822 sayılı Kanunda olduğu gibi; Bakanlar Kurulunun teşmil edilecek TİS'nde zorunlu değişiklikleri yapabi- leceği hükme bağlanmıştır (m.40). Kanunda sözü edilen bu değişiklik yetkisi, henüz teşmil gerçekleştirilirken TİS'nde yapılabilecek değişiklikleri ifade etmek- te ise de, bu yetkinin aynı zamanda teşmil gerçekleştirildikten sonra ortaya çıkan bir gereksinim nedeniyle Bakanlar Kurulunca tekrar bir değişiklik yapı- labilmesini de kapsadığını kabul etmek uygun olur. Bu sonuç, Bakanlar Kuru- lunun, teşmil kararnamesini gerekli gördüğü zaman gerekçesini de açıklayarak yürürlükten kaldırabileceğine ilişkin yasal düzenleme ile de uyumludur. Çün- kü, teşmil uygulamasını, gerekli gördüğünde süresinden önce sona erdirebilen Bakanlar Kurulunun, bu sözleşmede sonradan değişiklik yapabilme yetkisi bulunduğunu evleviyetle kabul edilmesi gerekir. Yeter ki, teşmil için gerekli bulunan kamu yararı, sonradan TİS'nde değişiklik yapılması için de mevcut olsun.143

Bazı yazarlara göre; toplu iş sözleşmesi Bakanlar Kurulu kararı ile teşmil edildiğinde de durum değişmez, taraflar teşmil konusu sözleşme hükümlerini değiştirebilir.144 Ancak, Bakanlar Kurulu teşmil ettiği TİS'nde sonradan değişik- lik yapma yetkisine sahip değildir. Xxxxxx, TİS özerkliğine aykırı olan ve Anglo- sakson ülkelerinde benimsenmeyen teşmil kurumu bir istisnadır ve kural ola- rak teşmili yapacak makamın TİS'ni değiştirmeye yetkisi yoktur. 2822 sayılı Kanun bir istisna olarak Bakanlar Kurulu'na teşmili gerçekleştirirken zorunlu değişiklikleri yapma yetkisini vermiştir. Bu nedenle, yasa dar olarak yorum- lanmak ve yetkinin sonradan yapılacak değişiklikleri kapsamayacağı sonucuna varılmalıdır.145

139 Yarg. 9 HD, 22.4.1996, 906/9229. Çimento İşveren D. Temmuz 1996, s.31.

140 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.16.

141 Yarg. 9. HD, 25.02.2014, E.2014/2478, K.2014/5936, Çalışma ve Toplum, 2014/3, s.387-389.

142 Teşmil hakkında Geniş bilgi için bkz. SUBAŞI, İş Hukukunda Toplu İş Sözleşmelerinin Teşmili, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Hukuk Fakültesi), Kamu Hukuku Anabilim Dalı, İstanbul 1994, s.1 vd.; Aynı yazar, Türk Toplu İş Xxxxxxxxx Xxxxxx, Prof.Dr. Xxxxx Xxxxx XXXXX'x Armağan, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, İstanbul 1996, s.438 vd; Aynı yazar, 6356 Sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanununda Toplu İş Sözleşmesinin Teşmili, Çalışma ve Toplum Ekonomi ve Hukuk Dergisi, Sayı 39, 2013/4, s.209 vd.

143 EKMEKÇİ, Toplu İş Sözleşmesinde Değişiklik Yapılması, s.16.

144 EKONOMİ, İHU, XXXXX, m.2 (No: 1); ÇİFTER, s.67.

145 ÇİFTER, s.67.

Toplu İş Sözleşmesi'nin Taraflarca Değiştirilmesi 1019

SONUÇ

Toplu sözleşme düzeninin özerkliği, sözleşme taraflarının dıştan bir mü- dahale olmaksızın ücret ve çalışma koşullarını Anayasa ve Yasaların emredici kurallarına aykırı olmayacak bir şekilde serbestçe düzenlemeleri anlamına gel- mektedir. “Sözleşme muhtevasının serbestçe kararlaştırılabilmesi” anlamına gelen sözleşme özerkliği, TİS tarafı işçi ve işveren ile sendikalarına ve kamu kesimi işvereni olarak Devlete de büyük sorumluluklar yüklemektedir.

Toplu sözleşme özerkliği, işçi sendikaları ile işveren ve sendikalarına ta- nınan ve “kendi kendine yönetim” olarak adlandırılan geniş bir özerlik kavra- mının en önemlisini oluşturmaktadır.

6356 sayılı Kanun, 2821 sayılı Kanun ile 2822 sayılı Kanunu'ndaki hü- kümleri tek bir kanun içinde toplamış, ancak bu kanunların temel felsefesinde önemli bir değişiklik gerçekleştirmemiştir. Eski Kanunlardaki müesseseler ge- nel olarak bakıldığında aynen muhafaza edilmiş, sadece ufak bazı değişiklikler- le yetinilmiştir. TİS yapma yetki koşullarında değişiklik, sendikal güvenceler, teknolojik gelişmelerle uyumlu olarak elektronik ortamda üyelik ya da bildirim yapma olanağı tanınması ve belge toplamak yerine beyana dayanan bildirimlere değer verilmesi yeni Kanunda yer verilmiştir.

6356 sayılı Kanunda 2822 sayılı Kanundaki düzenlemeye uygun olarak “Toplu iş sözleşmesi, tarafların karşılıklı hak ve borçları ile sözleşmenin uygu- lanması ve denetimini ve uyuşmazlıkların çözümü için başvurulacak yolları dü- zenleyen hükümleri de içerebilir” hükmüne de yer verilmiştir (m.33/2).

TİS'nin şekli ve süresi 6356 sayılı Kanunda düzenlenmiştir. Buna göre; TİS yazılı olarak yapılacaktır (m.35/1). 2822 sayılı Kanundaki gibi TİS'nin yazılı olarak yapılmadıkça geçerli olmayacağına ilişkin açık hüküm olmamakla birlik- te burada belirtilen yazılı şeklin geçerlilik koşulu olduğu ve yazılı yapılmadıkça geçerli olmayacağı açıktır. Yazılı şeklin geçerlilik koşulu olmasının doğal sonu- cu olarak TİS'nde yapılacak değişikliklerin de ancak yazılı olarak yapılabilece- ğidir.

6356 sayılı STİK'na göre; TİS en az bir ve en çok üç yıl süreli olarak yapı- labilir. TİS'nin süresi, sözleşmenin imzalanmasından sonra taraflarca uzatıla- maz, kısaltılamaz ve sözleşme süresinden önce sona erdirilemez (m.35/II).

Kanunun, TİS'nin yürürlük süresine ilişkin hükmü, emredici nitelikte olduğundan, sözleşmenin buna aykırı hükmü geçersiz olacaktır.

Kural olarak, TİS'nin tarafları birlikte düzenledikleri hükümleri yine bir- likte (anlaşarak) değiştirebilirler, bunun tek istisnası TİS'nin süresidir.

6356 sayılı Kanunda sadece TİS'nin süresinin değiştirilmesi yasaklanmış olup bunun dışında kalan sözleşme hükümlerinin değiştirilmesi konusunda herhangi bir kısıtlama sözkonusu değildir. Bu nedenle, taraflar TİS'nin süresi içerisinde anlaşarak sözleşmenin süresi dışındaki hükümlerinde değişiklik yapabilirler.

Taraflar, kendi imzaladıkları TİS'nde değişiklik yapabileceği gibi, Yüksek Hakem Kurulu kararı ile ya da özel hakem kararı ile oluşan bir TİS'nde de deği- şiklik yapabilirler. Tarafların bu yetkisi yürürlükte olan bir TİS için geçerlidir. Sözleşmenin sona ermesi ile birlikte tarafların anılan yetkisi de sona erer. Zira, yürürlüğü sona eren TİS ile birlikte, sözleşmenin borç ilişkisi doğuran hüküm- lerinin yanı sıra yanların taraf olma sıfatları da ortadan kalkacaktır. Taraflar, yetkili olmaları koşuluyla ve sözleşmenin yapılmasına ilişkin yasal prosedüre uyarak ancak yeni bir TİS yapabilirler. Sona eren TİS'nin normatif hükümleri

1020

Doç. Dr. Xxxxxxx Xxxxxx

yenisi yürürlüğe girene kadar hizmet akdi hükmü olarak devam edecektir (m. 6/III).

TİS'nin tarafları, değişen ekonomik durumlar karşısında, sözleşmede de- ğişiklikler yapmak ve sözleşmeyi yeni koşullara uyarlamak olanağına sahiptir- ler. Bunu gerçekleştirebilmek için tarafların sözleşme süresinin sona ermesini ve yeni sözleşmeyi yapma koşullarının doğmasını beklemelerine gerek yoktur.

TİS'nde değişiklik yapılması yeni bir TİS niteliğinde olmayıp önceki söz- leşmenin eki niteliğindedir. Bu nedenle, TİS'nin yapılmasına ilişkin prosedüre uyulması ya da taraf işçi sendikasının işyerinde sahip olduğu çoğunluğu mu- hafaza ediyor olmasına gerek yoktur. Zira, TİS'nin tarafı olmak sözleşmede de- ğişiklik yapabilmek için yeterlidir. Öte yandan, “Toplu iş sözleşmesi yazılı ola- rak yapılır” diyen 6356 sayılı Kanunun hükmü (m.35/I) karşısında, sözleşmede yapılacak değişikliklerin de aynı koşula tabi olduğunun kabul edilmesi gerekir.

Taraflar TİS ile kararlaştırılan çalışma koşullarında, miktar itibariyle in- dirim veya artırım yapabilecekleri gibi, mevcut bir çalışma koşulunu geçici veya sürekli olarak kaldırabilirler ya da sözleşmede düzenlenmemiş bir konuda yeni düzenleme getirebilirler. Anılan böyle bir değişiklik, mevcut durumu, ancak ilerisi için etkiler. Taraflar henüz tahakkuk etmemiş TİS'nde kararlaştırılan hükümler üzerinde değişiklik yapabilirler. Örneğin, TİS ile öngörülen ücret zammına ilişkin normatif hüküm sözleşmede kararlaştırılan tarihin geçmesi ile hizmet akitlerini doğrudan etkileyecek ve ücretler zamlı düzeye yükseltilmiş olacaktır. Tarafların belirtilen tarihten sonra ücret zamlarının kaldırılması veya düşürülmesi konusunda anlaşmış olmaları işçiyi bağlamayacak ve işçinin zam- lı ücreti talep etmesini engellemeyecektir. Ancak, işçilerin, değişiklikten önce doğmuş bulunan haklarından, ibra akdi çerçevesinde, vazgeçmeleri mümkündür.

Uygulamada, tarafların, TİS'yle kararlaştırılan ücret ve diğer sosyal hak- ların ileride belirli bir tarihte ya da enflasyon rakamlarının kararlaştırılan belirli bir miktarın üzerinde olması gibi, belirli bir koşulun gerçekleşmesi halinde sözleşmenin bazı hükümlerinin yeniden gözden geçirilmesini kararlaştırdıkları görülmektedir. Buna “revizyon koşulları” denilmekte ve bu tür hükümler geçerli sayılmaktadır.

TİS'nin tarafları, ücret zamlarından başka, uygulama bakımından para- sal konulara ilişkin diğer sözleşme hükümlerinde de ileriye yönelik olarak kuş- kusuz değişiklikler yapabilir ve henüz işçiler için tahakkuk etmemiş durumda- ki her türlü ödeme tutarında indirime gidebilir veya bunlara ilişkin düzenleme- leri kaldırabilirler.

TİS'nin değiştirilmesi ihtiyaçların sonucudur ve kural olarak engellen- memelidir. 6356 sayılı Kanunda da; TİS'nde sonradan yapılacak değişikliklere ilişkin hükümler yer almamasına karşın, tarafların bu yetkisi kısıtlanmış da değildir. TİS'nin değişen koşullara uydurulmasının ve aksayan yönlerinin de- ğiştirilmesinin taraflara bırakılması Anayasada yer alan TİS özerkliğinin gereği- dir. Ancak uygulamada çıkabilecek sorunları önlemek açısından Kanun'da ko- nunun daha açık olarak düzenlenmesi isabetli olacaktır.